Kıyâmet Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 40 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “kıyâmet” anlamındaki الْقِيٰمَة el-kıyâmeh kelimesinden alan kıyâmet sûresi, inişe göre 33, resmî sıralamada 75. sûredir.

Kıyâmet sûresi, resmî sıralamaya göre öncesinde bulunan Müddessir sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Kıyâmet sûresinde kıyâmet ve sonrasına dair bilgiler verilmekte, Müddessir’de ise kıyâmet sonrasında özellikle inkârcılar için yaşanacak felâket gündeme getirilmektedir. Her iki sûrede de kıyâmet ve sonrasında insanı sıkıntıya sokacak aşırı dünya sevgisi eleştirilmekte, böylece bu iki konu iki sûrenin ortak mesajını oluşturmaktadır.

Sûrenin ilk âyetlerinde kıyâmetin kesin olarak gerçekleşeceğine dikkat çekilmektedir. İleriki bölümde inkârcı insanın nankörlüğü ve Yüce Allah’a nispet etmeye çalıştığı mahşerdeki diriltilmeye dair güçsüzlük reddedilmektedir. Ardından inkârcı insanın mahşerde kaçacak yerinin olamayacağı bildirilerek, Allah’a hesap vermekten kurtulmanın imkansızlığı vurgulanmaktadır.

13. âyetten itibaren, sorgulama ve sonrasında yaşanacak birtakım bilgilendirmeler, mazeret üretme çabalarının reddedilmesi, hükmün acele istenmemesi, kararın beklenmesinin gerekliliği hakkında şu şekilde bilgiler verilmektedir: “(Ey suçlu kişi), artık onu (yani hakkındaki bilgiyi veya hükmü) çarçabuk almak için dilini kımıldatma! Muhakkak ki onun toplanması ve okunması sadece Bize aittir. (O halde) Biz onu okuduğumuz zaman sen okunuşunu takip et! Sonra onu açıklamak da sadece Bize aittir.”

20. âyetten itibaren, nankör insan tipinin dünyayı sevip âhireti terkettiği hatırlatılarak, iyilik sahiplerinin o gün sevinçli olacakları ve ilâhî nimetleri beklemeye devam edecekleri müjdelenmektedir. İnkârcıların ise o gün mutsuz bir yüze sahip olacakları, sıkıntılı bir sürecin kendilerini beklediğini anlayacakları ve azabı hak etmiş olduklarının kınayıcı bir üslupla kendilerine duyurulacağı şu şekilde beyan edilmektedir: “(Dikkat edin!) Gerçekten can köprücük kemiğine dayanıp, ‘Tedavi edebilecek kimdir?’ dendiğinde, (can çekişen kişi) bunun gerçek bir ayrılış olduğunu anlayıp bacak bacağa dolaştığında, işte o gün sevk edilecek/varılacak sadece Rabbinin huzuru olacaktır.”

34. âyetten itibaren, öncelikle inkarcılara yönelik olarak “Lâyıktır (o azap) sana, lâyık! Evet, lâyıktır (o azap) sana, lâyık!” şeklinde seslenileceği bildirilmekte, sûrenin sonunda ise, insanoğlunun dünya ve âhirette başıboşluğa terkedilmeyeceği ifade edilmekte, yaratılışı hakkında çok özet bilgiler verilerek, onu yoktan var eden gücün mahşerde kendisini yeniden diriltmeye de kadir olduğu vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 13-19. âyetlerinde, insanoğluna mahşerde amel defterinin verilip yaptıklarından haberdar edileceğini ve insanın kendi durumuna vâkıf kılınacağını bildirmektedir. Bu arada bazı mazeretler üretmeye kalkışsa da sert bir dille paylanacağı ve artık konuşmanın değil, susup verilecek hükmün gereğini yerine getirme zamanının geldiği kendisine ifade edileceği haber verilmektedir.

a) Yargısız İnfaz Yapılmaması

Yüce Allah sûrenin 13-14. âyetlerinde “O gün, öne sürdüğü (yaptığı, öne sunduğu) ve tehir ettiği (yapmadığı) ne varsa insana bildirilecektir. Artık, insan kendi kendinin şahididir” buyurarak Kıyamet gününde yaşanacaklarla ilgili kısa bir bilgiye yer vermektedir.

ı. İnsanların Bilgilendirilmesi

يُنَبَّؤُا الْاِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ بِمَا قَدَّمَ وَاَخَّرَ “O gün, (dünyada yapıp) öne sürdüğü ve (yapmayıp) geride bıraktığı ne varsa insana bildirilecektir.”

Âyetteki يُنَبَّؤُا yünebbeü edilgen fiili “bildirilir, haber verilir, haberdar edilir, bildirilecektir”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “insana, insanoğluna”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; بِمَا قَدَّمَ bimâ kaddeme fiili “yaptığı, ileri sürdüğü, yerine getirdiği şeyle ilgili”; وَاَخَّرَ ve ahhara fiili ise “ve geride bıraktığı, yapmadığı, tehir ettiği (şeyle ilgili)” demektir.

Burada mahşerde insanoğlunun bilgilendirileceği gündeme getirilmektedir.

Kıyâmet sonrasında mahşerde insanlar “diriltilecek, toplanacak, Allah’a sunulacak, bilgilendirilecek, sorgulanacak, haklarında değerlendirme yapılacak ve en sonunda cennete veya cehenneme sevk edilecekler”dir.(1) Yorumunu yapacağımız ilk âyette, bu yedi aşamanın dördüncüsü olan “bilgilendirilme” durumu dile getirilmektedir. Yüce Allah, dünyada yaptıkları noktasında insanoğlunu mahşerde bilgilendirdikten sonra, kişiler kendi durumlarını az çok anlayacaklardır.

1. الْاِنْسَان el-İnsân Kelimesinden Kasıt

a) Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesi gereği muhatap “bütün insanlar” olabilir. Buna göre âyetin ifade ettiği husus, mahşerde bütün insanların bilgilendirileceği gerçeğinin onlara hatırlatılmasıdır. Yüce Allah insanları yargılamadan onlara cehennem azabı uygulamayacak veya cennet ödülü vermeyecektir. Yargılama gerçekleşirken de hiç kimseye yargısız infazda bulunulmayacak, herkes yaptığı ile hesaba çekilecektir.

ı. İnsanoğlu yaptığı hayrı da şerri de görecektir. Zilzâl 99/7-8’de ifade edilidği gibi hiç kimsenin yaptığı kötülük yanına kâr kalmayacağı gibi, iyiliği de zayi edilmeyecektir. Kehf 18/49’da beyan edildiği gibi mahşerde, amel defteri denilen kitap ortaya konulacak; oradaki bilgiler nedeniyle suçlular korkarak, “Şu kitaba ne oluyor da, küçük büyük demeden her şeyi sayıp dökmüş!” diye sızlanacaktır ki esasında onlar dünyada yapmış olduklarını âhirette karşılarında hazır bulmuş olacaklardır.

Çünkü Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecektir. Ayrıca insanların dünyada yaptıkları her şeyin kayıt altına alındığı ve küçük büyük bütün davranışların satır satır kaydedildiği Kur’ân’da açıkça belirtilmektedir.(2)

ıı. İnsanların yapıp öne sürdüğü ve yapmayıp geriye terk ettiği bütün davranışların veya eylemlerin yazılmakta olduğu ve her şeyin açık bir kayıt defterinde tek tek sayıldığı belirtilmektedir.(3) Benzer ifadeler başka bir âyette şu şekilde yer almaktadır: “Allah, onları dirilteceği gün ne yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah onların bütün yaptıklarını sayıp dökmüştür. Onlar ise yaptıklarını da Allah’ı da unutmuşlardır. Oysa Allah her şeye şahittir.”(4)

Her insanın tâiri, yani amel defteri boynuna asılmış olacak ve kıyâmet günü önüne açık bir şekilde çıkartılacağı bir kitap halini alacaktır. Daha sonra, kendisine “Kitabını oku! Bugün hesap görücü olarak sana kendin yeteceksin” denilecektir.(5) Hiç kimse başkasının günah yükünü yüklenemeyecek, herkese yaptığı davranışlar gösterilecek, sonra da yapılanın tam karşılığı sahibine tastamam verilecektir.(6) İnsanlara mahşerde hiçbir şekilde haksızlık edilmeyecek, herkese yaptığının karşılığı verilmiş olacaktır.(7)

ııı. Bu ve benzer âyetlerde yer alan bilgiler mahşerde her şeyin bütün detaylarına varıncaya kadar ortaya döküleceğini, yapılan yanlışlıkların yapanın yanına kâr kalmayacağını, iyiliklerin de hiçbir şekilde zayi edilmeyeceğini ortaya koymaktadır. Bütün bu âyetlerde ele alınan konular, mahşerde insanların bilgilendirileceğini hatırlatmaktadır.

İşte bu bağlamda unutulmaması gereken en önemli âyetlerden birisi de şudur: “Herkes (yapıp) gönderdiklerini ve (yapmayıp) geride bıraktıklarını bir bir anlayacaktır.”(8) İnsanoğlu dünyada yapıp öne sürdüğü ve yapmayıp tehir ettiği şeyleri görecek ve bilecektir. Âhiret âlemi yeniden inşa edilecek ve herkes dünyada neleri yaptığını ve neleri terk ettiğini çok iyi anlamış olacaktır.

b) Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesi gereği muhatap “nankör insanlar” da olabilir. Buna göre, dünyada yapıp ettiği her şeyi yanına kâr kabul eden ve Son Saat’i de mahşerdeki yargılamayı da inkâr eden bu insan tipine yönelik bir tehdit ve gözdağı verildiğini söylemek de doğrudur. İlk maddede ele aldığımız ve hakkında detaylı açıklamalar yaptığımız ilk görüşün asıl anlam olduğunu belirtmeliyiz. Ancak, sûrenin genel konusunun bu ihtimali de görmemizi gerektirdiğini söylemek durumundayız.

2. Takdim ve Tehir Edilen Şeyler Nedir?

Yorumunu yaptığımız âyette geçen “takdim edilen ve tehir edilen her şey”den kastın ne olduğu konusunda farklı değerlendirmeler yapmamız mümkündür. İnfitâr sûresinde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere bu âyetle ilgili bazı ihtimallerden söz etmek durumundayız:

a) Âyeti şu şekilde tercüme etmek mümkündür: “Her insana, öncelediği ve ertelediği her şey tek tek haber verilecektir.” Bu tercüme, insanın kendince daha fazla önem verdikleriyle, değersiz görüp terk ettiklerini içerir. Buna göre, âyette bu tür insanın övgüye lâyık herhangi bir eyleminden söz edilmemekte, karar ve tercihlerinin tamamen hatalı olduğu belirtilmektedir.

b) Âyeti, “Her insana, yaptıkları ve yapması gerektiği halde yapmadıkları bir bir haber verilecektir” şeklinde de tercüme edebiliriz. Bu ifade, insanın görev ve sorumlulukları noktasındaki duruşunu ortaya koyar. Görevini yaptı ise “takdim”i, yapmadıysa “tehir”i söz konusudur.

“Takdim”i yaptığı farzlar, “tehir”i ise yapmadıklarıdır.(9) Buna göre “takdim”ler sevapları, “tehir”ler günahları sembolize eder. Bu anlamıyla âyet, Müddessir 74/37’de sözü edilen iki seçeneği içerir: “Ya iyilik yapıp cennete gitmek ya da kötülük yapıp cehennemlik olmak.”

c) Söz konusu âyeti “Her insana (ekonomik anlamda) takdimi ve tehiri bildirilecektir” şeklinde de anlayabiliriz. Buna göre, kişinin kendisi için harcadığı malı onun “takdim”i, vârislerine bıraktığı ise “tehir”i olmaktadır.(10) Burada bir yergi ve kınama yoktur. Dahası, Taberî’ye göre bu âyet, kişinin ölmeden önce kendi elleriyle yaptıklarını ve kendisinin önder olup ölümünden sonra yapılmasını sağladığı, yani yapılmasına vesile olduğu şeylerdir.(11)

d) Âyeti “Her insana yaptığı ve hazırladığı her şey haber verilecektir” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Buna göre kişi, yaptığı hayır ve şerri görecektir ki buna “takdîm ettiği şey” denilir. “Tehir ettiği” ise, örnek olup geriye bıraktığı ve sonrakilerin de işlemesine sebep olduğu iyi veya kötü şeylerdir.(12) Tekvîr 81/14 ve İnfitâr 82/5. âyetler bu tercihin değişik ifadelerini oluşturur. Ayrıca şu mesaj konuya açıklık getirmede ufuk açıcıdır: “Her kim bir işe öncülük eder veya destek verirse ona da bir pay vardır. Kötülüğe öncülük eden veya destek verene de sorumluluk vardır.”(13)

Hz. Peygamber’in ilan ettiği şu ölümsüz prensip ise söz konusu âyetlerin tefsiri mesabesindedir: “Her kim güzel bir çığır açarsa, onu yapanların sevabından ona da vardır. Her kim de kötü bir çığır açarsa, ona da onu işleyenlerin vebali vardır.”(14)

e) Ebû Müslim bu âyetle ilgili şu yorumu yapmıştır: Her insanın ömrünün başında (muhtemelen zamanında) yaptığı şeyler “takdim”ini, ömrünün sonuna bırakıp yapamadığı şeyler ise “tehir”ini oluşturur.(15)

Bütün bu ihtimaller ışığında âyette verilmek istenen mesaj şu hakikate yöneliktir: “Her insana, yaptığı ve yapmadığı her şey bildirilecektir.” Bu tercüme, insanın neler yaptığını ve neleri yapmadığını ifade eder. Âyetin bu şekildeki mesajı çift yönlü olarak insanın bütün eylemlerini kapsar. Hem yapması gerektiği halde yaptıklarını ve yapmadıklarını, hem de yapmaması gerektiği halde yaptıklarını ve yapmadıklarını içerir.(16)

Kehf 18/49, Yâsîn 36/12, Tekvîr 81/14 ve Zilzâl 99/7-8 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, yorumunu yaptığımız âyete göre “bu dünyada yapıp ettiği ve yapmayıp terk ettiği her şey insanoğluna mahşerde bir bir haber verilecektir.” Böylece insanlar dünyada yaptıkları her şeyden haberdar edilmiş olacaklardır. İşte sûrenin bu âyetlerindeki ortak mesaj, gerçekleşecek mahşer duruşmasına insanın hazır olmasını sağlamaya yöneliktir.

ıı. İnsanın Kendine Şahitliği

بَلِ الْاِنْسَانُ عَلٰى نَفْسِه۪ بَص۪يرَةٌ “Esasında artık insan kendi kendinin şahididir.”

Âyetteki بَلِ bel edatı “aksine, bilakis, esasında”; الْاِنْسَانُ el-insânu kelimesi “insan, insanoğlu”;عَلٰى نَفْسِه۪ ‘alâ nefsihî ifadesi “onun kendi aleyhine, kendisi hakkında”; بَص۪يرَةٌ basîratün kelimesi ise “şahit, gözlemci, gözetleyici(dir)” demektir.

Burada insanoğlunun mahşerde kendi durumunun farkında olacağı gündeme getirilmektedir.

1. Âyetin başındaki بَلِ bel edatı, genel olarak “aslında, esasında, gerçekten, bilakis, aksine” gibi anlamlar vermektedir. Bu âyette özellikle önceki cümlenin tersi bir anlam verilmesi söz konusu olmadığı için, bel edatını “doğrusu şu ki, esasında, aslında, gerçekten” şeklinde anlamlandırmak gerekmektedir. Buna göre âyetin anlamı şöyle olur: “Esasında (mahşerde) insanoğlu kendisine şahit olacaktır.”

2. Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesinin kimleri içerdiği de önemli bir konudur. Önceki âyette de olduğu gibi, farklı ihtimaller üzerinde durmak, mesajın daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

a) الْاِنْسَان el-insân kelimesiyle “bütün insanlar”ın kastedildiğini söyleyebiliriz. Buna göre “insan kendi benliğine şahittir” diyerek, âyetin mesajını hem dünya hem de âhiret ile ilişkilendirmek mümkündür. İnsanoğlu dünyada iken yaptıklarına şahit olduğu gibi mahşerde de bu şahitliği devam edecektir. İsrâ’ 17/14’te dile getirildiği üzere, mahşerde hesap görücü olarak herkese bizzat kendisi yetecektir; yani bütün insanlar durumlarının ne olacağını anlayacak ve nasıl bir sonun kendilerini beklediğini fark edeceklerdir.

b) Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesinin bütün insanları değil de, “nankörler”i kapsadığını söylemek de mümkündür. Sonraki عَلٰى نَفْسِه۪ ‘alâ nefsihî ifadesinde yer alan ‘alâ edatı bu şahitliğin lehte değil, aleyhte olduğunu göstermektedir. Kişi kendi aleyhine şahitlik yapacaktır. Bu şahitliğin bazı organlar tarafından gerçekleştirileceği Kur’ân’da beyan edilmektedir.(17)

Bu âyetlerden de anlaşılacağı üzere, insanın kendi aleyhine şahitliğinde onun el, ayak, göz, kulak, kalp ve deri gibi çeşitli organları ya da o organlara dair hücreleri konuşturulacaktır. Bu anlam, “bütünü anarak parçayı kastetme kuralı” gereğidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette el-insân kelimesi kullanılmış, ancak âyetlerde sözü edilen bazı organları kastedilmiş olmalıdır.

c) Bu âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesiyle özellikle “mazeret ileri sürmeye çalışan tipler”in kastedildiği de söylenebilir. Bir sonraki âyetle bu âyeti birlikte düşündüğümüzde, bu anlamın da en az diğerleri kadar doğru olduğu açıktır. Bu durumda her iki âyetin birlikte anlamı şöyle olur: “Bazı mazeretler ileri sürmeye çalışsa da, bu insan tipine bizzat kendi nefsi aleyhte şahitlik edecektir.” Durumun vahameti ortaya çıkacak ve bu insanlar pişmanlığın en derin halini işte o zaman yaşamak zorunda kalacaklardır.

3. Cümlenin sonunda yer alan بَص۪يرَة basîrah kelimesi ise “insanın kendisini gözetlemesi” anlamına gelebileceği gibi “şahitlik yapması” anlamına da gelebilir. İnsan nefsi bu görevleri çok iyi yapar hale geleceği için, kelimenin sonuna “mübalağa” anlamı veren tâ harfi getirilmiştir.

b) Hükmü Acele Bilme Çabaları ve Alınan Cevaplar

Yüce Allah sûrenin 15-19. âyetlerinde yargılanma esnasında inkârcıların birtakım mazeret üretme çabasına girişeceklerini, ancak bunun mümkün olmayıp sonuçsuz kalacağını, inkârcı insanın mahşerdeki çaresizliğini şu ifadelerle dile getirmektedir: “(Ey suçlu kişi), artık onu (yani hakkındaki bilgiyi veya hükmü) çarçabuk almak için dilini kımıldatma! Şüphesiz onun toplanması ve okunması sadece Bize aittir. O halde Biz onu okuduğumuz zaman sen okunuşunu takip et! Sonra onu açıklamak da sadece Bize mahsustur.”

ı. Mazeret Girişimleri

وَلَوْ اَلْقٰى مَعَاذ۪يرَهُ “(Birtakım) mazeretler ileri sürmeye kalkışacak olsaydı bile (veya gerçeğin üzerini örtmeye çalışsaydı da durum değişmeyecektir).”

Âyetteki وَلَوْ اَلْقٰى ve lev elkâ fiili “atsaydı bile, bıraksaydı, ileri sürseydi”; مَعَاذ۪يرَهُ me‘âzîrahû tamlaması ise “onun mazeretlerini, özürlerini, bahanelerini” demektir.

Burada inkarcıların mahşerdeki mazeret girişimleri gündeme getirilmektedir.

1. Yorumunu yaptığımız bu âyet hem öncesiyle hem de sonrasıyla ilişkilendirilerek farklı şekillerde anlaşılabilir.

a) Bu âyeti bir sonraki âyet grubuyla ilişkilendirmek mümkündür ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Buna göre şöyle bir anlam devreye girer: “Suçlu kişi bazı mazeretler ileri sürmeye teşebbüs etmiş olsaydı da (durum değişmeyecek)”, kendisine, “artık hükmü acele elde etmek için dilini depreştirme” uyarısı yapılacaktır.

b) Bu âyet önceki âyetle ilişkilendirilince anlam şöyle olur: İnsan kendisi hakkında özür beyan etse, bunu savunsa, hatta her türlü delili bulup getirse de bunun ona hiçbir yararı olamayacaktır; çünkü bizzat nefsi kendisi hakkında aleyhte şahitlik edecektir. Buna göre, insanın bahaneler üretmesinin hiçbir anlamı olmayacaktır; çünkü bahanelerin gerçek olmadığını kendisi de bilecektir. Bir anlamda, bu bahanelere onları ortaya koyan insan bile inanmayacaktır.

2. Âyetteki مَعَاذ۪ير me‘âzîr kelimesine “örtüler” anlamı veren âlimler de vardır. Buna göre anlam “bütün örtülerini üzerine alsa da sonuç değişmeyecektir” şeklinde olur.(18) Âyetin bu şekilde yorumlanması çok önemli bir noktada önümüzü açmaktadır.

Şöyle ki: Yüce Allah Murselât sûresinde, “Bu, ağızlarını açıp konuşamayacakları bir gündür; o gün kendilerine izin verilmez ki özür dilesinler” buyurmaktadır.(19) Buna göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti ya “mazeret ileri sürme teşebbüsü” şeklinde anlamlandırmalıyız ya da söz konusu kelimeye “örtüler” anlamı vererek, “örtülerini üzerlerine çekmeye çalışırlarsa da” şeklinde açıklamalıyız.

Bu anlamı verince bu defa Mü’min 40/52’yi şöyle tercüme etmeliyiz: “O gün mazeretleri, yani gerçeği örtme çabaları zâlimlere hiçbir fayda vermez.” Mahşer mazeret ileri sürme veya gerçeği saklayabilme ya da nutuk çekme yeri değildir. Orada bütün hakikatler ortaya çıkacak ve verilecek hükme zorunlu olarak rıza gösterilecektir.

Murselât 77/35-36’da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, bu âyetlerde sözü edilenler “inkârcılar ve zâlimler”dir. Bu doğrultuda Yüce Allah tarafından, inkârda ısrar edenlere mazeret beyan etme fırsatı verilmeyeceği gibi, suçlarını itiraf edip af dileme imkânı da tanınmayacaktır.(20)

“Bugün mazeret beyan etme günü değildir” demek istenircesine, “Ey kâfirler! Bugün mazeret göstermeyin”(21) emri de bu konuda çok önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Mü’minûn 23/108’de şöyle bir ifade yer almaktadır: “Allah, onlara diyecek ki: Alçaldıkça alçalın orada! Bana karşı konuşmayın artık!”

Bütün bu âyetlerde günümüze şu mesajların verildiği kanaatindeyiz: Yüce Allah pek çok âyette inkârcıları uyarmakta, bahane üretme ve gerçeği perdeleme çabalarının yersizliğini vurgulamakta, yanlıştan vazgeçme zamanının ve mekânının dünya olduğunu bildirmektedir. Müslümanlar Müslüman kalmaya çalışmalı, inançsızlar da bu durumlarından hızla uzaklaşmalıdır.

ıı. Dilin Depreştirilememesi

لَا تُحَرِّكْ بِه۪ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِه۪ “(Ey suçlu kişi)! Artık onu (hakkındaki hükmü) çabucak almak için dilini kımıldatma!”

Âyettekiلَا تُحَرِّكْ lâ tuharrik emri “kıpırdatma, hareketlendirme, kımıldatma”; بِه bihî ifadesi “onunla ilgili”; لِسَانَكَ lisâneke tamlaması “senin dilini”, لِتَعْجَلَ lita‘cele fiili “acele elde etmek için”; بِه۪ bihî ifadesi ise “onunla, kendisiyle ilgili (hükmü)” demektir.

Burada nankör insana yönelik mahşerdeki bir uyarı gündeme getirilmektedir.

1. Büyük çoğunluk tarafından bu âyetlerdeki muhatap “Hz. Muhammed”, ele alınan konu ise “vahyi acele istemesi nedeniyle onun uyarılması” şeklinde kabul edilmektedir. Bu görüş tefsir kitaplarının hemen hemen tamamında yer almaktadır.

İslâm kültüründe genellikle vahyin indirilişi ve bu esnada Hz. Peygamber’in vahiy karşısındaki tutumuyla ilişkilendirilen bu âyetlerin, aslında bu iddiayla ilişkisi bir zorlamadan ibarettir. Konu, bütünüyle inkârcı insanın âhiretteki şaşkınlığı ve perişanlığı ile ilgilidir. Zaten âyetlerin önü ve sonu bu tercihi zorunlu kılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunun sonunda bu konuda çeşitli açıklamalar yapacağız.

2. Âyetteki hû zamirleri Kıyâmet 75/13. âyette dile getirilen ve kişiye bildirilecek olan habere gitmektedir. Bu emrin muhatabı bilgilendirilmede mazeret ileri sürmeye çalışan “nankör kişi”dir. Bu nedenle, söz konusu kişiden acele mazeretler üretmemesi istenmekte ve amel defterindeki bilgilere acele ulaşma arzusu reddedilmektedir.

Gerekçe ise, amel defterindeki bilgilerin bir araya getirilip kendisine okunması işleminin Yüce Allah’a veya meleklerine ait olduğunu bildirmektir. Nahl 16/84, Rûm 30/57 ve Murselât 77/35-36. âyetlere göre söz konusu inkârcı ve suçlu insan, bu tür mazeretler ileri sürmeyi zaten başaramayacaktır.

ııı. Belgelerin Toplayıp Okunması

اِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْاٰنَهُ “Şüphesiz ki onun toplanması ve okunması sadece bize aittir.”

Âyetteki اِنَّ عَلَيْنَا inne ‘aleynâ ifadesi “muhakkak ki sadece bizedir, bize aittir”; جَمْعَهُ cem‘ahû ifadesi “onun (o bilginin) toplanması”; وَقُرْاٰنَهُ ve kur’ânehû ifadesi ise “ve onun okuması, okutması” demektir.

Burada mahşerdeki yargılamada kişinin amelleriyle ilgili bilgilerin toplanıp sahibinin yüzüne okunması gündeme getirilmektedir.

Hem bu âyette hem de bir sonrakinde yer alan kur’ân kelimesi, konu ve bağlam gereği vahiy anlamında “Kur’ân” değil, “okumak, okunmak” demektir. Bu âyette sözü edilen durum, öncekiyle aynıdır ve mahşerde suçlu insanın, hakkındaki hükmü veya amel defterini acele elde etme girişimi sonrasında ona verilecek cevaplardan birisini oluşturmaktadır. Amel defteri kendisine verilen suçlu kişiye mahşerde şöyle denilecektir: “Kitabını oku! Bugün kendi hesabını görmek için sen sana yetersin.”(22)

Kişi amel defteriyle buluşturulduktan sonra ilâhî irade tarafından kendisine “Artık, hükmü toparlamak ve onu yüzüne okumak Bizim işimizdir” denilecektir. Bu ifade, aslında “suçun ve kararın muhatabın yüzüne okunması” uygulamasının bir delili durumundadır. Suçlu insana suçunun ne olduğu söylenmeden hakkında karar verilmez.

Mahşerde yaşanacak aşamalardan birisi olan “bilgilendirilme”de yaşanacak gerçeklerden en esaslı olanı işte budur. Buradaki “toplamak”tan maksat amel defterlerindeki bilgilerin derlenmesi, şahitliklerin gerçekleştirilmesi, organların konuşturulası vs. işlemler olmalıdır.

Âyette vurgulu bir ifadenin tercih edildiği görülmektedir. Bunun sebebi şudur: Yüce Allah yargılama işleminde tek yetkilidir; çünkü “Hesap Günü’nün yegâne sahibi O’dur.”(23) Hesaba çekmede, yargılamada ve değerlendirme yapıp son kararı vermede Yüce Allah’ın hiç kimseyle hiçbir şekilde ortaklığı olmayacaktır. O’nun zatından başka her şey dünyada olduğu gibi mahşerde de O’nun kulları hükmünde olacaktır.(24)

ıv. Okuma Sonrasına Yaşanacaklar

فَاِذَا قَرَاْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْاٰنَهُ ثُمَّ اِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ “Biz onu okuduğumuz zaman okunuşunu takip et! Sonra onu açıklamak da sadece bize aittir.”

Âyetteki فَاِذَا قَرَاْنَاهُ fe izâ kara’nâhu fiili “biz onu okuduğumuz zaman”; فَاتَّبِعْ fettebı‘ emri “uy, takip et, gereğini yerine getir”; قُرْاٰنَهُ kur’ânehû tamlaması “onun okunuşunu, okunan şeyi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّ عَلَيْنَا inne ‘aleynâ ifadesi “muhakkak ki sadece bizedir, bize aittir”; بَيَانَهُ beyânehû tamlaması ise “onun açıklaması” demektir.

Burada mahşerdeki hüküm okunması ile onun peşinden zikredilen kararın Yüce Allah tarafından gerçekleştirileceği gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا قَرَاْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْاٰنَهُ “(O halde), biz onu okuduğumuz zaman okunuşunu takip et!” Bu âyette ele alınan konu, öncekilerin devamı mahiyetindedir. Hükmü acele isteyen nankör kişi önce dilini depreştirmemesi konusunda uyarılmaktadır. Ardından, kendisiyle ilgili hükmü toparlayıp onu yüzüne okumanın ilâhî iradeye ait olduğu beyan edilmektedir. Bu âyette ise, okunan hükmün doğru olduğunu kabul edip suçunu itiraf etmesi kişiden istenmektedir.

Bu doğrultuda kendisine “hükmü okuduğumuzda, söylenenlerin doğruluğunu sen de itiraf et ve verilen hükme rıza göster” demek istenmektedir. Söz konusu ifade bu okuma işleminin Yüce Allah veya melekleri tarafından gerçekleştirileceğini, ardından da insanın onun gereğini yerine getirmek durumunda olacağını göstermektedir.

2. ثُمَّ اِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ “Sonra onu açıklamak da sadece bize aittir.” Bu ifadede dile getirilen “daha sonra açıklaması yapılacak olan husus”, amel defterinde yer alan bilgilerin veya verilen hükmün sonuç olarak neyi içermekte olduğu ile ilgilidir.

Hakkındaki hükmü eline verilen defterde gören suçlu kişi bunun ne anlama geldiğini de yine aynı makamdan, yani ilâhî kudretten öğrenecektir. İlâhî kudrete ait bu görevde insanoğlunun herhangi bir etkisinin bulunmadığı, söz konusu durumda tamamen Yüce Allah’ın iradesinin geçerli olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim âyetteki vurgulu ifade bunu gerekli kılmaktadır. Ayrıca bu meyanda kula düşen görev, verilen hükme sadece rıza göstermektir.

Âyette sözü edilen “beyan”ın ne olduğu konusunda, meselâ İsrâ’ 17/14-15. âyetler bize bir yol gösterebilir. Mahşerde kişilere amel defterleri verildikten sonra kendilerine, “Kitabını oku; bugün hesap görücü olarak sen kendine yeteceksin” buyrulduktan sonra, kitaptaki hükmün beyanı yapılırcasına şu ifadelere yer verilmektedir:

“Kim hidâyet yolunu seçerse, bunu ancak kendi iyiliği için seçmiş olur; kim de doğruluktan saparsa, kendi zararına sapmış olur. Hiçbir günahkâr, başkasının günah yükünü üstlenemez. Biz, bir peygamber gönderinceye kadar (kimseye) azap edecek değiliz.” Kanaatimiz o ki bu âyetler, Kıyâmet sûresindeki beyânın bir açıklaması durumundadır.

16-19. Âyetlerin Farklı Yorumu

Yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet sûresinin 16-19. âyetleri genellikle Hz. Peygamber ve vahiy ile ilişkilendirilmektedir. Bu durumda hem zamir kullanımlarında, hem muhatap kitlede, hem konu bütünlüğünde, hem de âyetlerin dizilişinin vahiy kontrolünde gerçekleşmesi meselesinde sorunlar meydana gelmektedir.

a) Âyetlerin Hz. Peygamber’le ilişkilendirilmesi durumunda, âyetler arasında çok büyük bir anlam kopukluğu yaşanmakta ve hiç arzu edilmeyen farklı ve Kur’ân bütünlüğünü bozan fikirlerin doğmasına neden olunmaktadır. Dahası bazıları, âyetlerin sıralanışında hataların bulunduğunu ileri sürmekte, Kur’ân vahyinin korunmuşluğu ve güvenilirliği zedelenmiş olmaktadır.

b) Bu âyetlerdeki, hatta bütünüyle sûredeki asıl konu kıyâmet ve sonrasıyla ilgilidir. Âyetleri genelde işlenen ve kıyâmet-âhiret sürecinden söz eden konu bütünlüğünden koparıp başka bir konuyla ilişkilendirmemek gerekir. Bu hitabı Hz. Peygamber ve vahiy ile ilişkisi çerçevesinde bir uyarı olarak kabul etmemek gerekir.

Çünkü bu sûrenin söz konusu âyetlerinden önce de sonra da Hz. Peygamber ve Kur’ân vahyi ile ilgili hiçbir bilgi ve işaret yoktur. Bu nedenle, bu âyetlerdeki hû zamirlerini Kur’ân’a ait kılmak, zorlama bir tercih olduğu gibi, muhatabın Hz. Peygamber olduğunu iddia etmek de aynı şekilde delilden yoksun bir yaklaşımdır.

c) Rivayetlerdeki ifadeleri sorgulanamaz bir gerçek gibi kabul edince, maalesef âyetlerin mesajları anlaşılmaz bir hal alabilmektedir. “Rivayetleri esas alıp âyetleri yorumlamak” yerine, “âyetleri esas alıp rivayetleri yorumlamak” çok daha doğru bir yöntemdir. Kabul veya ret noktasında toptancılıktan kaçınmak ve rivayetlerde seçici davranmak bir zorunluluktur.

Rivayetler arasındaki tercihte ölçü mutlak surette Kur’ân’dır, onun hakemliğidir. “Kur’ân’a uygun olan rivayetler doğrudur, aykırı olanlar ise yanlıştır.” Çünkü o tür sözler Hz. Peygamber’e ait olamazlar. Bir peygamber tebliğ ettiği vahye aykırı konuşamaz; vahye aykırı konuşan kişi de zaten peygamber olamaz.

d) Râzî, Kaffâl’den bu âyetlerin Hz. Peygamber ile ilgili değil, inkârcı kişinin mahşerdeki durumuyla ilgili olduğuna dair bir görüş nakletmektedir.(25) Bizim de benimsediğimiz bu görüşe göre âyetler inkârcı insanla ilgilidir; çünkü hitap bütünüyle ona yöneltilen ifadelerden oluşmaktadır ve bu inkârcı tip özellikle paylanmaktadır.

e) Kıyâmet sûresinde işlenen konu tektir ve 13. âyetten itibaren, âhirette karşılaşacağı uygulamalar insana bildirilmektedir. Nankör insan tipine öncelikle dünyada yaptıkları ve yapmayıp terk ettikleri haber verilecek, daha sonra kendi durumuna şahit olacağı ona hatırlatılacaktır. Ardından insanın bazı mazeretler ileri sürmeye kalkışacağından ya da gerçeğin üzerini örtme girişiminden söz edilerek, ilgili kişiye yönelik bir uyarı daha yapılmaktadır.

Aslında Yüce Allah, söz konusu insana sanki şunu söylemektedir: “Şimdi mazeret sıralamanın zamanı değildir. Sana düşen görev, sahip olduğun ve sana sunulan amel defterindeki bilgilerin okunmasını ve açıklanmasını beklemektir. Zira o amel defterinin muhataba okunması ve açıklanması Bizim işimizdir.”

f) Âyetteki mesaj, eğer iddia edildiği gibi Hz. Peygamber ve vahiy alması esnasındaki acelesi ile ilgili olsaydı, bu defa başka ve alternatif bir vahiyden daha söz etmek gerekirdi. Zira vahiy olan Kur’ân alındıktan sonra, ayrıca bir de bütün olarak onun beyanı veya izahı gibi yeni ve ayrı bir vahiy kurumundan söz etmek gerekecekti.

Bu durum, zaten kendisi beyân(26) olan Kur’ân’ın mübîn oluşuyla bağdaşmazdı. Çünkü mübîn kelimesi hem “açıklayan, açıklayıcı”, hem de “açık, apaçık olan” demektir. Kur’ân hem meseleleri hem de kendisini beyan etmektedir.

Sözün burasında En‘âm 6/114, 115, 119, A‘râf 7/52, Hûd 11/1, Furkân 25/33 ve Fussılet 41/3 gibi âyetlerde dile getirilen “Kur’ân’ın Yüce Allah tarafından tafsîl edilmesi, yani açıklanmış olması” bu ifadelerimizle kesinlikle çelişmemektedir. Çünkü Kur’ân’da bazı âyetler diğer bazılarını açıklamaktadır. Bir yerde kısa ve topluca hakkında bilgi verilen bir konu için başka yerlerde daha geniş ifadeler yer alabilir. İşte bu tür âyetler birbirinin beyanı durumunda olurlar.

g) “Yüce Allah, Hz. Peygamber’e de vahyi açıklama, onun pratiklerini uygulayarak gösterme görevini yüklemektedir. Bu, vahyin kaynağından hedefine ulaştırılması sürecinin bir beyan süreci olduğunun göstergesidir. Bu süreçte vahiy Allah’ın beyanı, muhkem âyetler müteşabih âyetlerin beyanı, Medenî sureler Mekkî sûrelerin beyanı, sünnet ve hadis Kur’ân’ın beyanıdır.”(27)

Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere, Kur’ân’da bazı âyetler diğer bazısının beyanı olduğu gibi, bazı hadislerin de Kur’ân’ı beyan olduğu görülmektedir. Zaten Hz. Peygamber’in görevleri arasında tebyîn görevinin bulunduğu Kur’ânî delillerle sabittir.(28)

Hz. Peygamber’in tebyîn görevi, vahyin kısmen zor anlaşılabilen kısımlarının tefsiri, mecaz ve istiarelerinin açıklanması, ibadetlerde ve hukukî düzenlemelerdeki örnekliği gibi konularda gerçekleşmiştir. Tıpkı Bakara 2/187’deki siyah ip - beyaz ip ifadesinin, gecenin karanlığı ile gündüzün aydınlığı anlamına geldiğinin beyan edilmesi gibi.(29)

Yine “imana zulmün karıştırılmamasının”(30) izahında buradaki zulmün, Lokmân 31/13’ün delaletiyle şirk olduğunun açıklanması gibi.(31) Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere, Hz. Peygamber’in tebyîn görevi bütünüyle Kur’ân âyetlerini içermemekte, izahta kısmen zorluk çekilen konularda kendini göstermektedir.

h) Teybîn görevinin bütünüyle mesajın açıklanıp duyurulması, yani gizlenmemesiyle ilgili olduğu da unutulmamalıdır. Bu bağlamda Bakara 2/159-161. âyetleri mutlak surette bilmek gerekmektedir: “İndirdiğimiz açık delilleri ve kitapta insanlara apaçık gösterdiğimiz hidâyet yolunu gizleyenlere (yektümûne) hem Allah hem de bütün lânet ediciler lânet eder.

Ancak tevbe edip durumlarını düzeltenler ve gerçeği açıkça ortaya koyanlar (beyyenû) başkadır. Zira ben onların tevbelerini kabul ederim. Ben tevbeyi çokça kabul eden ve çokça esirgeyenim. (Âyetlerimizi) örten (keferû) ve gerçekleri örtenler olarak (küffâr) ölmüşlere gelince, işte Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lâneti onların üzerinedir.”

İşte bu âyetlerde de yer alan tebyîn ifadesi, ilâhî bildirimlerin duyurulması ve gizlenmemesiyle ilgilidir. Bunu gizleyenler için “açıklama ve duyurmanın” zıddı olan yektümûne fiili kullanılmaktadır. Ayrıca tevbesinden sonra yeniden hakikati örtenler için keferû fiili ve bu hal üzere ölenler anlamında küffâr kelimesi kullanılmakta, bu durumda da ilâhî gerçekleri duyurmayıp üzerlerini örtenler söz konusu edilmektedir.

Âl-i İmrân 3/187’de ilâhî mesajları açıklamak, onları gizlememek bütün kitap ehlinin görevi olarak belirlenmektedir: “Allah, kendilerine kitap verilenlerden, ‘Onu mutlaka insanlara açıklayacaksınız, onu gizlemeyeceksiniz’ diyerek söz almıştı. Onlar ise bunu kulak ardı ettiler, onu az bir dünyalığa değiştiler. Yaptıkları alış-veriş ne kadar kötü!” İşte bu âyette de gerçeği duyurmak için tübeyyinünne, onu gizlememek için de lâ tektümûne fiili kullanılmaktadır.

i) Konuyla ilgili en önemli mesaj veren âyetlerden birisi de Mâide 5/15’tir: “Ey kitap ehli! Kitap’tan gizlemekte olduğunuz birçok şeyi açıklamak üzere size Rasûlümüz geldi; birçok (kusurunuzdan) da geçiyor. Gerçekten size Allah’tan bir nur, yani apaçık bir kitap gelmiştir. Allah, rızasına tâbi olanı (yani rızasını arayanı) onunla (Kur’ân ile) kurtuluş yollarına eriştirir; onları buyruğu gereği karanlıklardan aydınlığa çıkarır ve onları dosdoğru bir yola iletir.”

Kitap ehlinin “gizledikleri şeyler” Hz. Peygamber’in risaleti ve ilahi vahiy olan Kur’ân’ın indirilişiyle ilgili bilgiler, bazı cezalar, içki ile ilgili yasaklar, faizle ilgili uyarılar vs olmalıdır. Müfessirlerimiz bu konuda bazı detaylı bilgiler verse(32) de aslında kitap ehlinin temel problemi risaleti ve vahyi inkâr etmeleri olduğu için gizledikleri bilgiler de bununla ilgili görülmelidir.

İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’in onların gizlediği pek çok şeyi tebyîn ettiğini, açıkladığını, yani onları açıklayıp duyurduğunu, böylece gizliliklerini giderdiğini ifade etmektedir. Burada geçen yübeyyinu fiiline bilinen anlamda “izah etmek” manası değil de âyette tuhfûne “gizliyorsunuz” fiiliyle ilişkili olduğu için “ilan etmek”, “duyurmak” anlamı verilmelidir.

j) Rahmân 55/3’te sözü edilen el-beyân ise Kur’ân’dan önce ilk insandan itibaren bütün insanlığa öğretilen veya onun fıtratına yerleştirilen “olayları kavrama, ayırt etme, eşyayı soyutlama, ona adlar verme ve onu zihninde kategorize etme yeteneği” olarak algılanabilir.(33)

Bütün bu anlattıklarımız, Kıyâmet sûresinde geçen beyânın Kur’ân’ın beyanıyla ilgili olmadığını, kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacak bilgilendirilmenin bir parçasını oluşturduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü konu bütünlüğü bunu zorunlu kılmaktadır. Araya Kur’ân ve Hz. Peygamber’le ilgili yeni bir pasajın girmesi konu bütünlüğünü bozduğu gibi, âyetlerin anlaşılmasını da hayli zorlaştırmaktadır. Sonuçta bu durum, haliyle zorlama yorumları ve telafisi imkânsız hataları da beraberinde gerektirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Kıyâmet sûresinin 16-19. âyetleri, daha önce de belirttiğimiz üzere müfessirlerimiz tarafından büyük çoğunlukla Hz. Peygamber’in vahiy alması esnasındaki acelesiyle ilişkilendirilmektedir. Bu kanaatin hatalı olduğunu beyan edip, âyetleri “nankör insanın mahşerde yaşayacağı felâketler” şeklinde izah etmeye çalıştık. Bununla birlikte, vahyin acele istenmesi konusunda Kur’ân’da herhangi bir bilginin bulunmadığını da kesinlikle söylemek istemiyoruz.

Kur’ân’da Hz. Peygamber’e yönelik olarak, vahiy alırken acele etmemesi konusunda Tâhâ 20/114’te açık bir uyarı bulunmaktadır: “Gerçek hükümdar olan Allah, yücedir. O’nun sana olan vahyi tamamlanmadan önce Kur’ân’ı (okumakta) acele etme ve ‘Rabbim, benim ilmimi artır’ de.” İşte bu âyet, Hz. Peygamber’in vahiy alırken, henüz vahiy tamamlanmadan önce acele etmemesi gerektiği konusunda açıkça uyarıldığını göstermektedir.

Bir önceki âyette de yani Tâhâ 20/113’te aynı konu işlenmektedir: “Biz onu böylece Arapça bir Kur’ân olarak indirdik ve onda ikazları tekrar tekrar açıkladık. Umulur ki onlar (bu sayede günahtan) korunurlar yahut da o (Kur’ân) kendileri için bir ibret ortaya koyar.” Durum böyle olunca, Tâhâ sûresinin bu âyetlerinde vahyin indirilişi esnasında Hz. Peygamber’in Kur’ân’ı alma konusunda acele etmemesi noktasında uyarıldığı açıkça görülmektedir.

Tâhâ sûresinden naklettiğimiz bu âyetlerde, Kur’ân’ın indirilmesinden, içeriğinden, öğüt oluşundan ve vahyedilişinden söz edilmektedir. Ancak, Kıyâmet sûresinde işlenen konunun Hz. Peygamber veya vahyin alınması ile ilgili olabileceğine dair böyle hiçbir işaret bulunmamaktadır.

İsrâ’ 17/105-106. âyetlerde Kur’ân’ın bir amaç için indirildiği, onun da hakkı getirdiği, Hz. Peygamber’in müjdeci ve uyarıcı olarak gönderildiği, vahyin insanlara dura dura okunması için âyet âyet, sûre sûre ayrıldığı, indirildiği ve onun peyderpey inzal edildiği konuları işlenmektedir. Furkân 25/32’de ve Müzzemmil 73/4’te yine Kur’ân’ın tane tane, parça parça indirilip okunduğu veya okunması gerektiği ifade edilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - kıyâmet sonrası mahşerde yaşanacak yedi aşama hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve kıyâmet-Âhiret Süreci, İkinci bölüm.
• 2 - Kamer 54/52-53. 3 - Yâsîn 36/12. 4 - Mücâdele 58/6. 5 - İsrâ’ 17/13-14. 6 - Necm 53/38-41. 7 - Yâsîn 36/54.
  • Kamer 54/53 Yâsîn 36/12 Mücâdele 58/6 İsrâ 17/14 Necm 53/41 Yâsîn 36/54
• 8 - İnfitâr 82/5.
  • İnfitâr 82/5
• 9 - Taberî, age., XXX, 86. 10 - Yazır, age., IX, 48. 11 - Taberî, age., XXIX, 183. 12 - Taberî, age., XXX, 86. 13 - Nisâ’ 4/85.
  • Nisâ 4/85
• 14 - Müslim, Zekât, 69; İlim, 15; Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb en-Nesâî, es-Sünen, Haleb, 1986, Zekât, 64; Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd ibn Mâce, es-Sünen, İstanbul, 1992, Mukaddime, 14; Ahmed b. Hanbel, IV, 357, 359, 360, 361. 15 - Râzî, age., XXXI, 77. 16 - Taberî, age., XXIX, 183-184; Zemahşerî, age., IV, 648; Râzî, age., XXX, 221.
• 17 - İsrâ’ 17/36; Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20.
  • İsrâ 17/36 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/20
• 18 - Ferrâ, age., III, 211; Zemahşerî, age., IV, 648. 19 - Murselât 77/35-36.
  • Mürselât 77/36
• 20 - Nahl 16/84. 21 - Tahrîm 66/7.
  • Nahl 16/84 Tahrîm 66/7
• 22 - İsrâ’ 17/14.
  • İsrâ 17/14
• 23 - Fâtiha 1/4; Mü’min 40/16; İnfitâr 82/17-19. 24 - Meryem 19/93.
  • Fâtiha 1/4 Mü'min 40/16 İnfitâr 82/19 Meryem 19/93
• 25 - Râzî, age., XXX, 223-224. Bu konuda Elmalılı Hamdi Yazır da bu görüşün mümkün olduğunu, ancak daha doğru olanın, konunun Hz. Peygamber ile ilişkilendirilmesi olduğunu belirtmektedir (Bk. Yazır, age., VIII, 442-443).
• 26 - Âl-i İmrân 3/138.
  • Âl-i İmrân 3/138
• 27 - İslamoğlu, Üç Muhammed, s. 248. 28 - İbrahim 14/4; Nahl 16/44, 64. 29 - Buhârî, Tefsîr Sûre 2.
  • İbrâhîm 14/4 Nahl 16/44 Nahl 16/64
• 30 - En‘âm 6/82. 31 - Buhârî, Tefsîr Sûre-i En‘âm.
  • En‘âm 6/82
• 32 - Semerkandî, age., I, 378; Taberî, age., VI, 160; Zemahşerî, age., I, 605.
• 33 - İslamoğlu, Üç Muhammed, s. 246-247.