Muhammed Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 38 âyetten oluşan, adını 2. âyette yer alan مُحَمَّد muhammed kelimesinden alan Muhammed sûresi, inişe göre 92, resmî sıralamada ise 47. sûredir. Bu sûre, 4 ve 20. âyetlerde geçen savaş vurgusu nedeniyle “Kıtâl sûresi” onlarak da anılmaktadır.

Muhammed sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Ahkâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Dahası Muhammed sûresi adeta Ahkâf sûresinin devamı gibidir. Nitekim Ahkâf’ın son âyetinde ulu’l-‘azm peygamberlerden söz edilmekte, onların sabrı gibi sabır, metanet ve kararlılık göstermesi Hz. Peygamber’den istenmekte, Muhammed sûresinde ise bu azim ve kararlılığın Hz. Peygamber’de zirve yaptığı görülmektedir. Ayrıca her iki sûrede de “iman edip salih ameller işleyenlerin cennete alınacakları” (Ahkâf 13-14; Muhammed 12, 15), “inkarcılara cehennem tehdidi” (Ahkâf 20, 34; Muhammed 8-9, 32), “mahşer hayatıyla ilgili çeşitli bilgiler” (Ahkâf 35; Muhammed 18) vs. ortak konular ele alınmaktadır.

Muhammed sûresi, inkar edip insanları Yüce Allah’ın yolundan engelleyenlerin amellerini Allah’ın boşa çıkaracağı, buna karşılık iman edip salih ameller işleyenlerin ve Hz. Muhammed’e iman edenlerin ise kötülüklerini sileceği, hallerini düzelteceği mesajıyla başlamakta, kafirlerin batıla, müminlerin de hakka tabi olmaları nedeniyle sonucun bu şekilde tecelli edeceği bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kafirlerle karşılaştıklarında savaş meydanında onları öldürmeleri, esir alınanları ya bedelli veya bedelsiz olarak salıvermeleri gerektiği, Yüce Allah’ın yolunda öldürülenlerin amellerinin zayi edilmeyeceği, dahası cennetlik olacakları beyan edilmekte, Allah’a yardım edenlere O’nun da yardım edeceği ve ayaklarını sabit kılacağı, kafirlerin ise yıkımı hak ettikleri, çünkü Yüce Allah’ın indirdiklerini çirkin gördükleri ve amellerinin silindiği ifade edilmekte, onların helak edilen yurtlarının gezilip durumlarından dersler çıkartılması gerektiği dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, iman edenlere mahşerde verilecek cennet ödülü, kafirlerin ve helak edilen kavimlerin durumu, müminlerle kafirlerin mukayesesi, muttakilere vaad edilen cennetin özellikleri anlatılmakta, inkarcıların bütün alametleri gelmiş olan ve artık kendilerine aniden gelecek Son Saat’ten başka bir şey beklemedikleri belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in duası, kalplerinde hastalık bulunanların durumu, vahyi gereği gibi incelemeyenlerin kalplerinin kilitli oluşu, kafirlerin ölüm anında meleklerin onlara korkunç darbeler indirişi, kalplerinde hastalık bulunanların kinlerini Yüce Allah’ın ortaya çıkartacağı, dilemesi halinde bunları Hz. Peygamber’e bildirebileceği ve onları tanımasının sağlanabileceği ifade edilmektedir.

31. âyetten itibaren, insanların fedakarlıklarının denenmeye devam edeceği, kafirlerin amellerinin silineceği, müminlerin Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat etmeleri nedeniyle amellerinin iptal edilmeyeceği, inkarcıların asla ve asla bağışlanmayacağı, dünya hayatının oyun ve eğlence olduğu, iman edenlere bunun karşılığının fazlasıyla verileceği müjdelenmektedir.

Son âyette ise, gerçek zenginin Yüce Allah olduğu, diğer bütün insanların O’na muhtaç olduğu beyan edilmekte, eğer hak ve hakikatten yüz çevirirlerse yerlerine başka bir kavmin getirileceği ve inkarcı nankörlerin aksine onların çok düzgün olacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde inkar edenlerin amellerinin boşa gideceğini, iman edenlerin durumlarını düzelteceğini beyan etmekte, savaş ortamını ve sonrasında yapılacakları bildirmekte, Allah’a yardım edenlere O’nun da yardım edeceğini ifade ederek, kafirlerin durumlarından ibret alınması gerektiğini, çünkü akıbetlerinin feci olacağını haber vermektedir.

a) Kafirlerin ve Müminlerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde inkâr edenlerin ve insanları Allah yolundan alıkoyanların işlerini boşa çıkaracağını, iman edip yararlı işler yapanların ve Hz. Muhammed’e indirilenin Rableri tarafından hak olduğuna inananların günahlarını örtmüş ve hallerini düzeltmiş olacağını müjdelemekte, bunun sebebinin inkâr edenlerin bâtıla uymaları, inananların da Rablerinden gelen hakka uymaları olduğunu, böylece Allah’ın, insanlara kendilerinden misallerini anlattığını ifade etmektedir.

ı. Kafirlerin Amellerinin Silinmesi

اَلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ اَضَلَّ اَعْمَالَهُمْ “Kâfir olanların ve (insanları) Allah yolundan alıkoyanların işlerini (Allah) boşa çıkaracaktır.

Âyetteki الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; وَصَدُّوا ve saddû fiili “ve engellemiş (olanlar)”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah yolundan”; اَضَلَّ edalle fiili “boşa çıkarmıştır, boşa çıkarmış olacaktır”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerini, yapıp ettiklerini” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kimlerin amellerini silip yok edeceği gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Kâfir olanların ve (insanları) Allah yolundan alıkoyanlar varya.” Yüce Allah gönderdiği ilahi prensiplerinin tamamını reddeden veya kısmen onları kabul etmeyen ya da hakikatların üzerini örten kişilere kâfir sıfatını vermekte ve bu şekilde inkarcılık içerisinde Allah’ın âyetlerinden ve O’nun yolundan insanları engelleyenleri ele almaktadır. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(1)

Âyette sözü edilen kafirlerin kimler olduğuyla ilgili olarak çeşitli kanaatler ileri sürülmektedir. Bu çerçevede bu kişlerin Bedir’de kafir ordusunu besleyen Hişâm’ın iki oğlu Ebû Cehil ve Hâris, Rabî‘a’nın iki oğlu Utbe ve Şeybe olduğu veya Kureyş kafirleri, kitap ehlinden sapkınlar veya bütün kafirler olduğu ifade edilmektedir.(2) Âyette isim zikredilmemesi nedeniyle maksadı genel olarak kabul etmemizde herhangi bir sakınca yoktur. Çünkü vahyin mesajı tarihsel değil, evrenseldir.

Âyette yer alan صَدُّوا saddû fiili “yüz çevirmek” manasına gelebilir. Nitekim Nisâ’ 4/55 ve 61’de geçen صَدَّ sadde fiili, ayrıca başka bazı âyetlerde geçen صَدُّوا saddû(3) ve يَصُدُّونَ yesuddûne(4) fiilleri “yüz çevirmek, uzaklaşmak” anlamlarına gelmektedir. Buna göre âyetin manası “kafirlerin Allah yolundan yüz çevirdikleri şeklindedir.

Bu fiilin “engel olmak” manası da vardır. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen صَدَّ sadde,(5) ayrıca صَدُّوا saddû,(6) صَدَدْتُمْ sadedtüm,(7) صَدَدْنَا sadednâ;(8) يَصُدَّ yesudde(ü),(9) يَصُدَّنَّ yesudde(nne),(10) يَصُدُّوا yesuddû,(11)يَصُدُّونَ yesuddûne,(12) يَصُدُّنَّ yesuddü(nne);(13) تَصُدُّوا tesuddû(14) ve تَصُدُّونَ tesuddûne(15) fiilleri ile صَد sadd(16) kelimeleri “engel olmak”; صُدَّ sudde(17) ve صُدُّوا suddû(18) edilgen fiilleri “engellenmek” manasında kullanılmaktadır.

2. اَضَلَّ اَعْمَالَهُمْ “(Allah) onların işlerini boşa çıkarmış (olacak)tır.” Yüce Allah gönderdiği değerleri inkar edip hem kendileri yoldan çıkanlar hem de başkalarını Allah yolundan engelleyenlerin amellerini, dünyada yapıp ettiklerini boşa çıkardığını beyan etmektedir. İnkar edenlerin amelleri silindiği halde dördüncü âyette belirtildiği gibi Allah yolunda öldürülenlerin amelleri asla ve asla boşa çıkmayacaktır.

Bu ve benzer âyetlerde “geçmiş zaman” kalıbında getirilen bazı fiilleri “gelecek zaman” diye anlamak gerekmektedir; çünkü konu mahşerle ilgilidir. Bunların geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni mutlak surette yaşanacak oluşuna dikkat çekmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Kur’ân’da d-l-l kökünden gelen kelimelerin çeşitli anlamlarda kullanıldığı bilinmektedir. Bunlar arasında öne çıkanlardan birisi de “kaybolmak, silmek” şeklindedir. “Gör ki, kendi aleyhlerine nasıl yalan söylediler ve (ilâh diye) uydurdukları şeyler kendilerinden nasıl kaybolup gitti!”(19)

Bu ve benzer âyetlerde geçen ضَلَّ dalle,(20) ضَلُّوا dallû(21) ve يَضِلُّ yüdıllü(22) fiilleri “kaybolmak, yok olmak” anlamındadır. Ayrıca “Toprağın içinde kaybolduğumuz zaman, gerçekten (o vakit) biz mi yeniden yaratılacağız? derler”(23) âyetindeki ضَلَلْنَا dalelnâ fiili müşriklerin öldükten sonra toprağa karışmalarını, bir anlamda “yok olma”larını ifade etmektedir.

Bu arada Muhammed 47/1 ve benzer âyetlerde geçen ضَلَّ dalle,(24) اَضَلَّ edalle(25) ve يُضِلَّ yudılle(26) fiilleri “silmek, yok etmek” anlamına gelmektedir. Dahası Fîl 105/2’de yer alan تَضْل۪يلٍ tadlîl ve çeşitli âyetlerde geçen ضَلَال dalâl(27) kelimeleri kafirlerin tuzaklarıyla ilgili oldukları için, onları “boşa çıkarmak, geçersiz ve başarısız kılmak” manasında yorumlamak gerekmektedir.

Âyette geçen اَضَلَّ edalle fiili esasında “saptırmak” manasına gelmekte, dolayısıyla amacı Allah rızası olmayanların davranışlarının da O’na ulaşması mümkün olmadığı için Yüce Allah onların sapkın gidişini onaylamış, onların amellerini saptırmıştır. Bu fiil “silmek”, “yok etmek” manasına da alınabilir ki anlam büyük oranda aynı kapıya çıkmaktadır. Esasında Kehf 18/104’te geçen ضَلَّ dalle fiili ile buradaki اَضَلَّ edalle fiili aynı kök manadan beslenerek “amellerin boşa gitmesi” noktasında buluşmaktadır.

İnkârcıların dünyada yapıp ettiği her ne iyilik varsa onları dünyada giderip bitirdikleri Ahkâf 46/20’de haber verilmekte, onların inkârcılıklarının sonucunda Yüce Allah’ın onların amellerini silip götürdüğü ise yorumunu yapmakta olduğumuz Muhammed 47/1’de beyan edilmekte, mahşer için yatırım yapmayanların orada karşılarında herhangi bir iyilik bulamayacakları ifade edilmiş olmaktadır.

Kehf 18/105. âyette de dile getirildiği üzere, kendileri için terazi kurulmamasının sebebi de “tartılacak hiçbir şeylerinin kalmaması”dır. Nûh 71/24’te geçtiği gibi, Hz. Nûh’un duasında yer alan “onların dalâlini arttır” ifadesindeki dalâl kelimesi de “başarıya ulaşmamak, şaşmak” anlamlarında benzer bir içerik arz etmektedir. Âl-i İmrân 3/85’te İslâm’dan başka din edinenlerden bunun kabul edilmeyeceği ifade edilmekte, Nûr 24/39’da ise kâfirlerinin amellerinin çöldeki serap gibi oldukları beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/104’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir.” Bu ifadenin ilk cümlesini “dünya hayatındaki çalışmaları sapkınlık olanlar, çalışmaları sapmaya dayalı olanlar, henüz dünyadayken hidayet üzere değil, sapkın işler yapanlar”(28) şeklinde de anlayabiliriz.

Esasında bu kişilerin yaptığı faaliyetler henüz dünyadayken bile kayıp sayılmış, kendilerine yararı dokunmamış olduğu için buradaki kayıp mahşere de yansımış olacaktır. Zaten bir sonraki âyette de bu hususa temas edilmektedir.

Yüce Allah amelleri bakımından en çok ziyana uğrayanların dünya hayatında yaptıkları boşa gidenler olduğunu beyan etmektedir. Yapılan işler eğer imanlı olarak yapılıyorsa bunlar hayırdır ve amel defterine sevap olarak kaydedilmektedirler. İmanlı olarak yapılmayan işler her ne olursa olsun sevap olarak değer ifade etmezler.

ıı. İman Edenlerin Durumlarının Düzeltilmesi

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَاٰمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلٰى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَاَصْلَحَ بَالَهُمْ “İman edip iyi işler yapanların ve Muhammed’e indirilenin Rableri tarafından gerçek olduğuna inananların günahlarını (Allah) örtmüş ve onların durumunu düzeltmiş (olacak)tır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman edenler, iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; وَاٰمَنُوا ve âmenû fiili “ve yine iman etmiş (olanlar)”; بِمَا نُزِّلَ bimâ nüzzile ifadesi “indirilmiş olana”; عَلٰى مُحَمَّدٍ ‘alâ muhammedin ifadesi “Muhammed’e”; وَهُوَ ve huve zamiri “o”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden (gelen)”; كَفَّرَ keffera fiili “örttü, örtecek”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; سَيِّـَٔاتِهِمْ seyyiâtihim tamlaması “onların kötülüklerini”; وَاَصْلَحَ ve asleha fiili “ve düzeltti, düzeltecektir”; بَالَهُمْ bâlehum tamlaması ise “onların durumunu” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kimlerin günahlarını örteceği ve onların durumunu düzelteceğiyle ilgili müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَاٰمَنُوا بِمَا نُزِّلَ عَلٰى مُحَمَّدٍ وَهُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ “İman edip iyi işler yapanların ve Muhammed’e indirilenin Rableri tarafından gerçek olduğuna inananlar var ya.” Yüce Allah önceki âyette kafirleri ve onların akıbetini ele aldıktan sonra, Kur’ân’ın “mesânîlik özelliği” gereği bu defa sözü iman edip salih ameller işleyenlere getirmektedir. Bu bağlamda söz konusu kişilerin iman ettiklerini ve imanlarına yaraşır şekilde davranışlar ortaya koyduklarını ifade etmektedir.

Yüce Allah bu âyette kişilerin kötülüklerini örtüp işlerini düzlüğe çıkarmasını “üç şart”a bağlamaktadır.

a) Buna göre “ilk şart” “iman etmek”tir. İman, “inanılması gereken her şeye inanmak, inanılan şeylere tam güvenmek, kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek” demektir.

b) Rabbimizin ileri sürdüğü “ikici şart” “sâlih amel işlemek”tir. Sâlih amel, islah edici ve bir fesadı düzeltmeyi amaçlayan, ayrıca inanarak gerçekleştirilen iyi, güzel ve faydalı iş manasına gelmektedir. İmanlı olarak yapılmayan işlere sâlih amel denmeyeceği gibi sâlih amellerle desteklenmeyen inanca da iman denemez.

Bu iki kavram birbirini tamamalayan, birbirisiz olmayan çok önemli iki temel değerdir. İnkârcılık hem ferdin kendisini hem de toplumu bozmak manasına geldiği için onun karşısında imanlı olarak ıslah edici işlerin yapılması şarttır. Konuyla ilgili detayı Bakara 2/25’te verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

c) Yüce Allah’ın insanların kötülüklerin örtüp işlerini düzenlemesi için ileri sürdüğü “üçüncü şart” ise “Hz. Peygamber’e indirilenin hak ve hakikat olduğuna inanmak” şeklinde belirlenmektedir. Burada imana konu edilen şey Hz. Peygamber’e indirilmiş olan vahiydir, yani Kur’ân’dır. Bakara 2/4 ve 285 gibi daha pek çok âyette dile getirildiği üzere, dinin en önemli inanç konularından birisi ilahi vahye imandır.

Dolayısıyla vahyin indirildiği dönemdeki ilk muhatapların da en belirgin sorunu vahye olan itirazları ve inkarlarıydı. Durum böyle olunca, Yüce Allah insanların yapıp ettikleri günahlarını örtüp hem dünyada hem de mahşerde durumlarını düzeltme şartları arasına işte bu çok önemli esası yerleştirmektedir.

2.كَفَّرَ عَنْهُمْ سَيِّـَٔاتِهِمْ وَاَصْلَحَ بَالَهُمْ “(Allah) onların günahlarını örtmüş ve onların durumunu düzeltmiş (olacak)tır.” Günahların örtülmesiyle ilgili başka âyetler de Kur’ân’da yer almaktadır.(29) Bu konuda Hacc 22/50 ve ‘Ankebût 29/7 gibi daha pek çok âyette müjdeler yer almakta, ayrıca Hûd 11/114 ve Furkân 25/70’te kötülüklerin iyiliklere çevrileceği bildirilmektedir.

Âyette geçen بَال bâl kelimesi Yûsuf 12/50, Tâhâ 20/51 ve Muhammed 47/2, 5’te geçmekte ve “durum”, “hal”(30) gibi manalar vermektedir. İman edip salih ameller işleyenlerle Hz. Muhammed’e indirilenin hak ve hakikat olduğuna inananlara yönelik iki sonuçtan birisi “günahlarını örtmek”, diğeri ise “işlerini düzene koymak” şeklinde belirlenmektedir.

Kafirler boşa çalışırken müminlerin her bir fedakarlığı onlara hem dünyada hem de âhirette dönecektir. Eğer dünya hayatında müminlerin durumlarında bir sıkıntı ve arzu edilmeyen bir hal varsa o zaman kendilerinde sorun olduğu, iman ve salih amelleriyle vahye imanlarında büyük bir problemin bulunduğu söylenmelidir.

Konuyla ilgili olarak yani iman ve salih amel sahibi olmanın hem dünya hem de âhirete yönelik sonuçlarının olacağıyla ilgili olarak Nahl 16/97’de şöyle buyrulmaktadır: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim sâlih bir amel işlerse, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız. Mükâfatlarını da elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile vereceğiz.”

Bu âyetin mesaj açısından benzerleri Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124 ve Mü’min 40/40’ta da geçmektedir. Yüce Allah imanlı bir şekilde ıslah edici yani bir kötülüğü ortadan kaldırıcı bir amel işleyen mümin erkek ve kadını dünya hayatında son derece güzel bir şekilde, tertemiz bir hayat ile yaşatacağını müjdelemektedir.

Nahl 16/30. âyetinde de belirtildiği gibi, “Muttaki olanlara ‘Rabbiniz ne indirdi?’ denildiği (sorulduğu zaman) ‘Hayır (indirdi)’ derler. Bu dünyada güzel davrananlara, (yine bu dünyada) güzel mükâfat vardır. Ahiret yurdu ise daha hayırlıdır. Takvâ sahiplerinin yurdu gerçekten güzeldir!” Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi), ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.”

Bu arada benzer bir dünyevî ödül bağlamında yine Nahl 16/41’de de şöyle bir beyan yer almaktadır: “Zulme uğratıldıktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince, onları dünyada güzel bir şekilde yerleştireceğiz. Âhiretin mükâfatı elbette daha büyüktür. Keşke (bu gerçeği) bilselerdi!”

Bütün bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi, Yüce Allah İslam dininin esaslarını kişilerin sadece âhiretlerini kurtarıp cennete gitmeleri için değil, aynı zamanda dünyalarını da mamur hale getirip burayı da bir ödül mekânına döndürmeyi amaçlamaktadır. Nûh 71/10-12’de geçtiği üzere, Hz. Nûh kavmine hitabında istiğfar etmeleri durumunda Yüce Allah’ın onlara adeta göğü açıp rızık ve nimet yağdıracağını, onlara çocuklar ve servet ihsan edip bolca ırmaklar ikram edeceğini haber vermektedir. Hûd 11/52’de bu defa Hz. Hûd kavmine seslenmekte, istiğfar ve tevbe etmeleri halinde göğün kendilerine bolca açılacağı ve kuvvetlerine kuvvetler katılacağı bildirilmektedir.

A‘râf 7/96’da genel anlamda ülke halklarının iman edip muttaki olmaları durumunda gökten ve yerden kendilerine bereket kapılarının açılacağı bildirilmektedir. Hûd 11/3’te de aynı şekilde genel anlamda istiğfar ve tevbenin sonucunda insanların dünya hayatında güzelce yaşatılacağı ve her lütuf sahibine tekrar lütüf imkânlarının verileceği bildirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Mâide 5/66, Tâhâ 20/132, Talâk 65/2-3 gibi âyetlerde de bilgiler yer almaktadır.

Yûnus 10/25’te sözü edilen “dâr-ı selâm’a davet” ile “dileyeni dosdoğru yola iletme” ifadesinde de öncelikli hedef mana meselenin dünyaya yönelik olanıdır. Demek ki Kur’ân’ın içerdiği prensipler ve ilkeler öncelikle Müslümanların dünyalarını imar edip burayı da bir ödül yerine çevirebilmeye yöneliktir; ancak âhiret ödülünün çok daha hayırlı ve güzellikler içereceğinde ise hiçbir şüphe yoktur.

ııı. Uygulamaların Gerekçeleri

ذٰلِكَ بِاَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَاَنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ لِلنَّاسِ اَمْثَالَهُمْ “Bunun sebebi, inkâr edenlerin batıla uymaları, inananların da Rablerinden gelen gerçeğe uymuş olmalarıdır. İşte böylece Allah insanlara kendilerinden örnekler vermektedir.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi şudur”; اَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ennellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş olanlar”; اتَّبَعُوا ittebe‘û fiili “uydular, uymuş olmaları”; الْبَاطِل el-bâtıle sözcüğü “bâtıla”; وَاَنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ve ennellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş kişilerin, iman edenlerin”; اتَّبَعُوا ittebe‘û fiili “uydular, uymuş olmaları”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakka, gerçeğe”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يَضْرِبُ yadribu fiili “örnek vermektedir”; اللّٰهُ allahu kelimesi “Allah”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara, insanlar için”; اَمْثَالَهُمْ emsalehum tamlaması ise “onların misallerini” demektir.

Burada kafirlerin cezalandırılma sebebi ile müminlerin ödüllendirilecek olmasının nedeni gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ بِاَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ وَاَنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ “Bunun sebebi, inkâr edenlerin batıla uymaları, inananların da Rablerinden gelen gerçeğe uymuş olmalarıdır.” Yüce Allah inkarcılık yapıp insanları Allah yolundan engelleyenlerin amellerini silmesinin, ayrıca iman edip salih ameller işleyenlerle Hz. Peygamber’e indirilenlere inananların kötülüklerini örtüp işlerini düzenlemesinin sebebini açıklamaktadır. Âyetin başında yer alan ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi şudur” şeklinde anlamlandırılmalıdır.

a)ذٰلِكَ بِاَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْبَاطِلَ “Bunun sebebi, inkâr edenlerin bâtıla uymalarıdır.” Bu bağlamda kafirlerin bâtılın peşine gittikleri, bâtıla tâbi oldukları ifade edilmişken, iman edenlerin de Rablerinden gelen hakka tâbi olduklarını belirtmektedir. Demek ki kötülük sahiplerinin cezalandırılmasının bir sebebi olduğu gibi iyilik sahiplerine ödüller verilmesinin de bir sebebi yani hak edişlerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Âyette zikredilen الْبَاطِل el-bâtıl kelimesinden maksat “varlığı mümkün olamayan şey” demektir. Müşrikler Yüce Allah’ın peşi sıra bazı varlıklara ilahlık payesi verip onlara tâbi oldukları için böyle bir şeyin “olmayana tâbi olmak ve şirke düşmek” manasında bâtıl olduğu ifade edilmiş olmaktadır. Bu arada âyette geçen الْبَاطِل el-bâtıl kelimesine “şeytan” manası da verilmektedir.(31) Bir başka yaklaşıma göre maksat Zuhruf 43/22-23’te belirtildiği gibi “ataların dini” de, dahası “Allah’ın dışında kalan her şey” de olabilir. Bütün bu görüşler sonuçta ilk yaklaşımla aynı batıl noktada buluşmaktadır.

b) وَاَنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ “İnananların da Rablerinden gelen gerçeğe uymuş olmalarıdır.” İnsanların الْحَقّ el-hakk denen değere, yani hakka ve hakikate tâbi olmalarından maksat da elbette önceki âyette de belirtildiği üzere Hz. Muhammed’e indirilene yani Kur’ân’a tâbi olmaktır.(32) A‘râf 7/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinizden size indirilen (Kur’ân’a) uyun!” Bu âyet, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde “Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği” beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55’te ise bu emir “bütün insanlara yönlendirilmekte”dir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de “Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği” ifade edilmektedir.

Bu âyetlerden ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak “vahye”, insan olarak da “Hz. Peygamber’e” tabi olmanın gerekliliğidir; çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in tâbi olduğu esas da vahiy olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

2. كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ لِلنَّاسِ اَمْثَالَهُمْ “İşte böylece Allah insanlara kendilerinden örnekler vermektedir.” Yüce Allah kafirlerle müminleri, hak ila bâtılı yani insanların sahip oldukları her ne varsa onları diğer insanlara örnek vermekte, ders çıkarmalarını, hakkı takip edip bâtılı terk etmelerini kendilerinden istemektedir. Bâtılın peşine gidenlerin geride şaşkınlık ve felaket, hakka tâbi olanların ise “en güzel örneklik” manasında üsve-i hasene bıraktıkları ifade edilebilir.

Yüce Allah çeşitli konularda örnekler vererek, insanların düşünüp ibret almalarını istemektedir. Kur’ân’da darabe,(33) duribe,(34) darabnâ,(35) darabû,(36) yadribu(37) ve nadribu(38) fiilleri ile ıdrib(39) ve tadribû(40) emir kalıpları mesel, el-emsâl kelimeleriyle kullanınca buradaki maksat “misal, örnek vermek, darb-ı mesel yapmak”tır. Bunun iki istisnası vardır ki onlar da Ra‘d 13/17 ve Zuhruf 43/58. âyetlerde geçen ifadelerdir. Orada يَضْرِبُ yadribu ve darabû fiilleri tek başına kullanılmakta ve “misal vermek” manasına gelmektedir.

b) Savaşta ve Sonrasında Uygulanacaklar

Yüce Allah, sûrenin 4-7. âyetlerinde savaşta yapılacak şeyler bağlamında şöyle buyurmaktadır: “İnkâr edenlerle karşılaştığınız zaman boyunlarını vurun! Nihâyet onları sindirince bağı sıkıca bağlayın! Savaş sona erince de artık ya karşılıksız salıverme veya fidye. Durum işte böyle (yapılması gereken bu).”

Ardından, dilemesi durumunda Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, fakat insanları birbirleriyle denemek istediği ifade edilmekte, Allah yolunda öldürülenlere gelince, Allah’ın onların yaptıklarını asla ve asla boşa çıkarmayacağı müjdelenmektedir.

Daha sonra, Yüce Allah’ın onları muratlarına erdireceği, durumlarını düzeltmiş olacağı, onları kendilerine tanıttığı cennete yerleştireceği bildirildikten sonra şu ifadeye yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Eğer siz Allah’a (Allah’ın dinine) yardım ederseniz O da size yardım eder; ayaklarınızı sağlamlaştırır (sabit tutar).”

ı. Tutukluların Durumu

فَاِذَا لَق۪يتُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتّٰىٓ اِذَآ اَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَاِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَاِمَّا فِدَآءً حَتّٰى تَضَعَ الْحَرْبُ اَوْزَارَهَا ذٰلِكَ وَلَوْ يَشَآءُ اللّٰهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلٰكِنْ لِيَبْلُوَ۬ا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذ۪ينَ قُتِلُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَلَنْ يُضِلَّ اَعْمَالَهُمْ “(Savaşta) o inkâr edenlerle karşılaştığınız zaman boyunlarını vurun! Sonunda o (sağ kala)nları etkisiz hale getirince bağ(ların)ı sıkıca bağlayın! Savaş sona erince de artık ya karşılıksız serbest bırakma (vardır) veya fidye (uygulamak)! İşte böyle (yapılması gereken bu). Allah dileseydi onları elbette cezalandırırdı. Fakat (bu) sizi birbirinizle denemek içindir. Allah yolunda öldürülenlere gelince, (Allah) onların yaptıklarını asla boşa çıkarmayacaktır.”

Âyetteki فَاِذَا لَق۪يتُمُ fe izâ lekîtüm fiili “karşılaştığınız zaman”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlarla, inkar etmiş kişilerle”;فَضَرْبَ الرِّقَابِ fe darbe’r-rıkâbi tamlaması “buyun(larını) vurun”; حَتّٰىٓ اِذَآ اَثْخَنْتُمُوهُمْ hattâ izâ eshantümûhum ifadesi “onları alt ettiğiniz zaman”; فَشُدُّوا fe şüddû emri “sıklaştırın, bağlayın”; الْوَثَاقَ el-vesâka kelimesi “iplerini”; فَاِمَّا مَنًّا fe immâ mennen kelimesi “ya iyilik olarak, bedelsiz”; بَعْدُ ba‘dü kelimesi “sonra”; وَاِمَّا فِدَآءًve immâ fidâen kelimesi “ya da fidye ile”; حَتّٰى تَضَعَ hattâ teda‘a ifadesi “bırakıncaya kadar”; الْحَرْبُ el-harbu kelimesi “savaş”; اَوْزَارَهَا evzârahâ ifadesi “onların ağırlıklarını”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte böyle”; وَلَوْ يَشَآءُ ve lev yeşâu ifadesi “eğer dileseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَانْتَصَرَ le’ntesara fiili “elbette cezalandırırdı, intikam alırdı”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak, ve lakin”;لِيَبْلُوَ۬ا liyeblüve fiili “imtihan etmek için”; بَعْضَكُمْ ba‘daküm tamlaması “sizin bir kısmınızı”; بِبَعْضٍ biba‘dın ifadesi “bir kısmıyla, birbirinizle”; وَالَّذ۪ينَ قُتِلُوا vellezîne kutilû ifadesi “ve öldürülmüş olanlar, öldürülenler”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; فَلَنْ يُضِلَّ fe len yudille fiili “asla ve asla boşa çıkarmayacaktır”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması ise “onların amellerini” demektir.

Burada kafirlerle savaş ve savaş sonrasında nelerin yapılması gerektiğiyle ilgili temel prensipler gündeme getirilmektedir.

1.فَاِذَا لَق۪يتُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ “(Savaşta) o inkâr edenlerle karşılaştığınız zaman boyunlarını vurun!” Yüce Allah Hacc 22/39-40’ta belirtildiği gibi Mekke’de çeşitli sıkıntı ve eziyetlere maruz bırakıldıkları için Medine’ye hicret etmek zorunda kalan Müslümanlara kendilerine savaş açan müşriklere karşı savaşma izni verildiğini beyan etmekte, bu doğrultuda savaş ortamında kafirlerle karşılaştıklarında onların boyunlarını vurmalarını yani onları öldürmelerini emretmektedir.

Âyette geçen ضَرْبَ الرِّقَابِ darbe’r-rıkâbi ifadesi “buynu vurmak”, “öldürmek” manasına gelmektedir. İfadenin başında “öldürün” manasında bir اضربوا ıdribû emrinin bulunduğu kabul edilmektedir; dolayısıyla ضَرْبَ darbe kelimesinin fetha okunmasının nedeni de budur;(41) zira benzer bir ifade Enfâl 8/12’de de yer almaktadır. Verilmek istenen mesaj, savaş ortamında düşmanları alt etmek, etkilerini kırmak ve bir daha savaşmalarını engellemek şeklinde belirlenmiş olabilir.

Müslümanların savaşla ilgili en önemli gerekçesi “haksızlığa uğratılmış olmaları”dır. Buna göre müslümanlar için saldırı savaşı kesinlikle yasaktır ve bu yasak Kur’ân’ın din özgürlüğü noktasındaki en önemli ilkesidir. Bakara 2/190-191’de şöyle buyrulmaktadır: “Size karşı savaş açanlara, siz de Allah yolunda savaş açın! Sakın aşırı gitmeyin, çünkü Allah aşırıları sevmez. Onları (size karşı savaşanları) yakaladığınız yerde öldürün! Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın! Fitne, adam öldürmekten daha kötüdür. Mescid-i Harâm’da onlar sizinle savaşmadıkça, siz de onlarla savaşmayın! Eğer onlar size karşı savaş açarlarsa siz de onları öldürün! İşte kâfirlerin cezası böyledir.”

Konuyla ilgili olarak Tevbe 9/5’te yer alan ve “seyf âyeti” olarak da bilinen âyette verilmek istenen mesajla bu âyetlerin mesajı birbirinin tamamlar mahiyettedir. Çünkü o âyette de kendileriyle savaşılması emredilen düşmanlar müslümanlarla yaptıkları antlaşmayı bozup fiili bir savaşı başlatan müşriklerdir; yoksa durduğu yerde duran kişilere yönelik herhangi bir saldırı yapılması kesinlikle söz konusu değildir. Esasında Hacc 22/39. âyette geçen yukâtelûne edilgen fiili de müslümanlara “savaş açılması”ndan söz edildiğini göstermektedir. Savaş açmayana savaş açılmaz; savaş açanlara da iyi ki savaş açmışsın denmez.

Müslümanlara savaş açanlara karşı savunma savaşına izin verilmesi hükmünü içeren ve saldırganlık içermeyen âyetlerin verdiği mesajla uyumlu olacak şekilde Mümtehıne 60/8-9’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranmanızı yasaklamaz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever. Allah, yalnız sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa işte zalimler onlardır.” Kimlerle savaşılacağı ve kimlere savaş açılamayacağıyla ilgili olarak Nisâ’ 4/88-91’de de geniş bilgiler verilmektedir.

İşte Hacc 22/39. âyette de aynı konu ele alınmakta, kendilerine haksızlık yapılan ve sırf “Rabbimiz Allah’tır” dedikleri için yurtlarından çıkartılmış olan müminlere düşmanlarına karşı savaş yapmaları bir anlamda kendilerini savunmaları manasında bir buyruk verilmektedir. Burada tekrar vurgulanması gereken nokta, bunun bir savunma savaşı olduğudur; çünkü maksat diğer âyetlerin de işaretiyle saldırıya karşı çıkabilmektir; yoksa saldırganlığın kapısını aralayabilecek bir boyut içermemektedir. Özellikle Mumtehıne 60/8-9’da verilen bilgilerle Nisâ’ 4/88-91’da ele alınan hususlar bu yaklaşımımızı zorunlu kılmaktadır.

2. حَتّٰىٓ اِذَآ اَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَاِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَاِمَّا فِدَآءً حَتّٰى تَضَعَ الْحَرْبُ اَوْزَارَهَا ذٰلِكَ “Sonunda o (sağ kala)nları etkisiz hale getirince bağ(ların)ı sıkıca bağlayın! Savaş sona erince de artık ya karşılıksız serbest bırakma (vardır) veya fidye (uygulamak)! İşte böyle (yapılması gereken bu).” Yüce Allah âyetin bu bölümünde savaşın bitiminde tutuklulara nasıl davranılması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

a)حَتّٰىٓ اِذَآ اَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ “Sonunda o (sağ kala)nları etkisiz hale getirince bağ(ların)ı sıkıca bağlayın!” Yüce Allah savaş ortamında düşmanların iyice alt edilmesi durumunda geride kalanların sıkıca bağlanılmasını, yani tutuklanmalarını, ellerinin sıkıca bağlanılmasını emretmektedir; maksat da muhatapların etkisiz hale getirilmesinin sağlanmasıdır.

Âyette geçen اَثْخَنْتُمُوهُمْ eshantümûhum ifadesi “onları alt etmek”, “onları iyice sindirmek”, “onların kuvvetini kırmak”, “onların mecalini kırmak”, “takatlarını kesmek”(42) gibi anlamlar vermekte ve düşmanların tamamen etkisiz hale getirilmeleri manasını içermektedir. Bu kelime aynı konu içeriğinde olmak üzere bir kez de yushıne kalıbında Enfâl 8/67’de aynı manada geçmektedir.

Bu arada âyette yer alan شُدُّوا الْوَثَاقَ şüddü’l-vesâka ifadesi de aynı mananın devamı mahiyetinde olmak üzere “iplerini sıklaştırmak”, “ipilerini sıkıca bağlamak”, “bağlarını sıkıca tutmak”, “ellerini arkalarından bağlamak”(43) gibi anlamlar vermekte, savaşta öldürülmemiş olanların iyice tutuklanması emredilmektedir. Tefsirlerimizde özellikle bu ifadeyle ilgili olarak onların “esir edinilmesi” ve “esir olarak bulundurulmaları” şeklinde beyanlara yer verilse de âyette böyle bir ifade söz konusu edilmemekte, hatta devam eden cümlede bu bakış açısı bir anlamda reddedilmektedir.

b) فَاِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَاِمَّا فِدَآءً حَتّٰى تَضَعَ الْحَرْبُ اَوْزَارَهَا ذٰلِكَ “Savaş sona erince de artık ya karşılıksız serbest bırakma (vardır) veya fidye (uygulamak)! İşte böyle (yapılması gereken bu).” Yüce Allah savaş ortamında fiili olarak cephede savaşmakta olanların etkisizleştirilmesi yani öldürülmesi ile geride kalanların tutuklanması gerektiğini beyan ettikten sonra, işte bu tutukluların ya bedelsiz bir şekilde, bir iyilik ve lütuf olarak salıverilmelerini veya bir bedel (fidye) karşılığında bırakılmalarını hükme bağlamaktadır.

ı. Bu ifadede yer alan مَنًّا mennen kelimesinin başında تمنون temünnûne fiili ile فِدَآءً fidâen kelimesinin başında ise تفدون tefdûne fiilinin bulunduğu belirtilmektedir(44) ki maksat tutukluların ya bedelsiz bir şekilde salıverilmelerini ya da fidye verilerek bırakılmalarını içermektedir.

ıı. Âyette yer alan حَتّٰى تَضَعَ الْحَرْبُ اَوْزَارَهَا hattâ teda‘a’l-harbu evzârahâ ifadesi “savaş ağırlıklarını bırakıncaya kadar”, “savaş sona erinceye kadar”,(45) “savaşın izleri tamamen silininceye kadar”,(46) “savaşın ağır sonuçları ortadan kalkıncaya kadar”,(47) “bir daha savaşacak mecalleri kalmayıncaya kadar”(48) gibi anlamlar içermektedir. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre buradaki maksat müşriklerin şirkini terk etmesi ve tek ilah olarak Yüce Allah’a inanmalarıdır.

ııı. Burada âyetin sonunda yer alan ذٰلِكَ zâlike kelimesi “durum işte böyle”, “yapılması gereken bu”, “böyle yapın”(49) gibi anlamlar içermekte, bir anlamda başka seçenekler düşünülmemesi gerektiğine dair bir de ipucu verilmektedir. Kur’ân metinlerinde ذٰلِكَ zâlike kelimesi ile öncesindeki اَوْزَارَهَا evzârhâ ifadesinin üzerinde üç nokta konulmakta, bunun sebebi her iki kelimede de durulabileceğini göstermektir. Esasında ذٰلِكَ zâlike kelimesinin önceki cümleyle de sonrasıyla da anlam ilişkisi kurulabilir.

Bu gerçeklere rağmen, kaynaklarımızda savaş sonrası tutuklulara nelerin yapılabileceğiyle ilgili çeşitli kanaatler ileri sürülmektedir. Bu bağlamda tutukluların öldürülebileceği, köle alınabilecekleri, zımmi olarak kullanılabilecekleri, esir değişimine tâbi tutulabilecekleri, bedelli bir şekilde salıverilebilecekleri veya menn olarak yani hiçbir bedel almaksızın salıverilmeleri gibi seçenekler ileri sürülmüştür.

Bu âyetin hükmünün Tevbe 9/5’teki emirle neshedildiği dahi ileri sürülmüştir.(50) Nesih iddiasının tutar tarafının olmadığını izaha bile gerek görmüyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki açık bilgiye rağmen bu türden seçeneklerin nasıl üretilebildiğini anlamak mümkün değildir. Esasında Kur’ân’ın hayatımızdan nasıl ağır ağır bir şekilde çekildiği ve vahye rağmen hayata dair kuralların nasıl keyfi veya zorlamalarla geliştirildiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

ıv. Bu âyet İslâm’ın savaşta ve sonrasında ne yapılması gerektiğini ortaya koyan mesajlar içermekte, savaşın içerisinde düşmana karşı şiddetli davranılmasını, sonrasında ise tutukluların mutlak sûrette bırakılmaları gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Bu vesileyle hatırlatılması gereken çok önemli bir konu olan “köle ve cariyelere karşı tavrımızın nasıl olması gerektiğini” ana hatlarıyla bir kez daha hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Enfâl 8/67 ve Beled 90/13’te detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın kölelik ve cariyelik kurumunu ortadan kaldırmayı amaçladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü bu amaçla birtakım tedbirler getirmiş ve Müslümanların bunları iyi anlayıp uygulamalarını kendilerinden istemiştir. Kur’ân’ın bu konudaki emir ve önerileri şunlardır:

- Savaş sonrasında esir bulundurulması yasaklanarak kölelik ve cariyelik kurumunun bitirilmesi noktasında önemli bir prensip getirilmiştir. Konuyla ilgili olarak Enfâl 8/67’de şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünde ağır basıncaya (küfrün belini kırıncaya) kadar, hiçbir peygambere esirleri bulunması yaraşmaz. Siz geçici dünya malını istiyorsunuz; halbuki Allah (sizin için) ahireti istiyor. Allah güçlüdür; hikmet sahibidir.”

- Cariyelerle evlenilebilir; böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olurlar.(51)

- Savaşta elde edilen tutsaklar ya bedelsiz veya bedelli olarak serbest bırakılmalıdır.(52)

- Durumu müsait olanlarla mükâtebe, yani “azatlık, hürriyet sözleşmesi” yapılmalı, onlara ekonomik yardım yapılmalıdır.(53) Böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olacaklardır.

- Hataen adam öldürme, bozulan yemin ödeneği ve zıhar gibi bazı suçlar için öngörülen kefaret uygulamalarında köle azadı öne çıkartılmakta veya seçeneklerden biri olarak sunulmaktadır.(54)

- Zekât verilecek sekiz kişiden biri kölelikten kurtulmak isteyenler şeklinde belirlenmiştir.(55)

- İnfakta en önemli kişilerden biri kölelikten kurtulmak isteyenlerdir.(56)

- Sarp yokuşu aşmanın ilk şartı köle azadı olarak belirlenmiştir.(57)

Bütün bunların dışında, yoksullara, yetimlere ve esirlere nasıl bakılması ve onların nasıl gözetilmesi gerektiği noktasında Kur’ân’ın öngördüğü metot, zamanlar ve medeniyetler üstü bir incelik ve nefaset içermektedir. Çünkü Kur’ân, cenneti kazanmak isteyenlerin özelliklerini saydığı İnsân 76/5-9. âyetlerde bu konuya değinmekte ve kendi yediklerinden onları da yedirmenin erdeminden söz etmektedir.

Bizim dinimizde esirler ikinci sınıf insanlar olarak hiç görülmemiştir; ancak bazı Müslümanların bu konudaki duyarsız davranışları dinimizin kölelik ve cariyelik konusundaki dik duruşunu maalesef olumsuz yönde etkilemiştir, etkilemektedir.

İslam’da savaş, seriler, kölelik ve cariyelikle ilgili çok önemli bir bilgi aktarımını yapmakta yarar görmekteyiz:

“İslâm’da savaş esirleri konusundaki çerçeveyi bu âyet çizmektedir. Âyet açıkça esir almayı, fakat alınan esirleri köleleştirmek yerine bedelli-bedelsiz bırakmayı emretmektedir. Âyette ve immâ istirkâkan/esran diye üçüncü bir şık bulunmamaktadır.

Hz. Peygamber savaş esirlerini köleleştirmemiştir. Ya Bedir esirlerinde olduğu gibi fidye karşılığında, ya da 100 ailelik Beni Mustalık esirleri ve 600 kişilik Hevazin esirlerinde olduğu gibi karşılıksız serbest bırakmıştır. Çok ender olarak da koruyucu aile yanında muhafaza edilmelerine izin vermiştir.”

“Nüzul ortamında köle kaynakları dörttü:

1. Haramilik yoluyla hürleri köleleştirmek.

2. Faiz borcu gibi maddî gerekçelerle borçluyu köleleştirmek.

3. Savaşlar.

4. Köle ailelerin miras ya da satın alma yoluyla ele geçen çocukları.”

“Vahiy ilk ikisini yasakladı. Üçüncü kalemi bu ve benzeri âyetlerle geçersizleştirdi. Dördüncü kalemi ise azat etme yoluyla eritti. Kur’an, mevcut köle stokunu eritmek için şu üç hususta köle azadını emretti: Bozulan yeminlerde(58), hata ile öldürmede(59), zıhar yemininde.(60) Ayrıca zekâttan köle azadı için pay ayrılmasını,(61) azatlık sözleşmesi yapılmasını,(62) evlilik yoluyla köle/cariye kadınların özgürlüğüne kavuşturulmasını(63) özendirdi.”

“Bir boynu kölelikten kurtarma çabası içinde olmayanı vahiy daha ilk yıllarda kınadı.(64) Bu tedbirler bir iki nesil içerisinde köleliğin tamamen ortadan kaldırılmasını sağlayabilirdi.”

“Buna rağmen, müslümanlar yüzyıllar boyunca köle sahibi olmaya devam ettiler. Bu durumun tarihî, sosyal, ekonomik izahları yapılabilir; fakat Kur’anî ve insânî izahı asla yapılamaz. Bu konuda köle sahiplerine getirilmiş bir dizi ahlaki yükümlülük Ahmet Cevdet Paşa’ya ‘İslâm’da köle sahibi olmak, aslında köle olmaktır’ dedirtse de, bu, müslümanların vahyin hedefini ıskalamasını açıklamaz.”(65)

3. وَلَوْ يَشَآءُ اللّٰهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلٰكِنْ لِيَبْلُوَ۬ا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ “Allah dileseydi, onları elbette cezalandırırdı. Fakat sizi birbirinizle denemek istemektedir.” Yüce Allah savaş ortamına ve sonrasına dair bu bilgileri verdikten sonra, dilemesi halinde islam düşmanlarından intikam alabileceğini, fakat insanları birbirleriyle denemeyi murat ettiğini beyan etmektedir.

Bu kalıpta bir kez de Şûrâ 42/41’de geçen انْتَصَرَ intesara fiili ve diğer âyetlerde geçen benzer kalıpları(66) “cezalandırmak”, “yardım etmek”, “haklarından gelmek”, “öç, intikam almak”, “savunmak” gibi anlamlar içermektedir.(67) Dilemesi halinde deprem, volkanik patlama, sel, kasırga, fırtına, tufan, salgın hastalık vs. ile kendilerini cezalandırabileceğini bildirmek istemektedir.

Bu gerçeklere rağmen, Yüce Allah iradesini kullarını imtihan etmekten yana belirlemiş, savaş ortamlarında kimin ne yapabileceğini kendilerine göstermek, kulların ellerinden geleni yapmalarını sağlamak, bir anlamda gereken fedakarlıkların ortaya konulmasını temin etmek istemiş olmaktadır.

Yani bir mucize olarak zorla yaptırmak şeklinde değil de şeriat, yasa ve kanun ile emir vermek suretiyle fedakarlık yapmak, insanları birbirleriyle savıp veya savunup Allah yolunda mücadele edenleri sevaba erdirmek bir anlamda kural olarak belirlenmiş, ilahi irade bu şekilde tecelli etmiştir.

İnsanlar imtihan edilmeli ki kimin durumunun ne olacağı hakkıyla ortaya çıkabilsin. Yoksa Yüce Allah’ın elbette her şeye kudreti yeter; ancak bu durumda kulların durumu ve derecesi ortaya çıkmamış olur. Kimler hangi tarafta ve ne kadar fedakarlık yapıyorlarsa bu denenmiş olacak ve herkese hak ettiği ne varsa o verilecektir. Bu şekilde Müslümanların samimiyet ve sadakati ile müşriklerin hor ve hakir hale düşmeleri gözler önüne serilmiş olmaktadır.

4. وَالَّذ۪ينَ قُتِلُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَلَنْ يُضِلَّ اَعْمَالَهُمْ “Allah yolunda öldürülenlere gelince, (Allah) onların yaptıklarını asla ve asla boşa çıkarmayacaktır.” Yüce Allah insanları deneyeceğini beyan ettikten sonra, elbette savaş ortamlarında düşmanlardan öldürülenler olacağı gibi, müslümanlar tarafında da şehit düşenlerin de olacağını beyan etmekte, bu şekilde Allah yolunda öldürülmüş olanların dünyada yapıp ettikleri her ne türden fedakarlık varsa onları asla ve asla silmeyeceğini, zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.

Daha önce yorumladığımız Muhammed sûresinin ilk âyetinde “inkar edip Allah yolundan engelleyenlerin amellerini sileceği” beyanına karşılık, Allah yolunda öldürülenlerin hiçbir çabasının silinmeyeceği, onların hayatlarında kayıp riskinin bulunmadığı bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyette geçen قُتِلُوا kutilû edilgen fiili bazı kıraat alimlerine göre قتلواkatelû veya قاتلوا kâtelû şeklinde okunmakta,(68) bu durumda Allah yolunda “öldürülenler” değil de Allah yolunda “savaşanlar” manası devreye girmektedir. Buna göre Yüce Allah kendi rızası için O’nun yolunda savaşanların çabalarını, gayretlerini, fedakarlıklarını hiçbir şekilde zayi etmeyeceğini, boşa çıkarmayacağını beyan etmiş olmaktadır.

ıı. Müminlere Verilecek Ödül

سَيَهْد۪يهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ وَيُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ “(Allah) onları (isteklerine) ulaştıracak ve durumlarını düzeltecektir. Onları, kendilerine tanıttığı cennete yerleştirecektir.”

Buradakiسَيَهْد۪يهِمْ seyehdîhim fiili “onlara ileride yol gösterecektir”; وَيُصْلِحُ ve yuslıhu fiili “ve düzeltecektir”; بَالَهُمْ bâlehum tamlaması “onların durumunu”; وَيُدْخِلُهُمُ ve yüdhılühum fiili “ve onları koyacaktır, yerleştirecektir”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; عَرَّفَهَا ‘arrafehâ fiili “onu tanıtmıştı”; لَهُمْ lehum ifadesi ise “onlara” demektir.

Burada iman ve salih amellere sahip kişilere vaad edilen ödüller gündeme getirilmektedir.

1.سَيَهْد۪يهِمْ وَيُصْلِحُ بَالَهُمْ “(Allah) onları (isteklerine) ulaştıracak ve durumlarını düzeltecektir.” Yüce Allah kendisi yolunda savaşanların yani fedakarlık yapanların yolunu daima açık edeceğini, onları isteklerine eriştireceğini ve durumlarını ıslah edeceğini, bir anlamda ruhlarını şâd edeceğini müjdelemektedir.

Âyetteki يَهْد۪ي yehdî fiili önceki âyette geçen katele veya kâtele okunuşuna göre hem dünyevi olarak, hem de mahşerde arzularına eriştirilmek, hedefe yani cennete giden yolda onların başarıya ulaştırılması manasına gelmiş olur. Eğer söz konusu fiil kutilû şeklinde edilgen okunursa, bu durumda anlam “Allah yolunda öldürülenlerin cennet yollarına, yani onların ruhlarını rahat ettireceği yollara ulaştıracağını müjdelemiş olmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Muhammed 47/2. âyette de geçtiği üzere, بَال bâl kelimesi Yûsuf 12/50, Tâhâ 20/51 ve Muhammed 47/2’de de zikredilmekte ve “durum”, “hal”(69) gibi manalar vermektedir. Buradaki anlam ise fedakarlık yapanların durumlarının iyileştirilmesiyle ilişkili olarak düşünülebilir. Maksadı dünya hayatıyla ilgili gördüğümüzde, dünya işlerinin düzgünlüğü söz konusu olurken, mahşerle ilişkilendirdiğimizde bu defa maksat bir sonraki âyette ortaya konulmuş olmaktadır.

2. وَيُدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَهَا لَهُمْ “Onları, kendilerine tanıttığı cennete yerleştirecektir.” Yüce Allah kendi yolunda fedakarlık yapanlara yönelik nihai ödülünü cennet diye belirlemektedir. “Cennetin tanıtılması” meselesine gelince, bundan maksat dünya hayatında kendilerine cennetle ilgili çeşitli ve detaylı bilgiler verilmesi, dolayısıyla cennetin vaad edilmesi olabilir.

Buradaki عَرَّفَ ‘arrafe fiilinin “tanıtmak” manasının yanında bir de “güzelleştirmek, hoş bir hale getirmek”(70) anlamı da vardır. Buna göre maksat cennetin çok güzel bir şekle konulduğunu beyan etmektir. Ayrıca söz konusu fiilin “sınırını çizmek” manası da vardır ki bu durumda cennetin sınırlarını Yüce Allah’ın çizdiği ifade edilmiş olmaktadır.(71) Âl-i İmrân 3/133 ve Hadîd 57/21’de cennetin sınırlarının gökler ve yer kadar olduğu beyanı bu anlamda hatırlanabilir. Dahası Zuhruf 43/72’de dile getirildiği gibi cennetin müminlere miras bırakıldığı beyanı da aynı anlamda düşünülebilir.

ııı. Allah’a Yardımın Getirisi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنْ تَنْصُرُوا اللّٰهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ اَقْدَامَكُمْ “Ey iman edenler! Siz Allah’a (O’nun dinine) yardım ederseniz (O da) size yardım eder; ayaklarınızı sağlamlaştırır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِنْ تَنْصُرُوا in tensurû fiili “eğer yardım ederseniz”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’a, O’nun dinine”; يَنْصُرْكُمْ yensurküm ifadesi “o da size yardım eder”; وَيُثَبِّتْ ve yüsebbit fiili “ve sabit kılar, sağlamlaştırır”; اَقْدَامَكُمْ akdâmeküm tamlaması ise “sizin ayaklarınızı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kimlere nasıl yardım edeceğiyle ilgili prensibi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendisi yolunda fedakârlık yapanlarla ilgili ödül vaatlerini dile getirdikten sonra, konunun bu aşamasında yeniden aynı noktayı hatırlatmakta ve Allah yolundaki fedakarlıkarının hiçbir şekilde karşılıksız kalmayacağını, çünkü Allah’ın kendilerine yardım edeceğini, dahası hakkı koruma yolunda ayaklarını sabit kılıp sağlam tutacağını da vaad etmekte, bir anlamda onları düşman karşısında güçlü ve dirençli kılacağını müjdelemektedir.

Bu ifade elbette Yüce Allah’ın ihtiyaçtan münezzeh olmasının yanında O’nun emrini tutmak, Rasülüne yardım etmek manasında mecazdır. Kulun cüz’î iradesi harekete geçmeden, bir anlamda kul elinden geleni yapmadan Allah’ın yardım etmeyeceği ifade edilmek istenmektedir. Fâtiha 1/5’teki gibi önce fedakârlık sonra yardım talebi gelmelidir. Fâtır 35/10’da güzel sözlerin Allah’a ulaşmasındaki salih amel etkisi de bu manadadır.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/40’da şu bilgiler verilmektedir: “Allah, kendisine (davasına) yardım edenlere muhakkak surette yardım edecektir.” Yüce Allah vahyin ilk muhatapları başta olmak üzere bütün müminlere seslenmekte, kendisine yani gönderdiği tevhid inancına, dinine, davasına, onu tebliğ eden Peygamberine destek olanlara kendisinin de mutlak sûrette destek olacağını müjdelemektedir.(72) Buradaki yardımdan maksat, elbette Allah yolunda cihad etmektir; Allah’ın kelimelerinin yüceltilmesidir; dini hayata hakim kılmak için gereken her türlü fedakarlığı göstermektir.

Mü’min 40/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki biz, peygamberlerimize ve iman edenlere dünya hayatında yardım edeceğiz.” Yüce Allah’ın yardımının nasıl olduğu veya olacağı konusunda da bunun deliller, fiziki galibiyet, iktidar, gönül huzuru, sekinet vs. yollarla duruma ve muhatapların dunumuna göre çeşitlilik arz ettiğini söyleyebiliriz.

Yûsuf 12/110’da şu bilgiler zikredilmektedir: “Nihâyet peygamberler ümitlerini yitirip de kendilerinin yalana çıkarıldıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtuluşa erdirilmiştir. Azabımız suçlular topluluğundan geri çevrilmez.”

Demek ki Yüce Allah peygamberlerin “bittim” noktasına gelinceye kadar çaba sarf etmeleri gerektiğini ve onların da bunu başardıklarını beyan edercesine kendi yardımının onlara geleceğini, sonuçta kurtarılmayı hak edenlerin de kurtarıldığını haber vermektedir. Benzer bir mesaj En‘âm 6/34’te de yer almaktadır.

Yüce Allah benzer bir içerikte Bakara 2/214’te şu bilgiyi vermektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzerleri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki, nihâyet Peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.” Ayrıca Hadîd 57/25’te de bu mesajla ilgili bir beyana yer verilmektedir.

Yüce Allah’ın uygulaması “kulların ellerinden geleni yaptıktan sonra ilâhî yardımın geleceği” şeklindedir. Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin ve ümmetlerinin hayatı çeşitli sıkıntı örnekleriyle doludur. Yüce Allah’ın kurtarılmasını dilediği kişiler elbette ellerinden gelen fedakârlığı fazlasıyla yapanlardır. Çünkü sebepleri yerine getirmeyenler olumlu anlamda sonuçlardan yararlanamazlar.

Kullara düşen görev Yüce Allah’ın yardımı gelinceye kadar ellerinden gelen her fedakârlığı yapmaları, her türlü yalanlanmaya ve eziyete rağmen hak ve hakikat yolundaki dirençlerini ortaya koymalarıdır. Mâide 5/23’te de olduğu gibi, çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca müminlerin üstün gelecekleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/139’da şöyle buyrulmaktadır: “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz.”

Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Ayrıca, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir.

En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

c) Kâfirlerin Perişan Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 8-11. âyetlerinde inkâr edenlerin hakkının yıkım olduğunu, yaptıklarını boşa çıkarmış olacağını, bunun sebebinin ise Allah’ın indirdiğini beğenmemeleri olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde gezip dolaşmaları, Yüce Allah’ın onları nasıl yere batırdığı, diğer kâfirlere de onların benzerinin uygulanacağı bildirilmekte, nihayet “Bu, Allah’ın, inananların yardımcısı olmasından dolayıdır. Kâfirlere gelince, onların yardımcıları yoktur” buyrulmaktadır.

ı. Amellerinin Boşa Çıkartılması

وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَهُمْ وَاَضَلَّ اَعْمَالَهُمْ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَرِهُوا مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ فَاَحْبَطَ اَعْمَالَهُمْ “İnkâr edenlere gelince, onların hakkı yıkımdır. (Allah) onların yaptıklarını boşa çıkarmıştır. Bunun sebebi, Allah’ın indirdiğini beğenmemeleridir. (Allah da) onların işlerini boşa çıkarmıştır.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlara, kafir olanlara gelince”; فَتَعْسًا fe ta‘sen kelimesi “yıkım”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlaradır”; وَاَضَلَّ ve edalle fiili “ve boşa çıkarmıştır, boşa çıkaracaktır”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerini”; ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “(bunun) sebebi şu”; اَنَّهُم ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَرِهُوا kerihû fiili “hoş görmemişlerdi”; مَآ اَنْزَلَ mâ enzele ifadesi “indirdiği şeyleri”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah(ın)”; فَاَحْبَطَ fe ahbeta fiili “ve silmişti, silecektir, silmiş olacaktır”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması ise “onların amellerini” demektir.

Burada inkarcıların amellerinin silinip gitmesi ve bunun gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَتَعْسًا لَهُمْ وَاَضَلَّ اَعْمَالَهُمْ “İnkâr edenlere gelince, onların hakkı yıkımdır. (Allah) onların yaptıklarını boşa çıkarmıştır.” Yüce Allah iman ve salih amel sahibi kişilere vereceği ödülü beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik usülü” gereği bu defa sözü kafirlere getirmekte, onlara yönelik olarak “yıkım onlara olsun” diyerek durumlarının felaket olacağını bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَعْسًا ta‘sen kelimesi “yüzükoyun yere düşmek”, “tepesi üstü düşüp yıkılmak”, “kalkamayıp helak olmak” gibi manalara gelmekte, تَعْسًا لَهُمْ ta‘sen lehum ifadesi “yıkım onlara”, “yok olasıcalar”, “kahrolasıcalar”, “canı çıkasıcalar” gibi beddua manasında kullanılmaktadır.(73) Önceki âyette müminlerin ayaklarının sağlam kılınacağı vaad edilirken, kafirlerin ayaklarının kaymasından söz edilerek önemli bir mukayeseye yer verilmiş olmaktadır.

Bu arada ilk âyette de belirtildiği gibi, bu inkarcıların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa Yüce Allah’ın onların hepsini şaşırtıp boşa çıkartacağı da yeniden hatırlatılmaktadır. Allah yolunda savaşan ve nihayetinde öldürülenlerin amellerini hiçbir şekilde zayi etmeyeceğini, onları boşa çıkarmayacağını Muhammed 47/4. âyetin sonunda dile getirmekte, bu âyette ise kafirlerin amellerinin silinip gideceğini beyan ederek küfrün nasıl korkunç bir yıkım olduğunu ortaya koymayı amaçlamış olmaktadır.

2. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ كَرِهُوا مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ فَاَحْبَطَ اَعْمَالَهُمْ “Bunun sebebi, Allah’ın indirdiğini beğenmemeleridir. (Allah da) onların işlerini boşa çıkarmıştır.” Yüce Allah kafirlerin yıkımı hak etmelerinin ve amellerini silip yok etmesinin sebebini işte bu âyette vermekte, “inkarcıların Yüce Allah’ın indirdiği prensipleri beğenmemelerini, onlardan hoşlanmamalarını” gerekçe olarak sunmaktadır.

“Allah’ın indirdiğini hoş görmemeleri” Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(74) “öncekilerin masalları”,(75) “geçmişten gelen büyü”,(76) “açık bir büyü”,(77) “karmakarışık rüyalar”,(78) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(79) “eski bir yalan, iftira”(80) veya “bir beşer sözü”(81) olduğu şeklindeki suçlamalardan oluşmaktaydı ki bunlar reddedilmektedir.(82) Bu suçlamalara karşılık Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(83) “onu şeytanların indirmediği”ni,(84) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(85) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı(86) da beyan etmektedir.

İşte bütün bunların sonucunda Yüce Allah kafirlerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(87) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca habita,(88) habitat,(89) tahbeta(90) ve yahbeta(91) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

ıı. İbret İçin Eski Kavmilerin Yerlerinin Gezilmesi

اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَلِلْكَافِر۪ينَ اَمْثَالُهَا “Kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar? Allah onları yerle bir etmiştir. Kâfirlere de onların benzerleri vardır.”

Âyetteki اَفَلَمْ يَس۪يرُوا efelem yesîrû sorusu “dolaşmadılar mı hiç”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; فَيَنْظُرُوا fe yenzurû fiili “baksınlar, görsünler”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “olmuştu, oldu”; عَاقِبَة ‘âkıbetü sözcüğü “âkıbeti”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekilerin”; دَمَّرَ demmera fiili “yere batırmıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onları”; وَلِلْكَافِر۪ينَ ve li’l-kâfirîne ifadesi “kafirler için vardır, olacaktır”; اَمْثَالُهَا emsâlühâ tamlaması ise “onların benzerleri” demektir.

Burada inkarcıların eski azgın kavimlerin helak edilen yurtlarında gezip ibret almaları ve benzer akıbetlerin kafirler için de söz konusu olacağı gündeme getirilmektedir.

1.اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Kendilerinden öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi dolaşmadılar?” Yüce Allah daha önce yaşayıp helak edilenlerin yurtlarında gezilip ibret alınmasını özellikle inkarcı muhataplarından istemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ifade her ne kadar اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de maksat “gezin”, “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını vermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdir.

Furkân 25/40’ta da açıkladığımız üzere, bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki يَنْظُرُوا yenzurû fiili “bakmak”, yani “ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(92) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(93) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(94) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(95) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

2. دَمَّرَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَلِلْكَافِر۪ينَ اَمْثَالُهَا “Allah onları yerle bir etmiştir. Kâfirlere de onların benzerleri vardır.” Yüce Allah eski azgın kavimleri cezalandırdığını beyan ederek bütün azgınların aynı akıbeti yaşadıklarını haber vermekte, başta vahyin indirildiği dönemdekiler olmak üzere diğer bütün kafirler için de benzer durumların yaşanabileceğini bildirmektedir.

Burada ve benzer âyetlerde zikredilen دَمَّرَ demmera ve aynı kökten kelimeler(96) çeşitli kalıplarda olsalar da “yerin dibine batırmak”, “yerle bir etmek”, “kökünü kazımak”, “kökten yok etmek”, “yıkıp başına geçirmek” gibi anlamlar içermekte, çeşitli azgın kavimlerin akıbeti için kullanılmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan لِلْكَافِر۪ينَ اَمْثَالُهَا li’l-kâfirîne emsâlühâ ifadesi “Bu kafirler için de benzerleri vardır” manasına gelmekte, son ümmet içerisinde bulunup da inkarı tercih edenlerin de benzer akıbetler yaşayacakları haber verilmiş olmaktadır.

ııı. Allah’ın Dostluğu ve Kâfirlerin Yalnızlığı

ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ مَوْلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَاَنَّ الْكَافِر۪ينَ لَا مَوْلٰى لَهُمْ “Bu, Allah’ın inananların yardımcısı olmasından dolayıdır. Kâfirlere gelince, onların yardımcısı yoktur.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “sebebi şu”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَوْلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا mevlellezîne âmenû tamlaması “iman etmiş kişilerin, iman edenlerin dostu(dur)”; وَاَنَّ الْكَافِر۪ينَ ve enne’l-kâfirîne ifadesi “ve muhakkak ki kafirlere gelince”; لَا مَوْلٰى lâ mevlâ ifadesi “dostu yoktur”; لَهُمْ lehum ifadesi ise “onların” demektir.

Burada müminlerin ve kafirlerin mahşerde karşılacakları akıbetin nedeni gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlerin cennetle şekillenecek akıbetleriyle kafirlerin cehennemle sonuçlanacak âhiretlerinin sebebini beyan etmektedir. Bu çerçevede Yüce Allah iman edenlerin mevlâsı olduğunu müjdelerken, kâfirlerin böyle bir dostunun bulunmadığını ifade etmekte, böylece putperestliğin feci akıbetlere sebep olacağını dile getirmiş olmaktadır.

Burada geçen مَوْلٰي/ الْمَوْلٰىmevlâ/el-mevlâ kelimeleri “dost”, “koruyucu”,(97) “efendi”,(98) “sahip”, “iş görecek emir ve buyruk sahibi”, “kurtarıcı efendi” ve “yâr ve yardımcı” gibi manalara gelmekte, insan için gerçek dost ve yârân olanın Yüce Allah olduğu bu şekilde kapsamı geniş bir kavramla dile getirilmiş olmaktadır. Bu kelime hakkında Hacc 22/78’de geniş bilgiler verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah’ın dostluğuyla ilgili olarak Hacc 22/78’de şu bilgiler yer almaktadır: “O, sizin mevlânızdır (dostunuzdur). Ne güzel mevlâdır; ne güzel yardımcıdır!” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri başka âyetlerde de yer almaktadır.(99) Yüce Allah’ın müminlerin mevlâsı yani dostu, efendisi ve koruyucusu olduğu ifade edilmektedir. Yüce Allah müminlerin velisidir; ancak kafirlerin böyle bir velisi yoktur. Hadîd 57/15’te verilen bilgiye göre kafirlerin velisi ise cehennem ateşidir.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/99; Nisâ’ 4/55, 167; A‘râf 7/45, 86; Enfâl 8/47; Tevbe 9/9, 34; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3; Nahl 16/88, 94; Hacc 22/25; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38; Zuhruf 43/37; Muhammed 47/1, 32, 34; Mücâdile 58/16; Münâfikûn 63/2, 5.
  • Âl-i İmrân 3/99 Nisâ 4/55 Nisâ 4/167 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Enfâl 8/47 Tevbe 9/9 Tevbe 9/34 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/88 Nahl 16/94 Hacc 22/25 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Zuhruf 43/37 Muhammed 47/1 Muhammed 47/32 Muhammed 47/34 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Münâfikûn 63/5
• 2 - Zemahşerî, age., IV, 307; Râzî, age., XXVIII, 36. 3 - Tevbe 9/9; Mücâdele 58/16; Munâfikûn 83/2. 4 - Munâfikûn 83/2, 5.
  • Tevbe 9/9 Mücâdele 58/16 Mutaffifîn 83/2 Mutaffifîn 83/2 Mutaffifîn 83/5
• 5 - Neml 27/24, 43; ‘Ankebût 29/38. 6 - Nisâ’ 4/167; Mâide 5/2; Nahl 16/88; Muhammed 47/32, 34; Feth 48/25; Mücâdele 58/16; Münâfikûn 63/2. 7 - Nahl 16/94. 8 - Sebe’ 34/32. 9 - Mâide 5/91; Sebe’ 34/43. 10 - Tâhâ 20/16; Zuhruf 43/62. 11 - Enfâl 8/36. 12 - Nisâ’ 4/61; A‘râf 7/45; Enfâl 8/34, 47; Tevbe 9/34; Hûd 11/19; İbrâhîm 14/3; Hacc 22/25; Zuhruf 43/37; Münâfikûn 63/5. 13 - Kasas 28/87. 14 - İbrâhîm 14/10. 15 - Âl-i ‘Imrân 3/99; A‘râf 7/86. 16 - Bakara 2/217; Nisâ’ 4/160. 17 - Mü’min 40/37. 18 - Ra‘d 13/33.
  • Neml 27/24 Neml 27/43 ‘Ankebût 29/38 Nisâ 4/167 Mâide 5/2 Nahl 16/88 Muhammed 47/32 Muhammed 47/34 Fetih 48/25 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Nahl 16/94 Sebe' 34/32 Mâide 5/91 Sebe' 34/43 Tâhâ 20/16 Zuhruf 43/62 Enfâl 8/36 Nisâ 4/61 A‘râf 7/45 Enfâl 8/34 Enfâl 8/47 Tevbe 9/34 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Hacc 22/25 Zuhruf 43/37 Münâfikûn 63/5 Kasas 28/87 İbrâhîm 14/10 Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/86 Bakara 2/217 Nisâ 4/160 Mü'min 40/37 Ra‘d 13/33
• 19 - En‘âm 6/24. 20 - En‘âm 6/94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Fussılet 41/48. 21 - A‘râf 7/37; Ahkâf 46/28. 22 - Mü’min 40/74. 23 - Secde 32/10.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Fussilet 41/48 A‘râf 7/37 Ahkâf 46/28 Mü'min 40/74 Secde 32/10
• 24 - Kehf 18/104. 25 - Muhammed 47/8. 26 - Muhammed 47/4. 27 - Ra‘d 13/14; Mü’min 40/25, 50; Nûh 71/24.
  • Kehf 18/104 Muhammed 47/8 Muhammed 47/4 Ra‘d 13/14 Mü'min 40/25 Mü'min 40/50 Nûh 71/24
• 28 - Taberî, age., II, 34.
• 29 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Teğâbun 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8
• 30 - Semerkandî, age., III, 296.
• 31 - Taberî, age., XXVI, 39-40; Zemahşerî, age., IV, 308. 32 - Semerkandî, age., III, 297.
• 33 - İbrâhim 14/24; Nahl 16/75, 76, 112; Rûm 30/28; Yâsîn 36/78; Zümer 39/29; Zuhruf 43/17; Tahrîm 66/10, 11. 34 - Hacc 22/73; Zuhruf 43/57. 35 - İbrâhim 14/45; Furkân 25/39; Rûm 30/58; Zümer 39/27. 36 - İsrâ’ 17/48; Furkân 25/9. 37 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; Nûr 24/35; Muhammed 47/3. 38 - ‘Ankebût 29/43; Haşr 59/21. 39 - Kehf 18/32, 45; Yâsîn 36/13. 40 - Nahl 16/74.
  • İbrâhîm 14/24 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 Rûm 30/28 Yâsîn 36/78 Zümer 39/29 Zuhruf 43/17 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Hacc 22/73 Zuhruf 43/57 İbrâhîm 14/45 Furkân 25/39 Rûm 30/58 Zümer 39/27 İsrâ 17/48 Furkân 25/9 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 Nûr 24/35 Muhammed 47/3 ‘Ankebût 29/43 Haşr 59/21 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Yâsîn 36/13 Nahl 16/74
• 41 - Semerkandî, age., II, 297; Taberî, age., XXVI, 40; Zemahşerî, age., IV, 308.
• 42 - Semerkandî, age., II, 297; Taberî, age., XXVI, 40; Zemahşerî, age., IV, 309. 43 - Semerkandî, age., II, 297; Taberî, age., XXVI, 40.
• 44 - Zemahşerî, age., IV, 309.
• 45 - Semerkandî, age., II, 298. 46 - Esed, age., s. 1035. 47 - İslâmoğlu, age., s. 1007. 48 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 567. 49 - Semerkandî, age., II, 298; Zemahşerî, age., IV, 310.
• 50 - Semerkandî, age., II, 297-289; Taberî, age., XXVI, 40-41; Yazır, age., VII, 128-129.
• 51 - Nisâ’ 4/3, 25; Ahzâb 33/51. 52 - Muhammed 47/4. 53 - Nûr 24/33.
  • Nisâ 4/3 Nisâ 4/25 Ahzâb 33/51 Muhammed 47/4 Nûr 24/33
• 54 - Nisâ’ 4/92; Mâide 5/89; Mücâdele 58/3. 55 - Tevbe 9/60. 56 - Bakara 2/177; Nûr 24/33. 57 - Beled 90/13.
  • Nisâ 4/92 Mâide 5/89 Mücâdele 58/3 Tevbe 9/60 Bakara 2/177 Nûr 24/33 Beled 90/13
• 58 - Mâide 5/89. 59 - Nisâ’ 4/92. 60 - Mücâdile 58/4. 61 - Tevbe 9/60. 62 - Nûr 24/33. 63 - Nûr 24/32. 64 - Beled 90/11-12.
  • Mâide 5/89 Nisâ 4/92 Mücâdele 58/4 Tevbe 9/60 Nûr 24/33 Nûr 24/32 Beled 90/12
• 65 - İslâmoğlu, age., s. 1008’de 8. not.
• 66 - Şu‘arâ’ 26/93, 227; Şûrâ 42/39, 41; Muhammed 47/4; Kamer 54/10; Rahmân 55/35. 67 - Semerkandî, age., II, 298; Taberî, age., XXVI, 43; Zemahşerî, age., IV, 310.
  • Şu‘arâ 26/93 Şu‘arâ 26/227 Şûrâ 42/39 Şûrâ 42/41 Muhammed 47/4 Kamer 54/10 Rahmân 55/35
• 68 - Semerkandî, age., II, 298; Taberî, age., XXVI, 43; Zemahşerî, age., IV, 310.
• 69 - Semerkandî, age., III, 296.
• 70 - Semerkandî, age., II, 298. 71 - Zemahşerî, age., IV, 310.
• 72 - Semerkandî, age., II, 482.
• 73 - Semerkandî, age., III, 299; Taberî, age., XXVI, 45.
• 74 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 75 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15. 76 - Müddessir 74/24. 77 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 78 - Enbiyâ’ 21/5. 79 - Sebe’ 34/43. 80 - Ahkâf 46/11. 81 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 82 - Furkân 25/4-6. 83 - Tekvîr 81/25. 84 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 85 - Hâkka 69/41-42. 86 - Târık 86/14. 87 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 88 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 89 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 90 - Hucürât 49/2. 91 - Zümer 39/65.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Enbiyâ 21/5 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14 Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 92 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 93 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 94 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26. 95 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 96 - A‘râf 7/137; İsrâ’ 17/16; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/172; Neml 27/51; Sâffât 37/136; Ahkâf 46/25; Muhammed 47/10.
  • A‘râf 7/137 İsrâ 17/16 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/172 Neml 27/51 Sâffât 37/136 Ahkâf 46/25 Muhammed 47/10
• 97 - Semerkandî, age., II, 406. 98 - Esed, age., s. 686. 99 - Bakara 2/256, 286; Âl-i İmrân 3/150; Mâide 5/55; En‘âm 6/62; Enfâl 8/40; Tevbe 9/51; Yûnus 10/30; Tahrîm 66/2, 4.
  • Bakara 2/256 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/150 Mâide 5/55 En‘âm 6/62 Enfâl 8/40 Tevbe 9/51 Yûnus 10/30 Tahrîm 66/2 Tahrîm 66/4