Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

Yüce Allah, sûrenin 167-182. âyetlerinde müşriklerin beklentilerini, ancak yalan konuştuklarını, peygamberlere yönelik ilahi lutuflarını, insanlara belli bir süreliğine zaman tanınması gerektiğini, azapta aceleciliğin doğru olmadığını ve zatının bu tür yakıştırmalardan yüce olduğunu ifade etmektedir.

a) Müşriklerin İstekleri ve Yalancılıkları

Yüce Allah, sûrenin 167-170. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin kendilerine Tevrât ve İncil gibi bir zikir gelmiş olması durumunda Allah’ın ihlaslı kulları olacağı yalanını söylediklerini, çünkü vahyi inkâr ettiklerini, bunun karşılığını da er ya da geç göreceklerini haber vermektedir.

ı. Özel Vahiy Beklentileri

وَاِنْ كَانُوا لَيَقُولُونَ لَوْ اَنَّ عِنْدَنَا ذِكْرًا مِنَ الْاَوَّل۪ينَ لَكُنَّا عِبَادَ اللّٰهِ الْمُخْلَص۪ينَ “(Müşrikler) şöyle diyorlardı: Öncekilere (verilenlerden) bizde de bir zikr (kitap) olsaydı mutlaka Allah’ın samimi kulları olurduk!”

Buradakiوَاِنْ كَانُوا ve in kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; لَيَقُولُونَ leyekûlûne fiili “(şöyle) diyorlar(dı), (şöyle) diyenler idiler”;لَوْ اَنَّ عِنْدَنَا lev enne ‘ındenâ ifadesi “eğer bizim katımızda, yanımızda olsaydı”; ذِكْرًا zikran kelimesi “zikir, vahiy, kitap, (gerçeği) hatırlatan şey”; مِنَ الْاَوَّل۪ينَ mine’l-evvelîne sözcüğü “öncekilerden, öncekilere verilenlerden, onlar gibi”; لَكُنَّا lekünnâ fiili “muhakkak ki biz (şöyle) olurduk”; عِبَادَ اللّٰه ‘ıbâdellâhi tamlaması “Allah’ın (şöyle) kulları”; الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesi ise “ihlaslı olanları” demektir.

Burada müşriklerin mahşerde dile getirecekleri pişmanlık cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ كَانُوا لَيَقُولُونَ “(Müşrikler) şöyle diyorlardı:” Burada geçen اِنْ in edatı, fiilin başına gelen şart edatı değil, muhakkaklık manası içeren اِنَّ inne edatının muhaffef yani şeddesiz halidir.(1) لَيَقُولُونَ leyekûlûne ifadesinin başındaki lâm/le edatı manayı destekleyen bir katkı sunmaktadır. Buna göre cümle aslında bir isim cümlesi makamındadır; muhtemel manası da “Mekkeliler şöyle diyorlardı” şeklindedir.

Yüce Allah “mahşerdeki sorgulama ve yargılama esnasında” müşriklerin ortaya koyacağı pişmanlıklardan bir tanesini beyan etmektedir. Âyette yer alan كَانُوا kânû “idiler” fiili bunun geçmiş zamanda gerçekleştiğinin delilidir. Sözü edilecek pişmanlık ifadesinin “dünya hayatında” söylenmiş olma ihtimali de vardır. Üstelik bu yaklaşımın delili daha güçlüdür.

Nitekim Sâffât 37/170. âyette yer alan فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “(Ama) ileride (gerçeği) bileceklerdir!” ifadesi bu konuşmanın veya dile getirilen pişmanlığın dünyada gerçekleştiğinin delilidir. Buna göre söylemek istedikleri şey farklı bir boyut kazanmakta, Hz. Peygamber’e gönderilen vahyi hesaba katmadıkları, başka bir mesaj bekledikleri ortaya konulmuş olmaktadır.

2. لَوْ اَنَّ عِنْدَنَا ذِكْرًا مِنَ الْاَوَّل۪ينَ لَكُنَّا عِبَادَ اللّٰهِ الْمُخْلَص۪ينَ “Öncekilere (verilenlerden) bizde de bir zikr (kitap) olsaydı mutlaka Allah’ın samimi kulları olurduk!” Yüce Allah müşriklerin dile getirdiği sözlerini beyan etmekte ve kendilerince Hz. Peygamber’e indirilen vahyi beğenmeyerek eski milletlere gönderilen gibi bir kitap istediklerini ortaya koymaktadır. Söylemek istedikleri şuydu: “Eğer bizden öncekilere verilen Tevrat ve İncîl gibi bir kitabımız olsaydı elbette bizler Allah’ın ıhlaslı kulları olurduk. Eskilerin yalanladığı gibi yalanlamaz, muhalefet ettikleri gibi muhalefet etmezdik.”(2)

Müddessir 74/52’de beyan edildiği gibi müşrikler “her birine özel sahifelerden oluşan bir kitap verilmesini” istiyorlardı. Ancak yine Müddessir 74/53’te müşriklerin bu isteği yerine getirilmiş olsaydı bile inanmayacakları, çünkü kendilerinin âhiretten korkmadıkları beyan edilmektedir.

En‘âm 6/124’te geçen şu ifadeler de onların istek durumlarını ortaya koymaktadır: “Onlara bir âyet (delil) geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir.” Yüce Allah müşriklerin alay dolu ifadelerini işte bu âyetlerde dile getirmekte ve istedikleri gerçekleşseydi bile inanmayacaklarını, hakikati yalanlamış olacaklarını beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak benzer bir mesaj içeren En‘âm 6/155-157’deki bilgileri de hatırlamak gerekmektedir: “İşte bu (Kur’an da) bizim indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır. ‘Ona uyun ve takvalı (duyarlı) olun ki size merhamet edilsin!’ ‘Kitap, sadece bizden önceki iki topluluğa (Yahudi ve Hıristiyanlara) indirildi, biz ise onların okumasından gerçekten habersizdik.’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik). Veya ‘Kitap (ilahî mesaj) bize indirilseydi, biz onlardan daha fazla doğru yolda olurduk’ dersiniz diye (Kur’an’ı indirdik). İşte şüphesiz size de Rabbinizden açık bir delil, hidayet ve rahmet gelmiştir. ‘Allah’ın ayetlerini yalanlayıp onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir ki!?’ Ayetlerimizden yüz çevirenleri, yüz çevirmelerinden ötürü azabın en kötüsüyle cezalandıracağız.”

“İnkarcıların mahşerdeki pişmanlıkları” konusunu Fecr 89/24’te detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada ayrıntı vermek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in risaletiyle karşılaştıklarında öncelikle melek peygamber bekledikleri(3) için ona karşı çıkmışlardır.

Ardından da eğer bir peygamber gönderilecekse bunun iki büyük şehir olan Mekke’den Velîd b. Muğîra veya Tâif’ten Urve es-Sakafî olması gerektiğini söyleyerek büyük bir hadsizlik yapmışlardı.(4) Onlara göre –hâşâ- Yüce Allah kime peygamberlik vereceğini bilememiş, yanlış kişiyi seçmişti.

Müşriklerin risalet kurumuna bakışını Furkân 25/7’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece Furkân 25/7-8. âyetlerin mealini vermekle yetineceğiz: “(Bunun üzerine kâfirler şöyle dediler): ‘Bu ne biçim peygamber, yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip birlikte o da uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli ya da içinden (zahmetsizce) yiyeceği bir bahçesi olmalı değil miydi?’ (Ayrıca) o zalimler, (müminlere de), ‘Siz, sadece büyülenmiş bir adama uymaktasınız!’ dediler.”

Bütün bu ifadelerimizden anlaşılan ortak nokta şudur: Mekkeli müşrikler ne melek peygamber iddiasında ne de iki büyük şehirden iki hatırlı kişiye peygamberlik verilmesiyle ikna olmayacaklardı. Çünkü kendileri önceki nesiller gibi bir kitaba, bir geleneğe,(5) ilâhi bir uyarıya(6) sahip olmak istiyorlardı.

Âyette geçen zikr kelimesi “gerçeği hatırlatan şey” manasında bir kitabı veya ilahi bir mesajı karşılamaktadır. İşte beklentileri bu şekilde gerçekleşen müşrik zihniyet Hz. Peygamber’e vahyedilen ilâhi mesajlarla ilgili tutumlarını inkarcılık üzerinden geliştirmişlerdi. Devam eden âyette vurgulanan husus budur.

ıı. Vahyi İnkârın Sonucu

فَكَفَرُوا بِه۪ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “Hemen onu (Kur’an’ı) inkâr ettiler. İleride (gerçeği) bilecekler!”

Âyetteki فَكَفَرُوا ۪ fe keferû fiili “hemen örtmüşlerdi, inkâr etmişlerdi”; بِه bihî fiili “onu”; فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ fe sevfe ya‘lemûne fiili ise “ileride bileceklerdir” demektir.

Burada müşriklerin bekledikleri türden gelen mesaja karşı olumsuz tutumları gündeme getirilmektedir.

1.فَكَفَرُوا بِه۪ “Hemen onu (Kur’ân’ı) inkâr ettiler.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin sözlerinde samimi olmadıklarını ortaya koymak üzere, Tevrât ve İncîl gibi önceki kitapların hepsinin mesajını içeren ve hatırlatıcıların en büyüğü ve sonuncusu olan Kur’ân’ı yalanladıklarını beyan etmektedir.

Üstelik كَفَرُوا keferû fiilinin başındaki fâ/fe edatı takîbiyye manası vermekte ve ilahi mesaj gelir gelmez, üzerinde hiç düşünmeden, kafa yormadan, alelacele onu örtmüş, inkâr etmişlerdi. Sırf bu ifade bile onların önceki âyetlerde dile getirdikleri sözlerinde ne kadar yalancı ve samimiyetsiz olduklarını ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine bir uyarıcı (peygamber) gelmesi halinde, herhangi bir milletten daha çok hidayette olacaklarına dair bütün güçleriyle Allah’a yemin etmişlerdi. Fakat onlara uyarıcı (peygamber) gelince, bu, onların sadece nefretini arttırdı.” Benzer bir mesaj En‘âm 6/156-157’de de söz konusudur.

Konuyla ilgili mesajlarda müşriklerin, kendilerine uyarıcı gelmesi durumunda herkesten daha çok doğru yolda olacaklarına dair yemin ettikleri, ancak peygamber gelince de sadece nefretlerinin arttığı beyan edilmektedir. Onların küfürde inkarcılıklarının hem Kur’ân’ı hem de önceki mesajları içerdiği Sebe’ 34/31’de şöyle belirtilmektedir:

Kâfir olanlar şöyle demişlerdi: “Biz, hiçbir zaman bu Kur’an’a ve bundan önce gelen (kitaplara) inanmayacağız.” İşte bu âyet onların önceki âyetteki sözlerinde de yalancı olduklarının en net göstergesidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de onların Hz. Peygamber’e gelen zikri yalanladıkları beyan edilmektedir. Her iki âyetin verdiği ortak mesaj budur. Esasında En‘âm 6/33’te beyan edildiği üzere, inkârcılar peygamberleri yalanlamamakta, o zalimler Allah’ın âyetlerini yalanlamış olmaktalardı.

2. فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ “(Ama) ileride (gerçeği) bileceklerdir!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin önceki âyetlerde söyledikleri “Eğer öncekilere (verilenlerden) bizde de bir zikr (kitap, mesaj, uyarı) olsaydı mutlaka Allah’ın İhlâslı kulları olurduk!” şeklindeki dilekleri veya pişmanlıkları noktasında samimiyetsiz olduklarını beyan ettikten sonra, vahyi yalanlamalarının sonuçlarına katlanacaklarını bir tehdit ifadesi olarak dile getirmektedir.

“İleride bileceklerdir” demek, zamanı geldiğinde “yalanladıkları vahyin” aslında doğru ve gerçek olduğunun farkına varacaklardır demektir; ancak bunun kendilerine hiç bir faydası da dokunmayacaktır. Vahyi yalanlamanın faturası çok ağır gelecek ve bunun karşılığında nasıl bir azaba çarptırılacaklarını zamanı geldiğinde anlayacaklardır.(7)

Bu ifadenin gerçekleşme yeri ve zamanının hem dünya hayatı hem de mahşerde kendilerini bekleyen cehennem azabı olabileceği beyan edilmektedir.(8) Yer ve zaman her nasıl anlaşılırsa anlaşılsın, peygamberlerin dilinden insanlığa iletilen ilahi mesajları inkâr edenler er veya geç, dünyada veya âhirette bunun hesabını vermek zorunda kalacaklardır.

b) Peygamberlere Yönelik İlâhi Garanti

Yüce Allah, sûrenin 171-175. âyetlerinde bütün peygamberleri için hükme bağladığı “onların yardıma eriştirilecekleri, ordularının mutlaka galip geleceği” şeklindeki ezeli sözünü hatırlatmakta, Hz. Peygamber’in belli bir süre onlardan uzak durması gerektiğini beyan etmekte ve bir süre onları gözetlemesini, sonuçta onların da neyle karşılaşacaklarını bileceklerini ifade etmektedir.

ı. İlâhî Bildirim: Elçilerin Mutlak Galibiyeti

وَلَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَل۪ينَ اِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ وَاِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ “Yemin olsun ki gönderilmiş elçi kullarımıza (şu) sözü verdik: Onlar, mutlaka zafere ulaşacaklardır. Şüphesiz ki bizim ordumuz üstün gelecektir.”

Buradaki وَلَقَدْ سَبَقَتْ ve lekad sebekat fiili “yemin olsun ki geçmişti”; كَلِمَتُنَا kelimetünâ tamlaması “bizim (şu) kelimemiz, kararımız”; لِعِبَادِنَا li ‘ıbâdinâ tamlaması “bizim (şu) kullarımız için”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi “elçiler (olan)”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için vardır”; الْمَنْصُورُون el-mensûrûne kelimesi “zafere erdirilenler, zafere erdirilmiş olmak”; وَاِنَّ جُنْدَنَا ve inne cündenâ tamlaması “ve muhakkak ki bizim ordumuz”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için (şu) olacaktır”; الْغَالِبُونَ el-ğâlibûne sözcüğü ise “galip gelenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamberlerle ilgili zafer ve galip müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنَا لِعِبَادِنَا الْمُرْسَل۪ينَ “Yemin olsun ki gönderilmiş elçi kullarımıza (şu) sözü verdik:” Yüce Allah, önceki âyette müşrikleri “Onlar, bu inkâr ve yalanlamalarının sonuçlarını er veya geç bileceklerdir” diye tehdit edince, ardından Hz. Peygamber'in kalbini güçlendirip, ona teselli olacak şu mesajı getirmiştir: “Andolsun ki gönderilen elçi kullarımız hakkında, bizim geçmiş sözümüz vardır; onlara şöyle bir taahhüdümüz söz konusudur.”

Bu ifade Yüce Allah’ın peygamberlerine ezelde yardım sözü verdiğinin bir delilidir. Sözün geçmesi, yani böyle bir taahhüdün bulunması Yüce Allah’ın sosyal hayata dair belirlediği kanunlardır, yasalardır.

En‘âm 6/34’te “Allah’ın kelimelerini değiştirecek hiç kimse yoktur” beyanıyla dikkat çekilen husus da esasında budur. Zaten âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi bunun son derece kesin olduğunu, yemin içerecek bir netliğe ve gerçekliğe sahip kılındığını göstermektedir.

Sosyal yasalara riayet etmede en güzel ve başarılı performansı peygamberler gösterdiği için kendileriyle ilgili müjdeli sözler söz konusu edilmiştir; “muhakkak ki kelimelerimiz geçmişti” ifadesinden kasıt da bu olsa gerektir. Esasında âyette geçen كَلِمَتُنَا kelimetünâ “kelimelerimiz” ifadesinin tam karşılığı devam eden iki âyetteki müjde cümleleridir.

Yüce Allah’ın bazı kullarla ilgili olarak olumsuz bir şekilde hüküm sözünün geçtiği beyan edilmekte, eğer bir sözü geçmemiş olsaydı kendilerine azap edileceği,(9) aralarında hüküm verileceği(10) ve sonucun felaket olacağı bildirilmektedir. Bu arada kendileri azgınlığı tercih ettikleri için haklarında helak kararı verilenlerden de söz edilmektedir.(11)

Bu tür hüküm vermelerde acele edilmeme sebebi insanlara zaman tanınması ve tevbe etmelerinin beklenmesidir. Bunlardan ayrı olarak, olumlu anlamda haklarında hüküm verilenlerin cehennemden uzak tutulacakları ve cehennemin sesini dahi duymayacakları da bildirilmektedir.(12)

İşte bu bağlamda değerlendirilebilecek olumlu sözlerden birisi de peygamberlere yönelik olandır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu konu gündeme getirilmekte ve “gönderilmiş elçi kullarıyla ilgili olarak başarı ve zafer sözünün geçtiği” müjdelenmektedir. Hz. Peygamber her ne kadar son elçi olsa da onun risalet öğretilerini insanlara ulaştıranlar da benzer bir müjdeyi bilmeli ve Yüce Allah’ın onları da yardımsız bırakmayacağını unutmamalıdırlar.

2. اِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ وَاِنَّ جُنْدَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ “Onlar, mutlaka zafere ulaşacaklardır. Şüphesiz ki bizim ordumuz üstün gelecektir.” Yüce Allah bu iki âyette peygamberlerle ilgili zafer ve galibiyet müjdesini dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’ın yardım ve desteği, bazen “delilin kuvvetli oluşu”,(13) bazen “devlet ve hükümranlık”, bazen “ekonomik ve siyasal güç”, bazen de “devam ve sebat sahibi kılınmak”la mümkün olur. Müminler dünyevî şartlarının zayıflığı sebebiyle mağlub olsalar bile, aslında gâlip sayılmalıdırlar.

Dolayısıyla “ama bazı peygamberler öldürülmüş, birçok müminler de hezimete uğratılmıştır” denilerek bu gerçeğe itiraz edilemez; çünkü hayat sadece dünyadakinden ibaret değil, abedi olan âhiret hayatı asıl belirleyici olandır.

b) Bu ifade Yüce Allah’ın Âl-i İmrân 3/139’da evrensel manada dile getirdiği “Gevşemeyin, üzülmeyin; eğer inanıyorsanız siz üstün geleceksiniz” beyanıyla bire bir örtüşmektedir. Önemine binaen konuyla ilgili âyetleri burada hatırlatmakta yarar görmekteyi:

Mâide 5/23’te de olduğu gibi, çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir.

Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmektedir. Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmekte, Kasas 28/35’te Hz. Musa ve Hz. Harun’un Firavun’a ve adamlarına karşı galip gelecekleri ifade edilmektedir.

Ayrıca, yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmektedir.

Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

c) Yüce Allah’ın yardımına mazhar olup dünyada muzaffer olanlar samimiyet ve fedakârlıklarının karşılığını zaten dünyada almış olacaklardır. Eğer birtakım sebeplerle burada zafer elde edemeyenler ise ebedi cennet ödülünü kazanmakla en büyük zaferi elde etmiş olacaklardır. Nitekim İbn Abbâs’tan gelen bilgiye göre, kendilerine zahiren dünyada yardım edilmemiş olanlara âhirette mutlak surette yardım edilecektir.(14)

Bakara 2/212’de “muttaki olanlar kıyamet günü onların üzerinde olacaktır” buyrulmakta, Âl-i İmrân 3/55’te de Hz. İsâ’nın sembollüğünde peygamberlere tâbi olanların kıyamet gününe kadar kâfirlerden üstün tutulacakları ifade edilmekte, aynı gerçeğin değişik ifadelerle dile getirilmesi sağlanmaktadır.

d) Âyette geçen جُنْدَنَا cündenâ “bizim askerlerimiz” ifadesinden kasıt “Yüce Allah’ın askerleri”dir.

Kur’ân’da جُنْد cünd kelimesi tekil olarak 7 kez,(15) çoğul kalıpta cünûd olarak da 22 kez geçmektedir. Bunlardan bir kısmı “Yüce Allah’ın askerleri”(16) manasında kullanılmışken, diğerleri “insanlara”,(17) “cinlere, kuşlara”(18) ve “putlara”(19) nispet edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen askerleri hem tabii güçler olarak anlayabiliriz; hem de Yüce Allah’ın melekleri olarak yorumlayabiliriz.

Bu bağlamda Hz. Nûh’a yardım eden “su”, Hz. Hûd’a yardım eden “fırtına ve kasırga”, Hz. İbrâhim’e esenlik ve serinlik olan “ateş”, Hz. Lût’a yardım eden “deprem”, Hz. Mûsâ’ya yardım eden “deniz”, Hz. Yûnus’u barındıran “balık ve bitki”, Hz. Peygamber’e ve müminlere yardım eden “melekler”, “mağaranın kapısındaki görünmeyen askerler” vs. bu destekler arasında sayılabilir.

Yüce Allah’ın, görevini yerine getiren iradeli Müslüman kulları yetersiz kalırsa iradesiz Müslüman kulları devreye sokulur. Peygamberler tarihinde aktarılan helaklerin hepsi bu çerçevede görülmelidir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bir taraftan Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine moral kazandırılmak istenmekte, diğer taraftan da karşıtlarına gözdağı verilmektedir.

ıı. Müşriklere Zaman Tanınması

فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّٰى ح۪ينٍ وَاَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ “Belirli bir süreye kadar onlardan yüz çevir! Onları gör (gözetle); onlar da ileride görecekler.”

Buradaki فَتَوَلَّ fe tevelle emri “yüz çevir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; حَتّٰى ح۪ينٍ hattâ hînin ifadesi “belli bir süreye kadar”; وَاَبْصِرْهُمْ ve ebsırhum emri “ve onları bekle, gözetle”; فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ fe sevfe yubsırûne fiili ise “onlar da ileride görecekler” demektir.

Burada inkârcılara karşı nasıl davranması gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّٰى ح۪ينٍ “Belirli bir süreye kadar onlardan yüz çevir!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmekte ve müşriklerden, inkarcılardan yüz çevirmesini ondan istemektedir. Buradaki emir müşriklerden bir süreliğine ayrılması, onların sözlerine, davranışlarına aldırış etmemesi ve onlardan bir süreliğine uzak durup ayrılmasıyla ilgilidir.

Burada sözü edilen husus Hz. Peygamber’in müşriklere acele azap edilmesini istememesiyle de ilgili görülebilir. Zira Mekke döneminde müşriklere zaman tanınması, onların hemen aceleyle azapla helak edilmemesi, bir süre kendilerine zaman verilmesi onların tevbe etmelerini sağlama imkanıyla buluşturulmaları manasına gelmektedir.

Yüce Allah kafirlere zaman tanınmasını Hz. Peygamber’den istemekte, onu inkarcı muhataplara karşı nasıl davranması gerektiği noktasında inşa etmekte, kendisine “Sen de onlara biraz mühlet ver” emrini iletmiş olmaktadır.

Yüce Allah, bu âyette inkârcılara hemen ceza verilmemesi gerektiğini ve kendilerine zaman tanınmasını emretmektedir. Kimin ne zaman, hangi vesileyle hidâyete yöneleceği belli olmaz; hele ki bunun zamanını kullar kesinlikle bilemez. Bu itibarla insanları hemen cezalandırmak yerine, onlara biraz zaman tanımak, düşünmelerini, konuları tartma ve analiz imkânlarını kendilerine sunmak, günümüz eğitim teknikleri arasında önemli bir yer tutmaktadır.

Benzer bir konu Târık sûresinin son âyetinde de yer almaktadır. Yüce Allah orada Hz. Peygamber’e şöyle emretmektedir: “(Desteğimiz sana geleceği için) kısa bir süre kâfirlere mühlet ver.” Yüce Allah, Hz. Peygamber’den kâfirlere zaman tanımasını istemektedir. Bu zaman tanıma, “Onlar hakkında acele etme…”(20) şeklinde de dile getirilmektedir.

Her iki istekteki amaç, müminlere moral vermektir. Zaman tanınmasındaki asıl gaye, Yüce Allah’ın gaybı bilmesi ve bilahare o dönemdeki inkârcıların içinden de Müslüman olacakların çıkacağını hissettirmesidir.

Âyette sözü edilen “belli bir zaman”dan kasıt “savaş izninin verilmesi”, “Bedir”, “Mekke’nin fethi”, “kişinin ölümü” veya “kıyâmet” olabilir.(21) “Bedir” anlamıyla kastedilen husus ortadadır. “Kıyâmet” yorumu ise Tûr 52/45’e göre doğrudur. Çünkü bu âyette Yüce Allah inkârcıların bırakılmasını dile getirirken, onların terk edilme süresini “kendilerini kaybedecekleri kıyâmet günü” olarak belirlemektedir.

Kaldı ki insan için kıyâmet aslında kendi ölümüdür. Bir insan ölüme ne kadar yakınsa onun için kıyâmet de o kadar yakındır. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen حَتّٰى ح۪ينٍ hattâ hînin “belli bir zaman” ifadesi Müzzemmil 73/11’de geçen قَل۪يل kalîl “az zaman” ifadesiyle benzer bir mesaj içermektedir, diyebiliriz.

Kıyâmet olayının yakınlığı Yüce Allah için zaten doğrudur; çünkü O’na göre zaman yoktur. İnsanlar için uzun zamanlar, O’nun için çok kısadır ve yakındır.(22) Yüce Allah Hıcr 15/3’te benzer içerikte yine Hz. Peygamber’e hitap ederek, onları kendi hallerine bırakmasını emretmektedir. Onların da yiyip içerek dünya nimetlerinden faydalanabileceklerini beyan etmekte, ancak zamanı gelince gerçeği anlayacaklarını hatırlatmaktadır ki bu zaman “kıyâmet”tir.

Yüce Allah, Meryem 19/84’te de Hz. Peygamber’den acele etmemesini istemektedir. İçlerinden inananlar çıkması muhtemel olduğu gibi, inkârdaki ısrarlarıyla yaptıklarının teker teker kaydedildiği de özellikle hatırlatılmaktadır. Bu arada, inanmamakta kararlı olanlar için A‘râf 7/182-183 ve Kalem 68/44-45’te çok daha esaslı bilgiler yer almaktadır. Buna göre, kendileri farkına varmasalar da kâfirlerin yavaş yavaş, adım adım azaba sürüklendikleri haber verilmektedir.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/178’de kâfirlere zaman tanımasıyla ilgili olarak şu uyarıyı yapmaktadır: “Kâfirler sanmasınlar ki, kendilerine mühlet vermemiz onlar için daha hayırlıdır. Onlara ancak günahlarını arttırmaları için fırsat veriyoruz. Onlar için alçaltıcı bir azap vardır.”

Demek ki eğer tevbe etmez, istikamet sahibi olmazlarsa kendilerine zaman tanınması kâfirler için bir avantaj olmayacaktır. Çünkü yaşadıkları her an onların aleyhine birer günah depolama aracına dönüşmekte ve sonuçta azabın artmasına sebep olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti bütünüyle özetleyecek olursak şunu söylemeliyiz: İnkârcılara karşı şiddet, alay, hakaret ve saldırı içerikli bir iletişim içinde bulunmamak gerekir. Zaten Yüce Allah mutlak inkârcıları kendisine saklamakta ve onlara hak ettikleri cezayı kendisinin vereceğini beyan etmektedir. O halde, geriye bizim tebliğ görevini doğru yapmamız kalmaktadır.

Bizim duruşumuz insan kaybetmeye değil, onları kazanmaya dayalı olmalıdır. Bu nedenle, bugün ve burada inanmayanlar, yarın başka bir yerde başka bir vesileyle inanabilirler. Onun için, muhataba zaman tanımak ilâhî eğitimin ölümsüz ve evrensel bir ilkesidir. İnsanlara zaman tanımak, onları sıkboğaz etmemek ve hemen sonuç almayı beklememek eğitimde hayâtî bir öneme sahiptir.

2. وَاَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ “Onları gör (gözetle); onlar da ileride görecekler.” Bu ifade Hz. Peygamber’i inşa ederken müşriklere yönelik tehdit içermektedir.(23) Âyette geçen اَبْصِرْ ebsır emri “bekleyip görmek, gözetlemek, bildirmek” gibi anlamlara gelmekte ve Yüce Allah Hz. Peygamber’in onlarla ilgili herhangi bir acelecilik yapmaması gerektiğini, beklemesini, hatta onlara gerçeği öğretmesini kendisine emretmektedir.

Sonuçta vakti zamanı geldiğinde, er veya geç onların da başlarına neler geleceğini görecekleri, işin farkına varacakları, ancak bunun hiçbir işe yaramayacağını anlayacakları beyan edilmektedir.(24)

Kalem 68/5’te de bir benzeri geçen bu âyet Hz. Peygamber’i inşa ettiği gibi bütün zamanların müminlerini de inşa etmek istemekte ve onlara moral vermeyi amaçlamaktadır. Bu itibarla muhataplara zaman verilmesinin ardından, eğer bir kısmı veya çoğunluğu inkârda devam ederlerse o zaman dünya hayatlarında veya mahşerde bu inkârın ne kadar korkunç bir şey olduğunu anlayacakları ve layık oldukları azabın şiddetini fark edecekleri anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu âyette Hz. Peygamber’e moral verilip teselli edilmesi amaçlanmışken karşıtlarına da gözdağı verilmekte olduğu görülmektedir.

Âyetteki mesajı şöyle anlamak da mümkündür: “Gözetle onları ve onların bu dünyada başlarına gelecek ölüm ve esaret gibi, ahirette de azabı gözetle! Onlar da bu dünyada senin için mukaddes olan zaferi ve ilahî yardımı, âhirette de bol mükâfaatı seyredeceklerdir.”(25)

Anlaşılan o ki, Hz. Peygamber onların hem dünyadaki hem de âhiretteki perişan durumlarını görüp seyredecektir. Müşrik inkârcılar da hem kendilerinin dünya ve âhiretteki sıkıntılarını görüp yaşayacaklar; hem de müminlerin sahip kılınacağı ödülleri görüp kıskanacaklardır.

c) Azapta Acelecilikleri ve Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 176-179. âyetlerinde azapta aceleci davrananların ve uyarıdan ders almayıp azapla karşılanların sonunun çok kötü olacağını, yine de bir süre kendilerine zaman tanınması gerektiğini ve belli bir süre kendilerini gözetlemesini, sonuçta onların da durumu anlayacaklarını bildirmektedir.

ı. Acelecilik Yanlışı

اَفَبِعَذَابِنَا يَسْتَعْجِلُونَ “Azabımızı acele mi istiyorlar?”

Âyetteki اَفَبِعَذَابِنَا efebi‘azâbinâ sorusu “bizim azabımızla ilgili mi”; يَسْتَعْجِلُونَ yesta‘cilûne fiili ise “acele ediyorlar, (azabı) acele istiyorlar” demektir.

Burada müşriklerin azabı acele istemeleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah müşriklerin azabı istediklerini soru cümlesi halinde beyan etmekte, onların ölümle de Son Saat’le de mahşerle de alay ettiklerini dile getirmek istemektedir. Bir benzeri Şu‘arâ’ 26/204’te de geçen bu ifade müşriklerin azaptaki aceleciliklerini ortaya koymaktadır.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” meâlindeki âyet Kur’ân’da altı kez(26) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır.

Meryem 19/84’te de açıkladığımız üzere, Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir. Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır.

Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlard.

Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara da benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir.

Bu konuda Sâd 38/16’da “Ey Rabbimiz, bize azaptan payımızı hemen ver” şeklindeki sözleri onların alaycılıklarının bir göstergesidir. Yûnus 10/11’de dile getirildiği gibi insanların hayrı istedikleri gibi şerri de acele isteklerine Yüce Allah hemen cevap vermiş olsaydı haklarında azap hükmünün verilmiş olacağı beyan edilmektedir.

Dahası Ahkâf 46/24’te geçtiği gibi Hz. Hûd’dan benzer şekilde acele azap isteyenlere verilen korkunç fırtına ve kasırga için “Muhakkak ki o, acele istediğiniz şeydir” buyrulmakta, bu tür isteklerin nasıl karşılık göreceği ortaya konulmaktadır.

Anlaşılan o ki Hz. Peygamber çevresinde yaşanan olumsuzluk ve baskılardan bunalmıştı. Nitekim En‘âm 6/57-58’de şu ifadeler yer almaktadır: “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız. Çabucak gelmesini istediğiniz (azap) benim yanımda değildir. Hüküm ancak Allah’ındır. O hakkı anlatır ve O, doğru hüküm verenlerin en hayırlısıdır. De ki: Acele istediğiniz şey benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmişti. Allah zalimleri daha iyi bilir.”

Kâfirlerin azapları için acele edilmemesi isteği onların ihmal edildiğini göstermez. Nahl 16/61, Kehf 18/58 ve Fâtır 35/45 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın insanların kötülüklerini hemen cezalandırmadığından, azabın belirli bir güne tehir edildiğinden söz edilmektedir. Üstelik Âl-i İmrân 3/178’de dile getirildiği üzere, bu tehir/geciktirme onların yararına değil, zararına olacaktır; çünkü daha çok günah işleyecekler ve sonuçta alçaltıcı bir azaba uğrayacaklardır.(27)

Azapta acele edilmemesi gereği ayrıca muhatapların içinden bir süre sonra inananların çıkabilme ihtimalini de ortaya koymaktadır. Arzu edilen zamanda veya mekânda inanmayanların daha sonra da inanmayacakları söylenemez. Bu nedenle, ilahi bilgide neyin bulunduğu bilinemediği için bir kul olarak duygusal ve hissi davranılmaması gerektiği ayetin temel mesajını oluşturmaktadır.

ıı. Uyarıya Rağmen İnkâr Edenlerin Sonu

فَاِذَا نَزَلَ بِسَاحَتِهِمْ فَسَآءَ صَبَاحُ الْمُنْذَر۪ينَ “(Acele istedikleri azabımız) yurtlarına indiğinde, uyarılanların (fakat inanmayanların) sabahı ne kötü olur!”

Âyetteki فَاِذَا نَزَلَ fe izâ nezele fiili “indiği zaman, geldiği zaman”; بِسَاحَتِهِمْ bisâhatihim ifadesi “onların sahasına, yakın çevrelerine”; فَسَآءَ fe sâe fiili “ne kötüdür”; صَبَاحُ الْمُنْذَر۪ينَ sabâhu’l-münzerîne tamlaması ise “uyarılanların sabahı” demektir.

Burada azapta acele edenlere verilen çok önemli ve susturucu bir cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah müşriklerin alaycılıklarını, bunun gereği olarak dile getirdikleri “azabın acele gelmesi” şeklindeki meydan okumalarını cevaplamakta ve böyle bir durumda nasıl perişan edileceklerini haber vermektedir.

Âyette geçen سَاحَتِهِمْ sâhetihim ifadesi “müşriklerin sahası”, “yakın çevreleri”, “evlerinin yanıbaşları”,(28) “yurtları”, “mekânları”, “bulundukları ortamları” gibi manalar içermektedir.

Rivayet edildiğine göre, burada sözü edilen azap Hz. Peygamber’in Fetih günü Mekke’ye veya Hayber’e gelmesidir. Hatta İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber Hayber’e geldiğinde “Allah büyüktür. Hayber helak oldu. Biz bir kavmin yurduna indiğimizde uyarılanların (ve buna rağmen iman etmeyenlerin) sabahı ne kötü olur” dediği nakledilmektedir.(29) Sûrenin Mekkî oluşu bu tür rivayetlerin sıhhatini ortaya koymaya yeter.

Olay ister bu ikisi olsun, isterse başka şekilde gerçekleşmiş olsun, Yüce Allah inkârcılara azap gelmesi durumunda azapla uyarılmış olanların çok kötü bir şekilde sabahlayacaklarını, adeta tanınmaz hale geleceklerini haber vermektedir. Uyarılmalarına rağmen buna itibar etmeyenlerin akıbeti felaket olacaktır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَبَاح sabâh kelimesi “sabah” manasına gelebileceği gibi, “gelinen nokta, yaşanan dönüşüm” gibi bir anlam da verebilir. İşte ilahi azapla alay edenler bu tür bir azapla karşılaştıklarında korkunç bir şekilde etkilenecek ve kötü bir akıbete sürükleneceklerdir; âyette verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

ııı. Kendilerine Zaman Tanınması

وَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّٰى ح۪ينٍ وَاَبْصِرْ فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ “Belirli bir süreye kadar onlardan yüz çevir! (Onları) gör (gözetle); onlar da ileride görecekler.”

Buradaki وَتَوَلَّ ve tevelle emri “ve yüz çevir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; حَتّٰى ح۪ينٍ hattâ hînin ifadesi “belli bir süreye kadar”; وَاَبْصِرْ ve ebsır emri “ve bekle, gözetle”; فَسَوْفَ يُبْصِرُونَ fe sevfe yubsırûne fiili ise “onlar ileride görecekler” demektir.

Burada inkarcılara yönelik davranış bir kez daha tekrarlanarak önemine dair uyarı gündeme getirilmektedir.

Sâffât sûresinin 174-175. âyetlerinde çok küçük farklarla bir kez daha geçmiş olan bu ifadede maksat Hz. Peygamber’e bir davranış modeli öğretmek, böylece hem müminlere moral kazandırmak hem de inkârcılara gözdağı vermek amaçlanmaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’in bir süre onlara zaman tanımasını emretmekte, böylece durumlarını gözetmesini istemektedir. Sonuçta hem Hz. Peygamber ve müminler moral kazanmış olacaklar; hem de inkârcılar ne korkunç bir akıbeti hak ettiklerini göreceklerdir.

Hem Sâffât 37/174-175, hem de 178-179. âyetlerde yer alan birbirine benzer ifadelerde doğrudan bir tekrar söz konusu değildir. Sadece davranış modelinin önemi vurgulanmakta, mesaj te’kidli hale getirilmekte, bu konudaki delil güçlendirilmekte,(30) müminlere moral verilmesi istenmekte, durumun inkârcı ve alaycı muhatapların aleyhine gelişeceği dolaylı olarak bildirilmiş olmaktadır. Hatta bazı âlimlerimiz ilk verilen bilginin dünya hayatında inkârcıların yaşayacağı felaket için, yorumunu yapmakta olduklarımızda da ahiret azabının söz konusu edildiği kanaatindedir.(31)

d) Yüce Allah’ın Üç Sıfatı

Yüce Allah, sûrenin 180-182. âyetlerinde zatının Hz. Peygamber’in de her gücün ve her bir mahlûkun da Rabbi olduğunu, her türlü eksiklikten uzak olduğunu ve münezzehliğini, elçilerine esenlik lutfettiğini ve sadece âlemlerin Rabbi olan Allah’ın hamde layık olduğunu şu şekilde bildirmektedir:

“Rabbin, yani izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları niteliklerden münezzehtir (uzaktır). Gönderilen bütün rasüllere/elçilere selâm olsun! Hamd (övülme, övgü), âlemlerin Rabbi Allah içindir.”

ı. Eksikliklerden Münezzeh Oluşu

سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ “Rabbin, yani itibar sahibi Rabbin, onların yakıştırdıkları şeylerden uzaktır.”

Âyetteki سُبْحَانَ رَبِّكَ sübhâne rabbike tamlaması “senin Rabbin eksikiliklerden uzaktır, yeceler yücesidir”; رَبِّ الْعِزَّةِ rabbi’l-‘ızzeti tamlaması “izzet, şeref, onur, kuvvet, kudretin Rabbi olan”; عَمَّا يَصِفُونَ ‘ammâ yesıfûne ifadesi ise “onların nitelendirmekte, yakıştırmakta oldukları şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kuvvet ve kudreti ile müşriklerin şirk içerikli yakıştırmalarından uzak olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte, izzet ve şerefin yegâne sahibinin kendisi olduğunu ilan etmektedir. İşte böyle erişilmez bir kudretin sahibi olan Rabbinin onu terbiye ettiğini beyan etmek üzere âyette رَبّ rabb sıfatını iki kez dile getirmektedir.

Âyette iki kez geçen bu sıfatın ikincisi ilkinden bedel olarak onu açıklamaktadır. Yüce Allah hem Hz. Peygamber’in rabbidir; hem de izzet ve şerefin sahibidir. Sâffât sûresinin 171. âyetinden itibaren devam eden bölümde bu kudretin sahibi olan Yüce Allah’ın kendisine peygamberlik görevi verdiğini, ona ve bütün peygamberlerine kesin galibiyet ve zafer vadettiğini beyan etmiş bulunmaktadır.

İnkârcılara yönelik tehditlerinden caymasına imkân bulunmadığını, kuvvet ve kudretine hiç kimsenin hiçbir şekilde karşı çıkamayacağını, böyle izzet, kuvvet ve kudretin sahibi olan Yüce Allah’ın o inkârcıların, müşriklerin ve kâfirlerin zatına isnat ettikleri eksiklik vasıflarından, azap edememesi ihtimalinden, çocuk edinmesinden ve erkeklere karşı kız çocukları seçip onları evlat edindiği iftirasından münezzeh olduğuna özellikle temas etmektedir.

Esasında âyetin sonundaki عَمَّا يَصِفُونَ ‘ammâ yesıfûne ifadesi bu tür yakıştırmalardan uzak ve münezzeh olduğu manasını içerdiği gibi, âyetin başındaki سُبْحَان sübhâne kelimesi de Sâffât 37/159. âyette dile getirildiği üzere, Rabbimizin her türlü eksiklikten ve mahlûkata ait sıfatlardan münezzeh olduğu, yani yüceler yücesi olduğu manasını içermekte, tesbihin isim hali olarak kullanılmaktadır.

Ayrıca سُبْحَان sübhâne kelimesi Yüce Allah’ın hem müşriklerin nitelendirmelerinden uzak olduğunu, hem de bütün insanların tasavvurlarından uzak bir hakikatin sahibi olduğu manasını içermektedir. Şûrâ 42/11’de de beyan edildiği gibi, hiçbir beşer Yüce Allah’ın zâtını hiçbir şekilde tasavvur edemez; çünkü O’nun benzeri gibi bile hiçbir şey yoktur. Her kimin aklına Yüce Allah’ın zatıyla ilgili herhangi bir şey gelse bilinmelidir ki Allah onun dışındadır, vesselâm.

Sâffât 37/159. âyette de ifade ettiğimiz üzere, bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(32) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

Âyette geçen الْعِزَّة el-‘ızzeh kelimesi Yüce Allah’ın “kudretini, gücünü, izzetini, azametini” ifade etmektedir. Âl-i İmrân 3/26’da da geçtiği gibi, Yüce Allah dilediğini yüceltir, azîz kılar; dileğini de düşürtüp zelil hale getirebilir. Ayrıca Fâtır 35/10’da beyan edildiği üzere, izzet, şeref, onur, itibar ve haysiyet de bütünütüyle ve sadece O’nun katındadır. Böylece onur ve şeref isteyenlerin O’na yönelmesi ve itibarı sadece O’nun katında araması gerekmektedir.

Ayrıca başkalarının yanında izzet ve itibar arayanların mahcup olacağı, başka dostlar edinenlerin kaybedeceği de Nisâ’ 4/140 ve 144’te haber verilmektedir. Dahası, Münâfikûn 63/8. âyette kendilerini izzetli, kuvvetli ve güçlü sanan Medineli münafıklara seslenilmekte, izzet ve şerefin Yüce Allah’ın, O’nun elçisi Hz. Peygamber’in ve onların izinden giden müminlerin yanında olduğu, fakat münafıkların bunu bilip anlamadıkları bildirilmektedir.

ıı. Peygamberlere Esenlik Lutfedişi

وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَل۪ينَ “Gönderilen bütün elçilere selam olsun!”

Âyetteki وَسَلَامٌ ve selâmun kelimesi “ve selâm, esenlik (olsun)”; عَلَى الْمُرْسَل۪ينَ ‘ale’l-murselîne sözcüğü ise “elçilere, rasüllere, peygamberlere (olsun)” demektir.

Burada bütün peygamberlere yönelik ilahi esenlik beyanı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu sûrede kıssasını anlattığı bazı peygamberlere yani Hz. Nûh’a,(33) Hz. İbrâhim’e,(34) Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a,(35) Hz. İlyâs’a(36) teker teker selâm olsun dediği gibi bu âyetinde “bütün peygamberlere selâm olsun” buyrulmaktadır. Burada geçen سَلَام selâm ifadesinde bütün peygamberlerin hem dünyada hem de âhirette Yüce Allah’ın inkârcılara uygalayacağını söylediği helakten ve azaptan güvende kıldığı manası vardır.(37)

Âyette sözü edilen selâm ifadesinde kelimenin kök anlamı itibariyle bütün müminlere bir hitabın bulunduğu da söylenebilir. Buna göre Yüce Allah müminlerin bütün peygamberlerin risaletine teslim olmaları gerektiğini onlara söylemiş olmaktadır.(38)

Selâm konusunu En‘âm 6/54 ve Yâsîn 36/58’de, ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât 37/79’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını hatırlatalım: Başta peygamberler olmak üzere Yüce Allah bütün seçkinlere hem dünyada hem de mahşerde, cennette esenlik sunacaktır.

Hz. Peygamber’den gelen bir rivayete göre şöyle buyurmuştur: “Bana selam verdiğiniz zaman bütün peygamberlere de selâm veriniz. Çünkü ben de o peygamberlerden birisiyim.”(39) Rabbimizden niyazımız bizi de selâmına konu edindiği kulları arasına ilhak buyurmasıdır.

ııı. Hamde Layık Oluşu

وَالْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Hamd (övgü), âlemlerin Rabbi (olan) Allah içindir.”

Âyetteki وَالْحَمْدُ ve’l-hamdü kelimesi “hamd, övgü, övülme”; لِلّٰه lillâhi ifadesi “Allah’adır, Allah içindir”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘alemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada hamdin kime ait olduğu ve Yüce Allah’ın rabb sıfatı gündeme getirilmektedir.

Bu cümle Kur’ân’da altı âyette(40) geçmektedir. Âyette geçen لِلّٰه “(Hamd) Allah içindir” ifadesi hamdin sadece Allah’a yapılacağını göstermektedir. لِلّٰه lillâh kelimesinin başındaki lâm edatını “aidiyet” manasına alıp, hamdin ancak ve ancak Yüce Allah için yapılabileceğini bilmek ve bunu belirtmek gerekir. “İnsanlara hamd etmeyen, Allah’a da hamdetmez”(41) hadis-i şerifinde kastedilen hamdin asıl muhatabı, verdiği imkânlar nedeniyle Yüce Allah’tır.

İnsana yönelik gerçekleştirilen hamdin asıl amacı Yüce Allah rızasını kazanmaktır. Kur’ân’da bu anlamda bize şu âyetler hatırlatılmaktadır:

“Allah, kendisinden başka ilâh olmayan tek kudrettir. Hamd, en başta da en sonda da sadece O’na aittir; (O’na layıktır)”;(42)

“Göklerde ve yerde hamde sadece O layıktır”;(43)

“Hamd, sadece ve sadece hem göklerin Rabbi, hem de yerin Rabbi, yani bütün âlemlerin Rabbi olan Allah’a layıktır.”(44)

Rabb ve el-‘âlemîn kelimeleri hakkında Fâtiha 1/2’de detaylı bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu âyette de geçen رَبّ rabb kelimesi, Yüce Allah’ın bütün âlemlerin yani yaratılmışların sahibi olduğunu, onları yetiştirdiğini, eğitip terbiye ettiğini, onları sahipsiz bırakmayacağını ve bütün yaratılmışlara sığınaklık yaptığını ifade etmektedir.

Ayrıca, başka arayışların bâtıl olduğunu ve “mürebbinin çocuğu koruması” gibi O’nun çok daha ileri düzeyde bütün mahlûkatı koruduğunu bildirmektedir. Bu sebeple de sadece Yüce Allah hamde layıktır; gerçek ve mükemmel hamd sadece O’nun hakkıdır.

Yüce Allah sûreyi “hamd” ifadesiyle bitirmektedir. Sâffât’ın bu şekilde bitmesinin çok önemli mesaj incelikleri olsa gerektir. Fâtiha 1/2’de de açıkladığımız üzere, Fâtiha’nın hamd ile başlaması çok manidardır. Vahyin indirildiği dönemde ve o coğrafyada insanlar korkunç bir övgü sorunu yaşamaktaydı. Bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’i; bazı Hıristiyanlar Hz. İsâ’yı Yüce Allah’ın oğlu;(45) Mekkeli müşrikler ise melekleri Allah’ın kızları sanarak,(46) onları aşırı şekilde yüceltiyorlardı.

Bir mahluka layık olduğu kadar sevgi beslenmeli, bu noktada Yüce Allah’a yönelik sevgiyi gölgede bırakacak bir yanlışlık yapılmamalıydı.

İnsanlık bu sevgi noktasında çok kötü bir sınav vermiş, yanlış bir sevgi ve yanlış bir tutku sahibi olarak hamdin asıl sahibini görmezlikten gelmişti. İşte Fâtiha’nın hamd ile başlaması ve hamdin sadece Yüce Allah’a ait olduğunun ilan edilmesi son derece önemli bir durum arz etmektedir.

Bu gerekçeler gibi Sâffât sûresinin hamd ile bitişinin de bazı önemli mesaj incelikleri vardır. Bu çerçevede sûrede yer alan ve dünya hayatlarının sonu helakle neticelenen kavimlere göre Yüce Allah müminleri böyle bir akıbetten korumuş olduğu için hamd sadece O’na aittir denmektedir.

Helak edilenlerle aynı sonu paylaşmamanın yanında, Yüce Allah’ın müminlere sunduğu hem dünyevî nimetler, hem de mahşerde ikram edeceği sınırsız ödüller için O’na hamdetmek gerekmektedir.

İnsanoğluna sayısız nimeti veren kudret sadece ve sadece Yüce Allah olduğu için, hamde layık olan da sadece O’dur. Nimet vermede ortağı olmayan Yüce Allah’ın hamdedilmede de ortağı yoktur. Esasında Yüce Allah hamdin sadece kendisine ait olduğunu söylemekle insanların da O’na hamdetmesi gerektiğini öğretmektedir.

Bütün bunları dikkate alarak şunu özellikle belirtmek istiyoruz: Âhirette, cennet nimetleri içerisinde “Dualarının sonu, hamd âlemlerin Rabbi Allah’a olsun”(47) sözü söylenecektir. Bu sözü mahşerde söyleyebilmek için, hamdi dünyada dillerden ve gönüllerden eksik etmemek gerekir.

Sûrenin son üç âyetiyle ilgili olarak Hz. Peygamber’in, bir başka görüşe göre de Hz. Ali’nin şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Her kim Kıyâmet günü tam ölçü ile tartılacak bir ecir isterse, bir meclisten kalkarken son sözü bu üç âyet olsun.”(48)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 155; Zemahşerî, age., IV, 64.
• 2 - Semerkandî, age., III, 155; Taberî, age., XXIII, 113; Zemahşerî, age., IV, 64.
• 3 - En‘âm 6/8; İsrâ’ 17/92; Furkân 25/21. 4 - Zuhruf 43/31.
  • En‘âm 6/8 İsrâ 17/92 Furkân 25/21 Zuhruf 43/31
• 5 - Esed, age., s. 922’de 72. not. 6 - İslâmoğlu, age., s. 864.
• 7 - Zemahşerî, age., IV, 64.
• 8 - Semerkandî, age., III, 155.
• 9 - Enfâl 8/68. 10 - Yûnus 10/19; Hûd 11/110; Tâhâ 20/129; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14. 11 - Hûd 11/40; Mü’minûn 23/27.
  • Enfâl 8/68 Yûnus 10/19 Hûd 11/110 Tâhâ 20/129 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Hûd 11/40 Mü'minûn 23/27
• 12 - Enbiyâ’ 21/101.
  • Enbiyâ 21/101
• 13 - Taberî, age., XXIII, 114; Zemahşerî, age., IV, 64.
• 14 - Zemahşerî, age., IV, 65.
• 15 - Meryem 19/75; Yâsîn 36/28, 75; Sâffât 37/173; Sâd 38/11; Dühân 44/24; Mülk 67/20. 16 - Tevbe 9/26, 40; Ahzâb 33/9; Yasîn 36/28; Sâffât 37/173; Feth 48/4, 7; Müddessir 74/31. 17 - Bakara 2/249, 250; Yûnus 10/90; Meryem 19/75; Tâhâ 20/78; Şu‘arâ’ 26/95; Neml 27/17, 18, 37; Kasas 28/6, 8, 39, 40; Ahzâb 33/9; Sâd 38/11; Dühân 44/24; Zâriyât 51/40; Mülk 67/20; Burûc 85/17. 18 - Neml 27/17. 19 - Yâsîn 36/75.
  • Meryem 19/75 Yâsîn 36/28 Yâsîn 36/75 Sâffât 37/173 Sâd 38/11 Duhân 44/24 Mülk 67/20 Tevbe 9/26 Tevbe 9/40 Ahzâb 33/9 Yâsîn 36/28 Sâffât 37/173 Fetih 48/4 Fetih 48/7 Müddessir 74/31 Bakara 2/249 Bakara 2/250 Yûnus 10/90 Meryem 19/75 Tâhâ 20/78 Şu‘arâ 26/95 Neml 27/17 Neml 27/18 Neml 27/37 Kasas 28/6 Kasas 28/8 Kasas 28/39 Kasas 28/40 Ahzâb 33/9 Sâd 38/11 Duhân 44/24 Zâriyât 51/40 Mülk 67/20 Burûc 85/17 Neml 27/17 Yâsîn 36/75
• 20 - Meryem 19/84. 21 - Semerkandî, age., III, 156; Taberî, age., XXIII, 115; Zemahşewrî, age., IV, 65.
  • Meryem 19/84
• 22 - Me‘âric 70/6-7; Nebe’ 78/40.
  • Me‘âric 70/7 Nebe' 78/40
• 23 - Râzî, age., XXVI, 172. 24 - Taberî, age., XXIII, 115.
• 25 - Râzî, age., XXVI, 172.
• 26 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 27 - Âl-i İmrân 3/178.
  • Âl-i İmrân 3/178
• 28 - Semerkandî, age., III, 156; Taberî, age., XXIII, 115. 29 - Semerkandî, age., III, 156; Zemahşerî, age., IV, 65.
• 30 - Semerkandî, age., III, 156. 31 - Zemahşerî, age., IV, 65; Râzî, age., XXVI, 173.
• 32 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 33 - Sâffât 37/79. 34 - Sâffât 37/109. 35 - Sâffât 37/120. 36 - Sâffât 37/130. 37 - Taberî, age., XXIII, 116. 38 - Semerkandî, age., III, 156.
  • Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130
• 39 - Taberî, age., XXIII, 116. 40 - Fâtiha1/2; En‘âm 6/45; Yûnus 10/10; Sâffât 37/182; Zümer 39/75; Mü’min 40/65. 41 - Tirmizî, Birr, 35; Ahmed b. Hanbel, II, 258; III, 32.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/45 Yûnus 10/10 Sâffât 37/182 Zümer 39/75 Mü'min 40/65
• 42 - Kasas 28/70. 43 - Rûm 30/18. 44 - Câsiye 45/36.
  • Kasas 28/70 Rûm 30/18 Câsiye 45/36
• 45 - Tevbe 9/30. 46 - Nahl 16/57; İsrâ’ 17/40; Kehf 18/4; Meryem 19/88; Enbiyâ’ 21/26; Zuhruf 43/19.
  • Tevbe 9/30 Nahl 16/57 İsrâ 17/40 Kehf 18/4 Meryem 19/88 Enbiyâ 21/26 Zuhruf 43/19
• 47 - Yûnus 10/10. 48 - Zemahşerî, age., IV, 66; Kurtubî, age., XV, 141.
  • Yûnus 10/10