Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 67-76. âyetlerinde insanın yaratılışını ve insanların ömürlerini, Allah’ın yaratıcı ve öldürücü sıfatlarını, nankörlerin feci akıbetlerini dile getirmektedir.

a) İnsanın Yaratılışı ve İlâhî Kuretin Erişilmezliği

Yüce Allah, sûrenin 67-68. âyetlerinde insanları yarattığı aşamalrın bir kısmını, sonra bebek olarak (ana rahminden) çıkardığını, sonra güçlü kuvvetli bir çağa erişmeleri, ardından da ihtiyarlamaları için yaşattığını bildirmekte, insanlardan ihtiyarlamadan önce vefat ettirilenler de, belli bir vakte ulaşmaları için yaşatılanlar da olduğunu, bütün bunları insanlar akletsinler diye anlattığını beyan etmekte, ardından kendisini şöyle tanıtmaktadır: “O, hem dirilten hem de öldürendir. Bir işe hükmettiği zaman, ona sadece ‘ol’ der ve o da hemen olmaya başlar.”

ı. İnsanların Hayatları Hakkındaki Sistem

هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا اَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّٰى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوٓا اَجَلًا مُسَمًّى وَلَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Sizi (önce) topraktan, sonra nutfeden (zigottan), sonra ‘alakadan (embriyodan) yaratan, sonra sizi bebek olarak (ana rahminden) çıkaran, sonra yetişkinlik çağınıza ulaşmanız, ardından da ihtiyarlamanız için sizi (yaşatan) O’dur. İçinizden daha önce vefat ettirilenler de vardır ve belirli bir vakte ulaşmanız için (sizi yaşatan da O’dur). Umulur ki akıl edersiniz.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “sizi yaratandır, yaratmış olandır”; مِنْ تُرَابٍ min türâbin sözcüğü “topraktan”; ثُمَّ sümme edatları “sonra”; مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin kelimesi “nutfeden, zigottan”; ثُمَّ sümme edatları “sonra”; مِنْ عَلَقَةٍ min ‘alakatin sözcüğü “asılı duran şeyden, embriyodan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُخْرِجُكُمْ yuhricüküm fiili “sizi çıkarmaktadır, doğmanızı sağlamaktadır”; طِفْلًا tıflen kelimesi “çocuk olarak”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لِتَبْلُغُوا li teblüğû ifadesi “ulaşasınız diye”; اَشُدَّكُمْ eşüddeküm tamlaması “sizin erişkinliğinize, yetişkinliğinize”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لِتَكُونُوا li tekûnû ifadesi “(şöyle) olasınız diye”; شُيُوخًا şuyûhan kelimesi “yaşlılar, yaşlanmanız için”; وَمِنْكُمْ ve minküm ifadesi “içinizden (şöyleleri) vardır”; مَنْ يُتَوَفّٰى men yüteveffâ ifadesi “vefat ettirilen(ler)”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَلِتَبْلُغُوٓا ve liteblüğû ifadesi “ve (aynı şekilde) ulaşasınız diye”; اَجَلًا مُسَمًّى ecelen müsemmen tamlaması “belirlenmiş süreye kadar”; وَلَعَلَّكُمْ ve le‘alleküm ifadesi “ve umulur ki, belki de sizler”; تَعْقِلُونَ ta‘kılûne fiili ise “akledersiniz” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılış süreçleri ve hayata dair bazı gerçeklikler gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ “Sizi (önce) topraktan, sonra nutfeden (zigottan), sonra ‘alakadan (embriyodan) yaratan O’dur.” Bu cümlenin bir benzeri Hacc 22/5’te yar almaktadır. Yüce Allah Mü’min 40/61 ve 64. âyetlerde “gece”, “gündüz”, “yeryüzü”, “gökyüzü” gibi kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarını dile getirdikten sonra, bu âyette sözü insan kitabına ve onun yaratılışına getirmektedir. Bu sıralama Fussılet 41/53’te zikredilen “ufuklardaki ve kendi nefislerindeki âyetlerimizi onlara göstereceğiz” beyanla uyumludur.

Yüce Allah Mü’min 40/64. âyette dile getirilen “O, size şekil verip de şeklinizi güzel yapmıştır” ifadenin açılımını bu âyette yapmakta, bu çerçevede insanoğlunun “toprak”tan, nutfeden (zigottan) ve ‘alakadan (embriyodan) yarattığını bildirmektedir. Burada insanın yaratılışıyla ilgili üç noktaya değinilmektedir. Bunlar “elementer aşama”yı temsilen “topraktan yaratılma”, diğer ikisi ise “biyolojik aşama”yı temsilen “nutfe/zigottan ve ‘alaka/embriyodan yaratılma” aşamasıdır. Bu noktada insanın yaratılış aşamaları bağlamında benzer ifadeler Hacc 22/5 ve Fâtır 35/11’de de yer almaktadır.

‘Alak 96/2’de “insanın yaratılış aşamaları” bağlamında geniş açıklamalar yapacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah insanoğlunu topraktan yarattığını, sonrasında bir canlı halinde nutfeh ve ‘alaka aşamalarını beyan ettikten sonra, normal bir surette insan haline getirilişiyle ilgili bilgiler vermektedir.

2. ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا اَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا “Sonra sizi bebek olarak (ana rahminden) çıkaran, sonra yetişkinlik çağınıza ulaşmanız, ardından da ihtiyarlamanız için sizi (yaşatan O’dur).” Bu cümlenin bir benzeri Hacc 22/5’te yer almaktadır. Yüce Allah insanoğlunun toprak ve zigot ile embriyo halindeki yaratılış aşamalarının peşinden, insanların طِفْل tıfl yani “çocuk/bebek” olarak ana rahminden dünyaya getirilmesi sonrasında olgunluk ve yaşlılık çağına eriştirilmesine dikkat çekmektedir. Âyette geçen لِتَبْلُغُوٓا اَشُدَّكُمْ liteblüğû eşüddeküm ifadesinin başında gizli bir “sizi yaşatıyor” manasında bir fiilin bulunduğu kabul edilmektedir.(1)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخًا “sonra yaşlılığa ulaşanız diye” ifadesinin yerinde Hacc 22/5’te “ömrün en rezil, ileri ve ihtiyarlık çağına eriştirilmek” cümlesine yer verilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/70’te de şöyle buyrulmaktadır: “Sizi Allah yaratmıştır; sonra sizi vefat ettirecektir. Bilgili iken hiçbir şeyi bilmez hale gelsin diye sizden bazı kimseler ömrün en kötü çağına kadar yaşatılacaktır.” Bu ifadeler Yâsîn 36/68’deki beyanlarla da uyumludur.

3. وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّٰى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوٓا اَجَلًا مُسَمًّى وَلَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “İçinizden daha önce vefat ettirilenler de vardır ve belirli bir vakte ulaşmanız için (sizi yaşatan da O’dur). Umulur ki akıl edersiniz.” Burada sözü edilen ilk husus, insanların “ihtiyarlık çağına erişmeden” olabileceği gibi “doğumdan önce ana rahminde” vefat ettirilmesi de olabilir. İkinci husus ise “belirlenmiş bir süreye erişilmesi” olarak zikredilmektedir. Bu ifade insanoğlunun hayatına dair belirlenmiş bir süre bulunduğunu ve herkesin bu süreye ulaşması için yaşatılmakta olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah âyetin sonunda bütün bunları ifade etmesinin gerekçesini “akletmek”, “aklını çalıştırmak”, “aklını kullanmak” şeklinde dile getirilmektedir. İnsan hayatında mutlak hakim olan Yüce Allah insanlarla ilgili belirlediği ve onları çeşitli aşamalarda yaratıp hayata getirmesi, dahası hayattaki süreçleriyle ilgili prensipleri kendisinin belirlediğini ortaya koymaktadır; sonuçta herkesin bu muhteşem düzenle ilgili olarak aklını çalıştırmasının beklendiği ifade edilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz Kudreti

هُوَ الَّذ۪ي يُحْي۪ وَيُم۪يتُ فَاِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “O diriltendir, öldürendir. Bir işe hükmettiği zaman ona sadece ‘Ol!’ der, o da hemen olmaya başlar.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي يُحْي۪ ellezî yuhyî ifadesi “diriltendir, yaşatandır”; وَيُم۪يتُ ve yümîtü ifadesi “ve öldüren(dir)”; فَاِذَا قَضٰىٓ fe izâ kadâ ifadesi “bir hüküm verdiği zaman”; اَمْرًا emran kelimesi “herhangi bir işte”; فَاِنَّمَا يَقُولُ fe innemâ yekûlü fiili “(O’nun işi) sadece ve sadece (şunu) demektedir, der”; لَهُ lehû ifadesi “ona, o şeye”; كُنْ kün emri “ol”; فَيَكُونُ fe yekûnu fiili ise “hemen olmaya başlar, oluşum sürecine girer” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak kudretine ve yaratmadaki sistemine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “O diriltendir, öldürendir.” Yüce Allah insanoğlunun hayat serüvenini kendisinin belirlediğini ifade ettikten sonra yine sadece kendisinin diriltebilen ve öldürebilen olduğunu beyan etmektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde(2) de dile getirilmektedir.

Buradaki يُحْي۪ yuhyî fiili Rabbimizin yaratıcı sıfatını içermekte, يُم۪يتُ yümîtü fiili ise “diriltmek” anlamında muhataplara âhiret inancını hatırlatmaktadır. Böylece hem Rabbimizin yegâne kudret sahibi olduğu özellikle beyan edilmiş olmaktadır; hem de başka ilah arayışlarının da beyhude olduğu ortaya konulmaktadır.

2. فَاِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “Bir işe hükmettiği zaman ona sadece ‘Ol!’ der, o da hemen olmaya başlar.” Bu ifadenin mesaj açısından benzerleri çeşitli âyetlerde(3) zikredilmektedir. Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(4) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek, kesin olarak emretmek, tamamlamak, bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(5)

Bu cümle Yüce Allah’ın yaratma sistemi hakkında bilgi içermekte, O’nun belirlediği prensip hatırlatılmaktadır. Yüce Allah için yaptığı sayısız işle ilgili olarak herhangi bir şeyin zorluğundan kesinlikle söz edilemez. Zira herhangi bir şeyin olmasını istediğinde O’nun ilgili şeyle ilgili yaptığı tek iş, o şeye sadece “ol” demekten ibarettir; o şey de hemen oluşum sürecine girer.

Konuyla iligli olarak En‘âm 6/73’te şöyle buyrulmaktadır: “O, gökleri ve yeri bir amaç ile yaratandır. ‘Ol!’ dediği gün herşey olmaya başlar. O’nun sözü gerçektir. Sûr’a üflenecek gün de hükümranlık sadece O’nundur. (O), görüleni de görülmeyeni de bilendir. O, hikmet sahibidir; her şeyden haberdardır.”

Yâsîn 36/82’de ele aldığımız gibi, Kur’ân’da toplam sekiz âyette(6) geçtiği üzere, فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnü diye bilinen yaratılış olayı, كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُ fe yekûnü şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.

Konuyla ilgili ayetlerde kullanılan فَيَكُونُ fe yekûnü ifadesinin başındaki fâ/fe edatı, “ol” emrinden sonra oluşumun hemen başladığının delilidir; yoksa işin olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnü fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı bu fiil فَكَانَ كُنْ kün fe kâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi. Sünnetüllâh denen “Allah’ın yasası” bu noktada tedrîcilik (aşamalılık) esasına göre bir özellik arz etmektedir.

Yüce Allah, kâinatı ve elbette her şeyi yaratırken bir süreç sistemi kurmuş ve bunu işletmiştir. Kur’ân’da geçen sittet-i eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı günde” yaratıldığına dair bilgiler vardır.(7)

Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in de belirttiği gibi bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılamaktadır.(8) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir. Demek ki bu ayetlerdeki اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir.

Çünkü ilgili âyetlerde geçen اَيَّام eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önceki şartlar için kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(9) İnsanın yaratılışının bir süreç halinde gerçekleştiğini beyan eden Secde 32/7, Zümer 39/6 ve İnsân 76/1 gibi pek çok âyet bu durumun bir delilidir.

İnsanın tabiattaki elementer yaratılış sürecinden söz eden âyetler ile onun ana rahminde geçirdiği evrelerden söz eden âyetler de bu hakikatin değişik birer ifadesidir. Lokmân 31/28’de belirtildiği gibi bütün insanların tekrar yaratılması tek bir insanın yaratılması gibidir, kolaydır; dolayısıyla yüce Allah için zorluk söz konusu değil, bir süreç halinde gerçekleşmeler yaşanmaktadır.

b) İnkarcıların Korkunç Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 69-74. âyetlerinde Allah’ın âyetleri hakkında tartışanların haktan uzaklaştırıldığını, onların, Kitab’ı (Kur’ân’ı) ve peygamberlere gönderdiklerini yalanladıklarını, ancak ileride gerçeği anlayacaklarını haber vermektedir.

Ardından, bu tip insanların boyunlarında demir halkalar ve zincirler olduğu halde, kaynar suya sürüklenecekleri, sonra da ateşte yakılacakları, o esnada kendilerine “Allah’ın peşi sıra koştuğunuz ortaklar nerede?” denileceği, onların da “Bizden kayboldular; zaten biz önceleri hiçbir şeye tapmıyorduk” diye cevap verecekleri, işte böylece Yüce Allah’ın kâfirleri sapıklıkta bırakmış olduğu beyan edilmektedir.

ı. Âyetler Hakkında Tartışmanın Sonu

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ اَنّٰى يُصْرَفُونَ اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِالْكِتَابِ وَبِمَآ اَرْسَلْنَا بِه۪ رُسُلَنَا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “Allah’ın ayetleri hakkında tartışanları görmedin mi? Nasıl da (gerçeklerden) uzaklaştırılıyorlar! Onlar, Kitabı (Kur’an’ı) ve elçilerimize gönderdiklerimizi yalanlayanlardır. İleride (gerçeği) bilecekler!”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi?, bakmadınız mı, hiç mi düşünmedin(iz)”; اِلَى الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ilellezîne yücâdilûne ifadesi “tartışanlara”; ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ fî âyâtillahi tamlaması “Allah’ın âyetleri hakkında”; اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”; يُصْرَفُونَ yasrafûne edilgen fiili “uzaklaştırılmaktadırlar”; اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlayanlar, yalanlamış kişiler”; بِالْكِتَابِ bi’l-kitâbi ifadesi “kitabı da”; وَبِمَآ اَرْسَلْنَا ve bimâ arselnâ ifadesi “gönderdiklerimizi de”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle”; رُسُلَنَا rusülenâ ifadesi “bizim elçilerimize”; فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ fe sevfe ya‘lemûne ifadesi “ileride (gerçeği) bilecekler, anlayacaklar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetleri hakkında tartışan, hak ve hakikati inkar edenlerin durumu gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ اَنّٰى يُصْرَفُونَ “Allah’ın ayetleri hakkında tartışanları görmedin mi? Nasıl da (gerçeklerden) uzaklaştırılıyorlar!” Yüce Allah hayata dair kendi erişilmez ve eşsiz mutlak gücünü beyan ettikten sonra, bu defa kendi kudretine itibar etmeyip putperestliği veya inkarcılığı tercih edenlerle ilgili bilgiler vermek üzere Hz. Peygamber’in şahsında herkese hitap etmekte, onların savrulmalarını kınamaktadır.

a) اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ “Allah’ın âyetleri hakkında tartışanları görmedin mi?” Yüce Allah Hz. Peygamber aracılığıyla insanlığa ulaştırdığı âyetleri hakkında mücadele eden, yersiz bir şekilde tartışanların durumunun düşünülmesini ifadeye konu edinmektedir.

Âyette geçen اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” ifadesi, aslında “Haberiniz yok mu?”, “Duymadınız mı?”, “Gözünüzde canlandırabilir misin?””, Hiç mi düşünmedin?” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e olsa da mesaj evrensel manada herkesedir. Burada sözü edilen durum, bu tür inkarcıların gözönüne getirilmesi, yaptıklarının yanlış olduğunun bildirilmesidir. Burada kınanan tutum hakkında Mü’min 40/35 ve 56. âyette de birtakım bilgiler verilmektedir.

b) اَنّٰى يُصْرَفُونَ “Nasıl da (gerçeklerden) uzaklaştırılıyorlar!” Bu ifadenin muhatap kalıpta benzerleri Yûnus 10/32 ve Zümer 39/6’da yer almaktadır. Bu ifade “Neden Allah’a ortak koşmaktan hâlâ vazgeçmiyorlar?”, “Öyleyse nasıl Hakk’tan sapıklığa çevriliyorlar?”, “O halde nasıl yüz dönüp çekiliyorlar?”, “O halde nasıl olup da döndürülüyorlar?”, “O halde hakikati nasıl gözardı edebiliyorlar?”, “Buna rağmen nasıl oluyor da (hakikate) böylesine mesafeli durabiliyorlar?” şeklinde de yorumlanmaktadır.(10) Maksat müşriklerin haktan sapkınlığa, tevhidden şirke, saadetten azgınlığa savrulmalarının kınanmasıdır.

2. اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِالْكِتَابِ وَبِمَآ اَرْسَلْنَا بِه۪ رُسُلَنَا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “Onlar, Kitabı (Kur’an’ı) ve elçilerimize gönderdiklerimizi yalanlayanlardır. İleride (gerçeği) bilecekler!” Yüce Allah bu inkarcıların hem kitabı yani Kur’ân’ı, hem de peygamberlere gönderilen esasları inkar ettiklerini beyan etmekte, sonuçta gerçeği bilip anlayacaklarını bildirmektedir. Şu‘arâ’ 26/196’da da belirtildiği gibi, Kur’ân önceki ilahi mesajları içerdiği için Kur’ân’ı yalanlayanlar aynı zamanda önceki bütün mesajları da yalanlamış oluyorlardı. Ortak olarak inkar edilen noktanın tevhid olduğunu söylemekte de bir yanlışlık olmasa gerektir.(11)

Yüce Allah bu inkarcı insanların gerçekleri vakti zamanı geldiğinde dünyada ölüm esnasında, mahşerde de yargılanma esnasında mutlaka bilip anlayacaklarını bildirmekte, ancak bunun kendilerine hiçbir yararının bulunmayacağını da dolaylı olarak ifade etmiş olmaktadır.

ıı. Cehenneme Atılırken Yaşanacak Alçaltıcı Durum

اِذِ الْاَغْلَالُ ف۪يٓ اَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ يُسْحَبُونَ فِي الْحَم۪يمِ ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ “O zaman boyunlarında demir halkalar ve zincirler olduğu hâlde kaynar suya sürüklenecekler; sonra da ateşte yakılacaklardır.”

Buradaki اِذ iz edatı “hani, o zaman”; الْاَغْلَال el-ağlâlü kelimesi “demir halkalar”; ف۪يٓ اَعْنَاقِهِمْ fî a‘nâkıhim ifadesi “onların boyunlarında (olacak)”; وَالسَّلَاسِلُ ve’s-selâsilü kelimesi “ve zincirler de”; يُسْحَبُونَ yüshabûne edilgen fiili “sürüklenecekler(dir)”; فِي الْحَم۪يمِ fi’l-hamîmi ifadesi “kaynar suya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; فِي النَّارِ fi’n-nâri ifadesi “ateşte”; يُسْجَرُونَ yüscarûne edilgen fiili ise “yakılacaklar(dır)” demektir.

Burada inkarcıların mahşerde yaşayacakları kaynar su ve kızgın ateşten oluşacak olan feci akıbet gündeme getirilmektedir.

1. اِذِ الْاَغْلَالُ ف۪يٓ اَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ يُسْحَبُونَ فِي الْحَم۪يمِ “O zaman boyunlarında demir halkalar ve zincirler olduğu hâlde kaynar suya sürüklenecekler.” Yüce Allah kendi âyetleri hakkında delilsiz bir şekilde tartışıp duran inkarcıların mahşerde korkunç bir akıbet yaşayacaklarını, bu bağlamda boyunlarında demir halkalar ve zincirler bulunduğu halde kızgın ateşe sürükleneceklerini haber vermektedir. Mahşerde yaşanacak bu felaketle ilgili olarak İnsân 76/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz, kâfirler için (âhirette) zincirler, halkalar ve alevli bir ateş hazırladık.”

a) Yüce Allah, cehennemlikler için belirlenen azabın şiddetini ortaya koymak üzere الْاَغْلَال el-ağlâl “bukağılar, halkalar, tasmalar” manasındaki kelimeye yer vermektedir. Bu arada الْاَغْلَال el-ağlâl kelimesinin “boyuna veya boğaza takılan tasma” anlamı da vardır. Âyetteki الْاَغْلَال el-ağlâl kelimesi Kur’ân’da 6 yerde geçmekte, hem dünyevî şartlanmışlıklar(12) hem de cehennemdeki demir tasmalar(13) için kullanılmaktadır.

Yâsîn 36/8’de açıkladığımız üzere, “boyunlardaki halkalar” ifadesini iki türlü yorumlayabiliriz. İlki bu tasmaların dünya hayatı için bir mecaz oluşudur. A‘râf 7/157’de de belirttiğimiz gibi, bu tür halkalar inkârcıların kendilerini şartlandırmaları, öyle bir psikolojiye sahip olmalarıdır. Bu durumda söz konusu şartlanmışlık inkârcıların inkârlarının ikinci sebebi olarak görülebilir.

Eğer halkaları mahşerle ilgili görürsek -ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj budur-, bu durumda maksat hakikat anlamında “demir halkalar, tasmalar” şeklinde azabın bir parçası olarak görülebilir.(14) Mü’min 40/71, Hâkka 69/32 ve İnsân 75/4’te de yer aldığı gibi, bu tür ifadeler bir tehdit unsuru olarak sunuluyor demektir.(15) Âyetin sonundaki ifadeler de bu yaklaşımın delili olarak görülebilir. اَغْلَال ağlâl kelimesi Yâsîn 36/8 ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “boyuna takılan demir halkalar veya tasmalar” demektir.

b) Âyette geçen السَّلَاسِل es-selâsil kelimesi ise “zincirler” manasına gelmektedir. Silsileh kelimesinin çoğulu olan es-selâsil sözcüğü Kur’ân’da üç kez(16) geçmekte ve uzunluğu 70 arşın olup cehennemliklere takılacak zincirler veya kelepçeler demektir. الْاَغْلَال el-ağlâl ellere takılan zinciri, السَّلَاسِل es-selâsil ise daha çok ayaklara vurulanı ifade etmektedir.(17) Bu iki kelimenin verdiği anlam İbrâhim 14/49 ve Furkân 25/13’te ikisini içerecek şekilde mukarranîne “elleri boyunlarına kelepçelenmiş bir şekilde” kelimesiyle ifade edilmektedir.

c) İşte hem boyna hem de ellere takılan demir kelepçeler ve bukağılar bulunduğu halde inkarcılar önce الْحَم۪يم el-hamîm denen kaynar suya sürükleneceklerdir. Kur’ân’da 20 kez geçen الْحَم۪يم/حَم۪يم hamîm/el-hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde “sımsıcak, samimi dost, can dost”,(18) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bir kısım âyette ise “kaynar su”(19) demektir.

Bu arada bir kez de Kamer 54/48’de geçen يُسْحَبُونَ yüshabûne edilgen fiili “sürüklenmek” manasına gelmekte,(20) onların adeta yüzüstü bir şekilde bu korkunç akıbeti yaşayacakları anlaşılmaktadır. Zira aynı fiilin kullanıldığı Kamer 54/48 ve ayrıca Ahzâb 33/66’ta da belirtildiği gibi, kafirler yüzüstü bir vaziyette ateşe kapaklanacaklar, azabı en şiddetli şekilde tadacaklardır.

2. ثُمَّ فِي النَّارِ يُسْجَرُونَ “Sonra da ateşte yakılacaklardır.” Yüce Allah inkarcıların öncelikle kaynar suya sürüklenmelerinin ardından cehennem ateşinde yakılacaklarını beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُسْجَرُونَ yüscerûne edilgen fiili “yakılmak”, “yakıt olmak”, “kaynatılmak” gibi anlamlar içermekte(21) ve ateş azabının şiddetini ifade etmektedir.

ııı. İnkarcıların Azaptaki Çaresizlikleri

ثُمَّ ق۪يلَ لَهُمْ اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْـًٔا كَذٰلِكَ يُضِلُّ اللّٰهُ الْكَافِر۪ينَ “Sonra onlara ‘Allah’ın peşi sıra ortak koştuklarınız nerede?’ denecektir. Onlar da ‘Bizden kayboldular; zaten biz önceleri hiçbir şeye yalvarmıyorduk!’ diyecekler. İşte böylece Allah o kâfirleri saptırır (sapkınlıkta bırakır).”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ق۪يلَ kîle edilgen fiili “(şöyle) denilmiş olacak, denilecek”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اَيْنَ مَا كُنْتُمْ eynemâ küntüm sorusu “nerede(ymiş) sizin”; تُشْرِكُونَ tüşrikûne fiili “ortak koşmakta olduğunuz (şeyler)”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; قَالُوا kâlû fiili “diyecekler ki”; ضَلُّوا dallû fiili “kayboldular”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَمْ نَكُنْ lem nekün fiili “biz (şöyle) değildik”; نَدْعُوا nedaû fiili “yalvarıyor (değildik)”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeye”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يُضِلُّ yudıllu fiili “sapıklıkta bırakır, saptırır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْكَافِر۪ين el-kâfirîne sözcüğü ise “o kafirleri, inkarcıları” demektir.

Burada inkarcıların ateş azabındaki durumları ve Yüce Allah’ın kimleri sapıklıkta bırakacağı gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ ق۪يلَ لَهُمْ اَيْنَ مَا كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “Sonra onlara ‘Allah’ın peşi sıra ortak koştuklarınız nerede?’ denecektir.” Yüce Allah özellikle putperestlerin ateş azabındayken nasıl çaresiz bir durumda olacaklarını beyan etmekte, ortak koştukları varlıkların nerelerde olduklarının kendilerine sorulacağını haber vermektedir.

Şu‘arâ’ 26/92-93’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara (cehennemliklere), ‘Allah’ın peşi sıra taptıklarınız nerede? Size yardım edebiliyorlar mı ya da (bari) kendilerine yardımları dokunuyor mu?’ diye sorulacaktır.” Benzeri A‘râf 7/37’de de yer alan bu ifadede beyan edildiği üzere, ateşteki cehennemliklere “Allah’ın peşi sıra tapındığınız, ortak koştuğunuz varlıklar nerede?” diye sorulacaktır. Çünkü putperestler dünya hayatında onların yardımını umarak peşlerinden gitmişlerdi.

Putlar putperestlerden kaybolmuş olacaktır. Bu konuda pek çok âyette(22) bilgi verilmektedir. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın peşi sıra tapınılan putların ve Allah’a ortak koşulan varlıkların dünyada olduğu gibi ölüm anında da mahşerde de hiçbir kişiye hiçbir şekilde yardımları dokunmayacaktır.

Konuyla ilgili benzer bir mesaj içeren Kasas 28/62 ve 74’te şöyle buyrulmaktadır: “O gün (Allah) onlara seslenerek ‘Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nerede?’ diyecektir.” Buradaki soru elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir.

Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde(23) örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır. Ayrıca soruya konu olan benzer cümleler En‘âm 6/22, Nahl 16/27 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

İnkârcıların dünyadayken yapageldikleri şeylerin yanlış, tevhidin ve risaletin doğru olduğunu anlayacakları o gün Yüce Allah bu kişilere seslenecek ve “Nerede dünyadayken taptıklarınız?”, “İbadette bana ortak koştuklarınız”, “Şefaat edeceğini sandıklarınız”, “Size yardım etmeleri ve sizi başınıza gelen bu azaptan kurtaracağını sandıklarını, hani neredeler?” diye onları ayıplayacaktır.(24)

Yâsîn 36/74-75’te de açıkladığımız gibi, yardımı beklenen putlar da onlara tapanlar da birbirinin askeri olarak ateşe atılmış olacaklardır. Putlar eğer cansız ve sorumsuz nesneler veya varlıklar iseler onların cehennemde bulunmasına ya gerek yoktur veya onların yakılması ateşin şiddetini göstermiş olmaktadır. Şayet canlı ve şuurlu insanlar iseler ya şeytanın yapacağı gibi putperestlerin kulluklarını mahşerde inkâr edip reddedeceklerdir;(25) ya da Firavun gibi tapınılmayı kabul edenlerden iseler kendilerine tapanlarla birlikte ateşe atılacaklardır.

Her iki durumda da Sâffât 37/25’te ifade edildiği gibi putların kendilerine de başkalarına da hiçbir yardımı kesinlikle dokunmayacaktır. Kendisine yardım edemeyenin başkasına yardım etmesine elbette imkân ve ihtimal yoktur. Zira mahşerde yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(26) Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve Kur’ân’da pek çok âyette(27) bu beklenti reddedilmektedir.

2. قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْـًٔا “Onlar da ‘Bizden kayboldular; zaten biz önceleri hiçbir şeye yalvarmıyorduk!’ diyecekler.” Âyetin bu bölümünde iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a) قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا “Onlar da ‘Bizden kayboldular’ demiş (olacaklar)dır.” Bu ifadenin aynısı A‘râf 7/37’de de geçmektedir. Burada geçen ضَلُّوا عَنَّا dallû ‘annâ cümlesi “bizden kaboldular”, “bizden uzaklaşıp gittiler, kayboldular”, “sıvışıp gözden kayboldular”, “yüzüstü bırakıp gittiler”, “bizi terk ettiler” gibi anlamlar içermektedir.

A‘râf 7/37’de de ifade ettiğimiz üzere, sahte tanrılar kendilerine tapanları daha ölüm anında bile terk etmiş olacaklardır. Putlar putperestlerden kaybolmuş olacaktır. Bu konuda pek çok âyette(28) bilgi verilmektedir. En‘âm 6/94’te mahşer şartlarında da benzer ifadelerin havada uçuşacağı haber verilmektedir.

Âyet mealen şöyledir: “Andolsun ki, sizi ilk defa yarattığımız gibi teker teker bize geleceksiniz ve (dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bırakacaksınız. Yaratılışınızda ortaklarımız sandığınız şefaatçilerinizi de yanınızda göremeyeceğiz. Andolsun, aranız açılmış ve (ilah) sandığınız şeyler sizden kaybolup gitmiştir.”

b) بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْـًٔا “Esasında biz önceleri hiçbir şeye yalvarmıyorduk.” Bu cümle iki türlü anlaşılabilir:

ı. Ateş azabındaki inkarcılar dünya hayatındayken tapındıkları varlıkları çevrelerinde veya yanlarında göremeyince onlara da başka şeylere de zaten tapmadıkları yalanını söyleyeceklerdir. Onların bu ifadeleri tıpkı En‘âm 6/22-23’teki şu beyanları çağrıştırmaktadır: “O gün onların hepsini toplayacağız; sonra da (Allah’a) ortak koşmuş olanlara ‘Nerede boş yere davasını güttüğünüz ortaklarınız?’ diyeceğiz. Sonra onların mazeretleri, ‘Rabbimiz Allah’a yemin olsun ki biz ortak koşanlar değildik’ demekten başka bir şey olmayacak.”

Yüce Allah mahşerde putperestlere alaycı soruyu sorduktan sonra onların vereceği cevabı da haber vermektedir. Âyette geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın meydana geldiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir.

İnkarcıların benzer bir yalanı ölüm anında meleklere de söyleyecekleri Nahl 16/28’de beyan edilmektedir. Dahası dünyevi bir helak veya mahşerdeki azabı gördüklerinde “tek olan Allah’a iman ettiklerini ve ortak koştukları şeyleri artık inkar ettiklerini, onlardan yüz çevirdiklerini” söyleyecekleri Mü’min 40/84’te bildirilmektedir.

Müşriklerin yalan yere yemin edeceklerine dair benzer şekilde Mücâdele 58/18’de de şöyle buyrulmaktadır: “O gün Allah onların hepsini yeniden diriltecektir. Onlar dünyada size yemin ettikleri gibi, O’na da yemin edeceklerdir. Kendilerinin bir şey (hakikat) üzerinde olduklarını sanırlar. İyi bilin ki onlar gerçekten yalancıdırlar.”

Anlaşılıyor ki Mücâdele 58/14’te de beyan edildiği gibi, dünya hayatında yalan yere yemin edenler bu yanlışı mahşerde de sürdürmeye çalışacaklardır; ancak bunun hiçbir inandırıcı tarafı olmayacak ve yapacakları yeminler onlarla ilgili feci akıbeti, korkunç sonucu değiştirmeyecektir.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette inkarcıların mahşerdeki azapta kendilerine tapınılan varlıkların kaybolmuş olacakları ifade edilmekte, diğer âyetlerde de bunun devamı olarak putperestlerin dünyadaki şirklerinin âhirette reddedileceği bildirilmektedir.

Konuyla ilgili Ahkâf 46/6’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlar toplandıkları zaman (tapınılan kimseler) tapanlara düşman olacaklar ve tapınmalarını ısrarla reddedeceklerdir.” Aynı şekilde İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere “şeytan”ın; Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/41’de ise “melekler”in kendilerine tapanların bu tapmalarını reddedecekleri bildirilmektedir.

İsrâ’ 17/14 ve Kıyâmet 75/14 ve 25’te de beyan edildiği gibi, kâfirler mahşer şartlarında durumu anlamış olacaklar ve Mülk 67/10-11’de dile getirildiği üzere çeşitli itiraflarda bulunacaklardır; ancak bütün bunların onlara hiçbir faydası da olmayacaktır. Cehennemliklerin kâfir olduklarına şahitlik etmesi işte bu noktada durumun farkına varmaları olarak algılanmalıdır. Bu farkındalık da sonucu değiştirmeyecektir.

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle inkarcıların bir özür ve pişmanlık ifadeleri olarak kabul edilebileceği gibi bunun putlara yönelik bir serzeniş olarak söylenmiş olma ihtimali de vardır. Buna göre inkarcılar veya müşrikler şöyle demiş de olabilir: “Hayır, meğer biz önceden hiçbir şeye tapmıyormuşuz (taptıklarımız hiçbir şey değilmiş).”(29) Bu bakış açısı da âyetin metnine uygundur ve âyetin bu cümlesi bu şekilde de elbette anlaşılıp yorumlanabilir; ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

3. كَذٰلِكَ يُضِلُّ اللّٰهُ الْكَافِر۪ينَ “İşte böylece Allah o kâfirleri saptırır (sapkınlıkta bırakır).” Yüce Allah âyetin son kısmında kimleri sapıklıkta bıraktığını haber vermekte, zaten kafir olmaya karar verenleri bu hal üzere terk edeceğini bildirmekte, böylece hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ifade etmiş olmaktadır.

Daha önce Mü’min 40/34’te de ifade ettiğimiz ve çok daha geniş bir şekilde Fâtiha 1/6’da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmektedir.(30) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur.

Bu bağlamda Bakara 2/26’da “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’de “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kafirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir. Ayrıca pek çok âyette zikredildiği üzere “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(31) “yalancı müsriflere”(32) ve “nankör yalancılara”(33) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir.

c) Azabın Nedeni ve Akıbet

Yüce Allah, sûrenin 75-76. âyetlerinde inkarcıların neden azapta olduklarını “Bu, sizin yeryüzünde haksız olarak şımarmanızdan ve aşırı derecede sevinip böbürlenmenizden ötürüdür” şeklinde beyan etmekte, sonuçta kendilerine şöyle seslenileceğini bildirmektedir: “O halde, içinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarına girin! Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!”

ı. Şımarma ve Kibir

ذٰلِكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْاَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَبِمَا كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ “Bu (başınıza gelenler), sizin yeryüzünde haksız olarak şımarmanız ve aşırı derecede sevinip kibirlenmenizden ötürüdür.”

Âyetteki ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte siz(in bu durumunuz)”; بِمَا كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ bimâ küntüm tefrahûne ifadesi “sevinip şımarmış olmanız sebebiyle(dir)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; بِغَيْرِ الْحَقِّ bi ğayri’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; وَبِمَا كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ ve bimâ küntüm temrahûne ifadesi ise “ve böbürlenmiş olmanız sebebiyle(dir)” demektir.

Burada inkarcıların sapıklıkta bırakılma ve mahşerde ateşe atılma gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sebepsiz yere hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini beyan etmek üzere şirki ve inkarı tercih edip o hal üzere yaşamakta ısrar edenlere dünya hayatlarındaki kararlılıklarını hatırlatacağını haber vermektedir. Âyette yer alan بِمَا bimâ ifadeleri gerekçe bildiren bir konumdadır ve bu haliyle insanların dünyadayken neler yapıp etmişlerse mahşerde karşılarında onu bulacakları ifade edilmektedir.

Bu kalıpta bir kez de Neml 27/36’da geçen تَفْرَحُونَ tefrahûne fiili “sevinmek”, “şımarmak”, “böbürlenmek” demektir ve Kasas 28/76’da Kârûn’a yönelik uyarıda ve Allah’ın bu tipleri sevmemesiyle ilgili beyanlarda bu kökten kelimeler kullanılmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan تَمْرَحُونَ temrahûne fiili ise “kendine aşırı güvenmek”, “güven nedeniyle azgınlık yapmak”, “kendini beğenmek”, “alay etmek”, “kibir göstermek”, “isyan etmek” gibi manalara gelmekte,(34) her iki fiil de birbirine yakın manalar içermektedir.

İşte müşrikler ve inkarcılar dünya hayatlarında kendilerine aşırı derecede güvendikleri için şımarmışlar ve ilahi öğretilere sırt çevirmiş, peygamber ve risalet öğretilerine itibar etmemişlerdi. İşte bu şımarıklılık ve böbürlenmeleri kendileri için feci bir akıbetin hazırlayıcısı olmuş, Yüce Allah onları sapıklıkta bırakma ve mahşerde de ateş azabına atma gerekçesini işte bu “hadsizlikleri” şeklinde belirlemiştir.

ıı. Cehenneme Atılma

اُدْخُلُوٓا اَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ينَ “(Şöyle denecektir): ‘İçinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarından girin!’ Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!”

Âyettekiادْخُلُوا üdhulû emri “girin”; اَبْوَاب ebvâbe kelimesi “kapılarına”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehennemin”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; فَبِئْسَ fe bi’se edatı “ne kötü(dür)”; مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ين mesve’l-mütekebbirîne tamlaması ise “kibirlilerin yeri” demektir.

Burada inkarcılara mahşerde yöneltilecek cehenneme girişleriyle ilgili ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. اُدْخُلُوٓا اَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “(Şöyle denecektir): İçinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarından girin!” Bu âyetin benzerleri Nahl 16/29 ve Zümer 39/72’de de yer almaktadır. Yüce Allah yargılamayı ve cehenneme sevk kararını verdiği inkarcılara artık her şeyin sonunda bu emri verecek ve inkarcılar hak ettikleri için cehenneme atılmış olacaklardır. Nahl 16/29’daki ifadeler “ölmekte olan kafirlere ölümleri esnasında söylenecek olması”na karşılık, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ve Zümer 39/72’deki hitaplar “yargılama sonrasında” dile getirilmiş olacaktır.

“Kafirler ve kibirli olanlar için cehennemde yeterince yer olduğu”yla ilgili bilgiler Zümer 39/32 ve 60’ta zikredilmektedir. Hem ölümleri anında, hem de yargılama sonrasında inkârcılara söylenecek söz onların ebedi cehennemlik olduklarıdır. Âyette اَبْوَاب ebvâb kelimesinin kullanılmasının muhtemel sebebi, cehennemliklerin derecelerinin birbirinden farklı olduğunu ve hak edenlerin hak ettikleri azap yerine ilgili kapıdan gireceklerini beyandır. Zaten gruplar halinde cehenneme sevk edilişin amacı da bu olabilir. Zira Hıcr 15/43-44’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki cehennem, onların hepsine vaadolunan yerdir. (Cehennemin) yedi kapısı vardır. Onlardan her kapı için ayrılmış (birer) grup vardır.”

Zümer 39/72’de de belirttiğimiz üzere Yüce Allah çeşitli âyetlerde cehennemin ebedi olduğunu beyan etmektedir.(35) Bu ve benzer âyetlerde her ne kadar sadece خَالِد۪ينَ ف۪يهَا hâlidîne fîhâ ifadesi kullanılıp ebed kelimesi zikredilmemişse de, başka âyetlerde(36) ebed kelimesinin yer alması cehennem azabının ebedi olduğunun bir delilidir. Hûd 11/107’de de ele aldığımız üzere, Yüce Allah pek çok âyette cennetin olduğu gibi cehennemin de ebedi olduğunu beyan etmektedir.

2. فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ينَ “Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!” Yüce Allah cehennemliklerin dünya hayatlarında peygamberlere, vahye ve müminlere karşı kibirli davrandıklarını haber vererek, kibirli davranmanın sonunun gurur kırıcı bir azapla şekilleneceğini bildirmektedir. Kur’ân’da 37 kez(37) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir.

Âyetteki مَثْوى mesven kelimesi 13 kez geçmekte ve üç âyette(38) olumlu içerikte, 10 yerde(39) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”(40) gibi anlamlar içermektedir. Bu arada Kur’ân’da dört kez(41) zikredilen الْمُتَكَبِّر۪ينَ el-mütekebbirîne sözcüğü ise “kibirlenenler, böbürlenenler” manasına gelmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 173.
• 2 - Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Hadîd 57/2. 3 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; Meryem 19/35; Mü’min 40/68. 4 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussılet 41/12. 5 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631.
  • Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Hadîd 57/2 Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Meryem 19/35 Mü'min 40/68 Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12
• 6 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Mü’min 40/68.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Mü'min 40/68
• 7 - A‘râf 7/54; Yunus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 8 - Taberî, age., XXVI, 179. 9 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13
• 10 - Semerkandî, age., II, 118; III, 213; Taberî, age., XI, 114; XXIV, 82-83.
• 11 - Semerkandî, age., III, 213.
• 12 - A‘râf 7/157; Ra‘d 13/5; Yâsîn 36/8. 13 - Mü’min 40/71; İnsân 76/4; Sebe’ 34/33.
  • A‘râf 7/157 Ra‘d 13/5 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/71 İnsân 76/4 Sebe' 34/33
• 14 - Taberî, age., XIII, 104. 15 - Zemaheşerî, age., II, 280.
• 16 - Mü’min 40/71; Hâkka 69/32; İnsân 76/4. 17 - Semerkandî, age., III, 526; Taberî, age., XXIX, 206; Râzî, age., XXX, 240. 18 - Şu‘arâ’ 26/101; Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 19 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25.
  • Mü'min 40/71 Hâkka 69/32 İnsân 76/4 Şu‘arâ 26/101 Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 20 - Semerkandî, age., III, 213. 21 - Semerkandî, age., III, 214; Taberî, age., XXIV, 84-85; Zemahşerî, age., IV, 174.
• 22 - En’âm 6/24, 94; A’râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Mü’min 40/74; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28. 23 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Mü'min 40/74 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28 Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 24 - Râzî, age., XXV, 7. 25 - İbrâhim 14/22; Meryem 19/82; Ahkâf 46/5-6.
  • İbrâhîm 14/22 Meryem 19/82 Ahkâf 46/6
• 26 - Bakara 2/214; Âl-i ‘Imrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 27 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i ‘Imrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25.
  • Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25
• 28 - En’âm 6/24, 94; A’râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Mü’min 40/74; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Mü'min 40/74 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28
• 29 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 474.
• 30 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31. 31 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 32 - Mü’min 40/28. 33 - Zümer 39/3.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31 Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3
• 34 - Semerkandî, age., III, 214; Taberî, age., XXIV, 85-86.
• 35 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6. 36 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6 Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23
• 37 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 38 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 39 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 40 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62. 41 - Nahl 16/29; Zümer 39/60, 72; Mü’min 40/76.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12 Nahl 16/29 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76