Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 120-128. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in duruşunu, ilahi emirleri dikkat almayanların akıbetini, Allah’ın yoluna davetin ilkelerini, ceza vermedeki usulünü ve sabrın önemini dile getirmektedir.

a) Hz. İbrâhim’in Örnekliği

Yüce Allah, sûrenin 120-124. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in özelliklerini beyan bağlamında dokuz esasa dikkat çekmektedir. Bu çerçevede onun “Hakk’a yönelen”, “Allah’a itaat eden”, “tek başına bir ümmet (önder) olan”, “Allah’a ortak koşanlardan olmayan”, “Allah’ın nimetlerine şükreden,” “Allah’ın seçkin kılıp doğru yola ilettiği” bir peygamber olduğu ifade edilmekte, sonrasında ise “ona dünyada nice güzellikler verildiği”, “âhirette de sâlihlerden olacağı” beyan edilmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve “Doğru yola yönelerek İbrahim’in dinine uy! O müşriklerden değildi, diye vahyedildiği” beyan edilmekte, Cumartesi (tatilinin), ancak onda ihtilaf edenlere (farz) kılındığı, Yüce Allah’ın kıyamet günü onların ihtilafa düştükleri şey hakkında aralarında hüküm vereceği bildirilmektedir.

ı. Hz. İbrâhim’in Yedi Sıfatı

اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ كَانَ اُمَّةً قَانِتًا لِلّٰهِ حَن۪يفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ شَاكِرًا لِاَنْعُمِه۪ اِجْتَبٰيهُ وَهَدٰيهُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Şüphesiz ki İbrahim hanîf (Allah’ı birleyen), Allah’a itaat eden, (tek başına) bir ümmetti; ortak koşanlardan değildi. Allah’ın nimetlerine şükrediciydi. (Allah) onu seçmiş ve doğru yola ulaştırmıştı.”

Buradakiاِنَّ اِبْرٰه۪يمَ inne ibrâhîm kelimesi “muhakkak ki İbrâhim”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; اُمَّةً ümmeten kelimesi “bir ümmet”; قَانِتًا kâniten kelimesi “boyun eğen”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; حَن۪يفًا hanîfen kelimesi “Allah’ı tek ilah kabul eden”;وَلَمْ يَكُ ve lem yekü fiili “(şöyle) değildi, hiç olmamıştı”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi “müşriklerden, ortak koşanlardan”;شَاكِرًا şâkiran sözcüğü “şükredici olarak”; لِاَنْعُمِه lien‘umihî kelimesi “O’nun nimetlerine”; اِجْتَبٰيهُ ictebâhu fiili “onu (Allah) seçmişti”;وَهَدٰيهُ ve hedâhu fiili “ve ona hidayet etmişti, onu eriştirmişti”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin ifadesi ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada Hz. İbrahim’in birtakım nitelikleri üzerinden öncelikle müşriklere ve Yahudilere, ardından bütün insanlara verilen mesajlar gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ كَانَ اُمَّةً قَانِتًا لِلّٰهِ حَن۪يفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ شَاكِرًا لِاَنْعُمِه۪“ Şüphesiz ki İbrahim hanîf (Allah’ı birleyen), Allah’a itaat eden, (tek başına) bir ümmetti; ortak koşanlardan değildi. Allah’ın nimetlerine şükrediciydi.” Hz. İbrâhim’le ilgili detaylı bilgileri İbrâhim 14/35’te verdiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah burada Hz. İbrahim’in “yedi” özelliğini dikkatlere sunmaktadır. Hz. İbrahim’i tanımak bakımından öncelikle bazı âyetleri hatırlatmak, sonrasında özelliklerine geçmek istiyoruz:

a)اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ كَانَ اُمَّةً قَانِتًا لِلّٰهِ حَن۪يفًا “İbrahim, gerçekten Hakk’a yönelen, Allah’a itaat eden bir önder idi.” Kur’ân’da Hz. İbrahim, kıssası en çok anlatılan peygamberlerdendir.

ı. Hz. İbrâhim’le ilgili onun kıssası hakkında değil de tevhid içerikli duruşu hakkında bazı âyetleri hatırlamalıyız.

Bakara 2/135: “(Yahudiler ve hıristiyanlar müslümanlara:) Yahudi ya da hıristiyan olun ki, doğru yolu bulasınız, dediler. De ki: Hayır! Biz, hanîf olan İbrahim’in dinine uyarız. O, müşriklerden değildi.”

Âl-i İmrân 3/67: “İbrahim, ne yahudi, ne de hıristiyan idi; fakat o, Allah’ı bir tanıyan dosdoğru bir müslüman idi; müşriklerden de değildi.”

Âl-i İmrân 3/95: “De ki: Allah doğruyu söylemiştir. Öyle ise, hakka yönelmiş olarak İbrahim’in dinine uyunuz. O, müşriklerden değildi.”

Nisâ’ 4/125: “İşlerinde doğru olarak kendini Allah’a veren ve İbrahim’in, Allah’ı bir tanıyan dinine tâbi olan kimseden dince daha güzel kim vardır? Allah İbrahim’i dost edinmiştir.”

En‘âm 6/79: “Ben hanîf olarak, yüzümü ‘gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim’ ve ben müşriklerden değilim.”

En‘âm 6/161: “De ki: Muhakkak ki Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, (Allah’ı) birleyen ve müşriklerden olmayan İbrahim’in dinine iletti.”

Yüce Allah işte bütün bu ve benzer âyetlerde Hz. İbrahim’in tevhidden asla taviz vermediğini, O’nu daima birlediğini ve hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını beyan etmektedir.

ıı. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin sürekli olarak izinden gitmekle övündükleri Hz. İbrâhim’i hatırlatarak onun çeşitli özelliklerine dikkat çekmektedir. Bu arada daha önce yorumunu yaptığımız Nahl 16/118. âyette de Yahudilerle ilgili mesaj verilmişti. İşte bu âyette Yahudilere de ince bir gönderme yapılmakta, onların sürekli olarak Hz. İbrahim’in soyundan gelmekle “seçilmiş bir kavim” oldukları şeklindeki övünmeleri dolaylı olarak yersiz bir övünç diye sunulmaktadır.

İster Mekkeli müşriklerin, isterse Yahûdilerin yersiz övünmeleri noktasında olsun, Yüce Allah böyle sloganik övünmelerin bir anlam taşımadığını ortaya koyarak, Nisâ’ 4/125’te belirtildiği gibi, kendisine dost edindiği Hz. İbrahim’in misyonunun takip edilmesi gerektiğine dikkatleri çekmek istemekte, bu noktada âyetin bütün muhatapları mesaja dâhil ettiğini de ortaya koymaktadır. İşte Yüce Allah, örnek bir şahsiyet olarak sunduğu Hz. İbrahim’e dair bazı özellikler saymaktadır.

1. Yüce Allah Hz. İbrâhim’in “ilk” özelliği olarak onun اُمَّة ümmeten “bir ümmet” olduğunu ifade etmektedir. Bilindiği üzere ümmet kelimesi “belli değerler ve niteliklere sahip topluluk” manasına gelmektedir. Hz. İbrahim’in de bir topluluğu ümmete dönüştürecek ne kadar değer varsa hepsini kendisinde topladığı beyan edilmek istenmekte, nihayet bir insanın tek başına da olsa hak ve hakikatı temsil edebileceği mesajı verilmektedir. Bu yönüyle Hz. İbrâhim insanlık için bir örnek teşkil etmektedir ki Mümtehıne 60/4’te de dikkat çekilen huşus budur.

Unutulmamalıdır ki hakikat değerini eskiden gelişinden almayacağı gibi taraftar kalabalıklığından da almaz. Hakikat değerini kaynağından, referansından alır ki bu da vahiydir. İbrâhimî misyonu ilke edinen yiğitlere selam olsun.

2. Yüce Allah Hz. İbrahim’in “ikinci” özelliğini قَانِتًا لِلّٰهِ kâniten lillâhi ifadesiyle dile getirmektedir. Bu ifade onun Allah’a gönülden boyun eğen, O’na itaat eden duyarlı bir Müslüman olduğunu ortaya koymaktadır. Bakara 2/131’de beyan edildiği üzere, Yüce Allah ona “İslam ol” demişti ve o da hemen “âlemlerin Rabbine teslim oldum” diye karşılık vererek tam bir Müslüman örneği vermişti. Âyette geçen قَانِت kânit kelimesi çeşitli kalıplarda olmak üzere Kur’ân’da 13 kez(1) geçmekte ve her birisinde de “boyun eğmek, itaat etmek” manasında kullanılmaktadır. İbn Abbâs bu kelimenin “Yüce Allah’a itaat eden kişi” manasına geldiğini ifade etmektedir.(2)

3. Yüce Allah, Hz. İbrâhim’in “üçüncü” özelliğini حَن۪يفًا hanîfen “haniflik” kelimesiyle beyan etmektedir. Bu kavram “bâtıl şeylerden yüz çevirip Allah’a yönelmek, O’nu birlemek, O’nu bir olarak tanımak” anlamına gelmektedir. Bu kelime, “doğru asla yönelmek, doğru ve saf inanç”(3) anlamıyla hanîf şeklinde tekil(4) ve hunefâ’ kalıbında çoğul(5) olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almaktadır.

Haniflik, tevhidi tanımlamak üzere Hz. İbrahim’e kadar ulaştırılan arı-duru yolun adıdır. Hanîf olunmadan tevhide ulaşılamaz; çünkü hanifliğe inanmayan kişi muvahhid olamaz. Haniflik, İbrâhîmî sistemin eskimez tevhid çizgisinin olmazsa olmazıdır. Bu nedenlerle, Yüce Allah’a kulluk, dini sadece O’na ait kılıp, sadece O’na yönelmekle mümkün olabilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İbrâhim de bu noktada tavizsiz bir duruş ortaya koymuş, aralarında babası Âzer’in de bulunduğu inkârcı ve müşrik bir topluma karşı esas duruş göstermiştir.

b)وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “(İbrahim, Allah’a) ortak koşanlardan değildi.” Yüce Allah Hz. İbrahim’in “dördüncü” özelliğini tevhidi sahiplenmesinin bir gereği olarak “müşriklerden olmaması” şeklinde beyan etmektedir. Buradaki لَمْ يَكُ lem yekü fiili aslında لَمْ يَكُن lem yekün demektir; sık kullanıldığı için dilde hafifleme gerekçesiyle sondaki nûn harfi düşürülmüştür.

“Ben müşriklerden değilim” mealindeki En‘âm 6/79’da da ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah Hz. İbrâhim’in harika tevhid duruşunu aktarırken “hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını” söylediğini de belirtmektedir. Tevhid inancının yer aldığı ifadelerde şirkten uzak durulduğu da beyan edilmektedir. Çünkü şirkin olduğu bir kalpte tevhid olamaz; tevhide inanan kişide de şirkin en küçük bir parçası dahi bulunamaz.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/120’de, ayrıca Bakara 2/135, Âl-i İmrân 3/67, En‘âm 6/79 ve Nahl 16/123’te de belirtildiği gibi Hz. İbrâhim’in gösterdiği hassasiyet bunun en açık örneğidir.

c) شَاكِرًا لِاَنْعُمِه۪ “(Allah’ın) nimetlerine şükrediciydi.” Yüce Allah Hz. İbrahim’in “beşinci” özelliğini şükürle ilişkilendirmekte ve onun Yüce Allah tarafından kendisine ihsan ve ikram edilen “bütün nimetlere şükredici olduğunu” beyan etmketedir. Burada ve bir de Nahl 16/112’de geçen اَنْعُم en‘um kelimesi tıpkı en‘âm kelimesi gibi ni‘meh kelimesinin çoğuludur ve “nimetler” manasına gelmektedir.

Hz. İbrahim’e verilen nimetlerin ne olduğuyla ilgili bir sayım döküp yapmak durumunda değiliz elbette. Ancak âyetin devam eden cümlesinde ve bir sonraki âyette de belirtildiği üzere, ona yönelik en büyük nimetler “peygamber olarak seçilmesi” ve “dosdoğru yola iletilmesi” ile “dünyada mazhar kılındığı çeşitli iyilikler” olsa gerektir.

2. اِجْتَبٰيهُ وَهَدٰيهُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “(Allah) onu seçmiş ve doğru yola ulaştırmıştı.” Yüce Allah Bakara 2/129’da da geçtiği gibi Hz. İbrahim’i seçtiğini ve onu sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”a ilettiğini “altıncı ve yedinci” nimeti, hatta nimetlerin zirvesi olarak ifade etmektedir. Hz. İbrahim’e peygamberlik vermesiyle ilgili olarak Bakara 2/124’te şöyle buyrulmaktadır: “Bir zamanlar Rabbi İbrahim’i birtakım kelimelerle sınamış, onları tam olarak yerine getirince ‘Ben seni insanlara önder yapacağım’ demişti. ‘Soyumdan da (önderler yap, yâ Rabbi!)’ demişi. (Allah) ‘Ahdim zalimlere ermez (onlar için söz vermem)’ buyurmuştu.”

En‘âm 6/87’de de ele aldığımız üzere, Yüce Allah peygamberlerini kendisi seçmektedir. Dolayısıyla peygamberlik kurumu vehbî bir kurumdur, kesbî değildir. İşte bu kural gereği Yüce Allah Bakara 2/105, 124, En‘âm 6/124, Âl-i İmrân 3/179, Yûsuf 12/6, Nahl 16/121, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13 gibi âyetlerde de belirttiği üzere, kullarından peygamberleri kendisi seçmekte, onları dosdoğru yola iletmektedir.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’i sırât-ı müstakîme yani “dosdoğru yol”a ilettiğini haber vermektedir ki bu konuda bütün peygamberlere uygulanan prosedür aynıdır. Yol Yüce Allah’ın ihsan ve ikram ettiği sırât-ı müstakim denen ve istikamet içeren peygamberlerin yoludur. Hak ve hakikatın yolu demek olan bu haysiyetli yolun yolcuları olmak en büyük dua ve niyazımızdır. Bu yolun yolcularına selam olsun.

ıı. Hz. İbrâhim’e Yönelik Dünya ve Âhiret Ödülleri

وَاٰتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “Ona dünyada güzellik vermiştik. Şüphesiz ki o, ahirette de iyilerden (olacak)tır.”

Âyetteki وَاٰتَيْنَاهُ ve âteynâhu fiili “ve ona vermiştik”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; حَسَنَة haseneten kelimesi “iyilik”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “ve muhakkak ki o”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette de”; لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ lemine’s-sâlihîne ifadesi ise “elbette iyilerden, salihlerden(dir)” demektir.

Burada Hz. İbrahim’e verilen iyilikler ve onun ahiretteki durumu gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de ‘Ankebût 29/27’de geçen bu âyette beyan edilenler önceki iki âyette sayılan “yedi” özelliğe ilave olarak, Hz. İbrahim’e ihsan edilenler bağlamında “sekizinci” ve “dokuzuncu” nimetleri oluşturmaktadır.

1.وَاٰتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً “Ona dünyada güzellik vermiştik.” Yüce Allah Hz. İbrahim’in altı özelliğini beyan ettikten sonra, bu âyette öncelikle kendisine dünya hayatında nice güzelilkler ihsan ettiğini haber vermektedir. Bu bağlamda ona verilen en büyük güzellik ve nimet bir önceki âyette ve Bakara 2/129’da belirtildiği gibi “risalet”tir.

Burada geçen حَسَنَة haseneh kelimesi nekra getirildiği için mutlak umum manası içermektedir; dolayısıyla Hz. İbrahim’e sadece tek bir iyilik değil, pek çok iyilikler verildiği beyan edilmek istenmektedir. Bu bağlamda çocukken ona verilen ruşd yani özel muhakeme gücü,(6) vahiy, peygamberlik,(7) sadakat, nübüvvet,(8) yaşlılık çağında sahip olduğu hayırlı çocuklar,(9) övgüyle anılmak,(10) dahası kendisinden sonra yaşayan farklı inanç sahiplerinin bile itibar ettiği bir konum, bir makam sahibi kılınması bu bağlamda söylenebilecekler arasında sayılabilir. Hatta müslümanların günlük namazlarında teşehhüd esnasında kendisine rahmet okuması da bu anlamda söylenebilecek iyiliklerden sayılır.(11)

2. وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “Şüphesiz ki o, ahirette de iyilerden (olacak)tır.” Bakara 2/129’da da geçen bu ifadede Yüce Allah Hz. İbrâhim’in dünyadaki ayrıcalıklı durumunu beyan ettikten sonra, onun mahşerde de salihler arasında yer alacağını haber vermektedir.

Burada geçen مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne “sâlihler”den kasıt, Yüce Allah’ın has, seçkin, dürüst, erdemli, iyi kulları demektir ve elbette salihlerin başında da “peygamberler” gelmektedir. Yüce Allah, Hz. İbrahim’in mahşerde bu seçkinler arasında ve cennette yer alacağını bildirmektedir. Hz. İbrâhim’in mahşerde salihlerden kılınacağının bildirilmesi, daha önce onun yaptığı şu duanın kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbim! Bana muhakeme gücü ver ve beni salihler (iyiler) arasına kat!”(12)

ııı. Hz. İbrâhim’in Yoluna Uyulma Gerekliliği

ثُمَّ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ اَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Sonra da sana ‘hanîf (Allah’ı birleyen) olarak İbrahim’in milletine (dinine) uy! O müşriklerden değildi!’ diye vahyetmiştik.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَوْحَيْنَا evhaynâ fiili “vahyetmiştik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; اَنِ اتَّبِعْ enittebı‘ emri “tabi ol diye, uy diye”; مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhime tamlaması “İbrâhim’in milletine, dinine, yoluna”; حَن۪يفًا hanîfen kelimesi “tek ilâh bilerek”;وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “o (şöyle) değildi”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden, ortak koşanlardan” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e ve onun şahsında herkese yönelik ilahi bir buyruk gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ اَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا “Sonra da sana ‘hanîf (Allah’ı birleyen) olarak İbrahim’in milletine (dinine) uy!’ diye vahyetmiştik.” Yüce Allah Hz. İbrahim’in sahip kılındığı dokuz özelliği beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onun da bir hanif olarak Hz. İbrahim’in milletine, yani dinine ve yoluna uymasını vahyettiğini haber vermektedir.

Burada emir her ne kadar şeklen Hz. Peygamber’e olsa da, maksat Müslümanım diyen herkese yönelik bir bildirimdir. Çünkü Mümtehıne 60/4 ve 6. âyette Hz. İbrâhim ve onunla birlikte olan yiğitlerin bu son ümmet için güzel örnek oldukları, dolayısıyla onların örnek alınması gerektiği beyan edilmektedir.

Hz. İbrâhim’in milletine yani dinine ve yoluna uyulmasıyla ilgili olarak bazı âyetleri mealen hatırlatmak istiyoruz.

Bakara 2/135: “(Yahudiler ve Hıristiyanlar müslümanlara:) ‘Yahudi ya da Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız’ dediler. De ki: Hayır! Biz, hanîf olan İbrahim’in dinine uyarız. O, müşriklerden değildi.”

Âl-i İmrân 3/95: “De ki: Allah doğruyu söylemiştir. Öyle ise, hakka yönelmiş olarak İbrahim’in dinine uyunuz. O, müşriklerden değildi.”

Nisâ’ 4/125: “İşlerinde doğru olarak kendini Allah’a veren ve İbrahim’in, Allah’ı bir tanıyan dinine tâbi olan kimseden dince daha güzel kim vardır? Allah İbrahim’i dost edinmiştir.”

En‘âm 6/161: “De ki: Şüphesiz Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, Allah’ı birleyen İbrahim’in dinine iletti. O, ortak koşanlardan değildi.”

Hacc 22/78: “Allah uğrunda, hakkını vererek cihad edin. O, sizi seçti; din hususunda üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi; babanız İbrahim’in dininde (de böyleydi).”

Hz. İbrâhim’in milleti aynı zamanda bütün peygamberlerin takip ettiği yolun adıdır. Nitekim Yûsuf 12/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Atalarım İbrahim, İshâk ve Ya‘kûb’un dinine uydum. Allah’a herhangi bir şeyi ortak koşmamız bize yaraşmaz. Bu, Allah’ın bize ve insanlara olan lütfundandır. Fakat insanların çoğu şükretmezler.”

2. وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “O müşriklerden değildi.” Yüce Allah Nahl sûresinin 120. âyetinde de belirttiğimiz üzere, Hz. İbrâhim’in müşrik olmadığını özellikle beyan etmektedir ki bunun sıklıkla tekrarlanmasının nedeni, ilk muhatapların müşriklerden oluşmasıdır. Hem ilk dönemlerdeki müşrikler, hem de sonraki dönemlerde yaşayacak insanlar, tevhidi yok eden en büyük sebep olan şirke karşı sağlam ve samimi bir duruş ortaya koymaları gerektiği noktasında uyarılmış olmaktadırlar.

ıv. Cumartesi Tatilinin Hz. İbrâhim’in Dininde Olmayışı

اِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا ف۪يهِ وَاِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Cumartesi (yasağı) ancak onda anlaşmazlığa düşenlere (gerekli) kılınmıştı. Şüphesiz ki Rabbin, çelişkiye düştükleri şey hakkında kıyamet günü aralarında hükmedecektir.”

Âyetteki اِنَّمَا جُعِلَ innemâ cu‘ıle edilgen fiili “elbette ve elbette kılınmıştı”; السَّبْت es-sebtü kelimesi “Cumartesi yasağı”; عَلَى الَّذ۪ينَ ‘alellezîne ifadesi “(şu)nlara(dır)”;اخْتَلَفُواِ ıhtelefû fiili “ihtilaf etmişlerdi”; ف۪يه fîhi ifadesi “hakkında”; وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke ifadesi “ve muhakkak ki senin Rabbin”; لَيَحْكُمُ leyahkümü fiili “elbette hüküm verecektir”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarında”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; ف۪يمَا كَانُوا fîmâ kânû ifadesi “oldukları şeyde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “kendisinde, hakkında”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne fiili ise “ihtilaf etmekte (oldukları)” demektir.

Burada Yahudilerin Hz. İbrâhim’le ilişkilendirdikleri Cumartesi yasağının onunla ilgili olmadığı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا ف۪يهِ “Cumartesi (yasağı) ancak onda anlaşmazlığa düşenlere (gerekli) kılınmıştı.” Yüce Allah kendilerini sürekli Hz. İbrâhim’le anan ve bununla övünen Yahûdilere yönelik bir yasağı hatırlatmakta, bir anlamda onların uygulamalarının yanlışlığına gönderme yapmaktadır.

A‘râf 7/63’te de ele aldığımız üzere, Yüce Allah şöyle bir beyana yer vermektedir: “Onlara, deniz kıyısında bulunan şehir (halkının) durumunu sor. Hani balıklar o yöre halkının yasağa uymadığı Cumartesi (kıyıya) gelmeyip, yasağa uydukları Cumartesi günü açıktan/bolca kıyıya geldiklerinde onlar haddi aşıp (avlanma) yasağını delmişlerdi. İşte böylece biz, yoldan çıkmalarından dolayı onları böyle imtihan ediyorduk.” Bakara 2/65 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/124’te de beyan edildiği gibi, bu şehir halkı Cumartesi günleri hiçbir işle ilgilenmeyip sadece ibadet yapmakla emrolunmuşlardı.

İsrailoğulları balıkların akın akın kıyıya gelmelerine imrenerek hırslarına ve tamahlarına mağlup olmuşlar, bu yasağı dinlemeyip Cumartesi günlerinde de avlanmaya devam etmişlerdi. Böylece ilâhi bir emre itibar etmeyip onu çiğnemişler, Cumartesi yasağını ihlal etmişlerdi.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah Cumartesi yasağının Hz. İbrahim’in dini hakkında birtakım asılsız iddalarda bulunan Yahudilere ait olduğunu, onların emirlere riayet etmemelerinin sonucunda kendilerine bir anlamda ceza olarak uygulandığını, hem bu yasağın hem de o günün tatil oluşunun Hz. İbrahim’in diniyle, milletiyle herhangi bir ilişkisinin olmadığını bildirmektedir.

Yahudilerin “hakkında ihtilaf ettikleri şey”, Hz. Mûsâ’nın haftanın bir gününü ibadete ayırmaları bağlamında Cuma gününü tatil yapması, onların ise bunu Cumartesi gününe dönüştürülmesi şeklindeki ihtilaflarıdır.(13) Bu bir görüş olsa da maksadın Hz. Mûsâ değil de bağlam gereği Hz. İbrâhim olduğunu söylemekte yarar vardır.

Çünkü vahyin indirildiği dönemde yaşayan Yahudiler çeşitli kabul ve uygulamalarında meseleleri Hz. İbrâhime’le ilişkilendirip konuyu Cumartesi yasağına da genişletince Yüce Allah bu yasağın Hz. İbrâhim’in dininde olmadığını, Hz. İbrahim hakkında derin ihtilaflar ve çelişkiler yaşayan Yahudilere özel olduğunu bildirmektedir.

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Şüphesiz ki Rabbin, çelişkiye düştükleri şey hakkında kıyamet günü aralarında hükmedecektir.” Bu cümlenin benzerleri Yûnus 10/93, Nahl 16/92, Secde 32/25 ve Câsiye 45/17’de de geçmektedir. Yüce Allah vahyin indirildiği dönemde yaşayan Yahudiler başta olmak üzere, insanların din adına ihtilaf ettikleri şeylerle ilgili olarak, kıyamet gününde aralarında hüküm vereceğini beyan etmektedir. Secde 32/25’te de zikredildiği üzere, bu son cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(14)

Yüce Allah kıyamet gününde kendilerini Allah’ın seçkin ve ayrıcalıklı kulları sanan, böylece birtakım kuruntulara saplanan Yahudiler başta olmak üzere bütün insanları din adına ihtilafa düştükleri konularda yargılayacağını ve adaletli bir şekilde aralarında hüküm vereceğini haber vermektedir. Bu ifade kendilerini ayrıcalıklı sayan Yahudilere ve müşriklere yönelik bir gözdağı olurken, müminler için bir moral kaynağı olarak kabul edilmelidir.

b) İlâhi Tebliğin Temel İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 125-128. âyetlerinde kendi yoluna davette takip edilmesi gereken yolu şöyle beyan etmektedir: “(Ey Peygamber!) Sen, Rabbinin yoluna hikmetle, güzel öğütle davet et ve onlarla en güzel şekilde mücadele et! Doğrusu Rabbin, kendi yolundan kimin saptığını da çok iyi bilir; kimlerin hidâyete erdirilmiş olduğunu da çok iyi bilir.” Daha sonra ceza verme durumunda en fazla kişilere yapılanın misliyle ceza verilebileceği, ancak sabrederlerse elbette bunun çok daha hayırlı olduğu bildirilmektedir.

Ardından, sûrenin sonunda şu evrensel hakikate dikkat çekilmektedir: “(Ey Peygamber!) Sabret! Senin sabrın da ancak Allah’ın yardımı iledir. Onlardan dolayı üzülme; kurmakta oldukları tuzaklardan ötürü sıkıntı içinde olma! Muhakkak ki Allah, takvâ sahibi (duyarlı) olanlar ve işini güzel yapanlarla beraberdir.”

ı. Davette Üç Temel Öğreti

اُدْعُ اِلٰى سَب۪يلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَب۪يلِه۪ وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَد۪ينَ “Sen Rabbinin yoluna hikmetle (doğru hükümlerle), güzel öğütle davet et ve onlarla en güzel şekilde mücadele et! Şüphesiz ki Rabbin -evet yalnızca O- kendi yolundan kimin saptığını iyi bilendir ve O kimlerin doğru yola ulaştırıldığını da iyi bilendir.”

Âyetteki اُدْعُ üd‘u emri “davet et”; اِلٰى سَب۪يلِ رَبِّكَ ilâ sebîli rabbike tamlaması “senin Rabbinin yoluna”; بِالْحِكْمَةِ bi’l-hıkmeti ifadesi “hikmetle”; وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ve’l-mev‘ızati’l-haseneti tamlaması “ve güzel öğütle”; وَجَادِلْهُمْ ve câdilhum emri “ve onlarla tartış, mücadele et”; بِالَّت۪ي هِيَ billetî hiye ifadesi “(şöyle) olacak şekilde”; اَحْسَنُ ahsenu kelimesi “en güzel şekilde”;اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke tamlaması “muhakkak ki senin Rabbin”; هُوَ hüve zamiri “elbette sadece ve sadece O”; اَعْلَمُ a‘lemü ism-i tafdîli “gayet iyi bilen, çok iyi bilen(dir)”;بِمَنْ ضَلَّ bimen dalle ifadesi “sapmış olanı, şaşıranı, şaşkınlığa düşeni”; عَنْ سَب۪يلِه۪ ‘an sebîlihî tamlaması “O’nun yolundan”;وَهُوَ ve hüve zamiri “ve yine O”; اَعْلَمُ a‘lemü ism-i tafdîli “gayet iyi bilen(dir), çok iyi bilen(dir)”; بِالْمُهْتَد۪ينَ bi’l-mühtedîne kelimesi ise “doğru yola eriştirilmiş olanları” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik tebliğ ahlakı ve muhatapların durumunu Yüce Allah’ın gayet iyi bildiği gündeme getirilmektedir.

1.اُدْعُ اِلٰى سَب۪يلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ “Sen Rabbinin yoluna hikmetle (doğru hükümlerle), güzel öğütle davet et ve onlarla en güzel şekilde mücadele et!” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’in şahsında bütün tebliğcilere bir tebliğ ahlakı öğretmekte ve muhataplarına nasıl sesleneceklerini, onlara neyi nasıl anlatacaklarını bildirmektedir.

a) Âyette dikkat çeken ilk husus, اُدْعُ üd‘u “davet et” emridir. Bu emir tebliğin bir davet olduğunu ortaya koymaktadır. Din adına birilerini hakikata çağıranlar bunu davet usulüyle yapmalı, herhangi bir buyurgan tavır sergilememelidirler. Yüce Allah kendisiyle ilgili olarak Yûnus 10/25’te yed‘û fiilini kullanarak O’nun da davet ettiğini beyan etmektedir. Aynı mesajı içermesi bakımından Fussılet 41/33’te geçen “Allah’a davet edenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!” beyanı da oldukça belirleyicidir.

Ayrıca Hz. Peygamber’in sıfatlarının sayıldığı Ahzâb 33/46’da da aynı kökten dâ‘ıyen “davetçi” sıfatı kullanılmaktadır. Benzer bir ifade konuyu genişçe ele aldığımız Yûsuf 12/108’de yer almaktadır. Yüce Allah bu emrini verirken din tebliğcilerinin birer davetçi olduklarını beyan etmek istemekte, tebliğin davet üzerinden yürütülmesi gerektiğini, hiçbir şekilde zorlama, tehdit ve tedhişe yer verilmemesinin zorunlu olduğunu öğretmektedir.

Cinn 72/20’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) De ki: Ben, sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim) ve O’na hiç kimseyi ortak koşmam.” Âyetin وَلَآ اُشْرِكُ بِه۪ٓ اَحَدًا kısmı “Rabbime davette) O’na hiçbir şei (hiç kimesyi) ortak koşmayacağım” şeklinde de tercüme edilebilir. Zira ilk kısımda “Sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim)” manası verilince, bunun bir gereği ve devamı olarak ilahi davette Yüce Allah’a ve O’nun yoluna davetin dışında başka herhangi bir şeye davet etmek de davetin şirkini oluşturmaktadır. Bu nedenle, duada şirk yasak ve küfür olduğu gibi, Yüce Allah’a ve O’nun yolunun dışında başka bir şeye davet de elbette son derece korkunç bir hatadır.

Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Nahl 16/125’te de Ahzâb 33/46’da da dikkat çeken hususlar bunlardır. Âl-i İmrân 3/193, Yûnus 10/25, Yûsuf 12/108, İbrâhim 14/1, Hacc 22/67, Kasas 28/87, Fussılet 41/33 gibi âyetlerde de davetin adresi Yüce Allah ve O’nun dosdoğru yolu olarak ifade edilmektedir.

Yûsuf 12/108’de de belirtildiği gibi, peygamberler kendilerine değil, Yüce Allah’a davet ettikleri için, onların izinden gidenlerin daveti de sadece ve sadece Yüce Allah’a olmalıdır. Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitlere selam olsun.

b) Yüce Allah, davetin kime veya neye yapılması gerektiğini beyan bağlamında اِلٰى سَب۪يلِ رَبِّكَ ilâ sebîli rabbike “Rabbinin yoluna” ifadesine yer vermektedir. Din tebliğcileri muhataplarını kendilerine, cemaatlerine, tarikatlerine, mezheplerine, meşreplerine, gruplarına, camialarına vs. çağırmamalıdırlar. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek davetinin “Rabbinin yoluna” olması gerektiğini hükme bağlamıştır.

Yûnus 10/25’te bu yol dâr-ı selâm yani “barış yurdu” manasında dünyada İslâm’dır, Kur’ân’dır. Hz. Peygamber’in davetçi olduğunun beyan edildiği Ahzâb 33/46’da onun davet ettiği makam ilellâhi ifadesi gereği “Yüce Allah” olarak belirlenmektedir. Konuyla ilgili olarak Hacc 22/67 ve Kasas 28/87’de de davetin Yüce Allah’a olması gerektiği ifade edilmektedir.

İbrâhim 14/1-2’de de şöyle buyrulmaktadır: “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan, göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece kendisine ait olan ‘Allah’ın yolu’na çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.” Bu konuyu Yûsuf 12/108’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmeyeceğiz.

Bütün bu âyetlerden anlaşılan şey şudur: Davetimiz Yüce Allah’a ve O’nun sırât-ı müstakîm adını verdiği “dosdoğru yolu”na olacaktır. Biz insanlara “bize, mezhebimize, cemaatimize, tarikatimize, camiamıza vs. gelin” demeyeceğiz. “Allah’a, O’nun eşsiz yoluna gelin”; “siz bize değil, kendinize gelin”, “fıtratınıza gelin” diyecek ve onları hak ve hakikat yoluna davet etmiş olacağız.

c) Âyette davetin nasıl yapılacağıyla ilgili bilgiler de yer almaktadır. Bu bağlamda Yüce Allah üç hususa özellikle dikkat çekmekte ve uygulanması gereken metodu öğretmektedir.

ı. Yüce Allah davetin nasıl yapılması gerektiğini beyan için “ilk” olarak الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesini kullanmakta ve davetin hikmetle yapılması gerektiğini emretmektedir. Yâsîn 36/2’de el-hakîm/el-hıkmeh kavramı hakkında geniş bilgi vereceğiz. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Davetin kendisiyle yapılacağı hıkmet, el-hakîm olan “Kur’ân” manasına gelmektedir ve davet de işte hikmetlerle dolu olan vahiy ile yapılmalıdır.

Tebliğde ve davette hikmetli davranmak ve hikmetli konuşmak ancak vahiy ile yapılırsa anlamlıdır ve mümkündür. Çünkü hikmet, şüpheleri gidermek üzere sözdeki etki, sağlamlık, ikna edicilik ve doğruluk ile davranıştaki tutarlılıktır.(15) Kur’ân’ın hakîm oluşu, onun muhatabı etkileme gücüyle ilişkili olarak da anlaşılabilir. Nahl 16/125’te geçtiği üzere, Allah’ın yoluna davette ve tebliğde ilk ve en etkili sunum “hikmet”le yapılandır.

Taberî, bu âyette geçen الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesini Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e gönderdiği “vahiy” yani “Kur’ân” ile ilişkilendirerek tebliğin ve davetin Kur’ân ile yapılmasının gerekliliğine dair yorumlar yapmıştır.(16) Hikmet sahibi olan Kur’ân’ı anlatmak En‘âm 6/70, Enbiyâ’ 21/45 ve Kâf 50/45’te ilahî bir emir olarak yer aldığı gibi, Furkân 25/52’de de “büyük cihâd” olarak tanıtılmaktadır.

ıı. Tebliğ ve davetin nasıl yapılmasıyla ilgili “ikinci” emir ise الْمَوْعِظَة الْحَسَنَة el-mev‘ızatü’l-haseneh tamlamasıyla ifade edilen “güzel öğüt” şeklinde belirlenmektedir. Lokmân 31/13’te dile getirildiği üzere, Hz. Lokmân’ın oğluna nasihatlerinde ye‘ızu fiilinin kullanılmasındaki temel mantık da budur. Tebliğden ve davetten maksat muhatabı ikna edip onu kazanmak olduğuna göre, bunu dışlayarak, paylayarak veya hakaret edip ötekileştirerek elde etmek mümkün değildir. Peygamberlerin tebliğlerinde muhataplarına yâ kavmi “ey kavmim” diyerek hitap etmelerindeki maksat buydu. Bu nedenle, sözümüz hikmetlerle dolu Kur’ân ve onun içerdiği muhteşem öğütlerden oluşmalıdır. Zaten müfessirlerimiz de konuyu izahta bu noktaya işaret etmişlerdir.(17)

Kur’ân, “bütün ilkelerinde öğüdü esas alan ve öğüdün nasıl verileceğini öğreten” bir rehberdir. Kur’ân’da mev‘ızah/el-mev‘ızah kelimeleri 9 kez geçmekte, bunların bir kısmı Kur’ân için kullanılmaktadır.(18) Nasihat vermede en güzel metotların yer aldığı kaynak Kur’ân’dır. Yüce Allah’a davet edenlerin, davette uygulayacakları yöntemleri Kur’ân’dan öğrenmeleri gerekir. Çünkü en güzel öğüt en Güzel’in öğüdüdür ki o da Kur’ân’dır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/125’te geçtiği üzere, Yüce Allah’ın yoluna davette takip edilmesi emredilen metotlardan birisi de mev‘ıza’dır. Bu durum, Kur’ân’ın öğüt içerikli yapısından kaynaklanmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, hikâye, masal, efsane vs. aslı-astarı olmayan şeyleri değil de Rabbimizin insanlık tarihini özetlediği vahyinden öğrenilen kıssaları tebliğde ve davette kullanmak en doğru ve en çıkar yoldur; üstelik böyle davranmak bir seçenek değil, aksine bir zorunluluktur.

ııı. Yüce Allah, davetin nasıl yapılacağıyla ilgili temel ölçüyü verdikten sonra, bu defa muhataplarla yaşanacak tartışmaların nasıl olması gerektiğini de hükme bağlamakta, bunun وَجَادِلْهُمْ بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ “Onlarla en güzel şekilde mücadele et” ifadesi gereği “en güzel üslupta yapılması gerektiği”ni bildirmektedir. Bu emrin bir benzeri ‘Ankebût 29/46’da kitap ehliyle mücadelede beyan edilmektedir.

En güzel üslubun ne olduğuyla alakalı olarak burada herhangi bir açıklama yer almamaktadır. Bunun sebebi, her durumun, her şartın, her muhatabın kendine özel hassasiyetlerinin bulunabileceği gerçeğidir. Kaba sabalık yapmadan, bağırıp çağırmadan, kırıp geçirmeden, dışlamadan, ötekileştirmeden, gönül alıcı üslupla muhataplara hak ve hakikati aktarmak bizim tebliğ ve davet görevimizdir.

Yüce Allah bu noktada Âl-i İmrân 3/159’da şu harika uyarıyı yapmaktadır: “O vakit Allah’tan bir rahmet ile onlara yumuşak davrandın! Şâyet sen kaba, katı yürekli olsaydın, hiç şüphesiz, etrafından dağılıp giderlerdi. Şu halde onları affet; bağışlanmaları için dua et; iş hakkında onlara danış. Kararını verdiğin zaman da artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.”

Kehf 18/22’de de benzer içerikte olmak üzere muhataplarla şekli tartışma dışında derin munakaşalara girilmemesi gerektiğine dikkat çekilmektedir. İşte tebliğin daha başka önemli özelliklerine de bu âyetlerde değinilmekte, insan kazanmak için fedakarlıkların nasıl yapılması gerektiği Hz. Peygamber örnekliği üzerinden verilmektedir.

2. اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَب۪يلِه۪ وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَد۪ينَ “Şüphesiz ki Rabbin -evet yalnızca O- kendi yolundan kimin saptığını iyi bilendir ve O kimlerin doğru yola ulaştırıldığını da iyi bilendir.” Yüce Allah bu cümlede bir taraftan Hz. Peygamber’in şahsında bütün zamanların müminlerine moral vermek istemekte, diğer taraftan Mekke müşriklerinin şahsında bütün zamanların inkârcılarına gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Bu âyetin benzerleri En‘âm 6/117, Necm 53/30 ve Kalem 67/7’de de geçmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Yüce Allah kimin saptığını, kimin de hidayet üzere olduğunu gayet iyi bildiğini pek çok âyette dile getirmektedir.(19) Bu bağlamda Kasas 28/85’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Kur’ân’ı sana farz kılan (Allah), elbette seni dönülecek yere döndürecektir. De ki: Rabbim, kimin hidâyeti getirdiğini ve kimin de apaçık bir şaşkınlık içinde olduğunu çok iyi bilir.” Bu konuda ve her konuda Yüce Allah’ın bilgisi tamdır; herhangi bir eksiklik ve yanlışlık içermemektedir.

Âyette ism-i tafdîl sıgasının kullanılma nedeni de budur. Burada vurgulanan husus, kimin hidayet üzere olduğunu, kimin saptığını sadece Yüce Allah’ın bildiği, başkalarının bu konuda fikir beyan etme ve karar verme yetkisinin olmadığıdır. Çünkü konu bütünüyle Yüce Allah’ın iradesine ve kararına bağlıdır.

Âyetteki هُوَ hüve zamiri fasl zamiridir ve cümleye “sadece O” manasını katmaktadır. Bu cümlede رَبّ rabb kelimesi ك kâf harfiyle birlikte kullanılmakta ve “senin Rabbin”, “senin sahibin, terbiye edicin, idarecin” vurgusu yapılmaktadır. Ayrıca Taberî’nin de isabetle belirttiği gibi, verilmek istenen mesaj, Hz. Muhammed ve ona tabi olanların hak yolda olduğunu, Kureyş kâfirlerinin ise yoldan saptığını beyanla ilgilidir.(20) Bunun sonucunda elbette bir tehdit ve gözdağı unsuru olarak kâfirlere va‘îd, yani azabın vaad edildiği, müminlere ise va‘d, yani ödülün müjdelendiği söylenebilir.(21)

ıı. Ceza Vermede Maksimum Ölçü

وَاِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِه۪ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِر۪ينَ “Ceza verecekseniz, (en fazla) size yapılanın misliyle (benzeriyle) ceza verin! Sabrederseniz, elbette bu (durum) sabredenler için daha hayırlıdır.”

Âyetteki وَاِنْ عَاقَبْتُمْ ve in ‘âkabtüm fiili “ve eğer ceza verirseniz”; فَعَاقِبُوا fe ‘âkıbû emri “ceza verin”; بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ ۪ bi misli mâ ‘ûkıbtüm ifadesi “size sıkıntı verilen şey gibi”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle”; وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ ve lein sabertüm fiili “ve eğer sabrederseniz”;لَهُوَ lehuve zamiri “elbette o (sabretmeniz)”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır), hayırlı olandır”; لِلصَّابِر۪ين li’s-sâbirîne ifadesi ise “sabredenler için” demektir.

Burada tebliğde karşılaşılacak zorluklara karşılık neler yapılabileceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِه۪ “Ceza verecekseniz, (en fazla) size yapılanın misliyle (benzeriyle) ceza verin!” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Bakara 2/194, Hacc 22/60 ve Şûrâ 42/40 gibi âyetlerde de yer almaktadır. Yüce Allah önceki âyette tebliğin yani Allah yoluna çağrının davet içerikli yapılması gerektiğini beyan edip bu konuda hikmet ve güzel öğütle hareket etmeyi, insanlarla en güzel şekilde tartışmayı emrettikten sonra, bu âyette maruz kalınmış olunan bir sıkıntı karşısında en çok kendilerine yapılan kadar karşılık verilmesini istemektedir. Burada ceza verilirken maksimum yani en üst sınırdan söz edilmekte, verilen karşılığın haksızlığa dönüşmemesi, en çok yapılan kadarla yetinilmesi emredilmektedir.

Tebliğde sıra dışı bir tutum takınılması gerekirse, ancak karşıdakinin tavrı kadarıyla yetinip, haddi aşmamak, tebliğde onlarla tartışırken kendini tutmak, muhataplara karşı asla onur kırıcı olmamak, zihnen tezyif edici davranış tarzlarını tercih etmemek gerekliliği üzerinde duruluyor demektir.

Âyetin devamına ve bir sonraki âyetin mesajına bakıldığında, bundan bile vazgeçilmesi gerektiği kolayca anlaşılmaktadır. Kur’ân cezada en üst sınırı belirler ki bir haksızlık söz konusu edilmesin. Bu, her cezada en üstü uygulamak gerektiği manasına gelmez; yapılacaksa hak olanın kendilerinin maruz bırakıldığı kadar olduğunu, bunun ötesine geçilmemesi gerektiğini muhataplara öğretmektedir.

Sûreyi en başta tanıtırken de söylediğimiz gibi, bu âyetlerin Medine döneminde indirildiği görüşleri vardı. İşte bu bağlamda nakledilen bazı rivayetleri ve sonunda Râzî’nin yaptığı çok güzel bir değerlendirmeyi aktarmak istiyoruz:

“Bu ayet hakkında üç görüş vardır:”

“Birinci Görüş: Ekserî âlimlerin kabul ettiği görüşe göre, Hz. Peygamber, müşriklerin, amcası Hz. Hamza’ya müsle (belli organların kesilmesi, belli bir şekilde yaralama) yapıp, öldükten sonra burnunu, kulaklarını vs. kesmiş olduklarını görünce, ‘Allah’a yemin olsun ki sana karşılık, onlardan yetmiş (başka bir rivayete göre otuz) tanesine müsle yapacağım’ buyurdu.(22) İşte bunun üzerine Cebrail (as) Nahl sûresinin son ayetlerini indirdi. Böylece, Hz. Peygamber’i niyetlendiği bu şeyden alıkoydu. Bu, Atâ'nın rivayetine göre, İbn Abbas'ın, Übeyy b. Ka‘b ve Şâ‘bî’nin görüşüdür. Bu görüşe göre âlimler, ‘Bu üç ayet hariç, Nahl Sûresi’nin tamamı Mekkî’dir’ demişlerdir.”

“İkinci Görüş: Bu, seyf (kılıç, vuruşma) ve cihad emri gelmezden önceki durumdur. Müslümanlar o zamanda ancak kendileri ile savaşanlara karşı savaşmakla emrolunmuş, savaşı ilk başlatan olmaktan nehyolunmuşlardı. İşte bu, ‘Size savaş açanlarla, Allah yolunda siz de savaşın, (ama) aşırı gitmeyin! Şüphesiz ki Allah aşrı gidenleri sevmez’(23) ayetinin anlattığı husustur. Yüce Allah, yorumladığımız bu ayette de müslümanlara, kendilerine isabet eden ceza ve işkence kadarı ile karşılık vermelerini, fazlası ile mukabelede bulunmamalarını emretmiştir.”

“Üçüncü Görüş: Bu ayetin maksadı, mazlumu, zâlime karşı fazlasını yapmayı istemekten nehyetmektir. Bu, Mücâhid, Nehaî ve İbn Sîrîn'in görüşüdür. İbn Şîrîn şeyle demiştir: Şayet senden birisi birşeyi (zorla) alırsa, sen de ondan aynısını al.”

Râzî bu üç görüşü aktardıktan sonra âyeti bağlamına uygun açıklamanın daha doğru olacağını beyan ederek şu değerlendirmelerde bulunmuştur:

“Ben derim ki, bu ayeti, önceki ayetlerle ilgi ve alâkası olmayan bir hadiseye bağlamak, Allah’ın kelâmında, kötü bir tertibin bulunması manasına gelir ki, bu da Kur’ân’ı tenkid etmeye yol açar. Hâlbuki buna yol yoktur. Bu nedenle, bana göre en doğrusu şöyle denilmesidir: Yüce Allah, Hz. Muhammed’e insanları hak dine şu üç yoldan, yani hikmet, güzel öğüt ve en güzel olan tartışma yoluyla çağırmayı emretmiştir. Bu davet, müşriklerin atalarının dininden dönmeyi, yüz çevirmeyi ve o dine küfür ve sapıklık damgasını basmayı içine alır. Bu ise kalbleri karışıklığa düşüren, gönüllere ürküntü salan ve dinleyenlerin çoğunu, o din davetçisini bazen öldürmeye, bazen dövmeye, bazen ona sövmeye sevkeden şeylerdendir.”

“Bu nedenle, hak dine davet eden o kimse, bu beyinsizlikleri müşâhade edip, o gürültüleri duyunca, onun tabiatı mutlaka onu, o beyinsizleri bazen öldürme, bazen de dövme ile terbiye etmeye sevkeder. Bu noktada Yüce Allah, hakka davet eden kimselere, adalete ve insafa riayet etmelerini emretmiş, fazlasını yapmayı, haddi aşmayı ise yasaklamıştır. İşte ayeti hamletmek gereken en doğru izah (mana) budur.”

“Şayet, ‘Hz. Peygamber’in bu ayet sebebi ile müsle kararından vazgeçip, yeminine karşı kefaret verdiği’ şeklindeki rivayeti tenkid etmeniz gerekmez mi?’ denilirse, biz deriz ki: ‘O rivayeti tenkid etmeye gerek yok. Çünkü biz, o hâdisenin de ayetin genel ifadesi içine girdiğini söylüyoruz. Bu nedenle, o olay hakkında bu ayetin umûmî ifadesine tutunmak mümkündür. Bizim karşı çıktığımız husus, ayeti bu olaya indirgemenin caiz olmayacağı hususudur. Çünkü bu, Kur’ân’daki tertibin iyi olmamasını gerektirir.”(24)

Merhum Râzî’nin bu harika açılımını âyetleri bağlamına uygun açıklama noktasında çok önemli bir örnek olarak gördüğümüzü beyanla yetinelim.

2. وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِر۪ينَ “Sabrederseniz, elbette bu (durum) sabredenler için daha hayırlıdır.” Yüce Allah müslümanlara hitabına devam etmekte ve maruz kalınan zorluklara aynıyla karşılık vermek yerine, eğer sabır tercih edilirse bunun sabredenler için çok daha hayırlı olacağını beyan etmektedir. Bu durumda bir anlamda tıpkı kısas cezasından vazgeçmenin öğütlendiği Bakara 2/178’de olduğu gibi burada da bir alt seçenek olan sabrın tavsiye edildiği anlaşılmaktadır.

Âyette sözü edilen sabır, zillet ve meskenet içerisinde her şeye boyun bükmek değil, aksine haddi aşmadan muhatapların eziyetlerine aldırış etmeyip kendi değerlerine sadakatle sarılmak olduğu, değerlerinden vazgeçmemek, zorluklara göğüs germek manasına geldiği söylenebilir. Anlaşılıyor ki böyle bir tutum, intikam almamanın yani muhataplara aynıyla karşılık vermemenin daha uygun olduğunu açıkça ifade etmektedir. Çünkü acımak katı kalpli olmaktan, faydalı olmak da incitip elem vermekten çok daha üstün ve değerlidir.

Sabrın sevabı, cezaya ceza ile karşılık vermekten çok daha hayırlıdır. Haksız muhataba hak ettiği cezayı vermek elbette haklıya verilmiş bir yetkidir; ancak uygulanan ceza ile muhatabın kalbinin kazanılması genellikle mümkün olmamaktadır. Bunun yerine bağışlayıcı olmak, affı tercih etmek, böylece iyiliği emredip kötülükten menetmeye devam etmek, cahillerin cehaletinden yüz çevirmek bir peygamber ahlakıdır.(25)

Konuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

Bakara 2/237: “Affetmek, takvâ’ya yani duyarlı davranmaya çok daha yakındır.”

Âl-i İmrân 3/134: “O takvâ sahipleri ki, bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever.”

A‘râf 7/199: “(Ey Peygamber!) Sen af yolunu tut/onları affet/hatalarından geç, iyiliği emret ve câhillerden yüz çevir.”

Şûrâ 42/40: “Bağışlayan ve ıslah edici davrananlara bu yaptıklarının ecri Allah tarafından verilecektir.” Bu noktada Yüce Allah da kullarının yaptığı hataların pek çoğunu cezalandırmadığını Şûrâ 42/30 ve 34’te beyan etmektedir.

Bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj muhatapları kazanabilmek için onları bağışlamanın çok daha doğru bir davranış olduğunu öğretmeyle ilgilidir. Dolaylı da olsa yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj da bu olsa gerektir. Ceza vermektense bağışlamak muhatabın gönlünü almada başka yollardan çok daha etkilidir; bu pek çok örnekte pratik olarak gözlenlenmiş bir gerçektir.

ııı. Sabrın Gerekliliği ve İnkârcılara Üzülmemek Gereği

وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ اِلَّا بِاللّٰهِ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلَا تَكُ ف۪ي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ “Sabret! Senin sabrın da ancak Allah(ın yardımı) iledir. Onlardan dolayı üzülme! Kurmakta oldukları tuzaklar yüzünden sıkıntı içinde olma!”

Âyettekiوَاصْبِرْ vasbir emri “ve sabret”; وَمَا صَبْرُكَ ve mâ sabruke ifadesi “ve senin sabrın değildir, olamaz”; اِلَّا بِاللّٰهِ illâ billâhi istisnası “Allah’ın yardımı dışında”; وَلَا تَحْزَنْ ve lâ tahzen emri “ve sakın hüzünlenme, üzülme”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”;وَلَا تَكُ ve lâ tekü emri “ve sakın (şöyle) olma”; ف۪ي ضَيْقٍ fî daykın ifadesi “herhangi bir sıkıntıda”; مِمَّا يَمْكُرُونَ mimmâ yemkürûne ifadesi ise “onların kurtukları tuzaklar nedeniyle” demektir.

Burada sabrın gerekliliği ve Yüce Allah’ın sabredenlere yönelik yardım vaadi gündeme getirilmektedir.

1.وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ اِلَّا بِاللّٰهِ “Sabret! Senin sabrın da ancak Allah(ın yardımı) iledir.” Bu cümleyi şöyle tercüme etmek de mümkündür: “Sabret; senin güçlüklere göğüs germen, yalnızca Allah’a bağlıdır”, “sabrın sadece Allah’a bağlıdır.”

a) Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgu”lu manayı katmakta ve Yüce Allah’ın yardımı olmadan bu noktada sabrın mümkün olmayacağı beyan edilmek istenmektedir. Verilmek istenen mesaj bir anlamda şudur: Sabır ancak Yüce Allah’tan destekle ayakta tutulabilir; O’nun yardımı ve desteği olmadan sabırlı olmak doğru sonuç vermez. Öyleyse O’nun sabrı emrettiği konularda sabırlı olmak en doğru davranıştır.

Demek ki sabır Yüce Allah’ın dediğini yapanların O’nun yardımını bekleme hakkıdır. Sıkıntılara karşı sabırlı olmak zordur; bunu başarabilmek için Yüce Allah’ın yardımını beklemek gereklidir. İşte âyette Yüce Allah O’nun yolunda gösterilecek sabrın kendi garantisinde ve yardımında olduğunu bildirmektedir.(26)

Yüce Allah, önceki âyette sabretmenin çok daha hayırlı olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette sabrı özellikle emretmekte ve sabrın Yüce Allah’ın yardımını da beraberinde getireceğini müjdelemektedir. Tebliğde hak ve hakikatın temel ilkeleri ortaya konulmuş olmasına rağmen, eğer inkarcılar bunlara itibar etmezlerse, bilinmelidir ki yapılacak iş, tebliğe devam etmek ve maruz kalınmış olan sıkıntı ve eziyetlere karşı sabırlı davranmaktır.

b) Müddessir 74/7’de sabrın sadece ve sadece Yüce Allah’ın rızasını kazanmak için gerekli olduğu, bu değerli kavramı başka beklentilerın aracı edinmemek gerektiği unutulmamalıdır. ‘Asr sûresinde, ziyana uğramamanın dördüncü şartı “karşılıklı olarak sabrın tavsiye edilmesi”dir. Sabır, bazıları tarafından insanın her sıkıntıya boyun bükmesi olarak algılanmışsa da, bu yeterli ve doğru bir yorum değildir. Çünkü bu kelime, kabullerdeki kararlılığı içerir. Baskı ve zulümlere karşı direnci esas alır. Sabrın zillet içerikli bir anlamı yoktur. Çünkü zillet, sahibini şahsiyetsizleştiren bir düşüklüktür.

Sabrın anlamlarından biri de takva içerikli davranış oluşudur. Yani sabır, sorumluluğunun bilincinde olup gereken duyarlılığı göstermektir. İşte konuyla ilgili âyet Âl-i İmrân 3/186’dir: “Mallarınız ve çocuklarınızla ilgili olarak mutlaka imtihan edileceksiniz. Bu arada bazı kitap ehli kişilerden ve kâfirlerden çeşitli eziyetler duyacaksınız. Bunlara karşı sabreder, sorumlu davranırsanız, bilin ki bu, azim ve kararlılık isteyen işlerdendir.” İşte, meâlini verdiğimiz bu âyette sabır ve takva yan yana gelmektedir. Bu şekilde sabrın takva ile ilişkisi ortaya konulmuş olmaktadır. Benzer bir mesaj Yûsuf 12/90’da da söz konusudur.

Bütün bu yönleriyle sabır, “inancında ısrarcı ve kararlı olmak” anlamına gelmektedir. Yoksa boyun büküp itiraz etmemek veya baskılara boyun eğmek demek değildir.

c) Lokmân 31/17. âyette de belirtildiği gibi, din adına fedakârlık yapanlar bilmelidirler ki, başlarına sabır gerektirecek bazı sıkıntılar gelebilir. Hatta Hz. Peygamber “cennet zorluklarla çevrilmiş, cehennem de arzularla”(27) buyurarak, ödülle buluşmanın yolunun zorluklara karşı sabırlı, kararlı ve dirençli davranmaktan geçtiğini belirtmektedir.

d) Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sabır emri ile Hz. Peygamber’e Mekke’de karşılaşacağı çeşitli sözlü veya fiilî eziyetlere karşı hazırlıklı ve donanımlı olmasını emretmektedir. Bu doğrultuda baskılara karşı dik durmasını, olumsuz istekleri elinin tersiyle itmesini, kendi doğru inancında istikametini bozmamasını, yani inancında ve tebliğ ettiği değerler noktasında ısrarcı olmasını kendisinden istemektedir.

Hz. Peygamber’in bu şekilde samimi davranıp dik duruş ortaya koyması çok önemliydi; çünkü onun dik duramadığı bir ortamda, davet ettiği müminlerin halinin nasıl olacağı tahmin edilebilir. Herhangi bir yanlışlık ve sıkıntı yaşanmaması için Yüce Allah onu önceden bilgilendirmektedir.

e) Yüce Allah verdiği bu bilgi ile eğitime de ölümsüz bir ilke kazandırmaktadır. Bilgilendirmeksizin istekte bulunmak veya bilgi sunmadan sorumluluk istemek, hatta bilinç kazandırmadan azarlamak ya da cezalandırmak doğru bir eğitim metodu değildir. İnsanlara zamanında gerekli bilgi verilecek ki onlardan doğru davranış beklenebilsin. Zaten asıl önemli olan nokta, sorun çıktıktan sonra onu çözüme kavuşturmak değildir; doğru metot, sorun çıkmadan önce hazırlıklı ve tedbirli olmayı başarmak ve problem çıkmamasını sağlamaktır.

2. وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلَا تَكُ ف۪ي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ “Onlardan dolayı üzülme! Kurmakta oldukları tuzaklar yüzünden sıkıntı içinde olma!” Bu cümleyi “Onlardan dolayı kederlenme; kurmakta oldukları tuzaktan kaygı duyma!” şeklinde de tercüme edebiliriz. Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik tebliğ ve davette takip etmesi gereken hususları beyan ettikten sonra, bu defa sözü inkarcıların söyleyecekleri kötü sözlere ve takınacakları olumsuz tavırlara karşı tutumuna getirmektedir.

a) Bu âyetin bir benzeri olan “(Ey Peygamber!) Onlardan dolayı üzülme; kurmakta oldukları tuzaklardan ötürü sıkıntı içinde olma!” meâlindeki Neml 27/70’te de zikredildiği gibi, bu ifadede Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılığını kendisine problem edinen Hz. Peygamber’e moral vermektedir. İki âyet arasındaki metin farkı Neml 27/70’te وَلَا تَكُنْ ve lâ tekün ifadesinin kullanılmasıdır ki iki kullanım da aynı manayı vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer almayan nûn harfinin kaldırılma nedeni kullanım sıklığıdır. Yüce Allah kâfirlerin inkârları nedeniyle üzülmemesi gerektiğini ve kurmakta oldukları tuzaklara karşı yüreğinde herhangi bir sıkıntı duymamasını Hz. Peygamber’e emretmektedir. Konuyla ilgili olarak Mâide 5/68’de de “Kâfirlere karşı üzülme” buyrulmaktadır.

Bu konuda hatırlanması gerken âyetlerden birisi de Hûd 11/12’dir: “Belki de sen (müşriklerin) ‘Ona (gökten) bir hazine indirilseydi veya onunla beraber bir melek gelseydi ya!’ demelerinden ötürü sana vahyolunan âyetlerin bir kısmını (duyurmayı) terk edeceksin ve bu yüzden ruhun daralacaktır. (İyi bil ki) sen ancak bir uyarıcısın. Allah ise her şeye vekîldir.”

Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

b) Fâtır 35/8’de de zikredildiği üzere, muhatapları inanmadığı için Hz. Peygamber büyük bir üzüntü çekiyordu. Yüce Allah onu Fâtır 35/8’de şöyle teselli etmişti: “O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme.” Bu cümleye şöyle de anlam verilebilir: “O halde nefsin onlara karşı hasretlerle (tükenip) gitmesin.” Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risaletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu.

Kehf 18/6 ve Şu‘arâ’ 26/3’te de benzerleri yer alan bu ifade, Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanma veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmektedir. İsteyen inanır, istemeyen inanmaz.(28) Çünkü hidayet de dalalet de insan iradesinin sonucudur.(29) Bu durumda inanmak istemeyenler için kendini helak etmeye gerek yoktur.

Peygamberimize, “Sen onlara üzülme ve görevine devam etmene bak” demek istenmektedir. Ayrıca konuyla ilgili başka âyetlerde de benzer bilgiler yer almaktadır: “Onların hidayeti senin elinde değildir”(30) âyeti ile “On(lar)ın arınmamasından sen sorumlu değilsin”(31) âyeti iki örnek olarak hatırlanabilir.

İnananlar kendi lehine inanmış olur; inkâr edenler de kendi zararlarına inkâr etmiş olurlar. Onlar için kendine zarar verecek ve kendini helak edecek düzeyde aşırı derecede üzülmeye değmez. Ancak Hz. Peygamber ümmet bilinci içinde bir anne şefkatiyle bütün muhataplarının inanmasını istediği için, müşriklerin sonuçta korkunç bir akıbetle karşılaşacaklarını bildiğinden çok üzülüyordu.

Yüce Allah daha önce de belirttiğimiz üzere çeşitli âyetlerde onu teselli etmekte, “onun, istediği ve sevdiği kişileri hidayete erdiremeyeceğini, ancak Allah’ın isteyenlere hidayet edeceğini” haber vermektedir.(32) Kâfirlikten yana olmayı tercih edenlerden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı beyan edilerek,(33) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu noktada çok fazla üzülmemesi gerektiği ifade edilmektedir.

c) Kurmakta oldukları tuzaklar nedeniyle sıkıntıya girmemesi noktasında da Hz. Peygamber motive edilmekte, kendisine moral verilmektedir. Çünkü Yüce Allah Yûnus 10/21’de insanların kurmakta oldukları tuzakları kaydettirmekte olduğu beyan etmekte, Enfâl 8/18’de ise tuzakları zayıf düşürüp geçersiz kılacağını bildirmektedir. İnsanlar nasıl tuzaklar kurmuş olurlarsa olsunlar, Yüce Allah bütün tuzakları boşa çıkaracağını çeşitli âyetlerde beyan buyurarak,(34) başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminlerine moral vermekte, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Tuzak kuranlar bilmelidirler ki kurdukları tuzaklar kendi başlarına dönecektir.(35) Âyette tuzak kurmayla ilgili olan يَمْكُرُونَ yemkürûne fiilinin geniş zaman kalıbında getirilmesi, bu işlemin sadece Mekkeli müşriklerle sınırlı olmadığını, daha eskilerde olduğu gibi gelecekte de devam edeceğini göstermektedir.

ıv. Yüce Allah’ın Beraberlik Vaadi

اِنَّ اللّٰهَ مَعَ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا وَالَّذ۪ينَ هُمْ مُحْسِنُونَ “Şüphesiz ki Allah takvâ (duyarlılık) sahibi olanlarla ve işini güzel yapanlarla beraberdir.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَعَ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا me‘allezînettekav ifadesi “takva, duyarlılık sahipleriyle beraber(dir)”; وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ve onlardır sadece onlar”; مُحْسِنُون muhsinûn kelimesi ise “ihsan sahipleri, işini güzel yapanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yardım ve desteğinin muttaki ve muhsinlere olacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitabını devam ettirmekte, buyruklarını yerine getirmede duyarlı davrananlarla ve işini, görevini düzgün ve güzel yapanlarla birlikte olacağını beyan etmektedir. Yüce Allah’ın beraberliği ödüllerin en büyüğü, desteklerin en güçlüsü ve huzur duymanın zirvesidir.

Bakara 2/2’de de detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ, “sorumluluk bilinci, sorumluluğun gereğini yerine getirme” anlamında donanımlı, korunaklı ve duyarlı davranmak demektir. Bu bağlamda takvâ, Yüce Allah’a ortak koşmak anlamında şirk, nankörlük anlamında küfür ve reddediş anlamında inkar demek olan inanç bozukluklarından uzak durarak Allah’a karşı tevhid şuurunda olarak O’nun varlığını, birliğini, kudretini ve hayata dair hükümranlığını bilerek davranabilme duyarlılığıdır. Takvâ Yüce Allah’ın bütün emrilerini yapabilme ve yasaklarından kaçabilme duyarlılığıdır.

İhsân ise Yüce Allah’ın emrilerini yapıp yasaklarından kaçarken bir işi düzgün yapmak, başkalarına iyilik yapmak manalarından hareketle Allah’ı görür gibi bilinçli bir duruş ortaya koyabilmektir. Hz. Peygamber’in hadisinde beyan edildiği üzere “ihsân, Allah’ı görüyormuşsun gibi ibadet etmektir; Zira kul Allah’ı göremiyorsa da Allah onu görmektedir.”(36)

İşte Yüce Allah bağlam gereği tebliğde, ancak diğer bütün inanç ve uygulama alanlarında farzlara ve haramlara karşı duyarlı davranan ve işini düzgün yapanlarla birlikte olacağını ilan ederek müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Râzî sûrenin tefsirini bitirdikten sonra şu beyanlarda bulunmuştur: “Hak kıymetlidir; yol uzundur; binek güçsüz, yaklaşmak, uzaklaşmaktır; vuslat, ayrılıktır. Hakikatlar saklıdır; gaybın gaybındaki manalar korunmuş (gizlenmiştir). Sırlar, İzzet’in ötesindeki şeyde depolanmıştır. İnsanın elinde olan ise, kîl-ü kâl’dir. Kemâl ancak ikram ve celâl sahibi olan Allah’a mahsustur. Hamd, âlemlerin Rabbi Allah’a; salâtü selâm, Efendimiz Ümmî Peygamber Hz. Muhammed’e, âline ve ashâbınadır.”(37) Bu ifadelere biz de katılıyor, Rabbimizden bağışlanma, Hz. Peygamber’in yolunu takipte ilahi yardım ve merhamet diliyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/116, 238; Âl-i İmrân 3/17, 43; Nisâ’ 4/34; Nahl 16/120; Rûm 30/26; Ahzâb 33/31, 35; Zümer 39/9; Tahrîm 66/5, 12. 2 - Râzî, age., XX, 135.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/238 Âl-i İmrân 3/17 Âl-i İmrân 3/43 Nisâ 4/34 Nahl 16/120 Rûm 30/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/35 Zümer 39/9 Tahrîm 66/5 Tahrîm 66/12
• 3 - Semerkandî, age., II, 139. 4 - Bakara 2/135; Âl-i İmrân 3/67, 95; Nisâ’ 4/125; En‘âm 6/79, 161; Yûnus 10/105; Nahl 16/120, 123; Rûm 30/30. 5 - Hacc 22/31; Beyyine 98/5.
  • Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 En‘âm 6/79 En‘âm 6/161 Yûnus 10/105 Nahl 16/120 Nahl 16/123 Rûm 30/30 Hacc 22/31 Beyyine 98/5
• 6 - Enbiyâ’ 21/51. 7 - En‘âm 6/83-87; Nahl 16/121; Şûrâ 42/13. 8 - Meryem 19/41. 9 - Hûd 11/71. 10 - Şu‘arâ’ 26/84. 11 - Semerkandî, age., II, 312; Taberî, age., XIV, 193; Zemahşerî, age., II, 618.
  • Enbiyâ 21/51 En‘âm 6/87 Nahl 16/121 Şûrâ 42/13 Meryem 19/41 Hûd 11/71 Şu‘arâ 26/84
• 12 - Şu‘arâ’ 26/83.
  • Şu‘arâ 26/83
• 13 - Zemahşerî, age., II, 618; Râzî, age., XX, 137.
• 14 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 15 - Zemahşerî, age., II, 619; Râzî, age., XX, 138; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 385. 16 - Taberî, age., XIV, 194.
• 17 - Semerkandî, age., II, 313; Taberî, age., XIV, 194; Zemahşerî, age., II, 619.
• 18 - el-Mev‘ızah kelimesinin Kur’ân’ın ismi olarak kullanıldığı âyetler için bk. Bakara 2/275; Âl-i İmrân 3/138; Yûnus 10/57; Hûd 11/120; Nahl 16/125; Nûr 24/34.
  • Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/138 Yûnus 10/57 Hûd 11/120 Nahl 16/125 Nûr 24/34
• 19 - En‘âm 6/117, 119; Nahl 16/125; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/37, 56, 85; Necm 53/30, 32; Kalem 68/7.
  • En‘âm 6/117 En‘âm 6/119 Nahl 16/125 İsrâ 17/84 Kasas 28/37 Kasas 28/56 Kasas 28/85 Necm 53/30 Necm 53/32 Kalem 68/7
• 20 - Taberî, age., XXIX, 21. 21 - Zemahşerî, age., IV, 574.
• 22 - Semerkandî, age., II, 313; Taberî, age., XIV, 195-196; Zemahşerî, age., II, 619. 23 - Bakara 2/190.
  • Bakara 2/190
• 24 - Râzî, age., XX,141.
• 25 - A‘râf 7/199.
  • A‘râf 7/199
• 26 - Semerkandî, age., II, 313; Taberî, age., XIV, 197; Zemahşerî, age., II, 620; Râzî, age., XX, 142.
• 27 - Müslim, Cennet, 1.
• 28 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 55; İnsân 76/3, 29; ‘Abese 80/12; Tekvîr 81/28. 29 - Meryem 19/76; Hacc 22/16; Muhammed 47/17; Teğâbun 64/11; Müddessir 74/31.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/55 İnsân 76/3 İnsân 76/29 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/28 Meryem 19/76 Hacc 22/16 Muhammed 47/17 Teğâbun 64/11 Müddessir 74/31
• 30 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 31 - ‘Abese 80/7. 32 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 33 - Bakara 2/272; ‘Abese 80/7.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56 ‘Abese 80/7 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Bakara 2/272 ‘Abese 80/7
• 34 - Enfâl 8/30; İbrâhim 14/46; Fâtır 35/10, 43; Târık 86/15-16. 35 - Fâtır 35/43; Tûr 52/42.
  • Enfâl 8/30 İbrâhîm 14/46 Fâtır 35/10 Fâtır 35/43 Târık 86/16 Fâtır 35/43 Tûr 52/42
• 36 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân, 1; İman, 37; Müslim, İman, 57; Ebû Dâvûd, Sünnet, 16; Tirmizî, İman, 4; İbn Mâce, mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27; II, 107; IV, 129, 163.
• 37 - Râzî, age., XX, 144.