Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 59-64. âyetlerinde hamdin Allah’a aidiyetini hatırlatarak, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarını gündeme getirmekte, her bir nimetin peşinden başka hiçbir varlığın Allah’a ortak olamayacağını soru ve mukayese kalıpları kullanarak haber vermektedir.

a) Yüce Allah’ın Kudretine Dair Mukayeseler -I-

Yüce Allah, sûrenin 59-61. âyetlerinde hamdin kime ait olduğunu, seçkin kulların durumunu ve şirkle ilgili bir mukayeseyi şöyle beyan etmektedir: “(Ey Peygamber!) De ki: Hamd Allah’a, esenlik de seçkin kıldığı (peygamber) kullarına olsun. Allah mı hayırlıdır; yoksa ortak koşma(ya çalıştıkları) mı?”

Ardından, göklerin, yerin, yağmurun, bahçelerin yaratılışıyla ilgili bir mukayeseye şu şekilde yer verilmektedir: “(Ortak koştukları varlıklar mı hayırlı), yoksa gökleri ve yeri yaratan, gökten size su (yağmur) indiren (Allah) mı? O su sebebiyle, bir ağacını bile bitiremeyeceğiniz güzel bahçeler yetiştirdik. Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! Doğrusu onlar yoldan çıkan bir topluluktur.”

Daha sonra, yeryüzünün yapısı, nehirlerin durumu, ağırlıkların yerin içine yerleştirilmesi, iki denizin arasına engel konulması konularıyle ilgili bir başka mukayese şu şekilde dile getirilmektedir: “(Ortak koştukları varlıklar mı hayırlı), yoksa yeryüzünü oturmaya elverişli kılan, (vâdîler) arasında nehirler yaratan (akıtan), yeryüzü için ağırlıklar (çeşitli kuvvetler) yaratan ve iki deniz arasına engel koyan (Allah) mı? Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! Doğrusu onların pek çoğu gerçeği bilm(ek iste)miyorlar.”

ı. Hamde Layık Yüce Allah mı Putlar mı?

قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ وَسَلَامٌ عَلٰى عِبَادِهِ الَّذ۪ينَ اصْطَفٰى آٰللّٰهُ خَيْرٌ اَمَّا يُشْرِكُونَ “De ki: ‘Hamd (övgü) Allah’a, selam (esenlik) de seçkin kıldığı kullarına olsun!’ Allah mı hayırlıdır; yoksa ortak koşma(ya çalıştıkları) mı?”

Âyetteki قُلِ kul emri “de ki”; الْحَمْد el-hamd sözcüğü “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için(dir), Allah’a (olsun)”;وَسَلَامٌ ve selâmun sözcüğü “ve esenlik de”; عَلٰى عِبَادِهِ ‘alâ ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun (şu) kullarına (olsun)”;الَّذ۪ينَ اصْطَفٰى ellezîne’stafâ ifadesi “seçkin kıldığı (kişilere)”; قُلِ kul emri “de ki”; آٰللّٰهُ âllâhu sorusu “Allah mıdır”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “hayırlı olan, hayırlıdır”;اَمَّا يُشْرِكُونَ emmâ yüşrikûne ifadesi ise “yoksa onların ortak koştukları (mı)” demektir.

Burada hamde layık kudretin sadece Yüce Allah olduğu ve seçilen peygamberlere esenlik sunulacağı, Allah’ın müşriklerin edindiği şirk unsurlarından çok daha hayırlı olduğu bağlamında bir mukayese gündeme getirilmektedir.

1. قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ وَسَلَامٌ عَلٰى عِبَادِهِ الَّذ۪ينَ اصْطَفٰى “De ki: Hamd (övgü) Allah’a, selam (esenlik) de seçkin kıldığı kullarına olsun!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlara hitap etmekte, hamde layık tek kudretin kendisi olduğunu ve seçtiği kullarına esenlik sunulacağını beyan etmektedir.

a)قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ “De ki: Hamd (övgü) Allah’a olsun!” Neml sûresinin 7. âyetinden itibaren sayılan çeşitli peygamber kıssalarının hemen peşinden hamd konusunun getirilmesinin muhtemel sebebi, helak edilen azgınların durumunun hatırlatılması olabilir. Yüce Allah’ın inkarcı azgın ve sapkınları helak edip iman edenleri kurtarmış olması ve onların neslinin devamı olarak da bu son ümmeti yaratmış olması başlıbaşına bir hamd sebebidir.

Başka varlıklara ilahlık isnat edip onlara tapanların hamde layık varlıklar olmadığı, bu tür varlıkların dünyada ödül veremedikleri gibi hem dünyada hem de ahirette muhataplara azap da edemeyecekleri dolaylı olarak dile getirilmiş olmaktadır. Bu sıfatları ve güçleri olmayan varlıklar elbette hamde de layık olamazlar.

Bu nedenle, Yüce Allah hamdin muhataplığını başkalarıyla paylaşmamakta, hamde layık olan kudretin sadece ve sadece kendi zatı olduğunu ilan etmesini Hz. Peygamber’den istemektedir. Esasında pek çok âyette olduğu gibi vahyin ilk sûresi olan Fâtiha’da da bu konuya değinilmektedir.

b) وَسَلَامٌ عَلٰى عِبَادِهِ الَّذ۪ينَ اصْطَفٰى “Selam (esenlik) de seçkin kıldığı kullarına (olsun)!” Rabbimizin “seçtiği kullarına esenlik sunacağı” da âyette değinilen hususlardan birisidir.

ı. Burada sözü edilen seçkin kullardan maksat elbette “peygamberler” olmalıdır. Nitekim Kur’ân’da özel anlamda bazı peygamberlere,(1) genelde ise bütün peygamberlere selâm ifadesi yer almaktadır.(2) Bağlam itibariyle konu peygamberler ve onların kavimleri olduğu için, buradaki maksadı öncelikli olarak bu şekilde anlamak gerekmektedir. Onlara yönelik esenlik ise azgın muhatapların helak edilmesiyle onların ve beraberindekilerin kurtarılıp esenliğe, selâmete kavuşturulmasıdır.

Azgın kavimleriyle mücadele eden peygamberler onların tehditlerinden kurtarıldıkları için, onlara yönelik selâm, bir anlamda selâmete ulaştırılmış olmaları manasına alınmalıdır. Yüce Allah’ın peygamberleri Allah’ın iradesi doğrultusunda hareket ettikleri için, onların dünyada da mahşerde de felaket yaşamaları mümkün değildir.

Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz Neml sûresinin 10. âyetinde beyan edildiği gibi, peygamberler Yüce Allah’ın huzurunda korkmazlar; çünkü onlar Allah’ın veli kullarının başında gelirler ve kendileri için ne korku vardır ne de herhangi bir şekilde hüzünleneceklerdir.

ıı. İmâm Mücâhid ve Mukâtil’den gelen rivayete göre, âyetteki “seçilmiş kullar”dan maksat bu son ümmettir. Onların bu görüşü yanlış değildir; nitekim Yüce Allah Fâtır 35/32’de kitâbını kullarından seçtiklerine yani dilediklerine vâris kıldığını haber vermekte, dolayısıyla vahye sahip çıkma noktasında bu son ümmetin üç türlü tavır içerisinde bulunğunu beyan etmektedir.

Âyetteki mesaj ister Yüce Allah’ın seçtiği peygamberler olsun, isterse vahye muhatap kılınan bu son ümmetin fertleri olsun, kişiler eğer Yüce Allah’tan yana bir tavır içerisinde ise Allah’ın selâmı, selâmeti veya esenliği onların üzerine olacaktır. Burada dikkat çekilen esas nokta kulların tercihlerini kimden yana belirledikleridir.

2. آٰللّٰهُ خَيْرٌ اَمَّا يُشْرِكُونَ “Allah mı hayırlıdır; yoksa ortak koşma(ya çalıştıkları) mı?” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kendi kudretiyle diğer aracı varlıkların mukayesesini yapmakta, bunu soru cümlesi şeklinde beyan etmektedir.

“Allah mı hayırlı, yoksa şirk koşulan varlıklar mı?” ifadesi mukayesenin cevabını beklemek amacını değil, Yüce Allah’ın gerçek manada hayırlı ve üstün olduğunu bildirmeyi, farklı kabulleri reddedip sahiplerini de ayıplayıp susturmayı hedeflemektedir.(3) Unutulmamalıdır ki müşriklerin yaratıcılık vs. bazı sıfatları hoktasında Yüce Allah’a iman ettikleri Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38, Zuhruf 43/9 ve 87 gibi çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir.

Âyetteki اَمَّا emmâ edatının açılımının emmen şeklinde olduğu, dolayısıyla tapınılan veya şirke konu edinilen varlıkların insanlar olduğu yorumu yapılmaktadır. İlk etapta doğru gibi görülen bu yaklaşım, insanların cansız varlıklara da tapmış oldukları gerçeğinden hareketle çok isabetli olmasa gerektir. Esasında emmâ ifadesindeki mâ edatı, canlı cansız bütün varlıkları içereceği için bu özel ayrıma gerek yoktur. Zira Şems 91/5 ve Leyl 92/3’teki mâ edatları da benzer şekilde bir anlam içeriğine sahip kullanımlardır.(4)

Başta peygamberler olmak üzere, onlara iman eden ümmetleri de Yüce Allah’ın tarafında yer aldıkları için dünyevî sıkıntılardan ve helakten kurtarılmışlardı. En basitinden bile düşünülse azgın toplulukların helak edilmesi onların yanlış yolda olduklarının delilidir.

Bu durumda Yüce Allah’ı ve elçilerini tercih edenler mutlak anlamda hayırlıdan yana tavır sergilemiş oldukları için, diğer şirk unsurlarının güçsüzlüğü, sevap verme veya azap etme noktasında bulunmadıkları, dolayısıyla mahşerde de hiçbir etkinliklerinin olamayacağı ortaya çıkmış olmaktadır.

Tîn sûresinin sonunda âyetin cevabı bağlamında zikredilen mukabele cümlesi gibi Hz. Peygamber’in bu âyeti okuduktan sonra da “Evet, elbette Allah hayırlıdır; bâkidir; yücedir; değerlidir” buyurduğu rivayet edilmektedir.(5)

Yüce Allah kendi kudretinin gerçek manada hayırlı olduğunu, hatta sadece O’na nispet edilebilecek eylemler nedeniyle başkalarının mukayeseye konu edilmesine gerek bile kalmadığını beyan için devam eden âyetlerde kâinat kitabından ve diğer unsurlardan oluşan “beş” farklı örnek vererek tevhidin önemini vurgulamaktadır.

ıı. Mutlak Yaratıcı mı Hiçbir Şey Yaratamayan mı?

اَمَّنْ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَاَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَنْبَتْنَا بِه۪ حَدَآئِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا كَانَ لَكُمْ اَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ “(Onlar mı hayırlı) yoksa gökleri ve yeri yaratan, gökten size su indiren (Allah) mı? Bir ağacını bile yetiştiremeyeceğiniz güzel bahçeleri o (su) sayesinde yetiştirdik. Allah’la birlikte bir ilah mı (varmış)! Doğrusu onlar, (putları Allah’a) denk tutan (yoldan çıkmış) bir topluluktur.”

Âyetteki اَمَّنْ خَلَقَ emmen haleka ifadesi “yoksa yaratmış olan mı”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti sözcüğü “gökleri”;وَالْاَرْضَ ve‘l-arda kelimeleri “ve yeryüzünü”;وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirmiştir, indirmiş olan mı”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yüksekten”; مَآءً mâensözcüğü “su, yağmur”;فَاَنْبَتْنَا fe enbetnâ fiili “bitirmiştik, yetiştirmiştik, yetiştirmekteyiz”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; حَدَآئِقَ hadâıka kelimesi “bahçeler”;ذَاتَ بَهْجَةٍ zâte behçetin ifadesi “güzel, güzellik sahibi (olan)”; مَا كَانَ mâ kâne fiili “mümkün değildir, (şöyle) olmadı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اَنْ تُنْبِتُوا en tünbitû ifadesi “bitirmeniz, yetiştirmeniz”;شَجَرَهَا şecerahâ tamlaması “onun bir tek ağacını”;ءَاِلٰهٌ eilâhun sorusu “ilâh mı var”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile beraber”; بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; هُمْ hüm zamiri “onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavim(dir), topluluk(tur)”; يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili ise “(Allah ile başkalarını) eşit tutmaktadırlar, yoldan çıkmaktadırlar” demektir.

Burada göklerin, yeryüzünün, bahçelerin yaratılmasıyla ilgili Yüce Allah’ın eşsizliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette konusunu ettiği mukayesenin bir anlamda açılımını bu ve devam eden âyetlerde yapmakta, söze ilk olarak “göklerin ve yeryüzünün yaratılması” ile “yağmurun yağdırılma sebebi”ni ifadeyle başlamaktadır.

1. اَمَّنْ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَاَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “(Onlar mı hayırlı) yoksa gökleri ve yeri yaratan, gökten size su indiren (Allah) mı?” Âyetin ilk kısmında söylenmek istenen şudur: Gökleri ve yeri yaratan, gökten yağmur yağdıran Yüce Allah’tır ve elbette başka varlıkların bu konuda yaratıcı hiçbir etkisi kesinlikle yoktur. Müşrikler yaratıcı kudret olarak Yüce Allah’ı bilip kabul ettikleri halde, diğer varlıklara tapınmalarının son derece anlamsız olduğu beyan edilmek istenmekte, kabul ettikleri noktalardan başlayarak akıllarını çalıştırmaları amacıyla kendileriyle diyalog sürdürülmektedir.

2. فَاَنْبَتْنَا بِه۪ حَدَآئِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَا كَانَ لَكُمْ اَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَهَا “Bir ağacını bile yetiştiremeyeceğiniz güzel bahçeleri o (su) sayesinde yetiştirdik.” Âyetin bu bölümünde bir “iltifat sanatı” uygulanmakta, ğâibden (üçüncü tekil şahıstan) mütekellime (birinci çoğul şahsa) dönülerek muhatabın zihni uyanık tutulmak istenmektedir. Râzî bu sanatın kullanılmasının bir başka sebebini ise şu şekilde izah etmiştir:

“İnsan, göklerin ve yerin yaratıcısının, gökten yağmur indirenin Yüce Allah olduğunda şüphe etmez. Fakat insanın kalbine, zaman zaman, o ağacı bitirip yerleştirenin kendisi olduğu düşüncesi gelebilir. Çünkü o şöyle düşünür: ‘Sıcak yere tohumu ben attım. Onu ben suladım. Onun güneş almasına gayret eden benim. Sebebi yapan, müsebbebin (neticenin) de faili sayılır. O halde, o ağacı bitiren benim.’ Bu nedenle, işte böyle bir şüphe ihtimali söz konusu olunca, Yüce Allah bu ihtimali ortadan kaldırmak için, ğâib sîgasından mütekellim (konuşan) sîgası olan, ‘Biz ... bitirdik’ sîgasına geçmiş ve ‘Siz onun bir ağacını bile bitiremezsiniz’ buyurmuştur.”

“Çünkü insan, bazen tohum atar, suyunu verir, bu hususta her türlü sıkıntı ve meşakkate katlanır, güneş almasını sağlar, ama yine de istediği gibi bir mahsul elde edemez. İstediği gibi olanlarda ise, o şeyin sebebini, yapısını, ölçüsünü ve nasıl olduğunu anlayamaz. Öyle ise, o insan nasıl bu işin gerçek faili olabilir? İşte bu incelikten ötürü, buradaki ‘iltifat’ pek yerinde ve güzel olmuştur.”(6)

Yüce Allah gökten yağdırdığı yağmur sebebiyle toprağı harekete geçirdiğini, çok güzel bahçeler yarattığını ifade etmekte, bu arada ne insanların ne de tapındıkları aracıların öyle bir bahçe yaratmak bir tarafa, bahçenin tek bir ağacını dahi bitiremeyeceklerini belirtmektedir. Yüce Allah diğer aracıların etkisizliğini ve güçsüzlüğünü muhatapların zihnine kazımak için “gökleri veya yeryüzünü yaratsalar ya!” şeklinde büyük meydan okumalar yerine, en küçük örnekten hareketle bunun imkansızlığına dikkat çekmektedir.

Çeşitli ağaçlarla dolu bir bahçeyi yaratmak değil de onun bir tek unsurunu dahi yaratamayacak varlıklara ilahlık isnadının ne kadar saçma bir şey olduğu bu şekilde ortaya konulmak istenmektedir. Bu konuda benzer başka mukayeselerin de yapıldığı bilinmektedir. Meselâ bir çekirdeğin zarına sahip olamamak,(7) herhangi bir sivrisinek yaratamamaları(8) veya Allah’tan başkasına tapanların konumunun örümcek ağına benzetilmesi(9) gibi örnekleri bu vesileyle zikredebiliriz.

3. ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ “Allah’la birlikte bir ilah mı (varmış)! Doğrusu onlar, (putları Allah’a) denk tutan (yoldan çıkmış) bir topluluktur.” Âyetin son kısmında iki ifadeye yer verilmektedir:

a) ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ “Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?!” Bu cümleye “Allah ile beraber başka bir ilah mı olurmuş!” “Allah ile beraber başka bir ilah hâ!” “Allah ile beraber başka bir ilâh olur mu hiç!” şeklinde de anlam verilebilir.

Bu soru cümlesinde Yüce Allah’ın kâinatı yaratırken veya diğer uygulamalarında yardımcı başka herhangi bir ilaha ihtiyaç hissetmediğine, dolayısıyla şirkin mantıksızlığına bir gönderme yapılmaktadır. Yaratırken veya idare ederken yardımcısı olmayan ilâhî kudrete ortak isnat etmek nereden bakılırsa bakılsın, çok büyük bir hatadır, yanlıştır.

Önceki âyetin sonundaki mukayesenin açılımı olan bu ve devam eden âyetlerdeki ifadelerin her birinin sonunda bu cümle inkârî bir soru olarak sorulmakta, peşinden de Yüce Allah ile beraber başka hiçbir ilahın bulunmadığı beyan edilerek, bu hakikati reddedenlerin çeşitli sıfatları gündeme getirilmektedir. “Allah ile beraber başka ilâh” ifadesi âyetteki muhatapların müşrikler olduğunu göstermektedir. Çünkü müşrikler Yüce Allah’ı kabul etmeyen insanlar değil, O’nunla birlikte veya O’nun peşi sıra başka varlıklara da ilahlık payesi veren kişilerdi.

Müşriklerin yaratıcılık vs. bazı sıfatları hoktasında Yüce Allah’a iman ettikleri Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38, Zuhruf 43/9 ve 87 gibi çeşitli âyetlerde beyan edilmektedir.

b) بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ “Doğrusu onlar (putları Allah’a) denk tutan bir topluluktur.” İlk âyette zikredilen “şirk koşmaları”nın ardından bu âyette de onların “yoldan çıkan, inkâr eden, haktan sapan” insanlar olduğu belirtilmektedir.

Âyetteki يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili kelimenin kök anlamı nedeniyle “birini birine denk ve eşit saymak” anlamına gelmektedir. Bu durumda âyette kast edilen mana, müşriklerin Yüce Allah ile tapındıkları aracı varlıkları eşit tutmalarıdır. Mukayeseye konu edinilen husularda hiçbir etkinliği bulunmayan varlıkları Yüce Allah’a eşit saymak sapmanın en belirgin göstergesidir ve âyette müşriklerin böyle bir yanılgı içerisinde oldukları beyan edilmektedir.

ııı. İmkan Şekillendiren mi Hiçbir Şey Veremeyen mi?

اَمَّنْ جَعَلَ الْاَرْضَ قَرَارًا وَجَعَلَ خِلَالَهَآ اَنْهَارًا وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِيَ وَجَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “(Onlar mı hayırlı) yoksa yeryüzünü oturmaya elverişli kılan, arasında nehirler yaratan, yeryüzü için ağırlıklar var eden ve iki deniz arasına engel koyan (Allah) mı? Allah’la birlikte bir ilah mı (varmış)! Doğrusu onların pek çoğu, gerçeği bil(mek iste)miyorlar.”

Âyettekiاَمَّنْ جَعَلَ emmen ce‘ale ifadesi “yoksa yapmış olan mı, kılan mı, yaratan mı”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzünü”; قَرَارًا karâran kelimesi “oturmaya elverişli olarak”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmış (olan), yapmış, yaratmış (olan mı)”; خِلَالَهَا hılâlehâ ifadesi “onun arasında”; اَنْهَارًا enhâran kelimesi “nehirler, ırmaklar”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmış (olan), yapmış, yaratmış (olan mı)”; لَهَا lehâ ifadesi “oraya”; رَوَاسِيَ ravâsiye sözcüğü “büyük ağırlıklar”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmış (olan), yapmış, yaratmış (olan mı)”; بَيْنَ beyne kelimesi “arasında”; الْبَحْرَيْنِ el-bahreyni sözcüğü “iki denizin”; حَاجِزًا hâcizen kelimesi “engel”; ءَاِلٰهٌ eilâhun sorusu “ilâh mı var”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile beraber”; بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmezler, bilmemektedirler” demektir.

Burada yeryüzünün yaşamaya elverişli yaratılışı kılınıp, nehirleri olacak şekilde var edilişi, derinliklerine ağırlıklar yerleştirilmesi ve iki deniz arasına engel konulmasıyla ilgili ilahi sistem gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, zatıyla diğer şirk unsurlarını mukayese bağlamında ikinci olarak yeryüzünün yapısından, ırmaklardan, ağır baskı oluşturan şeylerden ve birbirine karışmamaları için iki deniz arasında yerleştirdiği engelden söz etmekte, ardından başka hiçbir ilâhın bulunmadığını, müşriklerin büyük çoğunluğunun da bu gerçeği bilmek istemediklerini beyan etmektedir.

1.اَمَّنْ جَعَلَ الْاَرْضَ قَرَارًا “(Onlar mı hayırlı), yoksa yeryüzünü oturmaya elverişli kılan mı?” Bu ifadenin mesaj olarak benzeri Mü’min 40/64’te de geçmektedir. “Yeryüzünün karar yeri kılınması” bir nimettir ve yerleşmeye müsait hale getirilmesi manasına gelmektedir. Esasında arzın beşik(10) ve döşek(11) yapılması ile diri ve ölüleri bir araya toplayıcı kılınması(12) ifadeleriyle de verilmek istenen mesaj benzeşmektedir.

Tâhâ 20/53’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bu âyette yeryüzünün insanlar için anlamı ve önemi hakkında bilgi verilmekte, yeryüzünün yerleşime müsait hale getirilme sebebi insanoğlunun rahatı ve huzuru olarak belirlenmektedir. Bu arada yeryüzünün yapısının nasıl olduğu konusunda geniş açıklamalarımızı Bakara 2/22’de ve Fâtır 35/27’de ele almakta olduğumuz için burada sadece âyette geçen kısımla yetineceğiz.

2. وَجَعَلَ خِلَالَهَآ اَنْهَارًا “Arasında nehirler yaratan (mı?)” Yüce Allah yeryüzünün yapısı bağlamında ikinci sırada “vâdilere yerleştirdiği ırmaklardan/nehirlerden” söz etmektedir. Bu ifade genel olarak arzdaki nehirlere işaret ettiği gibi özel anlamda bahçelerin arasındaki ırmakları(13) da içermektedir.

3. وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِيَ “Yeryüzü için ağırlıklar (çeşitli kuvvetler) yaratmış (olan mı?)” Yeryüzünün özelliklerinden birisi de “çeşitli ağırlıklara sahip kılınması”dır. Bu ifade fîhâ şeklindeki diğer kullanımlardan öte, Fussılet 41/10’daki kullanımın mesaj olarak benzerini içermektedir.

Murselât 77/27’de açıklayacağımız üzere, bunlar her ne kadar genellikle “dağlar” şeklinde yorumlanmış olsa da, maksadın dağlarla sınırlı olmadığını, hem kutuplardaki basıklığı, hem gezegenler arası çekim kanunlarını, hem de yerkabuğunun merkezindeki mağmanın da altında bulunan ve ağır metallerden oluşan ağırlıklar olduğunu düşünmekteyiz. Âyettekiلَهَا lehâ ifadesi bütün bu hususlara işaret etmektedir.

4. وَجَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا “İki deniz arasına engel koymuş (olan mı?)” Yeryüzünün bir diğer özelliği ise “farklı yaratılıştaki iki suyun birbirine kavuşmasına rağmen birbirine karışmaması”, aralarına mahiyetini bilemeyeceğimiz bir engelin yerleştirilmesidir. Bu konu hakkında hem Furkân 25/53’te, hem de Rahmân 55/19-20’de bilgilendirmelere yer verdiğimiz için burada ayrıca herhangi bir detaya girmek istemiyoruz.

5. ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! Doğrusu onların pek çoğu gerçeği bilm(ek iste)miyorlar.” Yeryüzünün yaratılış özellikleri bağlamında verilen bu bilgilerden sonra, Yüce Allah bütün bu mahlûkatı yaratırken de idare ederken de herhangi bir yardımcıya ihtiyaç hissetmediğini, O’nunla birlikte hiçbir ilahın bulunmadığını soru cümlesi ile ifade etmiş, böyle bir kabulün akla ziyan olduğunu söylemek istemiştir. Bu büyük hakikate rağmen, Mekkeli müşriklerin büyük çoğunluğunun gerçeği bilmediği ve şirke devam ettikleri beyan edilmektedir.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(14)

b) Yüce Allah’ın Kudretine Dair Mukayeseler -II-

Yüce Allah, sûrenin 62-64. âyetlerinde sıkıntıdaki insanlara yardımı, sıkıntıları gidericiliği, insanları yeryüzünün sorumlu varlıkları yapışıyla ilgili bir mukayeseye şu şekilde yer vermektedir: “(Onlar mı hayırlı), yoksa kendine yalvardığında darda kalana karşılık veren, sıkıntıyı açan (gideren) ve sizi yeryüzünün halifeleri kılacak olan (Allah) mı? Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyorsunuz!”

Ardından, kara ve denizde yol göstericiliği, yağmurun öncesinde rüzgarlar göndericiliği bağlamında bir başka mukayese şöyle dile getirilmektedir: “(Onlar mı hayırlı), yoksa kara ve denizin karanlıklarında size yol gösteren, rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen (Allah) mı? Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! Allah, onların koştukları ortaklardan çok yücedir.”

Daha sonra, yaratılışı başlatıp devamını getiriciliği ve insanları gökten ve yerden kendisinin rızıklandırmasıyla ilgili son bir mukayese de şu ifadelerle beyan edilmektedir: “(Onlar mı hayırlı), yoksa yaratmaya başlayan, sonra onu iade (tekrar) eden, gökten ve yerden sizi rızıklandıran (Allah) mı? Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! De ki: Eğer doğru söylüyorsanız kesin delilinizi getirin!”

ı. Darlık Giderip Halife Kılan mi Yardım Edemeyen mi?

اَمَّنْ يُج۪يبُ الْمُضْطَرَّ اِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوٓءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَآءَ الْاَرْضِ ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ قَل۪يلًا مَا تَذَكَّرُونَ “(Onlar mı hayırlı) yoksa kendine yalvardığında zorda kalana cevap veren, sıkıntıyı açan (gideren) ve sizi yeryüzünün halifeleri (sorumluları) olarak görevlendiren (Allah) mı? Allah’la birlikte bir ilah mı (varmış)! Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyor!”

Âyetteki اَمَّنْ يُج۪يبُ emmen yücîbu ifadesi “yoksa karşılık veren mi”; الْمُضْطَرَّ el-mudtarra kelimesi “darda kalana”; اِذَا دَعَاهُ izâ de‘âhu fiili “O’na yalvardığı zaman”; وَيَكْشِفُ ve yekşifu fiili “ve gidermekte, açmakta (olan mı)”; السُّوٓءَ es-sûe kelimesi “sıkıntıyı”;وَيَجْعَلُكُمْ ve yec‘aluküm fiili “ve sizi yapmakta, kılmakta (olan mı)”; خُلَفَآءَ hulefâe sözcüğü “halifeler”; الْاَرْضِ el-ardı kelimesi “yeryüzünün”;ءَاِلٰهٌ eilâhun sorusu “ilâh mı var”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile beraber”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ kelimesi “ne kadar da az, ne kadar da azınız”;تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili ise “(gerçeği) hatırlıyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insana verdiği değerle ilgili üç konu gündeme getirilmekte, Yüce Allah’ın gücünü ve nimet verdiği gerçeğini fark etmeyenlerle ilgili kınayıcı ifadelere yer verilmektedir.

Âyeti anlamaya çalışırken öncelikle belirtelim ki bu üç âyette geçen fiillerin geniş zaman kalıbında getirilmesi dikkat çekmekte, Yüce Allah’ın hayata müdahele etmekte olduğu gözler önüne serilmektedir.

Yüce Allah kâinata olan hakimiyetinin peşinden bu âyette insanoğluna olan şefkat ve merhametini, sıkıntılarını gidericiliğini, dahası onları yeryüzünün halifeleri kılacağını beyan ederek, insanların pek azının bunun farkında olduğunu belirtmektedir.

1. اَمَّنْ يُج۪يبُ الْمُضْطَرَّ اِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوٓءَ “(Onlar mı hayırlı) yoksa kendine yalvardığında zorda kalana cevap veren ve sıkıntıyı açan (gideren Allah mı?)” Âyetin bu cümlesinde Rabbimizin insanoğluna olan yakınlığı ve problemlerini ortadan kaldırıcılığı üzerinde durulmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُضْطَرَّ el-mudtarra kelimesi “darda kalan”, “hastalık veya benzer bir şiddet ve zaruret durumuyla sıkışan”, “bunalan”, “çaresiz”, “nâçar kalan kişi” demektir. Demek ki Yüce Allah, kulu sıkışıp kendisine dua ettiğinde duasına icabet edip sıkıntısını açan, problemi ortadan kaldıracak olan yegâne kudretin sahibidir.

Yardım isteğinin muhatabı Rabbimiz olunca, Fâtiha 1/5’de de geçtiği üzere, icabet de yardım da sadece O’ndan beklenmelidir. Bu konuda Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta yer alan ifadelerde de söylenen bundan başkası değildir. Yüce Allah her duaya icabet eder; ancak her duayı kabul etmeyebilir. Çünkü İsrâ’ 17/11’de de zikredildiği gibi, insanlar bazen hayır ister gibi şerri de istemiş olabilirler.

Fâtır 35/14’te de açıklayacağımız gibi, Yüce Allah’tan başkasına yönelen yardım talepleri ya muhataplar tarafından duyulamamakta ya da duyulsa da kendilerine icabet edilememektedir. Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/14 ve Ahkâf 46/5’te verilen bilgiler Yüce Allah’tan başkasına yalvarmanın ne kadar yanlış ve korkunç sonuçları olan bir iş olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah’ın darda kalmış kişiye icabet etmesi onun başına gelen sıkıntısını açması, kötülüğü gidermesi olarak tanıtılmaktadır. Allah’tan başka hiçbir varlık ne dualara icabet edebilir ne de insanla ilgili dünyada ve mahşerde çekebileceği sıkıntıları giderme gücüne sahip olabilir. Anlaşılıyor ki, ilâh olabilmenin bir şartı da “duaya icabet edip sıkıntıyı gidermek”tir ve bu özellik sadece ve sadece Yüce Allah’ta bulunmaktadır.

2. وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَآءَ الْاَرْضِ “Sizi yeryüzünün halifeleri kılacaktır.” Bu cümlede dikkat çekilen husus ise önceki azgın kavimlerin helakinden sonra bu ümmetin fertlerinin yeryüzünün sakinleri, sorumluları, hâkimleri ve vârisleri kılınmasıdır.

İnsanoğlunun yeryüzünde halife kılınması Hz. Âdem ve ilk insan nesliyle başlamıştı. Ancak süreç içerisinde yaratılış gayesini unutup risalet öğretilerine arkasını dönen, toplumda azgınlık yapıp fesat çıkaran kavimler helak edilmiş, kendilerinden sonra gelenler sorumluluk sahibi olanlar nimetlendirilmeye devam edilmiştir.

Yüce Allah Neml sûresinde de bir kısmını hatırlattığı azgın kavimleri helak ettikten sonra, bu son ümmeti onların yerine getirdiğini ve kendilerini sorumlu insanlar olarak görevlendireceğini beyan ederek bunun da bir nimet olduğuna dikkat çekmiştir.

Daha önceden Hz. Mûsâ’nın peşinden giden İsrailoğullarına vaad edildiği gibi,(15) iman edip salih amel işleyen her toplumun yeryüzünün halifeleri yapılacakları müjdesi de verilmiştir.(16) İşte burada da dikkat çekilen nokta bu husus olmasına rağmen, şirki tercih edenler yeryüzünün sorumlu varlıkları rolünü devam ettirememiş, kendilerine sunulan bu büyük nimetin kadrini bilmeyerek nankörülüğü tercih etmişlerdi.

Yüce Allah’tan başkasına inanıp kulluk eden müşrikler bu noktada uyarılmakta, insanoğlunu yeryüzünün halifesi yapan ilâhî kudretin dışında hiçbir varlığa ilahlık yakıştırılmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

3. ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ قَل۪يلًا مَا تَذَكَّرُونَ “Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyorsunuz!” Yüce Allah’ın insanoğluna sunduğu sayısız nimetler bağlamında verilen bu bilgilerden sonra, bütün bu nimetleri verirken de sistemi devam ettirirken de herhangi bir yardımcıya ihtiyaç hissetmediği, O’nunla birlikte hiçbir ilahın bulunmadığı soru cümlesi ile ifade edilmiş, böyle bir kabulün akla ziyan olduğunu söylemek istemiştir. Bu büyük hakikate rağmen, Mekkeli müşriklerin çok az bir kısmının gerçeği hatırladığı, dersler çıkartıp öğüt aldığı aynı şekilde kınayıcı bir üslupla dile getirilmektedir.

Bu âyetin sonunda inkârcı muhatapların çok azının iman ettiği ve gerçeği hatırladığı ifade edilmektedir. Âyetlerde tercih edilen kalıp قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ şeklindedir. Bu ifadede yer alan mâ edatının “zâid” olduğu, yani anlama katkı sağlamadığı, bu nedenle mesajın da “çok az inanmak” ve “çok az düşünmek” olduğu ifade edilmektedir.(17)

Bu arada söz konusu “azlık”, bazıları tarafından “yokluk” anlamında yorumlanmaktadır. Buna göre anlam, muhataplardan hiç kimsenin inanmadığı ve düşünmediği, küfür ve gafletlerinin şaşılacak düzeyde olduğu şeklindedir.(18) Diğer bir yaklaşıma göre de “hiç inanmamak” değil, “az inanmak, azına inanmak” söz konusu edilmektedir. Elbette böyle bir durum kabul edilemez. Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de vurgulanan husus da budur.

قَل۪يلًا مَا تَذَكَّرُونَ ifadesi “Ne kadar da az gerçeği hatırlıyorsunuz” şeklinde de yorumlanabilir. Ancak biz muhatapların kimliklerini düşünerek maksadın müşrik bir toplumda çoğunluğun yoldan çıktığını, az bir bölümün gerçeği hatırladığını ifade etmekteyiz. Burada ve A‘râf 7/3 ile Hâkka 69/42’de geçen تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili aslında Mü’min 40/58’de geçtiği gibi تَتذَكَّرُونَ tetezekkerûne kalıbındadır; muhatap kalıpta iki tâ/te harfinin yan yana dile ağır geleceği için bir tanesi düşürülmüştür.

ıı. Yol Gösterip Yağmur Veren mi Veremeyen mi?

اَمَّنْ يَهْد۪يكُمْ ف۪ي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَنْ يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ تَعَالَى اللّٰهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ “(Onlar mı hayırlı) yoksa karanın ve denizin karanlıkları içinde size yol gösteren, rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen (Allah) mı? Allah’la birlikte bir ilah mı (varmış)! Allah onların ortak koştuklarından yücedir.”

Âyetteki اَمَّنْ يَهْد۪يكُمْ emmen yehdîküm ifadesi “yoksa size yol gösteren mi”; ف۪ي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ fî zulümâti’l-berri tamlaması “karanın, yeryüzünün karanlıklarında”; وَالْبَحْرِ ve’l-bahri kelimesi “ve denizin (karanlıklarında)”;وَمَنْ يُرْسِلُ ve men yürsilu fiili “ve göndermekte (olan mı)”; الرِّيَاحَ er-riyâha kelimesi “rüzgarları”; بُشْرًا büşran sözcüğü “müjde olarak”; بَيْنَ يَدَيْ beyne yedeyy ifadesi “önünde”;رَحْمَتِه۪ rahmetihî ifadesi “O’nun rahmetinin”;ءَاِلٰهٌ eilâhun sorusu “ilâh mı var”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile beraber”; تَعَالَى te‘âlâ fiili “yücedir, yüce olmuştur”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi ise “onların ortak koşmakta oldukları şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kara ve denizin karanlıklarında insanlara yol göstericiliği, yağmurun öncesinde rüzgarları göndermesiyle bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette de öncekinde olduğu gibi insanoğluna olan nimet ve ihsanlarından iki tanesini dile getirmekte, buna karşılık insanoğlunun şirke devam etmesini kınamaktadır.

1.اَمَّنْ يَهْد۪يكُمْ ف۪ي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ “(Onlar mı hayırlı), yoksa kara ve denizin karanlıklarında size yol gösteren (Allah) mı?” Burada sözü edilen hidayet, Yüce Allah’ın insanoğluna karada ve denizde yol göstericiliği anlamındaki rehberliğidir. En‘âm 6/63’te de Yüce Allah’ın insanoğlunu kara ve denizin karanlıklarında kurtarıcılığı hatırlatılmaktadır. Ayrıca En‘âm 6/97 ve Nahl 16/16’da bu yol göstericilikte yıldızların etklinliği dile getirilmektedir.

Kâinat kitabını her türlü donanıma sahip bir şekilde planlayan kudret Yüce Allah’a ait olduğu için, O’nun dışında veya O’nun yanıbaşında yardımcılığını yapan herhangi bir ilahtan kesinlikle söz edilemez. O eğer sistemi bu şekilde belirlemeseydi, başka hiç kimsenin böyle bir gücü olmadığı için onu kullanması da mümkün olamazdı. Bu nedenle, Rabbimiz kudretini hatırlatarak başka varlıklara ilahlık isnat etmenin ne kadar yanlış olduğunu ifade etmektedir.

2. وَمَنْ يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِه۪ “Rahmetinin (yağmurun) önünde rüzgârları müjdeci olarak gönderen de O’dur.” Âyetin bu cümlesinde yağmurun yağdırılması öncesinde rüzgârların müjdeleyici olarak gönderilmesi üzerinde durulmaktadır. Bu da kâinat kitabının bir başka âyetidir ve sadece Rabbimizin kontrolünde varlığını sürdürebilmektedir.

Furkân 25/48’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, kuraklıkların giderilmesi ve canlı hayatın devamı için suyun önemi tartışılmazdır. Rabbimizden başka hiçbir kuvvet rüzgâr estiremez, dolayısıyla yağmur da yağdıramaz. Eğer Yüce Allah bu sistemin işleyişini durdurmayı murad etse hiç kimsenin yapabilecek hiçbir şeyi yoktur.

Bu nedenle, insanların her an yaşayarak gördükleri ve her daim muhtaç oldukları bu büyük kanunların sahibi olan Yüce Allah’ı tek ilah olarak tanıması, başka aracı ilahçıklar edinmemeleri gerektiği kendilerine ısrarla ve devamlı olarak hatırlatılmaktadır.

3. ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ تَعَالَى اللّٰهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ “Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! Allah, onların koştukları ortaklardan çok yücedir.” Yüce Allah’ın insanoğluna sunduğu “karada ve denizin karanlıklarında yol gösterici sistemi yaratması” ve “yağmurun yağdırılması” nimetleri bağlamında bu nimetleri verirken de sistemi devam ettirirken de herhangi bir yardımcıya ihtiyaç hissetmediğini, O’nunla birlikte hiçbir ilahın bulunmadığını soru cümlesi ile ifade etmiştir.

Bu büyük hakikate rağmen, Mekkeli müşriklerin hâlâ şirk içerisinde bulundukları ve Yüce Allah’ın bu kudretini icra ederken O’na bazı ortaklar isnat ettikleri beyan edilerek, O’nun bütün ortaklıklardan yüce ve münezzeh olduğu vurgulanmaktadır.

ııı. Yaratıp Rızık Veren mi Bunları Yapamayan mı?

اَمَّنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ وَمَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Onlar mı hayırlı) yoksa yaratmaya başlayan, sonra onu iade (tekrar) eden, gökten ve yerden sizi rızıklandıran (Allah) mı? Allah’la birlikte bir ilah mı (varmış)! De ki: “Doğruysanız kesin delilinizi getirin!”

Âyetteki اَمَّنْ يَبْدَؤُا emmen yebdeu ifadesi “yoksa başlayan mı”; الْخَلْقَ el-halka kelimesi “yaratmaya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُع۪يدُهُ yu‘îdühû fiili “onu tekrar eden, yaratan (mı)”; وَمَنْ يَرْزُقُكُمْ ve men yerzükuküm ifadesi “ve size rızık veren (mi)”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gök(ler)den”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerden, yeryüzünden”; ءَاِلٰهٌ eilâhun sorusu “ilâh mı var”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile beraber”; قُلْ kul emri “de ki”;هَاتُوا hâtû emri “getirin”; بُرْهَانَكُمْ burhâneküm tamlaması “sizin delilinizi”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdıkîne kelimesi ise “doğru söyleyenler (iseniz)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tek ilah olduğunu ifade bağlamında bu âyet grubundaki son cümlelerini “yaratmayı başlatması, sonra onu iade etmesi ve insanlara rızık vericiliğiyle ilgili bilgiler gündeme getirlmektedir.

1.اَمَّنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ “(Onlar mı hayırlı), yoksa yaratmaya başlayan (yaratılışı ilk kez başlatan), sonra onu iade edecek olan (Allah) mı?” Buradaki يَبْدَؤُا yebdeü fiili hem “yoktan var etme”yi hem de yaratmanın bir “süreç” halinde gerçekleştiğini göstermektedir. Göklerin ve yeryüzünün altı evrede yaratılması(19) ile insanın çeşitli aşamalar halinde yaratılması(20) bu sürecin yaşandığının delillerindendir. İşte bu âyette de benzer bir hakikat gündeme getirilmektedir.

Yaratmaya başlamak ifadesi, bu işlemi ilk kez başlatmak, bir anlamda yoktan var etmekle ilgilidir. Benzerleri Yûnus 10/34, Rûm 30/11 ve 27’de de yer alan bu bilgiler Rabbimizin yoktan var edici olduğunu ortaya koyduğu gibi, yaratmayı hem devam ettirdiğini, hem de mahşerde diriltilmeyi sağlayacağını da anlam olarak içermektedir. Âyetin indirildiği dönem ve ilk muhataplar düşünüldüğünde yaratılışın iade edilmesinin mahşerdeki diriltilmeye delalet ettiğini de göz ardı etmemek gerekmektedir.

Yaratılışın iade edilmesi, Nahl 16/8’de belirtildiği gibi “bu dünyada yaratmanın sürdürüldüğünü” gösterebilir. Nitekim Rahmân 55/29’da “Yüce Allah’ın her an bir işte olduğu” beyan edilmektedir. İlk etapta verilmek istenen mesaj bu olsa da, maksadın âhiretteki diriltilmeyle de ilgili olduğunu unutmamak gerekmektedir. Yaratmayı başlatan ve sonrasında bunu devam ettiren kudret Yüce Allah’a aittir; başka hiçbir varlığın böyle bir gücü yoktur. Bu nedenle, Yüce Allah bu gerçeği inkârî bir soru ile ifade etmekte, yaratma ve diriltmede başkalarının etkinliğinin olamayacağını gündeme getirmektedir.

2. وَمَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ “Gökten ve yerden sizi rızıklandıran (Allah) mı (yoksa ortak koşulanlar mı?)” Konuyla ilgili son bilgi insanların rızıklandırılmasıyla ilişkilendirilmektedir. Benzer bir mesaj Yûnus 10/31’de de yer almakta ve insanlara rızık verenin sadece Yüce Allah olduğu vurgulanmaktadır.

Sebe’ 34/24’te de aynı soru sorulmakta ve cevabı da “Allah” şeklinde verilmektedir. İşte bu ve benzer âyetlerde yer alan mukayeselerde amaç, aradaki farkın görülmesi değil, diğer varlıklara bu tür sıfatların hiçbir şekilde verilemeyeceğinin öğretilmesidir. “Kim rızıklandırıyor ki?!” sorusu “elbette Allah” şeklinde cevap içerecek bir mana vermektedir.

3. ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! De ki: Eğer doğru söylüyorsanız kesin delilinizi getirin!” Bu âyet grubunda son kez yer alan ءَاِلٰهٌ مَعَ اللّٰهِ ifadesi, bütün bu sayılanları yaparken Yüce Allah’ın yardımcısının veya ortağının bulunmadığını öğretmeyi amaçlamaktadır. Aksi iddiada bulunanlara ise meydan okunmakta, iddialarında samimi iseler delillerini getirmeleri kendilerinden istenmektedir.

Âyette geçen بُرْهَان burhân kelimesi Kur’ân’da yedi kez(21) geçmekte ve “delil, kesin delil” manasına gelmektedir. Yüce Allah müşriklerin dünya hayatındaki şirklerini deşifre etmek üzere başka varlıklara tapmaları hususunda varsa delilleri getirmelerini kendilerinden isteyecektir. Âyetteki بُرْهَانَكُمْ burhâneküm ifadesi burada olduğu gibi كُمْ küm zamiriyle birlikte kullanıldığı dört yerde(22) de inkârcı muhataplara nispet edilmekte ve meydan okumaya yönelik cümlelerde zikredilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette beyan ettiği “kıyamet günü”ne tekrar gönderme yapmakta ve işte o gün dünya hayatında inkârcılığı tercih edenlere sesleneceğini haber vererek Allah’a ortak isnat edenlere “Ortak koşmanızda haklı olduğunuzu sandığınızın delilinizi getirin” diye kendilerine alaycı bir istek yönlendirecektir.

Buradaki soru elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(23)

Neml 27/59. âyetten itibaren sayılan özellikler sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu için, müşriklerin getirmesi istenen deliller de bu tür bir yaratmayla ilgili olmalı ve örnekler sunulmalıdır. Meydan okumalarda maksat muhatabın acziyetini ve yanılgı içerisinde bulunduğunu hem kendisine hem de çevresindekilere göstermek, Allah’ın sözünün mutlak doğru olduğunu ıspatlamaktır. Olmayan delil getirilmeyeceği için mesele onların delilsiz ve mesnetsiz iddialara sahip olduklarını açık bir şekilde gözler önüne sermekle ilişkili olarak anlaşılmalıdır, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Sâffât 37/79, 109, 120, 130. 2 - Sâffât 37/181.
  • Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181
• 3 - Zemahşerî, age., III, 363. 4 - Semerkandî, age., II, 614-615.
• 5 - Semerkandî, age., II, 614; Zemahşerî, age., III, 363.
• 6 - Râzî, age., XXIV, 206.
• 7 - Hacc 22/73. 8 - Fâtır 35/13. 9 - ‘Ankebût 29/41.
  • Hacc 22/73 Fâtır 35/13 ‘Ankebût 29/41
• 10 - Nebe’ 78/5. 11 - Bakara 2/22. 12 - Murselât 77/25-26.
  • Nebe' 78/5 Bakara 2/22 Mürselât 77/26
• 13 - Kehf 18/33.
  • Kehf 18/33
• 14 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 15 - Kasas 28/5. 16 - Nûr 24/55.
  • Kasas 28/5 Nûr 24/55
• 17 - Semerkandî, age., III, 492. 18 - Zemahşerî, age., IV, 594.
• 19 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 20 - Hacc 22/5; Mü’minûn 23/12-14; Secde 32/7-8; Zümer 39/6; İnsân 76/1.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Secde 32/8 Zümer 39/6 İnsân 76/1
• 21 - Bakara 2/111; Nisâ’ 4/174; Yûsuf 12/24; Enbiyâ’ 21/24; Mü’minûn 23/117; Neml 27/64; Kasas 28/75. 22 - Bakara 2/111; Enbiyâ’ 21/24; Neml 27/64; Kasas 28/75.
  • Bakara 2/111 Nisâ 4/174 Yûsuf 12/24 Enbiyâ 21/24 Mü'minûn 23/117 Neml 27/64 Kasas 28/75 Bakara 2/111 Enbiyâ 21/24 Neml 27/64 Kasas 28/75
• 23 - Bakara 2/23, 111; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/1.
  • Bakara 2/23 Bakara 2/111 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/1