Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Bu sûrenin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler söz konusudur. Bunların hepsini ele alıp aktarmak bu tefsirin yazılış gayesine uygun olmadığı gibi teknik olarak da büyük bir zorunluluk arz etmemektedir. Bu yüzden, en meşhur olanını kısaca nakletmekle yetinelim. Rivayete göre Yahûdilerin teşvikiyle bazı müşrikler Hz. Peygamber’e “Ashâb-ı kehf, Zülkarneyn ve ruh”tan soru sormuşlar; sûre de bu soruların cevabı olarak indirilmiştir.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde vahyin Hz. Peygamber’e indiriliş gayesi ile Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir hata olduğunu belirtmekte ve hayatın var ediliş gayesi üzerinde genel mesajlar vermektedir.

a) Vahyin İndiriliş Gayesi

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde müminlere güzel bir ödül verileceğini müjdelemesi ve bilgisizce Allah’a çocuk isnat edenleri de azapla uyarması için içinde tutarsızlık bulunmayan dosdoğru Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e indirdiğini beyan etmektedir. Zira Yüce Allah’a çocuk isnadı maksadını aşan son derece tehlikeli bir söz olarak tanıtılmaktadır.

ı. Kur’ân’ın Tutarsız Olmayışı

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ عَلٰى عَبْدِهِ الْكِتَابَ وَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا قَيِّمًا “İçerisine hiçbir eğrilik koymadığı Kitabı kulu (Muhammed’e) indiren Allah’a hamdolsun.

Âyetteki اَلْحَمْد el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için(dir), Allah’a(dır)”;الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ ellezî enzele ifadesi “(O) indiren(dir), öğreten(dir)”; عَلٰى عَبْدِهِ ‘alâ ‘abdihî tamlaması “O’nun kendi kuluna”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, Kur’ân’ı”;وَلَمْ يَجْعَلْ ve lem yec‘al fiili “ve kılmadı, yapmadı”;عِوَجًا ‘ıvecen sözcüğü ise “eğrilik” demektir.

Burada Yüce Allah’ın vahyi indiren olduğu ve Kitâb’ın çok önemli bir sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ عَلٰى عَبْدِهِ الْكِتَابَ “Kitabı kulu (Muhammed’e) indiren Allah’a hamdolsun” Fâtiha 1/2’de de açıkladığımız gibi, Kur’ân’da toplam 43 kez geçen اَلْحَمْد el-hamd/hamd kelimesiyle başlayan beş sûreden(1) biri de Kehf sûresidir.

Hamd, “övgü” anlamına gelen bir kavramdır ve Yüce Allah’ın hakkıdır. Gerçek hamd sadece O’na layıktır ve Yüce Allah’a layık olan hamdi de sadece O bilir ve gerçekleştirebilir. Sûrenin bu ilk âyetinde aslında “ne yaparsa yapsın, kulun bir acziyeti ve tam anlamıyla hamd görevini yerine getirememekten kaynaklanan dolaylı veya gizli bir itirafı” vardır. Adeta “ben kimim ki O’na layıkıyla hamd edeyim; O bütün hamd edenlerin hamdiyle övülmektedir” demek istenmektedir.(2)

Yüce Allah, kulu Hz. Peygamber’e bu kitabı yani Kur’ân’ı kendisinin indirdiğini beyan ederek vahyini sahiplenmekte, dolayısıyla müşriklerin en temel olarak karşı çıktıkları “vahyin kaynağı” konusunu bir kez daha cevaplamaktadır. Yüce Allah, kuluna bu Kitâb’ı indirerek aslında başta ona ve elbette bütün insanlığa en büyük ikramlarından birini gerçekleştirmiştir.

Âyette geçen اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek, öğretmek, vahyetmek, ikram etmek” gibi anlamlar vermekte ve vahyin insanoğluna Yüce Allah’ın ikramı olduğunu göstermektedir. Bu arada âyette Hz. Peygamber’in adı veya başka bir sıfatı değil de عَبْدِهِ ‘abdihî “kulu” tamlamasının kullanılması onun öncelikle bir “kul” olduğunu vurgulamak içindir. Ayrıca bu tamlama ile Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i sahiplendiği mesajı da verilmektedir.

2. وَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا “İçerisine hiçbir eğrilik koymadığı (Kitabı O indiemiştir).” Bu ifade bir sonraki ayetin başında yer alan kayyimen kelimesiyle birlikte düşünülerek şöyle de anlaşılabilir: “Dosdoğru (ve tutarlı bir kelam) olarak ona hiçbir eğrilik (tutarsızlık, çelişki) koymadı.” Âyetin bu bölümü son derece önemli bazı hususları içermektedir.

Yüce Allah surenin ilk iki ayetinde vahyin çok önemli iki özelliğini hatırlatmaktadır. Öncelikle ilk ayette yer alan kısmını ele almak gerekir:

Sûrenin yorumunu yapmakta olduğumuz ilk ayetinde vahyin عِوَج ‘ıvec içermediği beyan edilmektedir. Tâhâ 20/107’de de zikredildiği gibi, ‘ıvec kelimesi “eğrilik, tutarsızlık, çelişki, çapraşıklık, bulanıklık, dolambaçlılık, çarpıklık, yalan, yanlış” gibi manalar vermektedir.(3) Âyetlere bakıldığında bu kelime Tâhâ 20/107’de mahşer şartlarında yeryüzünün hiçbir şekilde “eğrilik içermemesi” manasında kullanılmışken, Tâhâ 20/108’de mahşerde insanları hesaba çağıracak “meleğin”, Zümer 39/28’de ise “Kur’ân’ın pürüzsüzlüğü” için kullanılmaktadır.

Ayrıca beş âyette(4) Yüce Allah’ın yolunu eğri büğrü göstermeye çalışanların fiilleriyle ilişkili olarak kullanılmaktadır. Bu örneklerdeki kullanımlardan farklı olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu kelime bu defa vahyi nitelemekte ve Kur’ân’da hiçbir eğriliğin bulunmadığını ortaya koymaktadır. Bu yapısıyla söz konusu kelime “vahyin şüphe içermemesi” noktasında Bakara 2/2, “içinde çelişki bulunmaması” nedeniyle de Nisâ’ 4/82 ile anlam ilişkisine sahiptir. Başka bazı âlimlerimiz Kur’ân’ın ‘ıvec içermemesini, Tevrat ve İncîl’e muhalif prensipler içererek indirilmemesi şeklinde yorumlamışlardır.(5)

ıı. Müminlere Ebedi Cennet Müjdesi

قَيِّمًا لِيُنْذِرَ بَاْسًا شَد۪يدًا مِنْ لَدُنْهُ وَيُبَشِّرَ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا حَسَنًا مَاكِث۪ينَ ف۪يهِ اَبَدًا وَيُنْذِرَ الَّذ۪ينَ قَالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَدًا “Katından (gelecek) şiddetli azaba karşı (inkârcıları) uyarmak, iyi işler yapan müminlere içinde ebedî kalacakları güzel ödül (cennet) olduğunu müjdelemek ve ‘Allah çocuk edindi.’ diyenleri de uyarmak için doğru (bir kelam) olarak (onu indirmiştir).”

Buradaki قَيِّمًا kayyimen kelimesi “dosdoğru(dur), çelişkisiz(dir), tutarlı(dır)”; لِيُنْذِرَliyünzira fiili “tebliğ etsin diye, uyarsın diye”; بَاْسًا شَد۪يدًا be’sen şedîden tamlaması “şiddetli bir azapla”; مِنْ لَدُنْهُ min ledunhu ifadesi “O’nun, (Allah) katından”;وَيُبَشِّرَ ve yübeşşira fiili “ve müjdelesin diye”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi “iman edenleri, müminleri”; الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ ellezîne ya‘melûne ifadesi “yapanları, yapmakta olanları”; الصَّالِحَات es-sâlihâti sözcüğü “sâlih ameller, iyi ve düzeltici işler”; اَجْرًا حَسَنًا ecran hasenen tamlaması “güzel bir ödül ile”; مَاكِث۪ين mâkisîne kelimesi “kalanlar, bekleyenler olarak”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden sözcüğü “ebediyyen”; وَيُنْذِرَ ve yünzira fiili “ve uyarsın diye, tebliğ etsin diye”;الَّذ۪ينَ قَالُوا ellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) demiş olanları, (şöyle) diyenleri”; اتَّخَذَ ittehaze fiili “edindi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;وَلَدًا veleden kelimesi ise “çocuk” demektir.

Burada vahyin eğrilik içermemesi ile dosdoğru gerçeklik ifade etmesinin iki gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. قَيِّمًا لِيُنْذِرَ بَاْسًا شَد۪يدًا مِنْ لَدُنْهُ “Dosdoğru bir (kelam) olarak katından (gelecek) şiddetli azaba karşı (inkârcıları) uyarmak için.” Bu cümle hakkında bazı hususlara değinmek gerekmektedir.

a) Yüce Allah surenin ikinci ayetinde vahyin “ikinci” özelliğine dikkat çekmekte ve onun قَيِّم kayyim oluşunu gündeme getirmektedir.

ı. Bu ayette vahyin sıfatı onun ilk ayette zikredilen ‘ıvec kılınmamasının zıddına kayyim oluşuyla ilişkilendirilmektedir. قَيِّم kayyim kelimesi, öncesindeki ‘ıvec kelimesinin tersine “dosdoğru,(6) çelişkisiz, tutarlı, dolambaçsız” gibi anlamlar vermektedir. Söz konusu kelime iki âyette ise قَيِّم kayyim kelimesinin kayyimeh kalıbı zikredilmekte, birinde din,(7) diğerinde ilâhi mesajlar anlamında kitaplarla(8) ilgili bir bağlamda yer almaktadır. Verilmek istenen mesaj şudur: Yüce Allah’ın insanlığa hidayet için gönderdiği mesajların hepsi nettir, berraktır, yol göstericidir, dosdoğrudur; herhangi bir eğrilik vs. içermez.

ıı. Âyette geçen قَيِّم kayyim kelimesi, sûrenin ikinci âyetinin başında gelmekte, dolayısıyla söz konusu kelime önceki yani birinci âyetle bağlantılı olarak anlaşılabileceği gibi ikinci âyetteki mesajla da ilişkilendirilebilir. Bu durumda yani ikinci ayetle ilişkilendirince anlam “Onu dosdoğru kıldı ki kendi katından gelecek şiddetli bir cezayla uyarasın diye” şeklini alır. Bu iki ihtimal nedeniyledir ki birinci âyetin son kelimesiyle ikinci âyetin ilk kelimesi arasında bir “sekte” vardır. Benzer bir sekte uygulaması Yâsîn 36/52’de de söz konusudur.

Bu arada قَيِّم kayyim kelimesinin aslında وَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا ifadesinden önde bir anlam verdiği, dolayısıyla ifadelerde bir takdîm-te’hîr olduğu da ifade edilmektedir.(9) Bu durumda anlam şöyle olur: “Hamdolsun Allah’a ki kulu (Muhammed’e) dosdoğru (ve tutarlı bir kelam) olarak Kitâb’ı indirdi ve ona hiçbir eğrilik (tutarsızlık, çelişki) koymadı.” Bu yaklaşım anlam olarak doğru olsa da sonuçta mevcut hale göre çok önemli bir farklılık oluşturmamaktadır. Dolayısıyla takdîm-te’hîr yaklaşımını gerekli ve çok doğru bir tercih olarak görmediğimizi beyan etmeliyiz.

b) Yüce Allah vahyi bu iki özellikte belirlemesinin ilk nedenini “muhatapları katından gelebilecek şiddetli, zorlu bir azapla uyarmak” şeklinde belirlemektedir. Âyette geçen يُنْذِرَ yünzira fiili “tebliğ etmek”, “uyarmak”, “korkutmak” manalarına gelmektedir. Sonraki cümlede “sâlih amel sahibi müminler”den söz edilmesi, uyarıyla ilgili bu cümlede maksadın inkârcılar olduğunu ve onları şiddetli bir azapla uyarmanın gerekliliğini göstermektedir.

c) Burada dikkat çekilen diğer bir husus ise “mahşerdeki azabın Yüce Allah katından geleceğini bildirmektir.” Zira âyette kullanılan مِنْ لَدُنْهُ min ledünhu ifadesi “O’nun tarafından yani Allah katından” manasını vermektedir. Maksat mahşerdeki ceza uygulamalarının kararını sadece ve sadece Yüce Allah’ın vereceğini, başka hiç kimsenin bu noktada belirleyici veya yardımcı olamayacağını zihinlere kazımaktır.

2. وَيُبَشِّرَ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا حَسَنًا مَاكِث۪ينَ ف۪يهِ اَبَدًا “İyi işler yapan müminlere içinde ebedî kalacakları güzel ödül (cennet) olduğunu müjdelemek (için doğru bir kelam olarak (onu indirmiştir).” Yüce Allah vahyini “Dosdoğru ve tutarlı bir kelam olarak, ona hiçbir eğrilik, tutarsızlık, çelişki koymayarak indirmesi”nin ikinci gerekçesini bu cümlede beyan etmektedir. Rabbimiz sâlih ameller işleyen mümin kullarına müjde vermekte, kendileri için tarifi imkânsız bir ödül vereceğini ve bu ödül içerisinde ebedî kalacaklarını bildirmektedir.

a) وَيُبَشِّرَ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا حَسَنًا “İyi işler yapan müminlere kendileri için güzel ödül (cennet) olduğunu müjdelemek için (onu indirmiştir).” Yüce Allah cennet ödüllerini iman sahiplerine tahsis etmekte, ancak tek başına imanın yetmeyeceğini, bunu sâlih amellerle mutlak surette desteklemek gerektiğini belirtmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ “Sâlih ameller işleyen müminler” ifadesi bunun açık bir delilidir.

Bakara 2/25’te de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, sâlih amelin imandan ayrılamayacağı ayrıca İsrâ’ 17/9 ve Tâhâ 20/75’te de beyan edilmektedir. Sâlih amel yoksa inanç “iman” olmaz; iman yoksa da davranışa “sâlih amel” denmez. Bu iki kavram birbiriyle iç içe, birbirini tamamlayan, biri olmadan diğeri anlamını kaybeden değerlerdir. Bu ikisini birbirinden ayırınca bugün olduğu gibi, amelden yoksun bir iman anlayışının toplumu ne hale getirdiği görülmektedir.

b) مَاكِث۪ينَ ف۪يهِ اَبَدًا “İçinde ebedî kalıcılar olarak.” Âyette geçen مَاكِث۪ين mâkisîne kelimesi ve aynı kökten gelen kelimeler Kur’ân’da yedi kez(10) yer almakta ve “bir yerde kalmak, beklemek” manasına gelmekte, tercümede verdiğimiz “ebediyyen” manası ise âyetin sonundaki اَبَدًا ebeden kelimesinden elde edilmektedir. Burada sözü edilen ve “içinde ebedî kalınacak güzel ödül”den maksat elbette “cennet”tir. Çünkü Kur’ân’da pek çok âyette(11) müminlerin cennete gireceği ve orada ebedî kalacakları haber verilmektedir.

En güzel ödül en Güzel’in ödülüdür ve elbette ebedi olandır. Geçici olan değil, kalıcı olandır insanı mutlu edecek olan ödül. Ra‘d 13/35’te de belirtildiği üzere, cennet var olduğu sürece ödülü de gölgelikleri de varlığını devam ettirecektir. Vâkı‘a 56/33’te ifade edildiği gibi cennet ödülleri kesintisizdir ve engellenemezdir.

3.وَيُنْذِرَ الَّذ۪ينَ قَالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَدًا “Allah çocuk edindi, diyenleri de uyarması (için).” Yüce Allah vahyini indirmesinin diğer bir gerekçesini bu âyette vermekte ve Allah’a çocuk isnat edenlerin uyarılması gerektiğini beyan etmek istemektedir. Bu konuyu bir önceki sûre olan İsrâ’ 17/111’de ele almıştık. Burada bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Meryem 18/81. âyette geçen “Allah’ın peşi sıra ilahlar edinmeleri” ifadesi, “Allah çocuk edindi” iddialarıyla bütünleşmektedir. Onların ilah edindiği varlıklar Allah’ın kızları sandıkları meleklerin sembollüğündeki putlardı. Onlar melekleri Allah’ın kızları kabul ederek onları kuğu kuşları şeklinde cisimleştirmekte ve ibadetlerini onlara sunmaktalardı.

Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Bu konuda pek çok âyette(12) açık ifadeler yer almaktadır. Bilindiği üzere Mekkeliler, “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi.(13) Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır.

Öte yandan, cinlerle Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır. Dahası, bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(14) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(15) hatta Yahûdî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(16) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde böylelerine cevaplar verilmektedir.

ııı. Allah’a Çocuk İsnadının Yanlışlığı

مَا لَهُمْ بِه۪ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِاٰبَآئِهِمْ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ اَفْوَاهِهِمْ اِنْ يَقُولُونَ اِلَّا كَذِبًا “Onların da babalarının (atalarının) da bu konuda hiçbir bilgisi yoktur! Ağızlarından çıkan söz ne de büyüktür (çirkindir)! Yalandan başka bir şey söylemiyorlar.”

Ayetteki مَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onların da hiçbir şekilde yoktur”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla (o çocuk isnadıyla) ilgili”; مِنْ عِلْمٍ min ‘ılmin ifadesi “hiçbir ilmi, bilgisi”; وَلَا لِاٰبَآئِهِمْ ve lâ liâbâihim ifadesi “ve onların babalarının da yok(tur)”; كَبُرَتْ keburat fiili “büyük oldu, korkunç oldu”; كَلِمَة kelimeten sözcüğü “kelime, ifade”; تَخْرُجُ tahrucu fiili “çıkmakta (olan)”;مِنْ اَفْوَاهِهِمْ min efvâhihim ifadesi “onların ağızlarından”; اِنْ يَقُولُونَ in yekûlûne ifadesi “onlar söylemiyorlar”; اِلَّا كَذِبًا illâ keziben istisnası ise “yalandan başka bir şey” demektir.

Burada Yüce Allah’a çocuk isnat edenlerin ne kadar tutarsız oldukları ve ne büyük söz ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. مَا لَهُمْ بِه۪ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِاٰبَآئِهِمْ “Onların da babalarının (atalarının) da bu konuda hiçbir bilgisi yoktur!” Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Yüce Allah kendisine çocuk isnat edenlerin de benzer kabullere sahip atalarının da hiçbir bilgilerinin bulunmadığını beyan etmektedir. Burada sözü edilenlerin başta Mekkeli müşrikler olmak üzere önceden yaşamış benzer kabullerin sahipleri olduğu anlaşılmaktadır. Daha çok Hıristiyanların bu noktadaki ısrarları, papalarının Yüce Allah’a çocuk isnatları ve onların peşinden gidenlerin tutumları âyette kınanmakta, kendilerinin bilgisiz cahiller olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

2. كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ اَفْوَاهِهِمْ اِنْ يَقُولُونَ اِلَّا كَذِبًا “Ağızlarından çıkan söz ne de büyüktür (çirkindir)! Yalandan başka bir şey söylemiyorlar.” Yüce Allah kendisine çocuk isnat edenlerin ağızlarından çıkan bu iftiranın ne kadar korkunç ve küstahça olduğunu işte bu ifade ile ortaya koymaktadır. Kur’ân’da altı kez(17) geçen كَبُرَ kebura(t) fiili “zoruna gitmek, ağır gelmek, gözünde büyümek, tahammül edilemez bir hale gelmek” gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah zatına çocuk isnadında bulunanların sadece ve sadece yalan konuştuklarını, bu konuda sahih hiçbir bilgilerinin bulunmadığını beyan etmektedir. Özellikle âyetin ilk cümlesindeki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı ile buradaki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarıyla elde edilen hasr/kasr, yani “vurgulu ifadeler” bu manayı desteklemektedir.

Meryem 19/88-89’da müşriklerin çok çirkin bir isnatta bulundukları, korkunç bir cür’et gösterdikleri Kur’ân’da sadece Meryem 19/89’da kullanılan اِدّ idd kelimesiyle de ortaya konulmaktadır. اِدّ idd kelimesi “büyük, tehlikeli, yalan ve çirkin söz” demektir.(18) Nitekim konuyla ilgili bir bağlamda bu kelimenin karşılığı olarak İsrâ’ 17/40’ta kavlen ‘azîmen yani “büyük söz”, yorumunu yapmakta olduğumuz Kehf 18/5’te ise kebürat kelimeten “büyük (maksadını aşan) söz” ve kezib yani “yalan” ifadesi kullanılmaktadır. Bütün bu ifadeler, Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir hata olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah’a çocuk isnadının çok büyük bir yalan ve iftira olduğuyla ilgili olarak Meryem 19/88-95. âyetlerin mealini vermeyi gerekli görmekteyiz: “(Müşrikler), ‘Rahmân çocuk edindi’ dediler. Gerçekten siz, çok çirkin bir şey ortaya attınız. Rahmân’a çocuk isnat etmeleri nedeniyle neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti! Oysa çocuk edinmek Rahmân’a yakışmaz. Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Muhakkak ki (Allah), onları(n hepsini bilgisiyle) kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tespit etmiştir. Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

Mealini verdiğimiz ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerden de anlaşılacağı gibi, konu çok çok önemlidir ve insanlar bu noktada mutlak surette haddini bilmeye davet edilmektedir. Gökleri ve yeri yaracak düzeyde bir küstahlık içeren bu yaklaşım her ne türlü dile getirilmiş olursa olsun, hiçbir insana yakışmaz; zaten Rabbimiz de böyle korkunç bir isnadı şiddetle reddetmektedir. Bu nedenledir ki Nisâ’ 4/48 ve 116’da Rabbimizin bağışlamayacağını ilan ettiği günah da şirk olarak belirlenmiş olmaktadır.

b) Hz. Peygamber’in Üzüntüsü ve Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah sûrenin 6-8. âyetlerinde Hz. Peygamber’in inanmayanlarla ilgili üzülmemesi gerektiğini, yeryüzünü insanları imtihan için süslediğini ve dilemesi veya vakti geldiğinde onu kupkuru bir toprağa dönüştürebileceğini beyan etmektedir.

ı. İnanmayanlara Üzülmek

فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ اِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهٰذَا الْحَد۪يثِ اَسَفًا “Bu söze (Kitaba) inanmıyorlar (diye) arkalarından üzüntüden neredeyse kendini harap edeceksin.”

Âyettekiفَلَعَلَّكَ fe le‘alleke edatı “belki de, neredeyse sen”; بَاخِع bâhı‘un kelimesi “helak eden(sin), kıyacaksın”; نَفْسَك nefseke tamlaması “senin kendi nefsine, kendine”; عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ ‘alâ âsârihim ifadesi “onların arkalarından”; اِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا in lem yü’minû fiili “inanmadılar diye”; بِهٰذَا الْحَد۪يثِ bihâze’l-hadîsi ifadesi “bu söze, Kur’ân’a”; اَسَفًا esefen kelimesi ise “üzüntülü olarak” demektir.

Burada müşriklerin inanmaması nedeniyle Hz. Peygamber’in duyduğu rahatsızlık gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendisini ne kadar büyük bir özveriyle görevine adadığını işte bu ifadeyle bir kez daha ortaya koymaktadır. Benzer bir ifadenin geçtiği Şu‘arâ’ 26/3’te zikredildiği üzere, müşrik muhataplarının iman noktasındaki olumsuzluklarından dolayı Hz. Peygamber’in yaşadığı sıkıntı ortaya konulmaktadır. İlgili âyetin meâli şöyledir: “(Ey Peygamber!) Onlar iman etmiyorlar diye adeta kendine kıyacaksın!”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki بَاخِع bâhı‘un kelimesi “zarar vermek, helak etmek, kıymak, tükenmek” gibi anlamlar vermekte, âyetin sonundaki اَسَفًا esefen kelimesi de “üzüntülü” manasını güçlendirmektedir. Kelimenin anlam alanında “öldürmek” manası varsa da,(19) bu fiziksel bir eylemi ifade etmez. Burada bunalıma ve manevi/psikolojik bir sıkıntıya dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah konuyla ilgili olarak Fâtır 35/8’de de şöyle buyurmaktadır: “O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme!” Bu âyetin mesajından da anlaşılacağı gibi, Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risaletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu. Yüce Allah Şu‘arâ’ 26/3’te ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanmanın veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmekte, arkalarından üzülmemesi gerektiğini ifade etmektedir.

Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

İsteyen inanır, istemeyen inanmaz.(20) Çünkü hidayet de dalalet de insan iradesinin sonucudur.(21) Bu durumda inanmak istemeyenler için kendini helak etmeye gerek yoktur. Peygamberimize, “Sen onlara üzülme ve görevine devam etmene bak” denmek istenmektedir. Yüce Allah çeşitli ayetlerde onu teselli etmekte, “onun, istediği ve sevdiği kişileri hidayete erdiremeyeceğini, ancak Allah’ın isteyenlere hidayet edeceğini” haber vermektedir.(22) Kâfirlikten yana olmayı tercih edenlerden Hz. Peygamber’in sorumlu olmadığı beyan edilerek,(23) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu noktada kendisine zarar vermemesi gerektiği belirtilmektedir.

2. Kalem 68/44’te de zikredildiği üzere, الْحَد۪يث el-hadîs kelimesi kök olarak, “vâki olmak, yokken var olmak, yeni olmak, bir şeyi yeniden meydana getirmek, icat etmek, söz” gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Bu kelime, özel olarak “haber, Hz. Peygamber’in sözleri, fiilleri ve takrirleri” manasına da gelmektedir.

H-d-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 36 yerde geçmekte ve fiil olarak “anlatmak, ortaya koymak, haber vermek, açıklamak”,(24) “yaratmak”,(25) “anmak”(26) gibi anlamlar içermektedir. İsim olarak ise “Kur’ân, mesaj”,(27) “söz”,(28) “olgu, olay, haber”,(29) “sır”,(30) “masal, efsane”(31), “yeni”(32) anlamlarında kullanılmaktadır.(33)

Yorumu yapmakta olduğumuz âyetteki الْحَد۪يث el-hadîs kelimesi başında eliflâm takısı ve هٰذَا hâzâ işaret ismiyle birlikte “bu belirli söz, bilinen söz, malum söz, gündemde olan söz” anlamına gelmekte ve “vahiy, mesaj, Kur’ân” yerinde kullanılmış olmaktadır; çünkü Kur’ân da Yüce Allah’ın yeni bir sözüdür. Sûrenin ilk âyetinde geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi bu noktada الْحَد۪يث el-hadîs kelimesinden maksadın “vahiy, yani Kur’ân” olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

ıı. Yeryüzünün Süslenme Gayesi

اِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْاَرْضِ ز۪ينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلًا “Şüphesiz ki biz, (insanların) hangisinin daha güzel iş(ler) yapacağını deneyelim diye yerdeki her şeyi ona ait bir süs yaptık.”

Âyettekiاِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yaptık, kıldık, yarattık”; مَا عَلَى الْاَرْضِ mâ ‘ale’l-ardı ifadesi “yeryüzündekileri”; ز۪ينَة zîneten kelimesi “süs olarak”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için”;لِنَبْلُوَهُمْ lineblüvehum fiili “onları denemek için”; اَيُّهُمْ eyyuhum ifadesi “onların hangisi (şöyledir diye)”; اَحْسَنُ ahsenu kelimesi “daha güzeldir, en güzeldir”; عَمَلًا ‘amelen kelimesi ise “davranış bakımından” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılış gayesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْاَرْضِ ز۪ينَةً لَهَا “Şüphesiz ki biz, yerdeki her şeyi ona ait bir süs yaptık.” Yüce Allah yeryüzünde her ne varsa onları bir zinet yaptığını bildirmektedir. Bunların süs yapılması elbette insanların neyi tercih edecekleri noktasında bir imtihana tâbi tutulmalardır. Bu bağlamda Âl-i İmrân 3/14-15. âyetler önemli mesajlar içermektedir: “Nefsanî arzulara, (özellikle) kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insanlara çekici kılındı.

Bunlar, dünya hayatının geçici menfaatleridir. Hâlbuki varılacak güzel yer, Allah’ın katındadır. (Ey Peygamber!) De ki: Size bunlardan daha iyisini bildireyim mi? Takvâ sahipleri için Rableri yanında, içinden ırmaklar akan, ebediyyen kalacakları cennetler, tertemiz eşler ve (hepsinin üstünde) Allah’ın hoşnutluğu vardır. Allah kullarını çok iyi görür.”

Benzer şekilde Hadîd 57/20’de de önemli hatırlatmalar bulunmaktadır: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçıların hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.”

İşte bu âyetlerde de verilen bilgilerden hareketle, yeryüzünün çeşitli süslere sahip kılınmasının amacı âyetin devam eden cümlesinde şu şekilde yer almaktadır:

2. لِنَبْلُوَهُمْ اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلًا “(İnsanların) hangisinin daha güzel iş(ler) yapacağını deneyelim diye.” Yüce Allah yeryüzünde ne varsa hepsini yeryüzünün süsü yaptığını beyan ettikten sonra, bunun gerekçesini de “insanların hangilerinin daha güzel ve daha iyi davranış ortaya koyacağını denemek” diye belirlemektedir. İnsân 76/2 gibi çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, yaratılışın gayelerinden bir tanesi ve belki de en önemli olanı insanoğlunun imtihan edilmesidir.

Bu gerçeğin Kur’ân’dan destekleri vardır. Nitekim Mülk 67/2’de şu ifade yer almaktadır: “Sizden hanginizin daha güzel davranacağını denemek için ölümü ve hayatı yaratan O’dur.” Demek ki, hayatın ve ölümün var ediliş gayesi insanın imtihan edilmesidir. Kâinatın yaratılış gayesinin insanı imtihan olduğunu ifade eden başka âyetler de vardır.(34)

İnsanoğlu abes olsun diye yaratılmamıştır(35) ve dünyada başıboş bırakılmadığı gibi âhirette de başıboşluğa terk edilmeyecektir.(36) Üstelik insanoğlu sadece “inandım” demekle de salıverilmeyecektir. Niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır.(37) İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim devam ettirilecektir.(38) Ayrıca, “Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(39) âyetinin verdiği anlam ile önceki mesajlar arasında paralellikler vardır.

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(40) “sadece Yüce Allah’a kulluk etmek”,(41) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(42) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(43) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(44)

ııı. Süslerin Giderilebileceği

وَاِنَّا لَجَاعِلُونَ مَا عَلَيْهَا صَع۪يدًا جُرُزًا “Şüphesiz ki biz mutlaka onun üzerindeki her şeyi kupkuru bir toprak yapacağız.”

Âyetteki وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve yine muhakkak ki biz”; لَجَاعِلُونَ lecâ‘ılûne ifadesi “elbette kılanlar(ız), yapanlar(ız), yaratnlar(ız)”;مَا عَلَيْهَا mâ ‘aleyhâ ifadesi “onun (arazinin, yeryüzünün) üzerindekileri”; صَع۪يدًا sa‘îden kelimesi “toprak”; جُرُزًا cüruzen sözcüğü ise “kupkuru” demektir.

Burada yeryüzünün süse sahip kılınmasının ardından bu güzelliklerini kaybedeceği gerçeği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah yeryüzüne süs yaptığı her bir şeyi zamanı gelince kupkuru bir toprak yapabileceğini beyan etmektedir. Bir kez de Secde 32/27’de geçen جُرُز cüruz kelimesi “kupkuru” manasına gelmekte, صَع۪يدًا جُرُزًا sa‘îden cüruzen tamlaması ise “kupkuru toprak” anlamını vermektedir. Ziynet yapabilen kudret elbette onu çerçöpe dönüştürmeye de kâdirdir ve süresi dolunca bunu elbette gerçekleştirecektir.

Hadîd 57/22’nin son bölümü ile Zümer 39/21’de verilen bilgiler de bu gerçeği işaret etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin isim cümlesi olarak getirilmesi, ayrıca اِنَّ inne ve lâm/le edatlarıyla desteklenmesi Rabbimizin bu anlamdaki kararlılığını ve gücünü göstermektedir.

Bu ve benzer âyetlerde yer alan mesaj, vahyin ilk muhataplarının âhiret inancıyla ilgili olumsuz tutumlarını ortaya koymayı ve onların da âhirete inanmalarını sağlamayı amaçlamaktadır. Mademki bu muhteşem düzene sahip kılınan yeryüzü bir gün sona erecektir, o halde insanoğlu için de bu hayat elbette bir gün bitecektir. Ancak inkârcı insanların büyük çoğunluğunun mahşer inancını reddetmeleri ve hayatı sadece bu dünyadan ibaret sanmaları nedeniyle Yüce Allah çeşitli sunumlar gerçekleştirmekte, gündelik hayatta herkesin gözü önünde cereyan eden değişim ve dönüşümlerin aslında diriltilmeyi haber verdiğini göstermek istemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Hamd ile başlayan sûreler için bk. Fâtiha 1/2; En‘âm 6/1; Kehf 18/1; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/1.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/1 Kehf 18/1 Sebe' 34/1 Fâtır 35/1
• 2 - Hamd hakkında geniş açıklamalar için bk. Râzî, age., I, 218-222.
• 3 - Semerkandî, age., II, 351. 4 - Âl-i İmrân 3/99; A‘râf 7/45, 86; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3. 5 - Semerkandî, age., II, 351.
  • Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3
• 6 - Semerkandî, age., II, 351. 7 - Beyyine 98/5. 8 - Beyyine 98/3.
  • Beyyine 98/5 Beyyine 98/3
• 9 - Semerkandî, age., II, 351.
• 10 - Ra‘d 13/17; İsrâ’ 17/106; Kehf 18/3; Tâhâ 20/10; Neml 27/22; Kasas 28/29; Zuhruf 43/77. 11 - Nisâ’ 4/57, 122; Mâide 5/119; Tevbe 9/22, 100; Kehf 18/3; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Ra‘d 13/17 İsrâ 17/106 Kehf 18/3 Tâhâ 20/10 Neml 27/22 Kasas 28/29 Zuhruf 43/77 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/119 Tevbe 9/22 Tevbe 9/100 Kehf 18/3 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 12 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 13 - Nisâ’ 4/171; Nahl 16/57-59; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/90-92; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-20; Necm 53/21; Cinn 72/3. 14 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 15 - Tevbe 9/30. 16 - Mâide 5/18.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Nisâ 4/171 Nahl 16/59 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/20 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 17 - En‘âm 6/35; Yûnus 10/71; Kehf 18/5; Mü’min 40/35; Şûrâ 42/13; Saff 61/3.
  • En‘âm 6/35 Yûnus 10/71 Kehf 18/5 Mü'min 40/35 Şûrâ 42/13 Saff 61/3
• 18 - Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 129; Zemahşerî, age., III, 42.
• 19 - Semerkandî, age., II, 574; Taberî, age., XIX, 58; Zemahşerî, age., III, 290.
• 20 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 55; İnsân 76/3, 29; ‘Abese 80/12; Tekvîr 81/28. 21 - Meryem 19/76; Hacc 22/16; Muhammed 47/17; Teğâbun 64/11; Müddessir 74/31. 22 - Kasas 28/56. 23 - Bakara 2/272.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/55 İnsân 76/3 İnsân 76/29 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/28 Meryem 19/76 Hacc 22/16 Muhammed 47/17 Teğâbun 64/11 Müddessir 74/31 Kasas 28/56 Bakara 2/272
• 24 - “Anlatmak, açıklamak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/76; Kehf 18/70; Duhâ 93/11; Zilzâl 99/4. 25 - “Yaratmak” anlamında kullanımlar için bk. Tâhâ 20/113; Talâk 65/1. 26 - Duhâ 93/11. 27 - “Kur’ân” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Zümer 39/23; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 28 - “Söz” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Zümer 39/23; Câsiye 45/6; Murselât 77/50. 29 - “Olgu, olay” anlamında kullanımlar için bk. Yûsuf 12/6, 21, 101; Tâhâ 20/9; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 30 - Tahrîm 66/3. 31 - Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 32 - Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ’ 26/5. 33 - Bu kelimenin geniş açıklaması için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 196-197.
  • Bakara 2/76 Kehf 18/70 Duhâ 93/11 Zilzâl 99/4 Tâhâ 20/113 Talâk 65/1 Duhâ 93/11 Nisâ 4/78 Kehf 18/6 Zümer 39/23 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Nisâ 4/42 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Zümer 39/23 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/101 Tâhâ 20/9 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19 Enbiyâ 21/2 Şu‘arâ 26/5
• 34 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163, 168; Hûd 11/7; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40. 35 - Mü’minûn 23/115. 36 - Kıyâmet 75/36. 37 - ‘Ankebût 29/2-3. 38 - Âl-i İmrân 3/179. 39 - Zâriyât 51/56.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 A‘râf 7/168 Hûd 11/7 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36 ‘Ankebût 29/3 Âl-i İmrân 3/179 Zâriyât 51/56
• 40 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 41 - Zâriyât 51/56. 42 - Furkân 25/77. 43 - Hûd 11/119. 44 - Nahl 16/78; Secde 32/9.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9