Sâd Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen صٓ sâd harfinden alan Sâd sûresi, inişe göre 55, resmî sıralamada ise 38. sûredir. Bu sûrenin bir adı da “Dâvûd sûresi”dir.

Sâd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sâffât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de yemin ifadeleriyle başlaması ve çeşitli peygamber kıssaları noktasında konu ilişkisine sahiptir. Sâffât sûresinin başında, Sâd sûresinin sonunda vahyin etkinliğine dair bilgiler verilerek de iki sûre birbirine konu bağı ile bağlanmaktadır.

Sâd sûresi, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik hakaretleri ve alaycılıklarıyla ilgili bilgilerle başlamakta, peygamberlerini yalanlayan çeşitli kavimlerin akıbetleri hakkındaki bilgilerle ve inkarcıların azabı acele isteme alaycılıklarıyla devam etmektedir.

17. âyetten itibaren, Hz. Dâvûd’un kıssası diğer sûrelerde olmayan boyutuyla burada ele alınmakta, peşinden kâinatın yaratılış amacı ile vahyin âyetleri üzerinde derin derin düşünüp gerçeği hatırlamanın önemi vurgulanmaktadır. Ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. İbrahim ve daha başka bazı peygamberlerin kıssaları kısaca ele alınmakta ve hakikatin izini süren insanların mahşerdeki muhteşem ve sıra dışı ödülleri hakkında bilgiler verilmekte, bu arada bazı konuşmalara da yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhî öğretilere karşı azgınlık yapanların mahşerdeki korkunç akıbetleri ele alınmakta, cehennemliklerin birbirini suçlayacakları haber verilmekte, 63. âyetten sonra da Hz. Peygamber’in misyonu gündeme getirilmektedir.

71. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması, İblis hariç meleklerin ilâhî emre boyun eğdikleri, bu arada İblîs’in kendini hayırlı görüp kibi göstererek secdeden kaçınma gerekçeleri ile huzurdan kovulması ve mahşere kadar izin isteğine verilen olumlu cevap hatırlatılmaktadır.

Sûrenin sonunda yani 84. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın sözünün ve vaadinin gerçek olduğu vurgulanarak, Hz. Peygamber’in risaleti tebliğinin karşılığında herhangi bir ücret istemediği hatırlatılarak vahyin âlemler için bir hatırlatma olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 45-48. âyetlerinde çeşitli peygamberlerin adını zikretmekte ve onların bazı niteliklerini hatırlatarak örnek alınmaları gerektiğine dikkat çekmek istemektedir.

a) Hz. İbrâhim, Hz. İshâk ve Hz. Yakub

Yüce Allah, sûrenin 45-47. âyetlerinde Hz. İbrâhim, Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb’u hatırlatarak onların güçlü ve basiret sahibi olduklarını, bildirmekte, âhiret yurdunu hatırlayan seçkinlerden olduklarını ve en hayırlılardan kılındıklarını beyan etmektedir.

ı. Güçlü ve Basiret Sahibi Oluşları

وَاذْكُرْ عِبَادَنَآ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ اُو۬لِي الْاَيْد۪ي وَالْاَبْصَارِ “Güçlü ve öngörü sahibi kullarımızı (yani) İbrahim’i, İshak’ı ve Yakup’u da hatırla!”

Âyetteki وَاذْكُرْ vezkür emri “ve an, hatırla”;عِبَادَنَآ ‘ıbâdenâ tamlaması “bizim (şu) kullarımızı”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîme kelimesi “İbrahim’i”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka sözcüğü “ve İshak’ı”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimesi “ve Yakup’u”; اُو۬لِي الْاَيْد۪ي uli’l-eydî ifadesi ise “güç sahibi (olan)”; وَالْاَبْصَارِ ve’l-ebsâri kelimesi “ve basiretler, öngörüler (sahibi olan)” demektir.

Burada baba, oğul ve torun üç peygamber hatırlatılarak onların bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاذْكُرْ عِبَادَنَآ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ “Kullarımızı İbrahim’i, İshâk’ı ve Ya‘kûb’u da hatırla!” Yüce Allah bu âyette tevhidin atası Hz. İbrâhim’ı, ardından doğumu ve risalet öğretileri oldukça dikkat çeken oğlu Hz. İshâk’ı ve nihayet torunu olan Hz. Ya‘kûb’u da hatırlamasını, onları gündem yapıp kendilerini örnek almasını Hz. Peygamber’e ve bütün müminlere emretmektedir. Burada örnek olsun diye Hz. Dâvûd’dan, Hz. Süleyman ve Hz. Eyyûb’dan sonra baba, oğul ve torun üç peygamber hatırlatılarak çeşitli özellikleriyle zihinlere kazınmaları istenmektedir.

2. اُو۬لِي الْاَيْد۪ي وَالْاَبْصَارِ “Güçlü ve öngörü sahibi olan.” Burada peygamberlerin iki niteliğine dikkat çekilmektedir:

a) Yüce Allah Hz. İbrahim, Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb’un güçlü, iradeli ve basiret sahibi peygamberler olduğunu beyan etmekte, tıpkı Sâd 38/17. âyette Hz. Dâvûd için kullandığı gibi her üçü için de اُو۬لِي الْاَيْد۪ي uli’l-eydî tamlamasını zikrederek ayrıcalıklı konumlarına dikkat çekmektedir. Sûrenin 17. âyetinde de ele aldığımız üzere الْاَيْد۪ي el-eydî kelimesi “güç, kuvvet, kudret” manalarına gelmekte, bu üç peygamberin güçlü iradelerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

b) Bu arada âyette geçen ikinci sıfatları olan الْاَبْصَارِ el-ebsâr kelimesi ise onların “basiret ve idrak sahibi” olduklarını göstermektedir. Özellikle Hz. İbrahim’in putperest babası ve kavmiyle yaptığı eşsiz mücadele ile Hz. Ya‘kûb’un oğullarıyla yaptığı sıkıntılı diyaloglar ve elde ettikleri sonuçlar onların derin muhakeme sahibi olduklarını ve aynı zamanda feraset ve basiretle donatıldıklarını göstermektedir.

Yüce Allah işte bu gibi özelliklerin sahibi olan üç peygamberi de hatırlamasını, onların sabrını, muhakemelerini ve güçlü iradelerini örnek almasını Hz. Peygamber’den istemektedir. Bu âyetler Sâd sûresinin 17. âyetinden itibaren zikredilen bütün peygamberlerin örnekliğine dikkat çekilmektedir.

ıı. Seçkin Kişilikleri

اِنَّآ اَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ وَاِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْاَخْيَارِ “Şüphesiz ki onları ahiret yurdunu hatırlama duygusuyla arı duru bir özellikle saflaştırmıştık. Şüphesiz ki onlar katımızda en hayırlı güzide seçkinlerdendirler.”

Âyetteki اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَخْلَصْنَاهُمْ ahlasnâhum fiili “onları donatmıştık”; ِبِخَالِصَةٍbihâlisatin ifadesi “(şöyle) bir hasletle, güzel bir özellikle”; ذِكْرَى الدَّارِ zikra’d-dâri tamlaması “âhiret yurdunu hatırlayacak şekilde”; وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “ve muhakkak ki onlar”; عِنْدَنَا ‘ındenâ tamlaması “bizim katımızda”; لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ lemine’l-mustafeyni kelimesi “seçkinlerden(dir)”; الْاَخْيَار el-ahyâri sözcüğü ise “en hayırlılar(dan)” demektir.

Burada sözü edilen üç peygamberin çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّآ اَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ “Şüphesiz ki onları ahiret yurdunu hatırlama duygusuyla arı duru bir özellikle saflaştırmıştık.” Yüce Allah peygamberlerini her türlü şaibeden ve lekeden uzak tutarak, her türlü saf ve tertemiz duygularla onları has kullar kılmıştır. Sözü edilen saflık ise âhiret yurdunu hatırlamak ve o bilinçle hayatı yaşamaya çalışmaktır. İşte peygamberlerin bu ayrıcalıklı hasleti hem ahirete karşı duyarlılıklarını, hem de kendilerinden sonrakiler arasında hayırla yâd edilecek bir isim bırakmayı içermektedir.

Risalet öğretilerinin temel değerlerinden, belki en önemlilerinden birisi “âhiret inancına sahip olmak”tır. Bu çerçevede peygamberlerin en önemli hasleti “âhireti hatırlamaları” şeklinde belirlenmiştir. Onların önem verdikleri bütün değerler ahiret hayatını kazanmaya yönelik olanlardır. Dünya ve dünya malı sevgisi onları alt edememiştir. Âhireti kazanmaya dönük algılar insanın daha duyarlı ve bilinçli yaşamasını temin eder. Bu haliyle peygamberler ümmetleri için ve bu son ümmet için vazgeçilmez örneklerdir.

2. وَاِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْاَخْيَارِ “Şüphesiz ki onlar katımızda en hayırlı güzide seçkinlerdendirler.” Yüce Allah sözünü ettiği bu üç peygamberi ve elbette bunların şahsında bütün peygamberleri “seçkinler” ve “en hayırlılar” kıldığını beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُصْطَفَيْنَ el-mustafeyne kelimesi “seçilmiş olanlar”, bir kez de bir sonraki âyette zikredilen الْاَخْيَار el-ahyâr sözücüğü ise “hayırlılar” demektir.

Burada bir kurala dikkat çekmek istiyoruz: Âyette geçen الْمُصْطَفَيْنَ el-mustafeyne kelimesinin aslı الْمُصْطَفَيِينَ el-mustafeyîne şeklindeydi. Kelimenin aslı olan safâ kelimesinin sonundaki yâ harfi harekeli ve öncesindeki fâ/fe harfi de fetha “üstün” olduğu için kural gereği bu yâ harfi elif’e dönüştü.

Bu durumda iki sâkin yani elif ile cemilik (çoğulluk) alameti olan yâ harfi bir araya geldi. İki sâkin harfin okunması imkansız olduğu için birisinin düşürülmesi gereklidir. Bu durumda cemilik alameti olan yâ harfi bir kelime mesabesinde olduğu için kural gereği ilk yâ harfinden dönüştürülen elif harfi düşürüldü. Geriye الْمُصْطَفَيْنَ el-mustafeyne kelimesi kaldı.

Hz. Peygamberin ve bütün insanların seçilmiş ve en hayırlı insanlar olan peygamberlerin izinden gitmesi istenmekte, başka örnekliklerin kişilere fayda yerine zarar vereceği muhataplara öğretilmek istenmektedir. Özellikle bu sûrede önce Hz. Dâvûd’a, ardından da Hz. Süleyman’a nispet edilen birtakım olayların aslında peygamberlerin seçkinliği ve en hayırlı oluşlarıyla bağdaşmayacağı işte bu iki âyetle ortaya konulmuş olmaktadır.

b) Hz. İsmail, Hz. Elyesa ve Hz. Zü’l-Kifl

Yüce Allah, sûrenin 48. âyetinde “(Ayrıca yine) en hayırlılardan olan İsmail’i, Elyesa‘ı, Zülkifl’i de hatırla. Hepsi de en hayırlılardandır” buyurarak peygamberler arasında kıssası sıklıkla anlatılmasa da bunların da örnek insanlar olduğuna dair bir bilinç kazandırmak istemektedir.

ı. Üç Peygamberin Hatırlanması Gereği

وَاذْكُرْ اِسْمٰع۪يلَ وَالْيَسَعَ وَذَا الْكِفْلِ “İsmail’i, Elyesa’yı, Zülkifl’i de hatırla!”

Âyetteki وَاذْكُرْ vezkür emri “ve hatırla, an”; اِسْمٰع۪يل ismâ‘île kelimesi “İsmail’i”;وَالْيَسَعَ ve’lyesa‘a sözcüğü “ve Elyesa’ı”;وَذَا الْكِفْلِ ve ze’l-kifli kelimesi ise “ve Zülkifl’i de” demektir.

Burada üç peygamber daha zikredilerek onların da “hayırlılardan olduğu” gündeme getirilmektedir.

Hz. İsmâîl, Hz. Elyesa‘ ve Hz. Zülkifl de sözü edilen seçkin ve en hayırlılardandır. Kur’ân’da اِسْمٰع۪يل İsmâîl kelimesi 8 sûrede 12 kez(1) yer almaktadır. 6 sûrede Hz. İsmâîl’in sadece adı geçmektedir. Adı bir kez de En‘âm 6/86’da geçen Hz. Elyesa‘ ve ayrıca ismi bir kez de Enbiyâ’ 21/85’te zikredilen Hz. Zülkifl de el-ehyâr yani “hayırlılar” arasında sayılan peygamberler olarak zikredilmektedir.

ıı. En Hayırlılardan Oluşları

وَكُلٌّ مِنَ الْاَخْيَارِ “Hepsi de en hayırlılardandır.”

Âyetteki وَكُلٌّ ve küllün kelimesi “ve hepsi de”; مِنَ الْاَخْيَارِ mine’l-ahyâri sözcüğü ise “en hayırlılardan(dır)” demektir.

Yüce Allah bu üç peygamber için de الْاَخْيَارِ el-ahyâr kelimesini kullanmakta ve bunların da en hayırlılar olduklarına değinmektedir. Bu ifade gereği maksadın bunların da örnek alınması gerektiğine dikkat çekmektir.

Sâd sûresinin 17. âyetinden itibaren adı ve kıssası gündeme getirilen bütün peygamberleri başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün Müslümanların örnek alıp istikamet sahibi olmaları kendilerinden istenmektedir.

Peygamberler çeşitli şekillerde denenmiş, her türlü sıkıntıya göğüs germiş, her türlü fedakârlığı yapmış, sonunda da Yüce Allah’ın izzet ve ikramına mazhar kılınmışlardı. İşte Hz. Peygamber’in Mekke’de yaşadığı sıkıntıların bir gün biteceği, hem dünyada hem de mahşerde ilahi yardım ve ikramın ona da yetişeceği müjdelenerek ona ve bütün müminlere moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Rabbimiz peygamberlerin örnekliğini yaşamayı bizlere de nasip eylesin.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/133, 136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; En‘âm 6/86; İbrâhim 14/39; Enbiyâ’ 21/85; Sâd 38/48.
  • Bakara 2/133 Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 En‘âm 6/86 İbrâhîm 14/39 Enbiyâ 21/85 Sâd 38/48