Müzzemmil Suresi

Müzzemmil sûresi Mekke döneminde risaletin başında indirilmiş olup, 20 âyetten oluşmuş ve adını ilk âyetteki “bürünen, sorumluluk sahibi kılınan kişi” anlamındakiالْمُزَّمِّل el-müzzemmil kelimesinden almıştır. Genel kanaate göre 4. sırada indirildiği kabul edilen bu sûre, bazı âlimlere göre Fâtiha ve ‘Alak’tan sonra 3. sırada inzâl edilmiştir. Bizim kanaatimiz de bu istikamettedir. Resmî olarak yeri 73. sıradır.

Müzzemmil sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Cinn sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Cinn sûresinde vahyin kapsamı hakkında bilgi verilerek, kulluk bilincine gönderme yapılmakta, sonunda kıyâmete vurgu yapılıp, vahyin gönderilme gerekçesi “insanlara tebliğ” olarak belirlenmektedir. Bu sûrede de vahyin ilk muhatabı olan Hz. Peygamber inşa edilmekte, Cinn sûresiyle benzeşerek, önceki azgın kavimlerden Firavun örneği verilmekte ve kıyâmete dikkat çekilmektedir.

Sûrenin ilk âyetlerinde, Hz. Peygamber’in, zamanı özellikle gece saatlerini nasıl değerlendirmesi gerektiğine, vahyin mahiyetine ve hayatı kuşatıcılığına değinilmekte, Nebî (as)’ın Yüce Allah’a yönelik tutumuna karşı tavrına dair bazı bilgiler verilmekte, peşinden peygamberlerin birtakım sıkıntılarla karşılaşılacağı, bu nedenle davaya sadakatten ayrılmamak gerektiği üzerinde durulmaktadır.

11. âyetten itibaren, inkârcılara karşı ilâhî iradenin müminlere destek olacağı müjdesi verilmektedir. Azabın şiddetine ve azgınlık yapanların sonunun nasıl olacağına da dikkat çekilerek muhataplar bilgilendirilmekte, insanlığın risaletle buluşturulduğuna, Hz. Mûsâ gibi Hz. Muhammed’in de muhataplarına gönderildiğine, Firavun’un isyanınna ve bunun sonucunda cezalandırılmasına değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, çocukları ak saçlı ihtiyara çevirecek bir güne karşı duyarlılık ile göğün yarılması ve ilâhî vaadin gerçekleştirilmiş olacağına dikkat çekilmektedir. Son âyette ise, müminlerin geceyi nasıl değerlendirdiği hatırlatılmakta, Yüce Allah’ın kudretine vurgu yapılmakta ve Kur’ân kıraatinin önemi iki kez gündeme getirilmektedir. Namaz, zekât ve ekonomik yardımlaşmanın gereğine değinildikten sonra, kişilerin dünyada yaptıklarını mahşerde karşılarında hazır bulacakları belirtilerek, Yüce Allah’a yönelik bağışlanma dileği ve O’nun merhamet sahibi olduğu müjdelenmekte ve sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 8-14. âyetlerinde, Hz. Peygamber’in Allah’a karşı birtakım sorumlulukları bağlamında “zikrin ve O’na yönelip O’nu vekîl edinmesinin gerekliliği”ni hatırlatmaktadır. İnsanın hayatında iki tür görevi vardır: Birincisi, “yaratıcı kudret olan Yüce Allah’a karşı görevleri”, diğeri de “insanlarla ilişkileri”. İşte sûrenin ilk grup âyetlerinde öncelikle Hz. Peygamber’in ve dolayısıyla müminlerin Yüce Allah’a ve insanlara karşı görevlerinden bir bölümü üzerinde durulmakta, sonrasında ise inkârcı insanlarla ilişkisi ve iletişimi üzerinde çeşitli bilgilendirmeler yapılmaktadır.

a) Zikr, Tebettül ve Vekîl Kavramları

Yüce Allah sûrenin 8-9. âyetlerinde öncelikle “Rabbinin adını an ve bütün varlığınla O’na yönel” şeklinde bir buyruğuna yer vermekte, ardından da şu ifadesini zikretmektedir: “(Allah) doğunun da batının da Rabbidir. Kendisinden başka hiçbir ilâh da yoktur. (Bu nedenle, sadece) O’nu vekîl tut!”

ı. Yüce Allah’ı Zikir ve O’na Gönülden Yönelme

وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ اِلَيْهِ تَبْت۪يلًا “Rabbinin adını an! Bütün varlığınla O’na yönel!”

Âyettekiوَاذْكُرِ vezkür emri “ve an, zikret, hatırla”; اسْمَ رَبِّكَ isme rabbike tamlaması “senin Rabbinin adını, yüceliğini, şanını”; وَتَبَتَّلْ ve tebettel emri “yönel”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; تَبْت۪يلًا tebtîlen kelimesi ise “yürekten, bütün varlığınla” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yüceliğini hatırlamak ve O’na yönelmekle ilgili ilahi prensipler gündeme getirilmektedir.

Vahyin gece gönderilmeye başlanmasıyla uyumlu olarak, geceyi vahiy ile değerlendirmenin önemi, vahyin içerik olarak ağırlığı ve değeri, gecenin insanı bilgili ve donanımlı hale getirmedeki etkinliği ele alındıktan sonra, Yüce Allah bir başka duyarlılığa dikkat çekmektedir. Buna göre, 8 ve 9. âyetlerde Hz. Peygamber’in Yüce Allah ile ilişkisine dönük olarak “Allah’ı zikir”, “O’na tam anlamıyla yönelme” ve “O’nu vekil edinme” görevleri üzerinde durulmaktadır.

1. وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ “Rabbinin adını an!” Bu ifade hakkında geniş açıklamalar gerekmektedir.

a) “Yüce Allah’ın isminin zikredilmesi”, adının ve dolayısıyla yüceliğinin anılması veya tesbih edilmesi ya da O’na sığınılması demektir. Bu emirdeki üç kelimeyi ayrı ayrı olarak kısaca açıklamak istiyoruz.

ı. Âyetteki اذْكُر üzkur emri, “anmak, hatırlamak” anlamıyla Yüce Allah’ın insan fıtratına yerleştirdiği “O’nu tek ilâh olarak tanıma” programına uygun hareket etmektir. Buradaki اذْكُر üzkur emri, tıpkı A‘lâ 87/1’de olduğu gibi, sebbıh şeklinde de gelmektedir. Bu kelimeler zaman zaman birbirlerinin yerine kullanılıyorsa da aralarında fark olduğunu bilmek gerekir.

Tesbîh, “iradeli iradesiz bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı övmesi” anlamına gelirken, zikr sadece “iradeli varlıkların hatırlaması”dır. Demek ki, zikirde bir irade ve bilinç söz konusudur; âyette emredilen husus işte bu bilinçle Yüce Allah’ı anmaktır.

Hatırlamak için bir şeyin kişiye önceden bildirilmesi veya öğretilmiş olması gerekir. “İlâhî gerçekleri hatırlatma” anlamıyla vahyin en yaygın isimlerinden birisi de Tefsirimizin ilk cildi Giriş kısmında “Kur’ân’ın İsimleri” başlığında ele aldığımız üzere, zikr/zikrâ/tezkirah’tır. Kur’ân’ın hatırlatıcılığı, içerdiği ilkeleri insan fıtratının yadırgamaması demektir.

İnsan iradesinin müdahale etmediği, beşer kanaatlerinin işe karıştırılmadığı, arı duru bir dinî sunum, amacına hizmet eden bir faaliyettir. Ancak yapılan bazı olumsuz müdahaleler Yüce Allah’ın iki kitabının birbirini yadırgamasına neden olmaktadır. Vahiy denilen ilâhî kitap ile insan kitabı, eğer doğru bir iletişim kurulursa birbirlerini asla yadırgamayacak, birbirlerini asla yalanlamayacaktır. Hatırlatmayı doğru yapmak, hatırlatılan şeyin doğru olmasıyla ve üslubun güzelliğiyle amacına ulaşır.

ıı. Yüce Allah’ın isminin hatırlanması emrinde Allâh kelimesi değil, اسْم ism sözcüğü yer almaktadır. Bu kelime “ad, isim” anlamında kullanıldığı gibi, sümüvv kökünden kabul edilerek “yücelik” anlamına da gelmektedir. Dolayısıyla Yüce Allah’ın isminin anılması demek, O’nun yüceliğinin anılması ve büyüklüğünün farkına varılıp kulların acizliklerini itiraf etmeleri ve O’nun yardımının beklenmesi demektir.

ııı. Âyetteki رَبِّك rabbike “senin Rabbin” tamlaması da dikkat çekmektedir. Vahyin ilk dönemlerinde gelen sûrelerde büyük çoğunlukla Allâh kelimesi değil de رَبّ rabb sıfatı tercih edilmektedir. Elbette bunun da bir sebebi olmalıdır. Kanaatimizce muhtemel sebep, Hz. Peygamber’in sahipsiz olmadığının kendisine bildirilmesidir.

“Sahip”, “koruyup kollayan”, “yetiştiren”, “terbiye eden” gibi anlamlara gelen رَبّ rabb sıfatı, bir taraftan müminleri motive ederken, diğer taraftan da inkârcı muhataplara gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Bu önemli incelik, vahyin indirildiği dönemle sınırlı da değildir; bütün zamanların müminlerini ve inkârcılarını ilgilendirmektedir.

b) “Yüce Allah’ın anılması” bazı âlimlerimiz tarafından özel olarak “namaz”la ilişkilendirilmektedir.(1) Oysa bu âyetin indirildiği dönemde, yani vahyin ilk günlerinde bugün bilinen ve uygulanan haliyle namaz emrinin henüz gelmediği herkesin farkında olduğu bir gerçektir. Buradaki emirden maksat, önceki âyetlerle uyumlu olacak şekilde, “gece ve gündüz Allah’ın yüceliğini hatırlamaya devam etmek”tir.

Gece kalkınca öncelikle Kur’ân’ı tertîl üzere okumak, Yüce Allah’ın bu âyette sözünü ettiği zikir emrinin gereğini yerine getirmek demektir. Gece vakitlerinde Kur’ân üzerinde yoğunlaşanlar aynı zamanda Yüce Allah’ı zikretmektedirler. Gündüz meşguliyetleri de bu sayede anlam kazanmakta ve “Allah’ı zikretmek”, hayatın tamamını kuşatacak bir boyuta ulaşmış olmaktadır. Çünkü vahyi düşünerek ve hissederek okumaya çalışmak, onu indiren ilâhî kudretin yüceliğini anlamaktır.

c) Yüce Allah’ı zikretmek, çeşitli şekillerde sözlü olarak gerçekleşebilir. Bu bağlamda tesbih yani sübhânellâh, tehlîl yani lâ ilâhe illellâh”, tekbîr yani Allâhü ekber, temcîd yani “Allah’ı yüceltmek” ve tevhîd yani “Allah’ın bir olduğunu ilan etmek” sayılabilir. Zikir ayrıca namaz kılmak, Kur’ân tilâveti, ilim tahsili ve benzer şekillerde Hz. Peygamber’in gece ve gündüz devam ettiği ve hayatını kuşatan bütün eylemleri de kapsar.(2)

d) Âyette, “sabah-akşam, gündüz-gece” gibi, Allah’ı zikretmenin herhangi özel bir zamanından söz edilmemektedir. Bu durumda maksadın, mümkün olan bütün zamanlarda zikre devam etmek olduğu açıktır. Esasında “Ey iman edenler! Allah’ı çokça zikredin”(3) âyeti dikkate alındığında, Yüce Allah’ı çokça zikretmenin ayrı bir emir olduğu ortaya çıkacaktır. Devamlılık, görevi veya işlemi mümkün olan her fırsatta yerine getirmeyi ifade eder.

Yüce Allah’tan bağımsız bir an ve alan olmadığı bilincini kazananlar, hayatın her alanında O’nun varlığını ve şahitliğini unutmayarak yaşamanın erdemini bilirler. Bunu insanlar içerisinde en iyi ve en başarılı şekilde uygulayanlar peygamberlerdir. Son ümmet içerisinde de ilk ve tek kişi, son ilâhî vahyin ilk muhatabı olan Hz. Peygamber’dir.

e) Zikr kavramı “hatırlamak” anlamı ile birlikte “gündemde tutmak” manasını da içermektedir. Gündemini Yüce Allah’ın belirlediğini bilmek ve Allah’ı gündeminin asıl unsuru olarak kabul edip bu dikkat ve hassasiyetle yaşamak, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette emredilen hususlar arasında yer almaktadır.

Duyarlılık sahibi insanlar, hem namazlarında ve diğer ibadetlerinde, hem de hayatın her alanında yerine getirdikleri görevlerinde bir anlamda zikir yapmaya devam etmektedirler. Buna göre, dua ve istiğfarlarında, davet ve fedakârlıklarında, emirlere sarılmalarında ve yasaklardan kaçınmalarında, hâsıl-ı kelâm insanın bulunduğu her alanda gösterdikleri dikkatli tutumları sebebiyle ödüllendirileceklerdir.

Bu nedenle, Yüce Allah Müzzemmil sûresinin bu âyetinde, önce Hz. Peygamber’e, ardından bütün müminlere “Rablerini hatırda tutmaları gerektiğini” emretmektedir. Kur’ân ile geçirilen her an zikir olduğu için, âyetin önceki âyetlerle mesaj uyumu son derece açıktır.

f) “Hayatın gündüz yaşanan meşguliyetlerinde zikre devam etmek”, Yüce Allah’ın yarattığı her şeyi, kâinata sahip kıldığı erişilmez gücünü temaşa etmek ve O’nun huzurunda saygı ile eğilmek demektir. Yaratılana bakıp Yaratan’ı düşünmek zikirdir. O muhteşem yüceliğin sahibi olan Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmek işte bu şekilde gerçekleştirilen zikirle mümkün ve anlamlı olur.

İnsân 76/25-26. âyetlerinde de ifade edildiği üzere, hayat sadece gündüzden ve gündüzleri yapılanlardan ibaret değildir. Geceleyin de yapılması gereken fedakârlıklar vardır. Bu nedenle, gündüz yapılması istenen zikrin peşinden, geceleyin de secde ve tesbih emri gündeme getirilmektedir. İşte Müzzemmil sûresinin bu âyetiyle İnsân sûresinin söz konusu âyetleri mesaj olarak birbirini tamamlamaktadır.

3. وَتَبَتَّلْ اِلَيْهِ تَبْت۪يلًا “Bütün varlığınla O’na yönel!” Âyetteki tebettel/tebtîl kelimeleri “yürekten adamak, yürekten yönelmek” demektir.

a) “Allah’ı zikretme”nin yanında ikinci bir emir ise, dua ve ibadetlerde Yüce Allah’a karşı “ihlâslı ve samimi olmak”tır. Tebettül, “başkasından ilgiyi keserek sadece birine yönelmek” şeklinde açıklanmaktadır.

Ayrıca bu kelime, özellikle Hz. Meryem ile ilişkilendirilerek, onun ibadette sadece Yüce Allah’a yönelmesini, bir anlamda başkalarından ilgisini kesmesini, dahası iffetli oluşunu ifade etmektedir. Dünyadan ve onun meşgalelerinden ayrılan kullar için de bu kelime söz konusu edilmektedir.(4) Betûl kelimesi, erkeklerden uzak duran, onlara nameşru bir şekilde ilgi duymayan iffetli kadınlar için kullanılmaktadır.(5)

Bütün bu ifadelerden anlaşılan şudur: Tebettül, bir insanın dünya ile ilişkisini gerektiği sınırda tutması, bütün varlığı ve samimiyetiyle Allah’a ve O’nun rızasına yönelmesi demektir. İşte bu âyette Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitaben, onun öncelikle Rabbini hatırında tutmasını ve bütün kemaliyle sadece O’na yönelmesini istemektedir.

Yüce Allah’tan başkasını veya Allah ile beraber ya da O’nun peşi sıra başkalarını aracı ilah edinmek şirktir; şirk ise tevhidi bozan zinadır. Hem normal hayatında iffetli davranıp başkalarıyla zina etmemek, hem de inançta başka varlıklara tanrılık payesi vermemek tebtîl veya tebettül denen duyarlılıktır.

b) Âyetin sonundaki تَبْت۪يل tebtîl kelimesi, bu yönelişin olması gerektiği gibi yapılmasını ifade etmeyi amaçlamaktadır. Aslında kural gereği bu kelime tebettülen şeklinde fiilin cinsinden ve onunla aynı kalıpta getirilmeliydi. Söz konusu farkın iki nedeni olabilir:

ı. Tebettül’ün, yani “başka varlıklardan ilgisini kesip uzaklaşma”nın meydana gelmesi için öncelikle kişinin kendisini o şeylerden uzak tutması gerekir. İşte tebtîl “uzak tutmak, ilgisini kesmek” demektir. Tebettül ileri düzeyde bir fedakârlıktır ve tebtîlin sonucudur. Kişi kendisini başka şeylerden uzak tutarsa tebettüle ulaşır. Bu nedenle, âyetin sonundaki kelime tebtîl kalıbında getirilmiştir.(6)

ıı. Bazı âlimlerin beyan ettiği gibi tebtîl şeklindeki kalıbın verdiği anlam ile tebettül kalıbının anlamı aynıdır; sûrenin bundan önceki âyet sonlarındaki (îlâ) şeklinde ifade uyumu için bu kalıp tercih edilmiştir.(7)

Müzzemmil sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz sekizinci âyetinin mesajından anlaşılan şudur: Yüce Allah’ı zikrederek O’nu hayatın merkezine alanlar, daha ileri düzeyde bir başarı elde etmek için bütün varlıklarıyla O’na yönelmeyi de başaracaklardır. Başta Hz. Peygamber olmak üzere, hem risaletin ilk yıllarındaki Müslümanlar, hem de kıyâmete kadar gelecek müminler bu yolu kendilerine rehber edinecek ve kulluk bilinciyle hayatı örnek alınacak bir şekilde yaşamaya çalışacaklardır.

ıı. Doğu ve Batının Rabbinin Vekîl Edinilmesi

رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَك۪يلًا “(Allah) doğunun da batının da Rabbidir. Kendisinden başka ilah yoktur. (Sadece) O’nu vekil (güven kaynağı) edin!”

Âyetteki رَبُّ الْمَشْرِقِ rabbu’l-meşrıkı tamlaması “doğunun Rabbi, sahibi”; وَالْمَغْرِبِ ve’l-mağribi kelimesi “ve batının (Rabbidir)”;لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ huve istisnası “O’ndan başka”;فَاتَّخِذْهُ fettehızhu emri “O’nu edin, O’nu tut”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil, kefil” demektir.

Yüce Allah sûrenin bu âyetinde çok önemli bir başka noktayı gündeme getirmekte, bir taraftan kendisinin erişilmez gücüne ve kudretine değinmekte, diğer taraftan da O’nu vekîl edinmenin gerekliliğini hatırlatmaktadır.

1. رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “(Allah) doğunun da batının da Rabbidir; Kendisinden başka hiçbir ilâh da yoktur.” Bu âyette Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

a) رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ “(Allah) doğunun da batının da Rabbidir.”

- “Doğunun ve Batının Rabbi” Kavramı

Yüce Allah, Kur’ân’da başka âyetlerde de “doğu ve batı” kavramlarını çeşitli bağlamlarda kullanmaktadır. Söz konusu âyetleri iki başlıkta ele alabiliriz:

ı. İlk örnek kullanımlar “yapılacak iyilik ve fedakârlıklar” veya “namaz”la ilgilidir:

- “Doğu da batı da Allah’ındır; nereye yönelirseniz Allah’ın rızası oradadır.”(8)

- “De ki: Doğu da batı da Allah’ındır; dileyeni doğru yola ulaştırır.”(9)

- “Yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz yeterli iyilik değildir; asıl iyilik Allah’a, âhirete, meleklere, kitâba ve peygamberlere gönülden inanmanızdır…”(10)

Bu örneklerde insanların ibadetlerindeki kalbî yönelişleri öne çıkartılmakta, yapacakları fedakârlıklarda asıl önemli olan hususun Allah rızası olduğu beyan edilmektedir.

ıı. Diğer kullanımlarda ise “Yüce Allah’ın kudreti” ve “her şeyin sahibi olduğu” muhtevası söz konusudur:

- “İbrahim (putperest muhatabına) dedi ki: Allah Güneş’i doğudan getirir; hadi sen de batıdan getir bakalım…”(11)

- “(Mûsâ, Firavun’a) dedi ki: Allah doğunun, batının ve ikisi arasındaki bütün varlıkların Rabbidir…”(12)

- “(Allah) iki doğunun ve iki batının Rabbidir.”(13)

- “(Allah) göklerin, yerin, ikisi arasındaki varlıkların ve bütün doğuların Rabbidir.”(14)

- “Doğuların ve batıların Rabbine yemin ediyorum ki Biz her şeye kâdiriz.”(15)

Bu âyetlerde ele alınan konu, Yüce Allah’ın bütün varlıkların Rabbi olduğu, O’nun sahipliğinin dışında başka hiçbir varlığın böyle bir gücünün olamayacağıyla ilgilidir. Yüce Allah, A‘râf 7/128’de bütün yeryüzünün kendisine ait olduğunu ve dilediğini oraya vâris kılacağını beyan ederek, başka sahiplik iddialarının geçersizliğini ortaya koymaktadır.

Âyetlerin indirildiği dönem itibariyle “doğunun İran’a, batının ise Roma’ya ait olduğu vehmi” Kur’ân tarafından reddedilmekte ve yaratılmış her mekânın gerçek sahibinin Yüce Allah olduğu ilan edilmektedir.(16) Böylece ilk muhataplar başta olmak üzere, bütün müminlere moral, karşıtlarına da gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ “Doğunun ve batının Rabbi” ifadesinde “doğu ve batı” anlamına gelen kelimeler tekil gelmişken,(17) diğer bazı âyetlerde “iki doğu, iki batı”(18) ve “bütün doğular ve batılar”(19) şeklinde çoğul gelmişlerdir.

Bazı âlimlerimiz “doğu ve batı” kavramlarını “güneşin ve ayın doğması ve batması” ile ilişkilendirmekte, çoğul kullanımların sebebinin ise bu doğuş ve batışların her gün yer değiştirmesi olduğunu belirtmektedirler. Güneş 21 Haziran’dan 21 Aralık’a kadar çeşitli hareketleri sebebiyle farklı yerlerden doğar. Bu nedenle tek doğuşta onun mutlak doğuşu, tek batışta da onun mutlak batışı ifade edildiği gibi, “iki doğu” ve “iki batı” ifadeleri işte bu iki tarihteki iki uç noktası olarak yorumlanabilir.

Bazı âlimlerimiz Rahmân 55/17’de geçen “iki doğu ve iki batının Rabbi” ifadesinden maksadın kışın ve yazın Güneş’in doğması ve batması olduğu da beyan edilmektedir.(20) Bu yaklaşım doğru olsa da asıl maksat, bütün mahlûkların Yüce Allah’a aidiyetini göstermektedir. Âyetlerdeki kalıp değişiklikleri mesajın bu şekilde anlaşılması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Râzî’nin de belirttiği gibi, الْمَشَارِق el-meşârık “doğular” kelimesi, yükselen değerler anlamında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği “vahiylerin aydınlığı”nı ifade edebileceği gibi “bütün hidayet türleri”ni de ifade edebilir. Ayrıca الْمَغَارِب el-meğârib “batılar” sözcüğü peygamberlerin mesajlarının insanlar tarafından itibara alınmaması, bir anlamda “mesajların öldürülmesi” olabileceği gibi hidayet vesilelerinin zıddı olarak “insanların çaresizlikleri” anlamına da gelebilir.(21)

Bu arada “doğu ve batı”, “iki doğu ve iki batı” veya “doğular ve batılar” ifadeleri iki taraflı bir hakikati de ortaya koyabilir. “Gerçekler, yalanlar” ve “hakikat yolları, zulüm yolları” gibi çeşitlilikler bu ifadelerin anlam alanında vardır. Ancak özellikle bu âyetlerdeki konu gereği maksadın “hayat ve ölüm” veya “dünyadaki ölüm ve âhiretteki diriltilme” olması da mümkündür.

b) لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Kendisinden başka hiçbir ilâh da yoktur.” Yüce Allah bu ifade ile doğu ve batının Rabbi oluşunun gerekçesini, “Kendisinden başka ilâh olmaması” ile güçlendirmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(22) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir.

İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah’tan başka üstün güç olmadığına göre, bütün yaratılmışların Rabbi sadece O’dur. Bu nedenle, sadece O sevilmeli, O’na gönül verilmeli, O’nun emir ve yasaklarına riayet edilmeli, O’na kul olunmalı, O’nun rızası gözetilmeli; izzet, itibar, şeref ve onur sadece O’nun katında aranmalıdır.

Âyetlerin indirildiği Mekke döneminde ekonomik güce, doğru değerlerden oluşmayan temelsiz bir otoriteye ve benzersiz bir baskıya boyun eğiş söz konusu idi. Bu nedenle, insanlar büyük çoğunlukla şahsiyetsizleştirilip köleleştirilmişlerdi. Köle ruhlu insanlar çoğalmıştı. Toplumda nelerin değerli ve saygın olması gerektiği ve nelere itibar edilmesinin doğru olduğu noktasında derin sorunlar yaşanıyordu.

Kur’ân, işte tam da böyle sahte bir itibar gösterisinin hâkim olduğu ortamda, saygının kaynağını ve adresini Yüce Allah olarak belirlemekte ve başta Hz. Peygamber olmak üzere, kıyâmete kadar gelecek bütün müminler bu noktada inşa edilmeye çalışılmaktadır.

Bir anne nasıl ki anneliğini başkalarıyla paylaşmıyorsa, Yüce Allah da ilâhlığını başka varlıklarla kesinlikle paylaşmamaktadır. Bu noktada aracılık içeren bütün anlayışlar kesin bir dille reddedilip, böyle inananlar müşriklikle tanımlanmaktadırlar. Çoğunluğunu putperest insanların oluşturduğu Mekke’de müşrikler “yaratıcı Allah” inancına sahip olsalar da edindikleri aracı putlar Yüce Allah’ın yerini almakta, kulluk ve fedakârlık adına yapılan şeyler putlara yönlendirilmekteydi.

İçlerinde “heva ve arzularını ilâhına dönüştüren” veya “ilâhını hevasına dönüştüren” kişilerin bulunduğu Mekke’de tek ilâh vurgusunun her fırsatta yapılması bir zorunluluktu. Bu itibarla, Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette “doğu ve batının Rabbi” olduğunu ifade ettikten sonra, kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığı mesajını muhataplara vermektedir. Böylece bütün yaratılmışların Rabbi olmak için tek ilâh olmanın şart olduğu, ortaklıkların bu meseleye uygun olmadığı özellikle beyan edilmektedir.

2. فَاتَّخِذْهُ وَك۪يلًا “(Bu nedenle, sadece) O’nu vekîl edin!” Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(23) Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir. Bu âyette verilmek istenen mesajı “(Bu nedenle), O’nun himayesine sığın, sadece O’nu vekîl edin; sadece O’na güven” şeklinde anlamak durumundayız.

Râzî’nin de isabetle değindiği gibi, mademki “Yüce Allah doğunun ve batının Rabbidir ve kendisinden başka hiçbir ilâh da yoktur; o halde O’nu vekil ve dayanak edinip, bütün işleri O’nun emirlerine ugun hale getirmek, amelleri ve kulluk faaliyetlerini O’nun rızasına endekslemek” gerekmektedir.

İmam Ferrâ, buradaki emrin Yüce Allah’ın vaadettiği şeyleri yerine getirmede “kefil tutulması” anlamına geldiğini beyan etmektedir.(24) Bu yorum da isabetlidir; çünkü vahyin ilk dönemlerinde Hz. Peygamber’in ve müminlerin şiddetle muhtaç oldukları şey, kendilerini büyük bir güce yaslamaları ihtiyacı idi. İşte âyette bu ihtiyaç karşılanmakta, verdiği sözleri tutmada dayanak olarak Yüce Allah’ın yeterli olacağı muhataplara hatırlatılmaktadır.

Âyette zikredilen وَك۪يل vekîl kelimesi, gündelik kullanımda “başkasına ait bir işin çözüm için emanet edildiği kişi, makam” demektir. Bu kavram “görevini yapabilmek için bir başkasına dayanmak” anlamına da gelmektedir. وَك۪يل vekîl, Yüce Allah için kullanıldığında bazen “koruyucu”,(25) bazen “destekçi, savunucu”,(26) bazen de “her şeyi gözetiminde tutan”(27) anlamını vermektedir. Yüce Allah kendisinden başka hiçbir varlığın “vekil” edinilmemesi gerektiğini,(28) “vekil”in sadece O olduğunu(29) ve “vekil” olarak kendisinin yeterli olacağını(30) beyan etmektedir.

En‘âm 6/66’daki وَك۪يل vekîl kelimesi “korumalık yapmak ve sorumluluğunu üstlenmek” anlamlarında kullanılmaktadır. Orada Hz. Peygamber’den, kendisini yalanlayanlara karşı “vekil olmadığını” söylemesi istenmektedir. Din adına “vekâlet” kavramı sadece Yüce Allah’a nispet edilmektedir; insanlar din adına birbirinin vekili olamayacakları gibi, birbirlerine vekâlet de veremezler.

Çünkü Yüce Allah, Hz. Peygamber’in bile insanlara vekil olmadığını,(31) yani onları koruyup sahiplenemeyeceğini, onların üzerinde otorite sahibi olmadığını ve güven kaynağının sadece kendisi olduğunu(32) ifade etmektedir. Bu haliyle Yüce Allah Hz. Peygamber dâhil(33) başka insanların(34) hiçbir şekilde diğer insanlar üzerinde hiçbir vekâletlerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirildiği ilk dönemde gelen bu âyet, onun Yüce Allah’ı vekil ve kefil tutmasını, sadece O’na güvenmesi gerektiğini öngörmektedir. Çünkü peygamberlik kurumu böyle bir tarihî gerçekliğe sahiptir. Hz. Mûsâ’ya yönelik bir hitapta da bunun böyle olduğu açıkça görülmektedir.(35)

Başta Hz. Peygamber olmak üzere, bütün zamanların müminleri sadece Yüce Allah’a güvenmeli, O’nu otorite kabul etmeli, O’nun desteğini istemeli, O’nun koruyuculuğuna sığınmalı ve O’nun rızasını arzu etmelidir. Kendisinden başka ilâh olmayan zat vekil edinilmeye lâyıktır. Bunun dışında, kulluk görevlerinde başkasını vekil tutmak, başkalarına vekâlet vermek, başka destekçi ve otorite aramak, bu âyetin verdiği mesaj gereği doğru bir davranış değildir.

b) İnkârcılara Nasıl Davranmalı?

Yüce Allah sûrenin 10-11. âyetlerinde Hz. Peygamber’in inkârcılara karşı tavrının nasıl olması gerektiğini “O (müşriklerin) söylediklerine karşı (inancında) sabırlı (kararlı) ol ve onlardan güzellikle uzaklaş” şeklinde ifade ettikten sonra, hem onu hem de müminleri motive etmek için, inançsızlığını düşmanlığa dönüştürenleri ve “gerçeği yalanlayanlar”ı gündeme getirmekte ve onlarla ilgili olarak şu beyanına yer vermektedir: “Nimet sahibi (kılınmış) o yalanlayıcıları bana bırak; sen de onlara biraz mühlet ver!”

ı. Baskılara Karşı Hakta Direniş

وَاصْبِرْ عَلٰى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَم۪يلًا “O (müşriklerin) söylediklerine karşı sabırlı ol ve onlardan güzellikle uzaklaş!”

Âyetteki وَاصْبِرْ vasbir emri “ve sabret, kararlı ve ısrarcı ol”; عَلٰى مَا يَقُولُونَ ‘alâ mâ yekûlûne ifadesi “onların söylemekte olduklarına, söylediklerine karşı”;وَاهْجُرْهُمْ ve’hcurhum emri “ve onlardan ayrıl, uzaklaş”; هَجْرًا جَم۪يلًا hecran cemîlen tamlaması ise “güzel bir ayrılışla, güzelce” demektir.

Burada Hz. Peygamber muhataplarıyla ilişkilerinde inşa edilmekte, ümmete de bir bilinç verilmesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah’a karşı kulluk görevi yapılırken bu arada yaşanabilecek incitici müdahalelere hazırlıklı olması, onlara karşı kararlı bir duruş sergilemesi ve dirençli olması Hz. Peygamber’den, dolayısıyla bütün mümin muhataplardan istenmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in inkârcılara karşı tavrının nasıl olması gerektiğini ifade ettikten sonra, hem onu hem de müminleri motive etmek için, inançsızlığını düşmanlığa dönüştürenleri ve “gerçeği yalanlayanlar”ı dile getirmektedir. Yüce Allah onlar hakkında hem kendisinin ne yapacağını, hem de Hz. Peygamber’in ne yapması gerektiğini ifade ederek konuyu açıklamaktadır.

1. وَاصْبِرْ عَلٰى مَا يَقُولُونَ “O (müşriklerin) söylediklerine karşı (inancında) sabırlı (yani kararlı) ol!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i peygamberlik görevinin henüz ilk döneminde inşa etmek için, ona vahiyle ilişkisi noktasında görevler vermiş, geceleyin kalkmasının gerekçesini vahyin içeriğine ve sorumluluğunun ağırlığına bağlamıştır. Yüce Allah’ı zikretmenin ve bütün varlığıyla O’na yönelmenin önemi bildirilmiş, bu arada Yüce Allah’ın mahlükatın Rabbi olduğu ve sadece O’nu vekil edinmesinin gereği üzerinde durulmuştur.

Bütün bunlar Mekke gibi şirk, küfür ve hukuksuzluğun büyük boyutlara ulaştığı bir yerde çeşitli tepkilere neden olacaktı. İşte Yüce Allah, bu âyette Hz. Peygamber’e bunun haberini vermekte ve ondan sabırlı davranmasını ve inancında sebatkâr olmasını istemektedir.

- “Sabır” Kavramı

a) Âyetteki emir “sabır”dır. Sabr, “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir.

S-b-r kökünden gelen kelimelerin Kur’ân’da 103 yerde geçmektedir. Bu kullanımlar ve aldıkları anlamlar şu şekildedir:

ı. Sabera fiili yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette de olduğu gibi ‘alâ edatıyla “…karşı göğüs germek” manasına gelmektedir. Edatsız kullanımında ise sabır ve dirençle ilgili bu anlamların hepsi vardır.

ıı. Sabr/ısbirû kelimesinin “direnmek” anlamı şu âyette çok belirgindir: “Ey iman edenler! Zorluklara karşı direnin; direnirken birbirinizle dayanışma içerisinde olun; mevzilerinizi koruyun ve Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erebilesiniz.”(36)

ııı. Sabr kelimesinin “dik durmak” anlamını şu âyetlerde görmekteyiz: “(Ey müminler!) direnerek (gereğini yerine getirerek) ve (sonunda) dua ederek (dik durarak) yardım isteyin.”(37)

ıv. Sabr kelimesinin “savunmak” anlamı da son derece önem arz etmektedir. Bu anlamın öne çıktığı bir âyeti hatırlatmakla yetineceğiz: Sâd 38/4-6’da Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in tebliğine karşılık şunları söylemişlerdi:

“Bu (Muhammed), yalancı bir büyücüdür. Bütün ilâhları tek ilâh haline mi getiriyor? Bu, cidden tuhaf bir şeydir. İçlerinden bir grup ileri atılarak dediler ki: Yürüyün, harekete geçin! İlâhlarınıza sahip çıkın. Sizden istenen budur.” İşte burada sözü edilen vasbirû ‘alâ âlihetiküm ifadesindeki sabır, “savunmak, sahiplenmek, inançtan ve iddiadan ayrılmamak” demektir. Benzer bir kullanım Furkân 25/42’de söz konusudur.

v. Bu kelimenin ıstabera kalıbı ise “kararlı olmak” demektir. Bu kullanım örneğinde konu aile fertlerine veya taraftarlarına genelde ibadetin, özelde namazın emredilmesiyle ilgilidir. Bu istekte kararlı ve ısrarcı olunmasını ifade için ıstabır kelimesi kullanılmaktadır.(38)

‘Asr sûresinde, ziyana uğramamanın dördüncü şartı “karşılıklı olarak sabrın tavsiye edilmesi”dir. Sabır, bazıları tarafından insanın her sıkıntıya boyun bükmesi olarak algılanmışsa da, bu yeterli ve doğru bir yorum değildir. Çünkü bu kelime, kabullerdeki kararlılığı içerir. Baskı ve zulümlere karşı direnci esas alır. Sabrın zillet içerikli bir anlamı yoktur. Çünkü zillet, sahibini şahsiyetsizleştiren bir düşüklüktür.

Sabrın anlamlarından biri de “takva içerikli davranış”tır. Yani sabır, sorumluluğunun bilincinde olup gereken duyarlılığı göstermektir. İşte konuyla ilgili âyet: “Mallarınız ve çocuklarınızla ilgili olarak mutlaka imtihan edileceksiniz. Bu arada bazı kitap ehli kişilerden ve kâfirlerden çeşitli eziyetler duyacaksınız. Bunlara karşı sabreder, sorumlu davranırsanız, bilin ki bu, azim ve kararlılık isteyen işlerdendir.”(39) İşte, meâlini verdiğimiz bu âyette sabır ve takva yan yana gelmektedir. Bu şekilde sabrın takva ile ilişkisi ortaya konulmuş olmaktadır.

Bütün bu yönleriyle sabır, “inancında ısrarcı ve kararlı olmak” anlamına gelmektedir. Yoksa boyun büküp itiraz etmemek veya baskılara boyun eğmek demek değildir.

b) Lokmân 31/17. âyette de belirtildiği gibi, din adına fedakârlık yapanlar bilmelidirler ki, başlarına sabır gerektirecek bazı sıkıntılar gelebilir. Hatta Hz. Peygamber “cennet zorluklarla çevrilmiş, cehennem de arzularla”(40) buyurarak, ödülle buluşmanın yolunun zorluklara karşı sabırlı, kararlı ve dirençli davranmaktan geçtiğini belirtmektedir.

c) Konuyla ilgili olarak Mekke döneminde sabrın en çok ele alındığı ve emredildiği konulardan birisi de tebliğ ve davette sabırlılıktır. Bu noktada Nahl 16/126-168’de şöyle buyrulmaktadır:

“Eğer ceza verecekseniz, (en fazla) size yapılan işkencenin misliyle ceza verin! Eğer sabrederseniz, elbette bu, sabredenler için daha hayırlıdır. Sabret! Senin sabrın da ancak Allah’ın yardımı iledir. Onlardan dolayı kederlenme; kurmakta oldukları tuzaktan kaygı duyma! Muhakkak ki Allah, takvâ sahibi olanlar (duyarlı davrananlar) ve güzel amel edenlerle beraberdir.” Tebliğ ve davette esas olan husus, kişileri kaybetmek değil, kazanmak olduğu için, davette ısrarcı ve kararlı olup gelişebilecek olumsuzluklara karşı göğü germek sonuç itibariyle kazanımlar vaadetmektedir.

Nahl 16/127’de yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgu”lu manayı katmakta ve Yüce Allah’ın yardımı olmadan bu noktada sabrın mümkün olmayacağı beyan edilmek istenmektedir.

Verilmek istenen mesaj bir anlmda şudur: Sabır ancak Yüce Allah’tan destekle ayakta tutulabilir; O’nun yardımı ve desteği olmadan sabırlı olmak doğru sonuç vermez. Öyleyse O’nun sabrı emrettiği konularda sabırlı olmak en doğru davranıştır. Demek ki sabır Yüce Allah’ın dediğini yapanların O’nun yardımını bekleme hakkıdır. Sıkıntılara karşı sabırlı olmak zordur; bunu başarabilmek için Yüce Allah’ın yardımını beklemek gereklidir. İşte âyette Yüce Allah O’nun yolunda gösterilecek sabrın kendi garantisinde olduğunu bildirmektedir.

Yüce Allah Nahl 16/126. âyette sabretmenin çok daha hayırlı olduğunu beyan ettikten sonra, Nahl 16/127. âyette sabrı özellikle emretmekte ve sabrın Yüce Allah’ın yardımını da beraberinde getireceğini müjdelemektedir. Tebliğde hak ve hakikatin temel ilkeleri ortaya konulmuş olmasına rağmen, eğer inkarcılar bunlara itibar etmezlerse, bilinmelidir ki yapılacak iş, tebliğe devam etmek ve maruz kalınmış olan sıkıntı ve eziyetlere karşı sabırlı davranmaktır.

d) Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sabır emri ile Hz. Peygamber’e Mekke’de karşılaşacağı çeşitli sözlü veya fiilî eziyetlere karşı dolaylı olarak hazırlıklı olmasını emretmektedir. Bu doğrultuda baskılara karşı dik durmasını, olumsuz istekleri elinin tersiyle itmesini, kendi doğru inancında istikametini bozmamasını, yani inancında ve tebliğ ettiği değerler noktasında ısrarcı olmasını kendisinden istemektedir.

Hz. Peygamber’in bu şekilde samimi davranıp dik duruş ortaya koyması çok önemliydi; çünkü onun dik duramadığı bir ortamda, davet ettiği müminlerin halinin nasıl olacağı ortadadır. Herhangi bir yanlışlık ve sıkıntı yaşanmaması için Yüce Allah onu önceden bilgilendirmektedir.

e) Yüce Allah verdiği bu bilgi ile eğitime de ölümsüz bir ilke kazandırmaktadır. Bilgilendirmeksizin istekte bulunmak veya bilgi sunmadan sorumluluk istemek, hatta bilinç kazandırmadan azarlamak ya da cezalandırmak doğru bir eğitim metodu değildir. İnsanlara zamanında gerekli bilgi verilecek ki onlardan doğru davranış beklenebilsin. Zaten asıl önemli olan nokta, sorun çıktıktan sonra onu çözüme kavuşturmak değildir; doğru metot, sorun çıkmadan önce hazırlıklı ve tedbirli olmayı başarmak ve problem çıkmamasını sağlamaktır.

2. وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَم۪يلًا “Onlardan güzellikle uzaklaş!” Yüce Allah, inkârcıların olumsuz tavırlar sergileyeceğini Hz. Peygamber’e haber vererek, onlarla nasıl bir ilişki içerisinde bulunması gerektiğini kendisine öğretmektedir. Bu bağlamda, incitici söz ve davranışlara karşı direnç göstermek ilk emirdir; inkârcı düşmanlardan güzelce uzaklaşmak da ikinci görev olarak belirlenmektedir.

- “Hicret” Kavramı

Ühcur/hicret emri, kullanıldığı kelimelere ve bulunduğu bağlama göre farklı anlamlar verir.

a) H-c-r kökünden gelen kelimeler, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, جَم۪يل cemîl şeklinde olumlu bir sıfatla gelirse, anlam farklı bir boyut kazanır. Hz. Peygamber’in müşrik veya inkârcılardan uzaklaşması, onlarla bütün ilişkisini kesmesi anlamına gelmez. Çünkü dini tebliğde muhataplar onlardı ve kendileriyle iletişimi devam etmeliydi.

Kur’ân’da yer alan “inkârcılardan güzelce uzaklaş” emri, aslında onların “davranışlarından uzaklaşma”yı içermektedir. Kasas 28/55’te de yer alan “Selâm size, yolunuz açık olsun; biz kendini bilmezlerle bir arada bulunmak istemeyiz” ifadesi gereği, inkârcılarla iletişimde gözetilecek esas, onlarla alaya veya hakarete dönüşecek konuşmalar yapmamak ve bu şartlarda aynı ortamı paylaşmamaktır.

Benzer bir anlam, Furkân 25/63’te söz konusudur: “Kendini bilmezlerle karşılaştıklarında ‘selâm’ der geçerler.” Aynı şekilde Zuhruf 43/89’da da benzer bir emir yer almaktadır. Buradaki mümin özelliği de aynı anlamı içermektedir. Nisâ’ 4/63’te zikredilen “Onlardan yüz çevir, onlara nasihate devam et, kendilerine açık ve etkili sözler söyle” beyanı gereği, öne çıkan mesaj da bu şekildedir.

Yüz çevirmek, ebediyyen irtibatı kesmek şeklinde anlaşılmamalıdır. Nitekim boşanmamak için ve bir ön tedbir olarak eşlerini yataklarında yalnız bırakmaktan söz eden Nisâ’ 4/34’te kullanılan fehcürûhünne ifadesi de bu anlama gelmektedir.

Bütün bu örnekler ışığında söylemek istediğimiz şudur: Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “Onlardan güzelce ayrıl” emri, konuyla ilgili âyetleri doğru anlamada çok önemli bir yer tutmalıdır. Diğer âyetleri de bu âyet ışığında anlamak durumundayız.

b) A‘râf 7/199’da olduğu gibi, eğer muhataplar şiddetli bir inkârın içerisindeyseler, bu takdirde onlardan yüz çevrilmesi istenir; ancak yine ilişkinin tamamen kesilmesi üzerinde durulmaz. Bugün yüz çevirenlerin yarın hakkı kabul etmeyeceklerinin garantisi hiç kimsede yoktur.

Biz tebliğle yükümlüyüz; alay ve hakaretten uzak durmalı, durum neyi zorunlu kılıyorsa ona göre davranmalıyız. Şartlar mutlaka ayrılmayı gerektiriyorsa, geçici sürelerle ayrılmakla yetinmeliyiz. Çünkü onların yeniden kazanılması için tebliğe devam etmekle yükümlüyüz.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kastedilen mesaj eğer “kâfirlerden tamamen uzaklaşmak” olsaydı, o zaman burada ühcur değil de ütruk “terk et” kelimesinin kullanılması gerekirdi. Nitekim Hz. Peygamber’in mahşerde kavmiyle ilgili şikâyetine konu olan ve Furkân 25/30’da yer alan “Kur’ân’dan hicret edenler, onu mehcûr bırakanlar” ifadesi için de aynı durum söz konusudur.

Kur’ân ile birlikte olması gerektiği halde onunla gerekli iletişimi kurmayıp, onu bir kenara itenlerin yaptığı iş için de mehcûr kelimesi kullanılmaktadır. Bu âyette şikâyete konu edilenler, sanıldığı gibi müşriklerden ibaret değildir. Maksat sadece müşrikler olsaydı “terk edilmiş” anlamındaki metrûk kelimesi kullanılırdı.

Furkân 25/30’da mehcûr sözcüğünün özellikle seçilme nedeni, Kur’ânlı da Kur’ânsız da yapamayanların uyarılmasıdır. İbn Teymiye’nin isabetle belirttiği gibi, Kur’ân’ı hiç okumayanlar, okuyup anlamayanlar ve okuyup anlamasına rağmen onu yaşamayanlar Kur’ân’dan hicret etmiş sayılırlar.(41) Müşriklerin Kur’ân’dan uzaklaşmaları anlaşılabilir bir durumdur; çünkü onu kabul etmiyorlardı. Ancak müminlerin Kur’ân’dan hicreti tam bir felâkettir; yürek yangınıdır. Bu tutumdan vazgeçilmeli, Kur’ân’dan değil, Kur’ân’a hicret edilmelidir.

d) “Hicret”, Müddessir 74/5’te “ilişkisini tamamen kesmek, uzaklaşmak” anlamına gelmektedir. Çünkü oradaki emir “bütün çirkinliklerden özenle uzaklaşmak” gereğini içermektedir. İlgili âyette de ele alacağımız üzere, çirkinliklerden uzaklaşmak demek, onlarla ilişkimize ara vermek ve bir süre sonra yeniden onlarla buluşmak değildir.

Maddî veya manevî çirkinliklerden uzaklaşmak her zaman için emirdir ve yerine getirilmesi dinî bir zorunluluktur. Bu nedenle Müddessir 74/5’teki hicret emri, “kötülükleri ebediyyen terk etmek” anlamına gelmektedir.

e) Hicret kelimesi eğer hâcera kalıbında kullanılırsa, “güzellikle ve geri dönmek arzusuyla bir şeyden ayrılmak” demektir. Mekke’den Medine’ye hicrette aynı mantık söz konusuydu. Hicret, aslında “geri dönmek için yola çıkmak ve geri dönüş özlemini hiç kaybetmeden, geçici olarak ayrılmak” demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “güzelce uzaklaşmak” emri, inkârcı muhataplardan ebedi olarak uzaklaşmak değildir. İnkârcıların inkârlarından ve ortaya koydukları çirkinliklerden uzaklaşmakla yetinmek gerekir. Kur’ân’da konuyla ilgili bütün âyetleri işte bu âyetin ışığında anlamak durumundayız.

“Biz insanlardan değil, onların kötülüklerinden uzak durmaya çalışmalıyız. Bu bağlamda kâfirin küfründen, müşrikin şirkinden, münafığın da nifakından uzaklaşmalıyız; kendilerinden değil. Çünkü onlarla iletişimimiz, onları kaybetmek değil, kendilerini kazanma esasına dayalı olarak şekillenmelidir.”

ıı. Yalanlayanlara Yönelik Davranış Modelleri

وَذَرْن۪ي وَالْمُكَذِّب۪ينَ اُو۬لِي النَّعْمَةِ وَمَهِّلْهُمْ قَل۪يلًا “Nimet sahibi (olan) o yalanlayıcıları bana bırak; onlara biraz zaman tanı!”

Âyettekiوَذَرْن۪ي ve zernî emri “ve bana bırak”;وَالْمُكَذِّب۪ينَ ve’l-mükezzibîne kelimesi “ve o yalanlayıcıları, yalancıları”; اُو۬لِي النَّعْمَةِ uli’n-na‘meti ifadesi “nimet sahipleri, nimetle buluşturulmuş olanları, nimet içinde yüzenleri”;وَمَهِّلْهُمْ ve mehhilhum emri “ve onlara zaman ver”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi ise “biraz, az bir süre” demektir.

Burada inkarcılara gözdağı verilmekte, acele hareket edilmemesi gerektiğine dair buyruklar gündeme getirilmektedir.

1. وَذَرْن۪ي وَالْمُكَذِّب۪ينَ اُو۬لِي النَّعْمَةِ “Nimet sahibi (olan) o yalanlayıcıları bana bırak!” Yüce Allah, Hz. Peygamber’in inkârcılara karşı tavrının nasıl olması gerektiğini ifade ettikten sonra, hem onu hem de müminleri motive etmek için, inançsızlığını düşmanlığa dönüştürenleri ve “gerçeği yalanlayanlar”ı dile getirmektedir. Yüce Allah onlar hakkında hem kendisinin ne yapacağını, hem de Hz. Peygamber’in ne yapması gerektiğini ifade ederek konuyu açıklamaktadır.

Yüce Allah bu âyette hakkı yalanlayanlara meydan okumakta ve onlara gereken cezayı kendisinin vereceğini bildirmektedir.

Âyetlerin Nüzûl Sebebi

Bu âyetlerin, Kureyş’in ileri gelenleri ve Mekke’nin inkârcı elebaşılarından olup Hz. Peygamber’le alay edenler hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Mukâtil’e göre bu buyruk, Bedir günü düşman askerlerine yemek yediren 12 kişi ile ilgilidir. Yahyâ b. Sellâm’a göre ise bunlar Muğîre’nın oğullarıdır.(42)

Bu rivayetlerden ilki daha doğru gözükmektedir. Konuyu Bedir’le ilişkilendirmek, âyetlerin indiriliş zamanı açısından sorunlara neden olmaktadır. Kaldı ki, âyetlerde özellikle isim zikredilmemesinin sebebi, verilmek istenen mesajın evrensel olması içindir. Kur’ân’da konular veya olaylar anlatılırken şahıs isimlerinden ziyade, nitelikler ve yapılan eylemler üzerinde durulur. Böylece mesajın belli insanlarla sınırlı, yöresel ve tarihsel olmadığı anlaşılabileceği gibi, vahyin güne, hayata ve herkese yönelik esaslar içerdiği ortaya konulmuş olacaktır.

a) وَذَرْن۪ي وَالْمُكَذِّب۪ينَ “O yalanlayıcıları Bana bırak!” Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin ilk cümlesi motivasyon içerikli bir mesaja sahiptir. Buna göre, bu sûreden sonra ele alacağımız Müddessir 74/11’de de olduğu gibi, Yüce Allah inkârcı ve güçlü kâfirler karşısında Hz. Peygamber’in moralsiz kalmasını engellemek için onu sahipleneceğini ifade etmektedir. Bu doğrultuda hak ve hakikat düşmanlarını kendisinin helak edeceğini, bir anlamda onların hakkından geleceğini beyan etmektedir.

A‘râf 7/182 ve Kalem 68/44’te de benzer bir ifade yer almakta ve Yüce Allah Hz. Peygamber’e onları kendisine bırakmasını emrederek, Kur’ân’ı yalanlayanları yavaş yavaş hiç bilemedikleri bir yerden azaba yaklaştıracağını haber vermektedir. İnkâra şartlananların mahşerde derin ıstıraplar ve cehennem azabı yaşayacağı da bir sonraki âyette söz konusu edilmektedir.

ı. Bu âyete şu şekilde anlam vermek de mümkündür: “Nimet içinde olup hakkı yalanlayanlarla Beni baş başa bırak.” Burada verilmek istenen mesaj, hakkı yalanlayanların düşmanlıkta başarılı olamayacakları ve geçici üstünlüklerinin Hz. Peygamber’i mağlup etmeye yetmeyeceğidir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’i, kendi işine bakması noktasında bilgilendirmekte ve vahiyden yararlanmak isteyenlerle meşgul olmasının daha doğru olacağını ona bildirmektedir. Zaten vahyin ilk dönemlerinde Müslümanların sayısı çok az olduğu için, karşıtlarıyla fiziksel olarak mücadele etmeleri mümkün değildi.

Bu nedenle, Yüce Allah inkârcılık ve düşmanlık yapan muhatapları Hz. Peygamber’in gündeminden düşürmektedir. Onlarla uğraşarak daha işin başında düşmanlık filizlerinin yeşertilmesinin önünü kesmeyi amaçlamaktadır. Peygamberlik döneminin henüz başındayken, düşmanlık yapmak isteyenlerin eline koz vermek ve hoşgörüye dayalı bir öğretinin şiddet yanlısı gibi gösterilmesine fırsat tanımak elbette doğru değildi.

ıı. Yüce Allah, hem o dönemin hem de her dönemin muhataplarına şu dersi vermektedir: Düşmanlığı azgınlığa, alaycılığa, hakarete ve nihayet saldırganlığa dönüştüren kâfirler bilmelidirler ki karşılarında daima Yüce Allah’ın iradesini, erişilmez gücünü ve engellenemez kudretini bulacaklardır. Bu buluşma er veya geç dünyada veya âhirette mutlaka gerçekleşecektir.

ııı. Burada verilmek istenen muhtemel mesajlardan birisi de şudur: “Onları cezalandırma işini Bana bırak.” Yüce Allah onlara ceza vermede yetkin ve yeterlidir. Dahası, inançsızlık içerisinde bulunup bunu hayat tarzı haline getirenlere yönelik ceza verme işleminde söz sahibi olan sadece Yüce Allah’tır. İnançsızlığın faturasını Yüce Allah keser ve kimin gerçekten inanıp inanmadığını veya bugün inanmayanların yarın inanıp inanmayacağını da sadece O bilir.

Bu nedenle, inanç noktasında kişilere ceza verilmesinde insanlar değil, sadece Yüce Allah yetkilidir ve bu yetkisini başkalarına devretmediği gibi kimseyle de paylaşmamıştır. Bu konuyu Murselât 77/18’de geniş bir şekilde ele alacağımız için bu kadar bilgi ile yetinmek istiyoruz.

b) Âyetteki اُو۬لِي النَّعْمَة uli’n-na‘meti ifadesi “nimet sahipleri, kendilerine nimet verilmiş olanlar, nimetle buluşturulmuş olanlar, nimet içinde yüzenler” demektir. Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, uli’n-na‘meti “nimet içinde olmak”, uli’n-nı‘meti “nimetlendirmek, nimetlendiriciler”, uli’n-nu‘meti ise “sevinçli olanlar” demektir. Âyetteki kullanım, nimetlerin söz konusu inkârcı tiplere Yüce Allah tarafından verildiğini göstermektedir. Na‘meh kelimesi Mısır Kıptîlerinin sahip oldukları imkanlar manasında Dühân 44/27’de de yer almaktadır.

Yüce Allah, bu kişilere çeşitli nimetler ikram etmiş, devamlı artan mallar ve göz önünde çocuklar vermiş, bir anlamda dünyevî hemen her güzellikle kendilerini buluşturmuştu. İşte bunca nimete rağmen, nimetleri veren Yüce Allah’a kulluk etmeyi değil de, inkârı tercih edenler elbette bu tercihlerinin sonucuna katlanacaklardır.

2. وَمَهِّلْهُمْ قَل۪يلًا “Onlara biraz zaman tanı!” Bu cümlede inkarcılara zaman tanınması üzerinde durulmaktadır.

a) Yüce Allah, âyetin ikinci cümlesinde inkârcılara hemen ceza verilmemesi gerektiğini ve kendilerine zaman tanınmasını emretmektedir. Kimin ne zaman, hangi vesileyle hidâyete yöneleceği belli olmaz; hele ki bunun zamanını kullar kesinlikle bilemez. Bu itibarla insanları hemen cezalandırmak yerine, onlara biraz zaman tanımak, düşünmelerini, konuları tartma ve analiz imkânlarını kendilerine sunmak, günümüz eğitim teknikleri arasında önemli bir yer tutmaktadır.

Benzer bir konu Târık sûresinin son âyetinde de yer almaktadır. Yüce Allah orada Hz. Peygamber’e şöyle emretmektedir: “(Desteğimiz sana geleceği için) kısa bir süre kâfirlere mühlet ver!” Yüce Allah, Hz. Peygamber’den kâfirlere zaman tanımasını istemektedir.

Bu zaman tanıma, “Onlar hakkında acele etme…”(43) şeklinde de dile getirilmektedir. Her iki istekteki amaç, müminlere moral vermektir. Zaman tanınmasındaki asıl gaye, Yüce Allah’ın gaybı bilmesi ve bilahare o dönemdeki inkârcıların içinden de Müslüman olacakların çıkabileceği ihtimaline işaret etmesidir.

b) Âyette sözü edilen “az zaman”dan kasıt “Bedir” de, “kıyâmet” de olabilir. “Bedir” anlamıyla kastedilen husus ortadadır. “Kıyâmet” yorumu ise Tûr 52/45’e göre doğrudur. Çünkü bu âyette Yüce Allah inkârcıların bırakılmasını dile getirirken, onların terk edilme süresini “kendilerini kaybedecekleri kıyâmet günü” olarak belirlemektedir.

Kaldı ki insan için kıyâmet aslında kendi ölümüdür. Bir insan ölüme ne kadar yakınsa onun için kıyâmet de o kadar yakındır. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen قَل۪يلًا kalîlen “az zaman” ifadesi gerçek anlamıyla da benzer bir mesaj vermektedir.

Kıyâmet olayının yakınlığı Yüce Allah için zaten doğrudur; çünkü O’na göre zaman yoktur. İnsanlar için uzun zamanlar, O’nun için çok kısadır ve yakındır.(44) Yüce Allah Hıcr 15/3’te benzer içerikte yine Hz. Peygamber’e hitap ederek, onları kendi hallerine bırakmasını emretmektedir. Onların da yiyip içerek dünya nimetlerinden faydalanabileceklerini beyan etmekte, ancak zamanı gelince gerçeği anlayacaklarını hatırlatmaktadır ki bu zaman “kıyâmet”tir.

Yüce Allah, Meryem 19/84’te de Hz. Peygamber’den acele etmemesini istemektedir. İçlerinden inananlar çıkması muhtemel olduğu gibi, inkârdaki ısrarlarıyla yaptıklarının teker teker kaydedildiği de özellikle hatırlatılmaktadır. Bu arada, inanmamakta kararlı olanlar için A‘râf 7/182-183 ve Kalem 68/44-45’te çok daha esaslı bilgiler yer almaktadır. Buna göre, kendileri farkına varmasalar da kâfirlerin yavaş yavaş, adım adım azaba sürüklendikleri haber verilmektedir.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/178’de kâfirlere zaman tanımasıyla ilgili olarak şu uyarıyı yapmaktadır: “Kâfirler sanmasınlar ki, kendilerine mühlet vermemiz onlar için daha hayırlıdır. Onlara ancak günahlarını arttırmaları için fırsat veriyoruz. Onlar için alçaltıcı bir azap vardır.”

Demek ki eğer tevbe etmez, istikamet sahibi olmazlarsa kendilerine zaman tanınması kâfirler için bir avantaj olmayacaktır. Çünkü yaşadıkları her an onların aleyhine birer günah depolama aracına dönüşmekte ve sonuçta azabın artmasına sebep olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti bütünüyle özetleyecek olursak şunu söylemeliyiz: İnkârcılara karşı şiddet, alay, hakaret ve saldırı içerikli bir iletişim içinde bulunmamak gerekir. Zaten Yüce Allah mutlak inkârcıları kendisine saklamakta ve onlara hak ettikleri cezayı kendisinin vereceğini beyan etmektedir. O halde, geriye bizim tebliğ görevini doğru yapmamız kalmaktadır.

Bizim duruşumuz insan kaybetmeye değil, onları kazanmaya dayalı olmalıdır. Bu nedenle, bugün ve burada inanmayanlar, yarın başka bir yerde başka bir vesileyle inanabilirler. Onun için, muhataba zaman tanımak ilâhî eğitimin ölümsüz ve evrensel bir ilkesidir. İnsanlara zaman tanımak, onları sıkboğaz etmemek ve hemen sonuç almayı beklememek eğitimde hayâtî bir öneme sahiptir.

c) Azabın Çeşitli Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde inkârcılara nasıl davranılacağıyla ilgili olarak şu beyanlarına yer vermektedir: “Hiç şüphesiz (onlar için hazırlanmış) prangalar ve yakıcı ateş sadece Bizim katımızdadır. Boğazdan geçmeyen yiyecek ve elem verici bir de azap vardır.”

Ardından, burada sözü edilen azap çeşitliliğinin uygulanacağı zamanla ilgili olarak şu bilgilere yer verilmektedir: “O gün (yani Son Saat’te) yeryüzü ve dağlar sars(ıl)acaktır. Dağlar erimiş bir kum yığınına dönecektir.”

ı. Prangalar ve Yakıcı Alev

اِنَّ لَدَيْنَآ اَنْكَالًا وَجَح۪يمًا “Şüphesiz ki bizim katımızda, (onlar için hazırlanmış) prangalar ve yakıcı ateş vardır.”

Âyetteki اِنَّ لَدَيْنَا inne ledeynâ ifadesi “muhakkak ki sadece bizim katımızda vardır”; اَنْكَالًا enkâlen kelimesi “prangalar, kelepçeler, tomruklar”; وَجَح۪يمًا ve cahîmen sözcüğü ise “ve ateş, alev, cehennem” demektir.

Burada inkârcılara mahşerde uygulanacak azap hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, inkârcılara nasıl davranılacağını, onları hak ettikleriyle cezalandırmanın kendisine ait olduğunu ve bir süre daha bu insanlara zaman verilmesi gerektiğini belirttikten sonra, onları Son Saat sonrası âhirette bekleyen azap hakkında dört özellik sıralamaktadır.

1.اِنَّ لَدَيْنَآ اَنْكَالًا “Hiç şüphesiz (onlar için hazırlanmış) prangalar sadece Bizim katımızdadır.” Âyette لَدَيْنَا ledeynâ “katımızda” ifadesinin cümlede öne alınması, sözü edilecek azabın sadece Yüce Allah’ın kontrolünde olduğunu ve O’ndan başkasının azap etme yetkisinin bulunmadığını vurgulamaktadır. Bu anlam inceliği, önceki âyette yer alan “Sen o yalanlayıcıları Bana bırak” cümlesiyle de birebir örtüşmektedir.

Âyette mahşerdeki azap hakkında ilk kullanılan kelime, nikl veya nekel’in çoğulu olan اَنْكَال enkâl sözcüğüdür. Bu çoğul kelime, mahşerdeki “prangalar, bukağılar, kelepçeler veya tomruklar”ın çok fazla sayıda olduğunu, onlardan kurtulmanın imkânsızlığını ortaya koymaktadır.

2. وَجَح۪يمًا “Ateş”. Mahşerdeki azapla ilgili bu âyette kullanılan ikinci kelime, “ateş, alev, cehennem” anlamlarına gelen جَح۪يم cahîm sözcüğüdür. Nüzûl sürecinde cehennem anlamında ilk kullanılan kelime budur.

Bakara 2/24’te de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da cehennemle ilgili çeşitli kelimeler kullanılmaktadır. Önemine binaen onları sıralamak istiyoruz.



- Cehennemin İsimleri

Kur’ân-ı Kerîm’de cehennemin birtakım isimlerinden söz edilmektedir. Şimdi bunların bir bölümünü aktarmak istiyoruz.

- نَار/ النَّارNâr/en-Nâr. Bu kelime Kur’ân’da 145 yerde(45) geçmekte ve “ateş” anlamına gelmektedir.

- جَهَنَّم Cehennem. Bu kelime Kur’ân’da 77 yerde(46) geçmekte ve “kötü, korkunç” manasına gelmektedir.

- جَح۪يم/الْجَح۪يم Cahîm/el-Cahîm. Bu kelime Kur’ân’da 25 kez(47) geçmekte ve “harlı, ateş” anlamına gelmektedir.

- سع۪ير/السع۪ير Sa‘îr/es-Sa‘îr. Bu kelime Kur’ân’da 16 yerde(48) geçmekte ve “tutuşmuş alev” anlamına gelmektedir.

- سَقَر Sekar. Bu kelime Kur’ân’da 4 kez(49) geçmekte ve “ateşle kızartmak” anlamına gelmektedir.

- الْحُطَمَة el-Hutameh. Bu kelime Kur’ân’da 2 kez(50) geçmekte ve “kırıp geçiren, yüreklere işleyen ateş” anlamına gelmektedir.

- لَظٰى Lezâ. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(51) geçmekte ve “şiddetli, kavurucu ateş” anlamına gelmektedir.

- هَاوِيَة Hâviyeh. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(52) geçmekte ve “uçurum” anlamına gelmektedir.

- غَيّ Ğayy. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(53) geçmekte ve “çukur, kuyu” anlamına gelmektedir.

- صِلِيّ Sıliyy. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(54) geçmekte ve “yaslanılacak yer” anlamına gelmektedir.

- دَارَ الْبَوَارِ Dâra’l-Bevâr. Bu tamlama Kur’ân’da 1 kez(55) geçmekte ve “yok oluş, tükeniş yurdu, helak ve yıkım yurdu” manasına gelmektedir.

- سُوٓءُ الدَّار Sûü’d-dâri. Kur’ân’da 1 kez(56) geçmekte ve “bu yurdun kötü sonu, kötü yurt, cehennem” demektir.

- دَارُ الْخُلْدِ Dâru’l-huldi. Kur’ân’da 1 kez(57) geçmekte ve “ebedi kalma yeri” manasına gelmektedir.

- Bunlardan ayrı olarak Mütaffifûn 83/7-8’de geçen سِجّ۪ينٍ siccîn kelimesi de bazı âlimler tarafından “cehennem”in isimleri arasında sayılmaktadır. Esasında bu kelimenin cehennemliklerin amel defterlerinin bulunacağı yer manasında zikredilmekte olduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz.

Cehennemin bazı özellikleri olarak, kaynarken uğultu çıkarması, şiddetinden dolayı çatlayacak gibi bir hal alması,(58) kızgın bir alev halinde oluşu,(59) içinde ölüm olmadığı için dirilmenin de olmaması,(60) diri bırakmaması gibi ölüme de terk etmemesi,(61) alev çıkartması(62) ifade edilebilir.

Ayrıca içinde kaynar su ve irinden başka içilecek bir şeyin ve herhangi bir serinliğin bulunmaması,(63) gölge yapmayan, ateşten korumayan, kocaman kıvılcımlar saçması(64) ve orada içilecek kaynar suyun bağırsakları parçalaması(65) gibi ifadeler örnek olarak sayılabilir.

Cehennem ateşi kişinin derisini yakıp soyacak,(66) insanların alınlarını, yanlarını ve sırtlarını kızartıp dağlayacak,(67) suratları(68) ve derileri karartıp kavuracaktır.(69) İşte bütün bu âyetlerin ortak mesajı cehennem ateşinin korkunç yapısını ortaya koymak ve fidye vererek oradan kurtuluşun imkânsız olduğunu vurgulamaktır.

Yüce Allah, risalet öğretilerine karşı çıkan ve âyetlerini yalanlamayı kendilerine âdeta görev edinip inkârdan beslenen, alaycılık, hakaret ve azgınlıkla Müslümanlara düşmanlık yapan İslâm karşıtlarına âhirette bu cezayı vereceğini beyan etmektedir. Âyetteki اَنْكَال enkâl kelimesi, söz konusu azgınlık yapan kişilerin ateş azabına getirilirken kendilerine vurulacak demir kelepçeleri, جَح۪يم cahîm sözcüğü ise onların atılacağı alevi ifade etmektedir.

Bu iki kelime, inkârcı saldırganların dünyadaki iki farklı özelliğini hatırlatmaktadır. Onlar dünyada bir taraftan dinî hakikatlere karşı kendi zihinlerine vurdukları prangaları mahşerde karşılarında göreceklerdir. Diğer taraftan da, inançlı insanlara karşı uyguladıkları maddî manevî yaptırımlarla ve onları imkânsızlıklar içerisine terk ettikleri boykot ve ambargolarla karşılaşacaklardır.

Müslümanlara çektirdikleri sıkıntılarla onların yüreklerinde tutuşturdukları ateşe mahşerde kendileri atılacaktır. Neler yaptılarsa karşılarında onu göreceklerdir. Yaptıkları kötülükler kendilerine azap olarak geri döndürülecektir. Bu itibarla, insanlar inançsızlığın aslında bir yürek yangını olduğunu bilmeli, gerçeğe karşı yaktıkları bu hasret ateşinde mahşerde kendilerinin yanacağını akıllarından çıkarmamalıdırlar. Cehennemdeki odununu taşıyacak olan Ebû Leheb’in eşi gibi, inkârcılar da kendi ateşlerini kendilerinin yakmakta olduğunu bilmelidirler.

ıı. Yutulamayan Yiyecekler ve Elem Verici Azap

وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ وَعَذَابًا اَل۪يمًا “Boğazdan geçmeyen yiyecek ve elem verici azap da (vardır).”

Âyetteki وَطَعَامًا ve ta‘âmen kelimesi “ve (çeşitli) yiyecek(ler), gıda”; ذَا غُصَّةٍ zâ ğussatin ifadesi “boğaza takılan, yutulamayan, düğümlenen”; وَعَذَابًا اَل۪يمًا ve ‘azâben elîmen tamlaması ise “ve elem verici bir azap” demektir.

Burada mahşerdeki azabın diğer iki özelliği gündeme getirilmektedir.

1. وَطَعَامًا ذَا غُصَّةٍ “Boğazdan geçmeyen yiyecek.” Bu âyette sözü edilen ilk azap ifadesi, “boğazdan geçmeyen yiyecek”tir. Nebî (as)’ın bu âyeti okurken kendinden geçtiği kaynaklarda yer almaktadır.(70) İbn Abbâs bu kelimeyi “irin”, “diken” ve “zakkum” olarak tarif etmektedir.(71)

Yüce Allah, burada sözünü ettiği yiyeceğin nasıl olduğunu Ğâşiye 88/6-7’de şöyle açıklamaktadır. “Onlar için, beslemeyen ve açlığı gidermeyen kuru dikenden başka yiyecek de yoktur.” Cehennemin yemek menüsü olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler verilmekte, irin(72) ve zakkum ağacı(73) bu menünün vazgeçilmezleri arasında sayılmaktadır.

Ğâşiye 88/6’daki darî‘ kelimesi “kuru diken” anlamına gelmekte, bunun Mekke ve Yemen yolu arasında bulunan ve yendiğinde boğazdan geçmeyen bir diken olduğu belirtilmektedir.(74) Esasında söz konusu kelimenin anlamı Ğâşiye 88/7’de verilmekte, bunun bedene hiçbir yararının bulunmadığı, insanı beslemediği ve açlığı da gidermediği belirtilerek, maddesi her nereden olursa olsun, insana eziyetten başka bir katkısının olmadığı anlaşılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil 73/13’te de boğazdan geçmeyecek özellikte olan her türlü maddenin kastedildiğini söylemek yanlış olmasa gerektir. ذَا غُصَّة zâ ğussatin ifadesi, zaten boğaza takılıp kalan diken gibi, boğaza giren, ancak aşağı geçmediği gibi geri de çıkarılamayan bir nesneyi ifade etmektedir. Elbette böyle bir yiyecek insana azaptan başka bir katkı sağlamaz; sahibini eziyette bırakır. İşte âyette sözü edilen azap türlerinin üçüncüsü budur.

2. وَعَذَابًا اَل۪يمًا “Elem verici bir de azap.” Bu âyetlerde sayılan azap türlerinin sonuncusu ise “elem verici azap” şeklinde ifade edilmektedir. Bu tamlama, azabın geri kalan bütün türlerini içerecek şekilde kapsayıcı bir anlam alanına sahiptir. Kelimelerin nekra seçilmesi, maksadın belli bir türü değil de azabın bütün ayrıntılarını içermekte olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Dahası, Râzî’nin de dediği gibi, bu ifade biçimi, elem verici azabın sözü edilenlerden daha şiddetli olduğunu göstermektedir.

Fecr 89/19-20’de geçtiği gibi, dünya hayatında helal-haram demeden beslenenler, âhirette güzel ve iyi bir şekilde beslenemeyeceklerini bilmeli, orada cennet nimetleriyle beslenmek için dünyada çalışmak gerektiğini hatırlarından çıkarmamalıdırlar.

Beslenmek ebedî hayat için olursa, bunun bir anlamı olur; fânî, yani geçici bir hayatın beslenmesi de geçici olmaktan kurtulamaz. Kendilerine dünya nimetlerinden bolca verilmesine rağmen, nimet veren kudreti görmezlikten gelen, O’na isyan edip görevlendirdiği peygambere karşı olumsuz bir tavır içerisine girenlerin mahşerdeki gıdaları da işte âyette sözü edilen türden olacaktır.

Elbette sadece sıkıntı veren yiyecekler değil, elem verici her azap şekli, vahyi ve risaleti inkâr edenleri beklemektedir. O inkârcılar nasıl ki çevrelerindeki müminlere sıkıntı veriyor, onlara âdeta hayatı zindan etmeye çalışıyor idiyseler, mahşerde de kendileri benzer bir âkıbetle buluşturulacaklardır. Elem verenlere elem verilecektir. Gönül kıranların gönlü kırılacaktır.

Bu nedenle, günümüz insanı da bu gerçeği unutmadan, gönül kırmamaya ve ilâhî ilkeleri gözeterek müminlere eziyet etmemeye özen göstermelidir. Aksi takdirde şunu bilmelidirler: Âyette sıralanan azap türleri onları beklemektedir. Kur’ân’ın haber verdiği gerçekler onları da ilgilendirmektedir. İnkâr ettikleri azapla mutlaka buluşturulacaklardır. Bu azabın yeri ise bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

ııı. Büyük Sarsıntı ve Dağların Durumu

يَوْمَ تَرْجُفُ الْاَرْضُ وَالْجِبَالُ وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَث۪يبًا مَه۪يلًا “O gün (Son Saat’te) yer ve dağlar sars(ıl)acak; dağlar erimiş kum yığınına dönecektir.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün, Son Saat’te”; تَرْجُفُ tercufu fiili “sarsar, deprem oluşturur, sarsılır”; الْاَرْضُ el-ardu kelimesi “yeryüzü”; وَالْجِبَالُ ve’l-cibâlü sözcüğü “ve dağlar”; وَكَانَتِ ve kânet fiili “(şöyle) olur, olacaktır”; الْجِبَالُ el-cibâlü kelimesi “dağlar”;كَث۪يبًا kesîben kelimesi “büyük kum yığını halinde”; مَه۪يلًا mehîlen sözcüğü ise “erimiş, dağılmış, akan” demektir.

Yüce Allah, önceki iki âyette dile getirdiği azap türlerinin nerede ve ne zaman gerçekleşeceğini bu âyette açıklamaktadır.

Bu âyette Son Saat’in şiddetinin ve dehşetinin hangi boyutta olduğu hakkında çok çarpıcı bilgilendirmeler yer almaktadır.

1. يَوْمَ تَرْجُفُ الْاَرْضُ وَالْجِبَالُ “O gün (Son Saat’te) yer ve dağlar sars(ıl)acaktır.” Kur’ân’da Son Saat’in sarsıcı özellikleri bağlamında olayın farklı boyutları hakkında çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. Vahyin indiriliş sürecinde muhtemelen bu konu ilk defa burada zikredilmektedir. Bu nedenle, Son Saat hakkında kısa da olsa bazı açıklamalarda bulunmak istiyoruz. Son Saat’le ilgili hususları Kıyamet sûresinde geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmiyoruz.

Bir noktayı belirtmekte yarar vardır: Bizim dilimizde kıyamet kelimesi bu sistemin yıkılışı anlamında kullanılmaktadır. Oysa Kur’ân bu anlamda es-sâ‘ah “Son Saat” kelimesine yer vermektedir. Yaygın kabulün bir uzantısı olarak biz de zaman zaman aynı kelimeyi kullanmaktayız.

Fakat bilinmelidir ki kıyâmeh kelimesi “kıyam, ayağa kalkmak, yeniden şekillenmek” anlamında âhiret ve mahşer için kullanılmalıdır; sistemin sona erdirilmesi için ise “Son Saat” kelimesi tercih edilmeli, dilimizi artık buna alıştırmalıyız.

a) Kur’ân’da “âhiret” anlamında kullanılan kelimelerden biri kıyâmettir. القيمة el-kıyâmeh kelimesi, kök anlamı itibariyle “kalkmak” demektir. Kur’ân’da يوم yevm kelimesiyle birlikte “Yüce Allah’ın kullarını hesaba çekmek için dirilteceği günün ismi, Kıyâmet Günü” anlamında يوم القيمة yevmü’l-kıyâmeti(75) tamlaması pek çok âyette kullanılmaktadır.(76)

b) Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere, Nâzi‘ât 79/6’da “O gün, şiddetli deprem ortalığı sarsacaktır” buyurarak, hem tercufu fiilini, hem de sarsıntının ismi olarak er-râcifeh kelimesini kullanmaktadır. er-Râcifeh kelimesi, genel olarak “sarsıcı şey”, tercufu fiili de “sarsmak” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla söz konusu fiil burada özel olarak “kıyâmetin, yani Son Saat’in sarsıcılığı”nı ifade etmektedir. “Sarsmak, deprem” olarak tanıtılan bu kelimenin açılımı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer almaktadır.

Anlaşılan o ki incelediğimiz âyetteki anlam kısaca “kıyâmet koptuğunda”, yani “Son Saat gerçekleştiğinde” demektir. Çünkü Yüce Allah’ın yeryüzünün ve devasa dağların sarsıntı geçireceğini hatırlatmasından maksat, Son Saat’in büyük bir olay olacağını kavratmak ve kullarını ona karşı uyarmaktır. Buradan hareketle, âyette sözü edilen sarsıntının “Sûr’a ilk üfürülüş”, yani Son Saat’in gerçekleşmesi olduğunu söylemek durumundayız. İkinci üfürüş ise mahşerdeki diriltilme işlemi için gerçekleştirilecektir.

Son Saat’te yeryüzünün durumunun nasıl feci bir hal alacağıyla ilgili geniş bilgilendirmeleri Hâkka 69/14’te zikretttiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamayacağız.

2. وَكَانَتِ الْجِبَالُ كَث۪يبًا مَه۪يلًا “Dağlar erimiş kum yığınına dönecektir.” Bu cümlede ifade edilen “dağların erimiş bir kum yığınına dönmesi”, Kur’ân’da Son Saat’in anlatıldığı pek çok âyetteki anlatımların bir benzerini oluşturmaktadır.

- Son Saat’te Dağların Durumu

Kur’ân’da bu sistemin sona erdirilişi anlamındaki Son Saat’te yeryüzünün ve dağların ne hale geleceğiyle ilgili olarak çeşitli bilgiler verilmektedir. Bu bağlamda “dağların yürütülmesi”,(77) “un ufak edilip savrulması ve tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(78) “serpilmesi”,(79) “yeryüzü ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpılması”,(80) “dağların yüne dönüşmesi”,(81) “etrafa saçılması”,(82) “yürütülüp yerlerinin serap olması”(83) ve “çalkalanması”(84) gibi olaylar, o günün dehşetini ortaya koymaktadır.

Bu cümlede Son Saat’te dağları nasıl bir yapıya dönüştüreceği, onları yün gibi nasıl savuracağı, böylece yaşanacak değişim ve dönüşümün hangi boyutlara varabileceği noktasında bilgi verilmektedir. Dağların erimiş bir kum yığınına dönmesinin hemen öncesinde, tıpkı bulutların hareketi gibi onların da hareket edeceği, çeşitli yönlere âdeta yayılacakları bilgisi Kur’ân’da yer almaktadır.

Son Saat’in gerçekleşmesinden söz eden Neml 27/87’de, önce Sûr borusuna üfleneceği, herkesin düşüp bayılacağı ve Yüce Allah’ın huzuruna başı önde geleceği ifade edilmektedir. Ardından Neml 27/88. âyette “sabit, donuk veya hareketsiz sanılan bu devasa dağların da Yüce Allah’ın eşsiz sanatının ve kudretinin bir göstergesi olarak tıpkı bulutlar gibi hareket edip varlıklarını dönüştüreceği” beyan edilmektedir. İşte, erimiş kum yığınına dönüşmenin öncesinde bu tür bir hareketliliğin yaşanacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Olayın bir başka boyutu olarak Tâhâ 20/105-107’de de “dağların un ufak olup savrulacağı, yeryüzünün al açık ve kupkuru bir düzlük halini alacağı, sonuçta orada çukur da tümsek de kalmayacağı” bildirilmektedir. İşte, dağların erimiş bir kum yığınına dönmesi, yaşanacak fiziksel değişimi ortaya koymaktadır.

Mekkeli müşriklerin veya kıyâmeti ve mahşeri yalanlayanların genellikle bu sistemin bozulamayacağı zannı, işte bu cümle ile iptal edilmektedir. Kâinata bu yapıyı veren ilâhî kudretin aynı şekilde farklı müdahalelerde bulunmasında da garipsenecek bir durum yoktur.

Onca büyüklüklerine rağmen, dağları savuracak bir felâketin insanları ne hale getireceği ve onları nasıl etkileyeceği de insanların algısına sunulmuş olmaktadır. Amaç, muhatapların inanmasını sağlamak ve ibret içerikli bir ömür yaşayarak, hem dünyayı hem de âhireti değerlendiren bir hayatın sahibi olunmasına katkıda bulunmaktır.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz Müzzemmil sûresinin 11. âyetinden itibaren ele aldığı inkârcıların durumu ve onlara vereceği cezanın zamanı hakkında bu âyette bilgi vermektedir. Kıyâmet inkârcılara göre çok uzak görünse de Yüce Allah için çok yakındır.(85) Dolayısıyla kişinin ölümü bir anlamda kıyâmeti olduğu için, böyleleri için felâket ve azabın çok yakın olduğu açıktır.

Hz. Peygamber’in risaletinin ilk dönemlerinde Mekke’nin ileri gelen müşriklerinin ona karşı olumsuz ve düşmanca tutumları bu âyetlerdeki bilgilerle karşılanmakta ve müminlerin moralinin yüksek tutulması amaçlanmaktadır. Bu âyetlerdeki ifadeler evrensel anlamda bütün müminleri ilgilendirmekte ve inkârcılığını düşmanlığa dönüştürenlere karşı müminleri motive etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 510.
• 2 - Zemahşerî, age., IV, 626. 3 - Ahzâb 33/41; Cumʻa 62/10.
  • Ahzâb 33/41 Cum‘a 62/10
• 4 - Semerkandî, age., III, 510; Taberî, age., XXIX, 12; Zemahşerî, age., IV, 626. 5 - Râzî, age., XXX, 178.
• 6 - Râzî, age., XXX, 178. 7 - Zemahşerî, age., IV, 626.
• 8 - Bakara 2/115. 9 - Bakara 2/142. 10 - Bakara 2/177.
  • Bakara 2/115 Bakara 2/142 Bakara 2/177
• 11 - Bakara 2/258. 12 - Şu‘arâ’ 26/28. 13 - Rahmân 55/17. 14 - Sâffât 37/5. 15 - Me‘âric 70/40.
  • Bakara 2/258 Şu‘arâ 26/28 Rahmân 55/17 Sâffât 37/5 Me‘âric 70/40
• 16 - İslâmoğlu, age., s. 1185’te 9. not. 17 - Benzer kullanımlar için bk. Bakara 2/115, 142, 177, 258; Şu‘arâ’ 26/28. 18 - Rahmân 55/17. 19 - Sâffât 37/5; Me‘âric 70/40.
  • Bakara 2/115 Bakara 2/142 Bakara 2/177 Bakara 2/258 Şu‘arâ 26/28 Rahmân 55/17 Sâffât 37/5 Me‘âric 70/40
• 20 - Semerkandî, age., III, 136; Taberî, age., XXIII, 35; Zemahşerî, age., IV, 33. 21 - Râzî, age., XXX, 132.
• 22 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 23 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 24 - Ferrâ, age., III, 198.
  • Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9
• 25 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/107. 26 - Nisâ’ 4/109. 27 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Zümer 39/62. 28 - İsrâ’ 17/2. 29 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 30 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48.
  • Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/107 Nisâ 4/109 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Zümer 39/62 İsrâ 17/2 Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48
• 31 - En‘âm 6/107; İsrâ’ 17/54. 32 - En‘âm 6/102. 33 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 34 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86. 35 - İsrâ’ 17/2.
  • En‘âm 6/107 İsrâ 17/54 En‘âm 6/102 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86 İsrâ 17/2
• 36 - Âl-i İmrân 3/200.
  • Âl-i İmrân 3/200
• 37 - Bakara 2/45, 153.
  • Bakara 2/45 Bakara 2/153
• 38 - Tâhâ 20/132; Kamer 54/27. 39 - Âl-i İmrân 3/186.
  • Tâhâ 20/132 Kamer 54/27 Âl-i İmrân 3/186
• 40 - Müslim, Cennet, 1.
• 41 - Muhammed Ali es-Sâbûnî, et-Tibyân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1985, s. 10.
• 42 - Kurtubî, age., XIX, 31.
• 43 - Meryem 19/84.
  • Meryem 19/84
• 44 - Me‘âric 70/6-7; Nebe’ 78/40.
  • Me‘âric 70/7 Nebe' 78/40
• 45 - Örnek için bk. Bakara 2/24, 39, 80, 81, 126, 167, 174, 175, 201, 217, 221, 257, 266, 275; Âl-i İmrân 3/10, 16, 24, 103, 116, 131, 151, 183, 185, 191; Nisâ’ 4/145; Mâide 5/29, 37, 72; En‘âm 6/27, 128; A‘râf 7/12, 36, 38, 44, 47, 50; Enfâl 8/14; Tevbe 9/17, 35, 63, 68, 81, 109; Yûnus 10/8; Hûd 11/16, 17, 98, 106, 113; Ra‘d 13/5, 17, 35; İbrâhim 14/30, 50; Hıcr 15/27; Nahl 16/62; Kehf 18/53; Tâhâs 20/10; Enbiyâ’ 21/39, 69; Hacc 22/19, 72; … 46 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, 49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hıcr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6. 47 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16. Kur’ân’da Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri dünyada yakılan ateş manasına gelmektedir. 48 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12.
  • Bakara 2/24 Bakara 2/39 Bakara 2/80 Bakara 2/81 Bakara 2/126 Bakara 2/167 Bakara 2/174 Bakara 2/175 Bakara 2/201 Bakara 2/217 Bakara 2/221 Bakara 2/257 Bakara 2/266 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/24 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/116 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/145 Mâide 5/29 Mâide 5/37 Mâide 5/72 En‘âm 6/27 En‘âm 6/128 A‘râf 7/12 A‘râf 7/36 A‘râf 7/38 A‘râf 7/44 A‘râf 7/47 A‘râf 7/50 Enfâl 8/14 Tevbe 9/17 Tevbe 9/35 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/81 Tevbe 9/109 Yûnus 10/8 Hûd 11/16 Hûd 11/17 Hûd 11/98 Hûd 11/106 Hûd 11/113 Ra‘d 13/5 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/30 İbrâhîm 14/50 Hicr 15/27 Nahl 16/62 Kehf 18/53 Tâhâ 20/10 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/69 Hacc 22/19 Hacc 22/72 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12
• 49 - Kamer 54/48; Müddessir 74/26, 27, 42. 50 - Hümeze 104/4, 5. 51 - Me‘âric 70/15. 52 - Kâri‘a 101/9. 53 - Meryem 19/59. 54 - Meryem 19/70. 55 - İbrâhim 14/28.
  • Kamer 54/48 Müddessir 74/26 Müddessir 74/27 Müddessir 74/42 Hümeze 104/4 Hümeze 104/5 Me‘âric 70/15 Kâri‘a 101/9 Meryem 19/59 Meryem 19/70 İbrâhîm 14/28
• 56 - Mü’min 40/52. 57 - Fussılet 41/28. 58 - Mülk 67/7-8. 59 - Kâri‘a 101/11. 60 - A‘lâ 87/13. 61 - Müddessir 74/28. 62 - İnşikâk 84/12.
  • Mü'min 40/52 Fussilet 41/28 Mülk 67/8 Kâri‘a 101/11 A‘lâ 87/13 Müddessir 74/28 İnşikâk 84/12
• 63 - Nebe’ 78/24-25. 64 - Murselât 77/30-32. 65 - Muhammed 47/15. 66 - Nisâ’ 4/56. 67 - Tevbe 9/35. 68 - Mü’minûn 23/104. 69 - Müddessir 74/29.
  • Nebe' 78/25 Mürselât 77/32 Muhammed 47/15 Nisâ 4/56 Tevbe 9/35 Mü'minûn 23/104 Müddessir 74/29
• 70 - Taberî, age., XXIX, 135; Zemahşerî, age., IV, 627. 71 - Kurtubî, age., XIX, 32.
• 72 - Sâd 38/57; Hâkka 69/36; Nebe’ 78/25. 73 - Sâffât 37/66; Dühân 44/43-45; Vâkı‘a 56/52-53. 74 - Bu anlamlar için bk. Semerkandî, age., III, 574; Râzî, age., XXXI, 152.
  • Sâd 38/57 Hâkka 69/36 Nebe' 78/25 Sâffât 37/66 Duhân 44/45 Vâkı‘a 56/53
• 75 - Bakara 2/85, 113, 174, 212; Âl-i ‘Imrân 3/55, 77, 161, 180, 185, 194; Nisâ’ 4/87, 109, 141, 159; Mâide 5/14, 36, 64; En‘âm 6/12; A‘râf 7/32, 167, 172; Yûnus 10/60, 93; Hûd 11/60, 98, 99; Nahl 16/25, 27, 92, 124; İsrâ’ 17/13, 58, 62, 97; Kehf 18/105; Meryem 19/95; Tâhâ 20/100, 101, 124; Enbiyâ’ 21/47; Hacc 22/9, 17, 69; Mü’minûn 23/16; Furkân 25/69; Kasas 28/41, 42, 61, 71, 72; ‘Ankebût 29/13, 25; Secde 32/25; Fâtır 35/14; Zümer 39/15, 24, 31, 47, 60, 67; Fussılet 41/40; Şûrâ 42/45; Câsiye 45/17, 26; Ahkâf 46/5; Mücâdele 58/7; Mümtehıne 60/3; Kalem 68/39; kıyâmet 75/1, 6. 76 - Bu kelimenin geniş izahı için bk. Isfehânî, age., s. 690-691; Semîn el-Halebî, age., III, 354; Cevherî, age., II, 356.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/113 Bakara 2/174 Bakara 2/212 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/180 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/194 Nisâ 4/87 Nisâ 4/109 Nisâ 4/141 Nisâ 4/159 Mâide 5/14 Mâide 5/36 Mâide 5/64 En‘âm 6/12 A‘râf 7/32 A‘râf 7/167 A‘râf 7/172 Yûnus 10/60 Yûnus 10/93 Hûd 11/60 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Nahl 16/25 Nahl 16/27 Nahl 16/92 Nahl 16/124 İsrâ 17/13 İsrâ 17/58 İsrâ 17/62 İsrâ 17/97 Kehf 18/105 Meryem 19/95 Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/101 Tâhâ 20/124 Enbiyâ 21/47 Hacc 22/9 Hacc 22/17 Hacc 22/69 Mü'minûn 23/16 Furkân 25/69 Kasas 28/41 Kasas 28/42 Kasas 28/61 Kasas 28/71 Kasas 28/72 ‘Ankebût 29/13 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/25 Fâtır 35/14 Zümer 39/15 Zümer 39/24 Zümer 39/31 Zümer 39/47 Zümer 39/60 Zümer 39/67 Fussilet 41/40 Şûrâ 42/45 Câsiye 45/17 Câsiye 45/26 Ahkâf 46/5 Mücâdele 58/7 Mümtehine 60/3 Kalem 68/39 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/6
• 77 - Kehf 18/47; Tekvîr 81/3. 78 - Neml 27/88. 79 - Vâkı‘a 56/5. 80 - Hâkka 69/14. 81 - Me‘âric 70/9; Kârı‘a 101/5. 82 - Murselât 77/10. 83 - Nebe’ 78/20. 84 - Tûr 52/9.
  • Kehf 18/47 Tekvîr 81/3 Neml 27/88 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Me‘âric 70/9 Kâri‘a 101/5 Mürselât 77/10 Nebe' 78/20 Tûr 52/9
• 85 - Me‘âric 70/6-7.
  • Me‘âric 70/7