Kâf Suresi

Mekke döneminde risaletin 5. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “mukatta‘a harflerinden biri olan”قٓ kâf harfinden alan Kâf sûresi, iniş sırasına göre 36, resmî olarak 50. sûredir.

Kâf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medine dönemi sûrelerinden olan Hucürât sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hucurât sûresinin 7. âyetinde Yüce Allah’ın insanların fıtratına küfür, fısk ve isyanı çirkin gösterdiği beyan edilmekte, Kâf suresi 16. âyette de nefsin insana kötü vesveseleri fısıldadığı gündeme getirilmektedir. Hucurât 17’de yaptığı iyiliği başa kakanlar, Kâf 25’te ise hayra engel olanlar eleştirilmektedir. Bu arada her iki surede de mümin ve muttaki olanların ödüllendirileceği beyan edilmektedir.

Kâf suresinin ilk âyetlerinde Kur’ân’a, Hz. Peygamber’e ve ahirete inanmayanlara dair bilgiler verilmekte, ardından kâinat kitabına dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda göğün bina edilmesi, süslenmesi, hiçbir eksik gedik barındırmaması, yeryüzünün genişletilmesi, içinde ağır baskıların bulundurulması ve her tür güzel bitkilerin orada yaratılması hakikati görmek isteyenler için bir ibret konusu olarak işlenmektedir. Ayrıca gökten bereketli suların indirilip çeşitli bahçeler, hasat edilen tahıllar, salkım salkım meyveleriyle boylu poslu hurma ağaçları bütün kullar için bir rızık vesilesi olarak tanıtılmaktadır. Özellikle bitkilerin yeşermesi, öldükten sonra diriltilmenin bir delili olarak sunulmaktadır.

12. âyetten itibaren, daha önce helak edilen kavimlerin peygamberlerini yalanlamaları ve Yüce Allah’ın onlara vaadettiği azabın gerçekleştiği hatırlatılmakta, bu arada ilk yaratmada yorulmayan ilahi iradenin yeniden yaratmaya da gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, insanoğlunun dünyada yaptığı her şeyin kaydedilmekte olduğu, mahşerde bütün gerçeklerin ortaya döküleceği, birbirini suçlayanlara uyarıda bulunulacağı ve cehennemi hak edenlerin cehenneme, cenneti hak edenlerin de cennete gideceği bildirilmektedir.

36. âyetten itibaren, ilahi bildirimlerin birer öğüt olduğu, bunlara itibar edilip Allah’ı tesbih etmenin önemi vurgulanmakta, dirilten ve öldüren ilahi gücün aynı zamanda son durak olduğu, insanları toplayıp yargılamanın Allah için son derece kolay olacağı beyan edilmektedir.

Son âyette ise, karşıt söylemlere aldırış etmeden Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerine gönderilmiş bir zorba olmadığı ifade edilerek, öğüdün Kur’ân’la verilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, surenin 12-18. âyetlerinde önceki kavimlerin bir kısmını hatırlatmakta, peygamberlerini yalanladıklarını ve diriltilmeyi inkâr eden inkarcılara cevap vermektedir. Daha sonra Yüce Allah’ın insana şah damarından daha yakın olduğunu ve nefsin insana neler fısıldadığını bildiğini, dolayısıyla davranışların kayıt altına alındığını beyan etmektedir.

a) Yüce Allah’ın Azgınlara Karşı Kudreti

Yüce Allah, surenin 12-15. âyetlerinde daha önce helâk edilmiş olan milletlerden sekiz kavmi hatırlatmaktadır. Bunlar Nûh kavmi, Ress halkı, Semûd ve ‘Âd kavimleri, Firavun, Lût’un kardeşleri, Eyke halkı ve Tübba‘ kavmidir. Bunların ortak özelliği peygamberlerini yalanlamaları ve kendilerine azap sözünün dünyada gerçekleştirilip helak edilmeleridir.

Bu hatırlatmalardan sonra, Yüce Allah’ın insanoğlunu ve kâinatı ilk yaratmasında herhangi bir yorgunlukla karşılaşmadığı için yeniden yaratmasından şüphede bulunmamak gerektiği de şu şekilde dile getirilmektedir: “İlk yaratmada âcizlik mi gösterdik! Aksine, onlar yeni bir yaratma hususunda şüphe içindedirler.”

ı. Helak Edilen Sekiz Kavim

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَاَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَاِخْوَانُ لُوطٍ وَاَصْحَابُ الْاَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ “Onlardan önce Nuh kavmi, Ress halkı, Semûd ve Âd (kavmi), Firavun, Lut’un kardeşleri, Eyke halkı ve Tübba‘ kavmi de yalanlamıştı.”

Buradaki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”;قَبْلَهُمْ kablehum ifadesi “onlardan önce de”; قَوْمُ نُوح kavmu nûhın tamlaması “Nûh kavmi”; وَاَصْحَابُ الرَّسِّ ve ashâbu’r-ressi tamlaması “ve Ress halkı”; وَثَمُودُ ve semûdü kelimesi “ve Semûd (kavmi)”; وَعَادٌ ve ‘âdün sözcüğü “ve ‘Âd (kavmi)”; وَفِرْعَوْنُ ve fir‘avnu kelimesi “ve Firavun”; وَاِخْوَانُ لُوطٍ ve ıhvânu lûtın tamlaması “ve Lût’un kardeşleri”; وَاَصْحَابُ الْاَيْكَةِ ve ashâbu’l-eyketi tamlaması “ve Eyke halkı”; وَقَوْمُ تُبَّعٍ ve kavmu tübba‘ın tamlaması ise “ve Tübba‘ kavmi, toplumu” demektir.

Burada inkarcı azgın kavimlerden verilen örnekler ve onların hakkı yalanlamasının nedeni gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyetlerde sekiz kavmin adını zikrederek, onların ortak özelliklerini ve kendilerini helake sürükleyen sebebin, peygamberlerini ve dolayısıyla onlara gelen ilâhî prensipleri yalanlamaları olduğuna dikkat çekmektedir. Elçiyi yalanlamak onu göndereni yalanlamak demektir; En‘âm 6/33’te de dile getirildiği gibi, burada sözü edilen yalanlamada muhatap aslında peygamberler ve tebliğ ettikleri mesajlar değil, Yüce Allah’ın âyetleridir.

Geçmiş kavimlerin peygamberlerini yalanlamaları ve sonuçta çeşitli şekillerde helak edilmeleri Kur’ân’da sıklıkla hatırlatılmaktadır. Bu bilgiler bir tarafa, Yüce Allah burada sekiz grubun, peygamberlerini yalanladıklarını beyanla şu isimleri saymaktadır:

1. Hz. Nûh’un kavmi

قَوْمُ نُوح kavmu nûhın “Nûh kavmi.” Hz. Nûh’un kıssası hakkında geniş bilgilendirmeyi Nûh 71/1’de yapacağız. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Nûh kelimesi bazen müstakil, bazen de kavm kelimesiyle birlikte Kur’ân’da 43 kez yer almaktadır. Bu kavim peygamberleri olan Hz. Nûh ile ve ona inananlarla alay etmiş, Furkân 25/37’de de dile getirildiği gibi, peygamberleri yalanlamalarından ve elbette müminlere baskı kullanıp onlarla alay etmelerinden dolayı sonunda boğularak helak edilmişlerdir.

Kur’ân’da hakkında en çok bilgi verilenlerden olan Hz. Nûh’un kavminin, peygamberi yalanlamanın ve müminlere baskı uygulayıp onlarla alay etmenin ağır faturasını nasıl ödediği bir ibret unsuru olarak zikredilmiştir. Bu doğrultuda 71. sûre, adını Hz. Nûh’tan almış ve kavim ile peygamberlerinin ilişkisi söz konusu edilmiştir.

2. Ress halkı

اَصْحَابُ الرَّسّ ashâbu’r-ressi “Ress halkı.” Furkân 25/38’de de geçen ress kelimesi, “batarak veya kapatılarak körelmiş kuyu”, ashâbu’r-ress de bu kuyunun çevresinde yaşayanlar demektir. Bu kavmin kimler olduğu kesin olarak bilinememekte, haklarında farklı görüşler ileri sürülmektedir. Bunların Arabistan’ın kuzeyinde yaşadıkları, ashâb-ı uhdûd (çukur kazanlar) oldukları iddia edilmektedir.(1) Orta Arabistan’ın Kasîm bölgesinde yaşayan bir grup olduğu da beyan edilmektedir.(2)

İbn Abbâs’tan gelen rivayetlere göre bunlar Semûd kavmi veya Azerbaycan vadisinde uygarlık meydana getiren bir kavim olabilir. Katâde bunların Yemâme’de Fele adıyla bilinen bir köy halkı olduğunu, Semûd kavminden sonra yaşadıklarını ve peygamberlerini öldürdüklerini bildirmektedir. Bunların Hz. Şu‘ayb’ın veya Hanzala adlı peygamberin ya da Câlût’un kavmi oldukları da iddia edilmektedir.(3) Başka bazı âlimler de bunların Antakya’lı ve başlarındaki kişinin de marangoz Habib-i Neccâr olduğunu ifade etmişlerdir.(4)

3. Semûd kavmi

ثَمُود semûd “Semûd kavmi.” Semûd kelimesi Kur’ân’da 26 kez yer almaktadır. Şu‘arâ’ 26/141’de de açıkladığımız üzere, bu kelime, “az su” anlamındaki s-m-d kökünden türetilmiştir. Az yağan yağmuru, kayalarda açtıkları sarnıçlarda biriktirdikleri için bu isimle anılan Semûd kavmi, Hz. Sâlih’in kavmidir.

Hıcr adıyla da anılan bir bölgede yaşayan ve Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd kavmi, suları az olduğu için biriktirme amaçlı kaya yontmak ve sarnıç yapmakla meşguldüler. Bu kavim, bugün Medâin-i Sâlih diye bilinen, Arabistan’ın kuzeyinde bulunan kaya kentlerinden oluşan bölgede yaşamışlardı.(5)

4. ‘Âd kavmi

عَاد ‘âd “‘Âd kavmi.” ‘Âd kelimesi Kur’ân’da 24 kez yer almaktadır. Hûd 11/50’de de haklarında bilgi verdiğimiz gibi, Kur’ân’da “ilk ‘Âd” adı da verilen(6) ‘Âd kavmi, peygamberleri Hz. Hûd olarak belirlenen, efsanevî İrem Bağları’nın sahibi olan, Ahkâf adıyla bilinen ve Ummân ile Hadramevt arasında yer alan geniş çöl bölgesinde yaşamış bir kavim idi.

Burası, Arabistan yarımadasının güneyinde, okyanusa paralel uzunca bir çölün ve vadinin içerisinde bulunuyordu.(7) Peygamberlerini dinlememenin sonucunda, yedi gün sekiz gece kesintisiz süren, kökünden kopartılmış hurma kütükleri gibi insanları öteye beriye savuran şiddetli bir kasırga ile helak edilmişlerdi.(8)

5. Firavun

فِرْعَوْن fir‘avn “Firavun.” Fir‘avn kelimesi Kur’ân’da 74 kez yer almaktadır. Hz. Mûsâ’nın risaletini tebliğde kendisiyle mücadele eden ve Kur’ân’da kıssası en çok anlatılanlardan birisi olan Firavun’un asıl adının II. Ramses veya II. Thutmose olduğu ifade edilmektedir. Bu âyetlerde sözü edilenler “kavim”, “ashâb” veya “kavim adı”yla anılmasına rağmen, Firavun’un tek isim olarak gelmesinin muhtemel sebebi, kavmini sürüleştirmesi ve idareyi tek elden yürüten bir zorbalık sergilemiş olmasıydı.

Bilindiği üzere فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi aslında bir isim değil, sıfattır. Mısır’da hükümran olan yöneticiler için bu sıfat övücü bir anlamda kullanılmaktaydı. Kur’ân, bu tür konuları anlatırken özellikle isimler üzerinde yoğunlaşmaz. Çünkü amaç mesajın bölgesel kalmayıp evrensele taşınmasıdır. Bu nedenle Firavun’un da asıl adının söylenmeyip Firavun denmesi oldukça manidardır.

Kur’ân, Firavun’un öldüğünü, ancak firavunluğun devam edeceğini beyan etmek istemektedir. İşte o, nasıl denizde avenesiyle birlikte boğulduysa, firavunlaşanlar da benzer akıbeti yaşayacaktır. Denizde olmasa da inkâr denizinde boğulmaktan kurtulamayacaklardır. Sesleriyle, gürültüleriyle, zulümleriyle ve baskılarıyla hakkı ve hakikati boğmaya çalışanlar hak ettikleri akıbeti yaptıkları zulüm cinsinden yaşayacaklardır.

6. Hz. Lût’un Kardeşleri

اِخْوَانُ لُوط ıhvânu lûtın “Lût’un kardeşleri.” Hz. Lût ve kavmi hakkında Şu‘arâ’ 26/160’ta çeşitli bilgiler vermiştik. Lût kelimesi bazen müstakil, bazen de tamlamalar şeklinde Kur’ân’da 27 kez yer almaktadır. Kıssası sıklıkla tekrarlanan Hz. Lût’un kavmi, homoseksüellik denen cinsel sapkınlıkları nedeniyle helak edilen bir kavim olarak bilinmektedir. Sodom ve Gomore denen şehirlerin sakinleri olan bu kavim, şehirlerin altını üstüne getiren büyük bir deprem felaketiyle yok edilmiştir.

7. Eykeliler

اَصْحَابُ الْاَيْكَة ashâbu’l-eykeh “Eykeliler.” Ashâbu’l-Eykeh tamlaması Kur’ân’da 4 kez(9) yer almaktadır. Eykeh, birbirine girmiş ağaçların bulunduğu bölgedir. Haklarında Şu‘arâ’ 26/176-191’de bilgi verdiğimiz Eyke halkına Hz. Şu‘ayb’ın peygamber olarak gönderildiği ifade edilmekte, kıssasının bir kısmı anlatılmaktadır. A‘râf 7/85’te ve Hûd 11/84’te Hz. Şu‘ayb’ın Medyenlilere peygamber olarak gönderildiği beyan edilmektedir. Buradan hareketle, Eyke ve Medyen’in aynı yerin iki ismi veya birbirine çok yakın iki bölgenin ismi olduğu anlaşılmaktadır.(10)

8.Tübba‘ halkı

قَوْمُ تُبَّع kavmu tübba‘ “Tübba‘ halkı.” Dühân 44/37’de de geçen tübba‘ kelimesi, Yemen krallarının unvanıdır. Kavmu tübba‘ın ifadesi ise bu kralların yönetiminde yaşayan halk demektir. Çevredeki devletçikleri kendilerine bağladığı için bu adı aldıkları ifade edilmektedir. Bunlar aynı bölgede çok daha önce yaşayan ‘Âd kavminden ayrıdır. Çünkü her ikisi de ayrı ayrı olarak bu âyetlerde yer almaktadır.

Tübba‘ adlı kişinin sâlih biri olduğu, tevhide inandığı, yahudi dinine mensup olduğu ve hakkında Hz. Peygamber’in, “Tübba‘a lanet etmeyiniz; çünkü o Müslüman olmuştu”(11) dediği bir zat olduğu beyan edilmektedir.(12) Tübba‘ için Hz. Ayşe’nin de “O sâlih bir adamdı” dediği rivayet edilmektedir.(13) Semerkandî bunların Himyerliler olduğunu bildirmektedir.(14) Tamlamanın ilk kelimesi kavm olduğu için, burada sözü edilen tübba‘ın bir peygamber için kullanılmış olma ihtimali yüksektir. Gerçeği sadece Allah bilir.

ıı. Peygamberleri Yalanlamanın Sonu

كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَع۪يدِ “Hepsi elçileri yalanlamıştı. Böylece (azap) tehdidim gerçekleşmişti.”

Âyetteki كُلّ küllün kelimesi “hepsi”; كَذَّبَ kezzebe fiili “yalanlamıştı”; الرُّسُلَ er-rusüle sözcüğü “elçileri, resülleri, peygamberleri”; فَحَقَّ fe hakka fiili “gerçekleşmişti”; وَع۪يدِ va‘îdi tamlaması ise “benim azap tehdidim” demektir.

Burada sözü edilen azgın kavimlerin azgınlık sebbei ve sonuçları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah burada isimlerini zikrettiği kavimlerin ortak özelliklerinin “peygamberleri yalanlamak” olduğunu(15) ve sonunda azap tehdidinin onlar hakkında gerçekleştiğini beyan etmektedir. Elbette bu beyanda müminlere moral verilirken, hem o günün hem de bütün zamanların inkârcılarına gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Adı geçen sekiz kavmin “yalanlamak” şeklinde ifade edilen ortak özellikleri, başka âyetlerde çeşitli açılımlara kavuşturulmaktadır. Meselâ Tevbe 9/70’te çeşitli kavimlerin kendilerine açık deliller gelmesine rağmen onlara itibar etmeyip kendilerine zulmettikleri ifade edilmektedir. Hacc 22/42-45’te birtakım kavimlerin peygamberlerini yalanladıkları, kendilerine mühlet verilmesine rağmen hakikate geri dönmedikleri, bunun sonucunda helak edildikleri bildirilmektedir.

Sâd 38/12-14’te de benzer gerekçeler yer almakta, elçileri yalanlayan kavimlere ilâhî azabın gerçekleştiği hatırlatılmaktadır. Hâkka 69/10’da ifade edildiğine göre bu kavimler “Rablerinin her bir elçisine isyan etmişler, onlara karşı gelmişler”di. Fecr 89/11-12’de ise “onların azgınlık yaptıkları ve toplumda fesatlık çıkardıkları” beyan edilmektedir.

Bu kavimlerin hepsi, yaşadıkları şehir veya ülkelerde, idareleri altında bulunan insanlara yönelik azgınlık yapmış, hadlerini aşmış, zulmün her çeşidini kendilerine reva görmüş, isyan uygulamalarını toplumun başına saran bir ortak azgınlık ve sapkınlık sergilemişlerdi. Yaşadıkları dönemler her ne kadar birbirine uzak idiyse de, yaptıkları azgınlık ve bozgunculuk hepsinin aynı sıfatla ve birlikte anılmasına sebep olmuştur. Bu kavimlerin neler yaptığını ayrıntılı olarak Kur’ân’da geçtiği sûrelerde geniş bir şekilde ele almaya çalışmaktayız.

Kur’ân’da bazı bilgiler ortak özellik taşıyorsa, zaman ve şahıs farklılıklarına rağmen, hepsi bir anda yaşanmış gibi ifade edilir. Aralarında asırlar olsa da, benzer davranışlar ve söylemler ortaya konulmuşsa, Yüce Allah onları sanki bir anda söylenmiş gibi bizlere bildirmektedir.

Bu noktada Fecr 89/11-12. âyetleri güzel bir örnek oluşturduğu gibi, İbrahim sûresinde de bu anlamda çok anlamlı ifadeler yer almaktadır. Orada Hz. Mûsâ-Firavun ilişkisi çerçevesinde çeşitli bilgiler verildikten sonra, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonra gelen peygamberler ile kavimleri arasındaki ortak diyaloglar Kur’ân’da zikredilmektedir.

Konuyla ilgili bir örnek olması bakımından İbrâhim 14/9-13’te şöyle buyrulmaktadır: “Peygamberleri kendilerine mucizeler getirdi de onlar, ellerini peygamberlerinin ağızlarına bastılar ve dediler ki: ‘Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir kuşku içindeyiz.’ Peygamberleri dedi ki: ‘Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında şüphe mi var? Hâlbuki O, sizin günahlarınızdan bir kısmını bağışlamak ve sizi belirli bir vakte kadar yaşatmak için (hak dine) çağırıyor.’ Onlar dediler ki: ‘Siz de bizim gibi bir insandan başka bir şey değilsiniz. Siz bizi atalarımızın tapmış olduğu şeylerden döndürmek istiyorsunuz. Öyleyse bize, apaçık bir delil getirin!’ Peygamberleri onlara dediler ki: ‘(Evet), biz sizin gibi bir insandan başkası değiliz. Fakat Allah nimetini kullarından dilediğine lütfeder. Allah’ın izni olmadan, bizim size bir delil getirmemize imkân yoktur. Müminler ancak Allah’a dayansınlar. Hem, bize yollarımızı göstermiş olduğu halde, ne diye, Allah’a dayanıp güvenmeyelim? Sizin bize verdiğiniz eziyete elbette katlanacağız. Tevekkül edenler yalnız Allah’a tevekkülde sebat etsinler.’ Kâfir olanlar peygamberlerine dediler ki: ‘Elbette sizi ya yurdumuzdan çıkaracağız, ya da mutlaka dinimize döneceksiniz!’ Rableri de onlara, ‘Zalimleri mutlaka helâk edeceğiz!’ diye vahyetti.” Bu âyetlerde geçen bilgilere benzer bilgiler A‘râf 7/94-102 ve Fussılet 41/14’te de yer almaktadır.

Buradan şu sonucu çıkarmaktayız: İnsanlar hangi çağda, hangi şartlarda ve hangi güce sahip olurlarsa olsunlar, eğer benzer yanlışlıkları yapar, azgınlık ve bozgunculuk örnekleri gösterirlerse, Yüce Allah onlara aynı muameleyi yapmakta ve onları insanlık tarihinin çirkinlik sayfalarında beraberce anarak sıralamaktadır.

Âyetlerin güne verdiği mesaj, “insanların ve özellikle yöneticilerin halklarını ezmemeleri, Yüce Allah’ın emrettiği şeyleri yapanları dışlamayıp, onları yoldan çıkmışlıkla nitelendirmemeleri, böylece onları sahipsizlik duygusuna kaptırmamaları”dır.

Bu âyetlerde her ne kadar “yaşadıkları şehirlerin, ülkelerin, kavimlerin ya da yöneticilerin adları” zikredilmiş olsa da, maksat, artık tek ülke gibi görmemiz gereken “bütün dünya insanlığı”dır. Ekonomisi güçlü ülkeler ve onların yöneticileri, daha zayıf durumda olanları ezmemeli, çıkarları uğruna dünyayı ve insanlığı felâketlere sürüklememelidirler.

Bilinmelidir ki, Yüce Allah tarihte çok daha üstün ve güçlü medeniyetler kuran ve ancak azgınlık yapmış olanları yerle bir etmiştir; artık yerlerinde yeller eser olmuş, birer efsane haline getirilmişlerdir.

Kâinat Âyetlerinin ve Kıssaların Anlatılma Gerekçesi

Kâf sûresinin 6. âyetinden itibaren önce kâinat kitabından, ardından da geçmiş milletlerin kıssalarından bazı örnekler sunulmaktadır. Yüce Allah Kur’ân’da bu tür öğüt ifadelerini genellikle kıssaların ve kâinat kitabından yaptığı sunumların gerekçesi olarak zikretmektedir. Kur’ân’da çeşitli sûrelerde kıssa anlatımının ve kâinatta incelikler bulunmasının nedenleri üzerinde durulmaktadır.(16)

Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da kıssaların anlatılma gerekçesi genel olarak “ibret almak” şeklinde belirlenmiştir.(17) Çeşitli ümmetlerin kıssası anlatıldıktan sonra her bir kıssada “âyet vardır” denmesinin sebebi de budur.(18) Ayrıca kıssaların bir tefekkür amacından da söz edilmektedir.(19) Dahası, öğüt alınıp mesajlarının iyice anlaşılması gerektiği da apaçık bir gerçekliktir.(20)

Bir anlamda insanlık tarihinin özeti demek olan kıssalar, insanlar ibret alsınlar diye Kur’ân’da aktarılmaktadır. Hâkka 69/12’deki “Belleyici kulak(ların sahipleri) onu iyice bellesin” ifadesi, mesajın iyice kavranıp anlaşılmasını, muhafaza edilmesini ve sonrakilere öğüt olmasını içeren bir cümledir.(21) Yûsuf 12/111 ve Sâd 38/29’da dile getirilen ülü’l-elbâb’dan olmak ile bu ifade aynı duyarlılık noktasında buluşmaktadır.

Anlatılan kıssalarda ilk muhataplar âhiretteki diriltilmeyi inkâr eden Mekkeli müşriklerdir. Ancak kâinat kitabı ve kıssalardaki mesajın evrensel olduğunu söylemek durumundayız. Kıssalar ve tabiata yerleştirilen ilâhî sistemle ilgili bütün bildirimler dikkatle takip edilmelidir. Bu sûrede altıncı âyetten itibaren anlatılan konular ve helak edilen kavimlerin akıbetleriyle ilgili dersler çıkartıp onların yaptığı türden hatalara düşmemek, kâinat kitabına yapılan göndermelerin ve kıssaların anlatılma gerekçelerini oluşturmaktadır.

ııı. Diriltilme Konusundaki Şüpheleri

اَفَعَي۪ينَا بِالْخَلْقِ الْاَوَّلِ بَلْ هُمْ ف۪ي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَد۪يدٍ “İlk yaratmada acizlik mi göstermişiz! Aksine onlar yeni bir yaratma hakkında şüphe içindedir.”

Âyetteki اَفَعَي۪ينَا efe‘ayînâ sorusu “bizi yordu mu ki, aciz mi kaldık”; بِالْخَلْقِ الْاَوَّلِ bi’l-halku’l-evveli tamlaması “ilk yaratmayla ilgili, ilk yaratılışta”; بَلْ bel edatı “bilakis, aksine”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪ي لَبْسٍ fî lebsin kelimesi “şüphede(dir)”; مِنْ خَلْقٍ جَد۪يدٍ min halkın cedîdin tamlaması ise “yeni bir yaratılıştan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gücünün eşsiz ve erişilmez olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

Hem kâinat kitabından hem de helak edilen eski kavimlerden kesitler sunulmasının sebebi, yorumunu yapmakta olduğumuz Kâf sûresinin 15. âyetinde zikredilmektedir. İlk yaratılışı ve yoktan var edilmeyi Yüce Allah’ın gerçekleştirdiğini kabul eden Mekkeli müşriklere bu kabulleri hatırlatılmakta, şüphelerinde kararlı oldukları dile getirilmektedir.

1. اَفَعَي۪ينَا بِالْخَلْقِ الْاَوَّلِ “İlk yaratmada acizlik mi göstermişiz!” Bu âyet, sûrenin üçüncü âyetinde “müşriklerin öldükten ve toprak olduktan sonra diriltilmeyi imkânsız görmeleri”nin bir cevabıdır. Âyetin başındaki hemze edatı “inkârî” bir anlam verir. Buna göre Yüce Allah’ın âyette vermek istediği mesaj şudur: “Ben, diriltilmeyi inkâr edenlerin de bildiği gibi ilk yaratmadan âciz kalmadım ki ikincisinden âciz kalayım. Onlar bizim ilk yaratmadaki kudretimizi inkâr edememektedirler; dolayısıyla yaratılışın iadesini de itiraf etmelidirler.”(22)

Yüce Allah âyetin bu cümlesinde, daha başka âyetlerde açıkça dile getirdiği “mahlükatı ve elbette gökleri ve yeri yaratanın kendisi olduğu”nu dolaylı olarak hatırlatmaktadır.(23) Âyetteki ‘ayînâ fiiliyle aynı kökten gelen lem ya‘ye ifadesinin kullanıldığı Ahkâf 46/33’te Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Onlar, Allah’ın gökleri ve yeri yarattığını görmezler ve bütün bunları yaratanın, kudretiyle ölüye hayat vermekte asla zorlanmayacağını anlamazlar mı? Hayır, elbette Allah herşeye güç yetirendir.”

Konuyla ilgili olarak Vâkı‘a 56/62’de şu ifade yer almaktadır: “Siz ilk yaratılışı biliyorsunuz (kabul ediyorsunuz); o halde neden (ikinci yaratılış hakkında) ibret almıyorsunuz?” İşte bu âyette müşriklerin ilk yaratılışı kabullerinde bir sorun olmadığı hatırlatılmaktadır.

Bundan ayrı olarak, “Göklerin ve yerin yaratılması insanların yaratılmasından daha büyük, kapsamlı bir iştir; ancak insanların çoğu bunu bilmiyorlar” meâlindeki Mü’min 40/57’de vurgulanan husus budur.

Yâsîn 36/81’de de benzer bir içerik sunulmakta, “Gökleri ve yeri yaratan kudretin insanların benzerini (mahşerde) yaratmaya elbette gücünün yeteceği” bildirilmektedir; O’nun her türlü yaratıcı olduğu ve her şeyi bildiği vurgulu bir ifadeyle dile getirilmektedir. Lokmân 31/28’de de “Herkesin (bütün insanların) yaratılıp diriltilmesinin bir tek kişinin yaratılıp diriltilmesi gibi olduğu” beyan edilmektedir.

Gökler/uzay âleminden sunulan bu örneklerden ayrı olarak, küçük âlem demek olan insanın yaratılışı da bu noktada hatırlanmalıdır. Kıyâmet 75/37-40’ta “insanın zigottan yaratıldığı, erkekten gelen hücrelerin erkek veya dişi olarak insanın cinsiyetini belirlediği”, bir anlamda bu ince sanatın nasıl hayret gerektiren bir ustalık ve kudret olduğu vurgulandıktan sonra, “bütün bunlara gücü yeten ilâhî kudretin ölüleri de mahşerde yaratmaya gücünün yeteceği” beyan edilmektedir.

Galaksiler, yeryüzü ve insanın ruhî ve bedensel yapısı manasında hem makro hem de mikro âlemden yapılan bu sunumlarla Yüce Allah, ilk yaratılışı veya yoktan var ediş demek olan bu işlemi meydana getirmede herhangi bir zorluk, güçsüzlük ve acizlik içerisine düşmediğini ifade etmektedir. Mahlükat için yorgunluk bir acizlik ve eksiklik demektir. Bununla ilgili olarak uyku ve uyuklama da meydana gelebilir; ancak Yüce Allah’ı ne uyku ne de uyuklama kaplar.

Bakara 2/255. âyet bağlamında düşünecek olursak, varlık ve hayat Yüce Allah ile vardır; devamlarını da sadece O sağladığı için Allah’ın iki sıfatı el-hayy ve el-kayyûmdür. Bu iki sıfatı gereği Yüce Allah için yorgunluktan söz edilemez. O’nun sonsuz gücü ve kudreti gökleri ve yeri kaplamıştır; onları gözetlemek de korumak da O’na asla güç gelmez.

Rahmân 55/29’da belirtildiği üzere, “göklerde ve yerde bulunan herkes Allah’tan ister; zaten O da hergün yeni bir iştedir.” Nahl 16/8’de ve daha başka âyetlerde de Yüce Allah’ın yaratmaya devam ettiği bildirilerek, yaratma ve diğer sıfatların Yüce Allah’tan hiç ayrılmayacağı ifade edilmek istenmektedir.

Kitâb-ı Mukaddes’in Tekvîn kitabının hemen ilk cümlelerinde Yüce Allah’ın kâinatı altı günde yarattığı, yedinci günde yorulduğu için istirahata çekildiği ifade edilse de, bu durum Yüce Allah için asla söz konusu edilemez. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kâf 50/15. âyet, Kitâb-ı Mukaddes’teki ifadenin doğru olmadığını, bu tür yakıştırma cümlelerin Yüce Allah’a ait olamayacağını göstermektedir.

2. بَلْ هُمْ ف۪ي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَد۪يدٍ “Aksine onlar yeni bir yaratma hakkında şüphe içindedir.” Buradaki بَلْ bel edatı, önceki cümlede konusu edilen hususun, yani ilk yaratmada Yüce Allah’ın yorulmasının reddini içerir. Söylenmek istenen şudur: “Biz ilk yaratmada âciz mi kaldık ki! Elbette hayır, bizim âcizliğimiz kesinlikle söz konusu değildir. Durum onların iddia ettiği gibi olamaz.”

Âyetteki لَبْس lebs kelimesi “karıştırıp şüpheye düşürmek” demektir. Buna göre müşriklerin yeniden yaratılma konusunda şüphede oldukları ifade edilmiş olmaktadır. Onların, yeniden diriltilme olayını Yüce Allah için zor, hatta imkânsız görmelerinin doğru olmadığı, asıl sorunun kendilerinden kaynaklandığı böylece ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, meseleyi çarpıtıp saptıranlara, konuyu başka taraflara çekenlere bu cümle ile esaslı bir cevap vermekte ve sorunun kaynağını deşifre etmektedir. Müşriklerin büyük bir bölümü mahşerdeki diriltilmeye inanmıyor, bu konuda derin şüpheler taşıyorlardı.

Daha önce de çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Mekkeli müşrikler âhirete inanıp inanmama noktasında tek tip bir inanca sahip değillerdi. İşte muhtemelen bu çeşitliliğin bir gereği olarak, Yüce Allah onların âhiretteki diriltilmeden şüphe edenleri mesaja konu edinmektedir.

Âyette iki kez yer alan halk “yaratma” ile ilgili tamlamanın ilkiالْخَلْقِ الْاَوَّل el-halkı’l-evveli şeklinde eliflâmlı, yani ma‘rife, diğeri ise خَلْقٍ جَد۪يد halkın cedîdin şeklinde eliflâmsız, yani nekradır. Bunun mutlak surette bir sebebi olmalıdır. Bu bağlamda Râzî’nin dile getirdiği bazı mülahazaları hatırlatmak istiyoruz:

- İlk yaratmayı herkes kabul ettiği ve bizzat yaşanarak görüldüğü için onun eliflâmlı, ikincisinin henüz yaşanmaması nedeniyle kabul etmeyenler bulunduğu için eliflâmsız geldiği söylenebilir.

- İnkârcılar ikinci yaratılmayı kesinlikle kabul etmedikleri için, onlar aslında “biz hiçbir şekilde ve hiçbir zaman hiçbir diriltilmeyi kabul etmiyoruz” demiş olmaktadırlar. Belirteç edatı kullanmadan bu tamlamayı dile getirmeleri, yeniden diriltilme anlamına gelebilecek hiçbir şeyi kabul etmediklerini göstermeyi amaçlamış olabilir.

Ra‘d 13/5, İsrâ’ 17/49, 98, Secde 32/10 ve Sebe’ 34/7’deki kullanımlar gereği müşriklerin bu konudaki ifadelerinde hep eliflâmsız kullanımları tercih ettikleri görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında Râzî’nin yaklaşımının doğru olduğunu söyleyebiliriz. İbrahim 14/19 ve Fâtır 35/16’daki halk-ı cedîd kullanımlarının ise Yüce Allah’a ait olduğu ve bu dünyada yeni bir tür veya yeni bir insan nesli yaratmak anlamına geldiği için de bu konudaki kullanımlarda herhangi bir istisnadan söz edilemez.

Yüce Allah, hem Mâide 5/54’te ve Muhammed 47/38’de ifade ettiği gibi inkârcıların veya dinden dönenlerin yerine başka topluluklar yaratmaya, hem de insan türünü giderip başka varlıklar yaratmaya kadirdir.

b) Yüce Allah’ın Bilgi Sistemi

Yüce Allah, sûrenin 16-18. âyetlerinde, önceki grupla da ilişkili olacak şekilde, kişiye, mahşeri yalanlatan şeyin “nefsinin fısıldadığı vesveseler” olduğunu bildirmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın insana çok yakın olduğu, görevli iki meleğin kişileri takip ettiği, sözlerinin ve yaptıklarının kaydedildiği beyan edilmektedir.

ı. İnsana Şah Damarından Yakın Oluşu

وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِه۪ نَفْسُهُ وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَر۪يدِ “Yemin olsun ki insanı biz yarattık. Nefsinin ona neler fısıldadığını bilmekteyiz. Biz ona şah damarından daha yakınız.”

Âyettekiوَلَقَدْ خَلَقْنَا ve lekad halaknâ fiili “yemin olsun ki biz yarattık”; الْاِنْسَانَ el-insâne kelimesi “insanoğlunu”; وَنَعْلَمُ ve na‘lemu fiili “ve biz biliriz”; مَا تُوَسْوِسُ ۪ mâ tüvesvisü ifadesi “neyi vesvese verdiğini”; بِه bihî ifadesi “ona, kendisine”;نَفْسُهُ nefsühû tamlaması “onun nefsinin, arzusunun, hevasının”; وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz”; اَقْرَبُ akrabü sözcüğü “daha yakınız”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; مِنْ حَبْلِ الْوَر۪يدِ min habli’l-verîdi tamlaması ise “şahdamarından” demektir.

Bu âyette, önceki âyetlerde sözü edilen müşriklerin mahşeri ve oradaki diriltilmeyi yalanlamalarının gerekçesi ortaya konulmakta, inkârın kaynağı gündeme getirlmektedir.

1.وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ “Yemin olsun ki insanı biz yarattık.” Yüce Allah âyetin bu ilk cümlesinde fiilin başına وَلَقَدْ ve lekad takısını getirerek, mesajı yeminli ve te’kidli bir yapıya dönüştürmekte, Yaratıcı olması itibariyle insanın sapma nedenini kendisinin çok iyi bildiğini beyan etmek istemektedir.

Cümledeki fiilin خَلَقْنَا halaknâ “Biz yarattık” şeklinde “biz” olarak çoğul gelme sebebi, Yüce Allah’ın yüceliğini ve yaratmada melek istihdamını gündeme getirmek olabilir. Yüce Allah yaratan olduğu için insanla ilgili detayları da sadece O’nun bileceğini bildirmektedir. Yaratıcı kudret yarattığı insanı sahiplenmekte, onu başkalarıyla paylaşmayı asla kabul etmemektedir.

Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesi “insanoğlu” demektir. Ancak âyetin öncesiyle anlam ilişkisini gözetmek gerektiği için, burada özellikle nankör insanın kast edildiğini söylemek durumundayız. Elbette bütün mahlûkatı olduğu gibi, insanoğlunu da yaratan kudret O’na aittir; ancak bağlam gereği özel bir mesajın verildiğini söylemekte herhangi bir sakınca da yoktur.

2. وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِه۪ نَفْسُهُ“Nefsinin ona neler fısıldadığını bilmekteyiz.” Bu cümlede Yüce Allah genelde bütün insanların, özelde de nankör insanların kötülükleri niçin yaptığını bildiğini ifade etmektedir. Şems 91/8’de beyan edildiği üzere, Yüce Allah imtihan edeceği için insanoğluna fucûr ve takvâyı ilham etmiştir. Demek ki insanın kötülük yapması, nefsine yerleştirilen fucûr özelliğini çalıştırmasıyla ilgilidir.

İnsana nefsinin vesvese vermesi, onun şeytanın kontrolüne girmesi demektir. Çünkü vesvese fiili A‘râf 7/20, Tâhâ 20/120 ve Nâs 114/4’te şeytana nispet edilmektedir. Dahası “şer ve kötülük fısıldamak” anlamındaki vesvese verme işini en yoğun yapan varlık şeytan olduğu için, Nâs 114/5’te kendisine el-vesvâs sıfatı takılmaktadır. Nefsin insana vesvese vermesi, yaratılışta fucûr özelliği de bulunan nefsin şeytanın kontrolüne girmesidir.

- Yüce Allah’ın Sınırsız Bilgisi

Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle önemine binaen konuya dair bazı kısa hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

- Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”.(24)

- “Gözlerin gizli bakışını (niyetlerini) de bilir.”(25)

- “Gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de, yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıttadır”;(26) yani O’nun bilgi sistemindedir.

- “Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç!”(27) âyeti, Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını beyan etmektedir. Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir.

- Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatler arasında yer alan şu ifade de oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! (Yaptığın iyi veya kötü) bir iş, hardal tanesi ağırlığı kadar küçük (veya önemsiz) olsa, kayaların içerisinde gizlense veya göklerde (uzay boşluğunda) ya da yerin diplerinde bile olsa, Allah onu getirecektir. Çünkü Allah, bilgisi sınırsız olandır; her şeyi bilendir.”(28) Burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı gerçeğidir.

- “Allah, onların hepsini dirilteceği gün, (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Onların unuttuklarını da Allah bir bir sayıp önlerine koyacaktır. Allah her şeye şahittir. Bilmez misin ki, Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizlice konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı az da çok da olsa, onlar her neredeyseler Allah da onlarla beraber oradadır. Sonra Allah, kıyâmet günü onların (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah her şeyi bilendir.”(29)

- İnsanların yaptığı eylemler, onların boyunlarına asılan bir kayıt defterine gün be gün, an be an kaydedilmektedir.(30) Bu kayıt alma işi, küçük-büyük ayırımı yapmadan her şeyi satır satır belirleme veya kaydetme şeklinde gerçekleştirilmekte ve bu durum herkes için hayatı boyunca devam ettirilmektedir.(31)

- Konu Yüce Allah olunca, meselenin hiçbir gizli ve kapaklı yanı olamaz. Yukarıda saydığımız pek çok âyet, bu konudaki ayetlerden sadece bir kısmıdır. Aslında Yüce Allah’ın eşsiz bilgi sahibi olmasının yanında, “gören” ve “gözetleyen” olduğu konusunda da Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Yüce Allah’ın basîr sıfatı, O’nun her şeyi vasıtasız bir şekilde görebildiğini ifade eder. “Gözler O’nu idrak edemezler/göremezler; hâlbuki bütün gözleri O görür/idrak eder”(32) âyeti, tek başına bu gerçeği gözler önüne sermektedir.

- İnsanlar hayır ve şer anlamında yaptıkları her şeyi görecekler;(33) nefislerinde gizlediklerinden de açıkladıklarından da hesaba çekilecekler(34) ve yaptıklarının karşılığı kendilerine tastamam verilecektir.(35) Yüce Allah’ın bilme ve görme konusundaki erişilmez halini bilmeyen veya O’nu böyle tanımayanlar, açık ya da gizli olarak yaptıkları yahut gönüllerinden geçirdikleri şeyleri bir daha görmeyeceklerini ve yapılanların hesabını vermeyeceklerini sanırlar. Oysa böyle bir düşünce son derece hatalıdır.

3. وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَر۪يدِ “Biz ona şah damarından daha yakınız.” Bu ifade Yüce Allah’ın insana kendisinden daha yakın olduğunu haber vermektedir. Dolayısıyla insanla ilgili bilgi sahibi olmada insanın kendisinden çok daha ileri düzeyde bir yakınlığının ve bilgisinin bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bakara 2/186’da Yüce Allah’ın insana çok yakın olduğu beyan edilmişken, Vâkı‘a 56/85’te ölmek üzere olan kişiye de çok yakın olduğunu, ancak insanların bunu göremediklerini bildirmektedir.

Bu ifadelerden daha ileri düzeyde bir yakınlık oluşturması bakımından, bir de Enfâl 8/24’ü hatırlamak gerekir. Yüce Allah orada insan ile kalbi arasına girebileceğini beyan ederek, onunla kendisi arasında başkasının asla giremeyeceği bir yakınlık bulunduğunu ifade etmektedir. Allah ile insan arasında boşluk yoktur ki onu başkası doldursun. Bu nedenledir ki Yüce Allah şirki şiddetle reddetmekte, kuluna olan yakınlığının istismar edilmemesini istemekte, şirki bağışlamayacağını bildirmektedir.(36)

Yüce Allah, insanın eğilimlerini nefsinin ona fısıldadığını bilmesini ona şah damarından daha yakın olmasıyla ilişkilendirmektedir. Mülk 67/14’te de belirtildiği üzere, Yaratan yarattığını bilmez mi hiç? Elbette Yaratan yarattığını her haliyle bilir; çünkü O’nun bilgisi her şeye nüfuz edecek ve her şeyden haberdar olacak şekilde engindir; hiçbir engel O’nun bilgi sahibi olmasına mani olamaz. Ayrıca Hûd 11/61’de Yüce Allah’ın insanlara çok yakın olduğu ve onların dualarına icabet edeceği, Sebe’ 34/50’de ise her şeyi işittiği ve yakın olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah insanoğlunu yarattığı ve ona şah damarından daha yakın olduğu için nefsinin ona neler fısıldadığını çok iyi bilmektedir. Buradan hareketle, müşriklerin şirk ve kâfirlerin küfür nedenini O’ndan daha iyi kimse bilemez. Dolayısıyla hiç kimse içinde sakladığı şeylerle ilgili Allah’a sürpriz yapamaz; çünkü O’nun bilmediği hiçbir şey yoktur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetten ve Bakara 2/225, 284, Mâide 5/89 ile Nahl 16/106. âyetlerden hareketle, Yüce Allah’ın insanoğlunu tasarlayarak kalbinden geçirdiği şeyler nedeniyle hesaba çekeceğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Elbette hesaba çekilmek mutlak surette azaba uğratılmak değildir.

Nitekim Yüce Allah, Bakara 2/284’te de beyan ettiği gibi, dilediğini yani layık gördüğünü bağışlar, dilediğine ise azap eder; çünkü O her şeye kâdirdir. Hûd 11/107 ve Burûc 85/16. âyetlerde belirtildiği gibi “dilediğini yapabilen” zât sadece Yüce Allah’tır. Aynı şekilde Enbiyâ’ 21/23 gereği “yaptığından sorgulanamayacak” tek zât da O’dur.

Kâf sûresinin 16. âyetini izah ederken, bağlam gereği farklı noktalara geçmek istemediğimiz için konuyu bu ifadelerle sınırlı tutmak istiyoruz. Önceki âyet gruplarından itibaren ele alınan konu, müşriklerin mahşerdeki diriltilmeyi yalanlamaları olduğu için, bu âyetteki mesajı ilgili konuyla bağlantılı görmek bu noktada verilmesi gereken asıl mesajı aktarmada öncelikli bir yere sahiptir.

ıı. Meleklerin Gözetleyiciliği

اِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَم۪ينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَع۪يدٌ “Çünkü sağdan ve soldan iki (melek), kaydedici olarak (insanı) gözetleyicidir.”

Âyetteki اِذْ يَتَلَقَّى iz yetelekkâ fiili “hani tespit ediyordu, karşı karşıya geliyordu”; الْمُتَلَقِّيَانِ el-mütelekkıyâni kelimesi “tespit eden, karşı karşıya gelen iki kişi, iki melek”; عَنِ الْيَم۪ينِ ‘ani’l-yemîni ifadesi “sağdan”;وَعَنِ الشِّمَالِ ve ‘ani’ş-şimâli kelimesi “ve soldan”; قَع۪يدٌ ka‘îdün sözcüğü ise “gözetleyen, oturan, konuşlanan” demektir.

Burada insanoğlunun hayatında yapıp ettiği her ne varsa hepsinin kayıt altına alındığıyla ilgili bilgi ve bilinçlendirme gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’a göre, insanların yaptığı davranışlar, Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. Bu husus Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ortaya konulmaktadır.(37) Muhafız melekler, elbette davranışı kötü olan insanların kaydını da tutmaktadır. İşte bu kayıtlar, inkâr ettikleri mahşer gününde birer karne gibi herkesin önüne getirilip, eline verilecektir.

Konuyla ilgili doğrudan mesaj içeren âyetlerden birisi Zuhruf 43/80’dir: “Yoksa onlar, bizim kendilerinin sırlarını ve gizli konuşmalarını işitmediğimizi mi sanıyorlar? Hayır, öyle değil; yanlarındaki elçilerimiz (hafaza melekleri de) yazmaktadırlar.” İnfitâr 82/10-12’de de beyan edildiği gibi, insanların beraberinde kirâmen kâtibîne, yani “onların yaptıklarını muhafaza eden ve onları bilip kaydeden değerli yazıcılar” vardır.

1. Âyetteki اِذْ iz edatı “hani, hatırla” manasına gelmektedir. Demek ki burada unutulan bir şeyin hatırlatılması söz konusudur. Bu âyette sözü edilen konu, يَتَلَقَّى yetelekkâ ve الْمُتَلَقِّيَان el-mütelekkıyâni kelimelerinin “muhafaza etmek, yazmak, zabıt tutmak veya bunu yapanlar” şeklindeki anlamı nedeniyle,(38) iki meleğin insanoğlunun yaptıklarını ve konuşmalarını kaydetmekte olduklarıyla ilgilidir. İnfitâr 82/10-12’de de beyan edilen husus budur.

2. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قَع۪يد ka‘îd kelimesi, her iki melek için de onların durumunu bir kelimeyle ortaya koymaktadır. Verilmek istenen mesaj şudur: Hem sağdaki melek, hem de soldaki melek konuşlanmıştır; insanın yanında ondan ayrılmamaktadır. Buradan hareketle, meleklerin oturmasının fiziksel bir eylem değil, mecazi bir ifade biçimi olduğunu, görevlendirildikleri insandan ayrılmadıklarını ve hiçbir şeyi zayi etmediklerini söylemeliyiz.

Bu kelimenin “oturan, konuşlanan” anlamının yanında “gözetleyen” manası da vardır.(39) Buradan hareketle, âyetteki mesajın bir önceki sırada yer alan 16. âyetle birlikte anlaşılması gerektiği açıktır. Buna göre, Yüce Allah’ın insana şah damarından daha yakın oluşunun maddî ve fiziksel değil, mecazi olduğu, O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, yapılanları tek tek kaydettirdiği bildirilmiş olmaktadır. Bu arada Kâf 50/18. âyette verilen mesaj da bu anlamı destekler mahiyettedir.

3. Râzî, Kâf 50/21. âyetteki sâık ve şehîd kelimelerinden de yararlanarak, burada sözü edilen meselenin ölüm anıyla ilgili olduğunu, ölen kişinin ruhunu ölüm meleğinden alan iki melek daha bulunduğunu ifade etmektedir. Bu meleklerden birisi amelleri yazan iki meleğe sorduktan sonra, sâlihlerin ruhlarını kabirlerinden alır ve o ruhları mahşer gününe kadar ona sevinç ve huzur verecek yerlerde dolaştırır.

Diğeri de kötü kimselerin ruhlarını kabirlerinden alır, mahşere kadar sıkıntı ve üzüntü veren yerlerde dolaştırır.(40) İlk etapta doğru görünse de, devam eden Kâf 50/19. âyette ölüm sarhoşluğunun gelmesinden söz edilmesi, bu yaklaşımı ikinci plana düşürmektedir.

4. Bu âyetteki mesajı insanın tabiatına yerleştirilmiş iki zıt eğilimle ilişkilendirenler de vardır.(41) Onlar bu âyete bir sonrakiyle birlikte şöyle mana verirler: “Ne zaman (tabiatında mevcut) iki eğilim, sağdan soldan çatışarak karşı karşıya gelseler, insanın söylediği her şeyde yanıbaşında mutlaka bir gözetleyici bulunur.” Buna göre “sağdan” ifadesi iyiliği, “soldan” ifadesi ise kötülükleri temsil etmektedir. Demek ki, bu iki eğilim sürekli olarak birbiriyle mücadele halindedir. Bunun sonunda meydana gelen her şey kaydedilmektedir.

ııı. Her Bir Sözün Kaydedilmesi

مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ اِلَّا لَدَيْهِ رَق۪يبٌ عَت۪يدٌ “Kişinin her bir sözünün (davranışının) yanında hazır bir gözetleyici, bir kaydedici mutlaka vardır.”

Âyettekiمَا يَلْفِظُ mâ yelfizu fiili “söylemez, ağzından çıkmaz ki”; مِنْ قَوْلٍ min kavlin kelimesi “söz türünden (herhangi bir şey)”; اِلَّا لَدَيْهِ illâ ledeyh istisnası “onun yanında olmaksızın, yanında mutlaka vardır”; رَق۪يبٌ rakîbun kelimesi “gözetleyici”; عَت۪يدٌ ‘atîdün sözcüğü ise “hazır, sabit” demektir.

Burada önceki iki âyetteki mesajla uyumlu olarak davranışların izlendiğine dair bir gerçek gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti bir önceki ayetle birlikte şöyle de anlayabiliriz: “İnsanın sağından ve solundan iki melek, onun yaptıklarını kaydetmektedir ve onun her bir sözü mutlaka gözetlenmektedir.” İnsanı yaratan, ona şah damarından daha yakın olduğu için nefsinin kendisine neler fısıldadığını gayet iyi bilen Yüce Allah, insanın sağından ve solundan onun yaptıklarını kayıt altına alan iki melek görevlendirmiştir.

Bunlar kişinin her yaptığını hazır bir şekilde gözetlemektedir. Mâide 5/117 ve Hûd 11/93’te de zikredilen رَق۪يب rakîbun kelimesi “gözcü, gözetleyen”, bir kez de Kâf 50/23’te geçen عَت۪يد ‘atîdün kelimesi ise “hazır, sabit” demektir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, mananın vurgulu hale gelmesini sağlamak içindir. Ayrıca mâ edatından sonra min edatının, peşinden de kavl kelimesinin nekra getirilmesi manayı daha da güçlü kılmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: Bu kuraldan istisna yoktur; her bir söz mutlaka yanında hazır bulunan bir gözetleyici tarafından takip edilmekte, kayıt altına alınmaktadır. Meleklerin insanların amellerini “kaydedicilikleri”yle ilgili olarak En‘âm 6/61’i de hatırlamak gerekmektedir.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bu noktada açık bilgiler yer almaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öne çıkartılan husus, insanın ağzından çıkan her şeyin kayıt altına alındığını beyandır. Kur’ân’da bu anlamda oldukça fazla âyet vardır. Yâsîn 36/12’de “Her şeyin apaçık bir imama (kitaba) kaydedildiği”, Kehf 18/49’da “küçük büyük denmeden hiçbir şeyin ihmal edilmeyip sayılıp döküldüğü”, aynı şekilde Kamer 54/53’te “küçük büyük her bir şeyin satır satır yazıldığı” ifade edilmektedir.

İsrâ’ 17/13’te “her insanın kaderinin, yani yapıp uçtuğunu zannettiği kuşunun kendi çabasına, yani boynuna bağlandığı” beyan edilerek, kişilerin yaptıklarından kurtulamayacakları ve yaptıklarının yanlarına kâr kalmayacağı belirtilmektedir. Râzî’nin dediği gibi, kişinin mahşerde boynuna tasma mı, madalya mı, yular mı, gerdanlık mı takacağı bu dünyadaki tercihlerine bağlıdır. Onun bu hayatta yaptığı her şey, söylediği her söz, hatta kalbinden tasarlayarak geçirdiği her düşünce kayıt altına alınmaktadır; çünkü mahşerde bununla sorgulama yapılacaktır.

Burada dile getirilen husus, ağızdan çıkan her bir sözün kayıt altına alındığını bildirmektir. Bunun hatırlatılma sebebi şudur: Sözler kaydedildiğine göre, davranışlar da elbette kaydediliyor demektir. Hatta Kâf 50/16. âyette de belirttiğimiz üzere, Bakara 2/284’teki ifadelere göre, Allah dilediğini bağışlayıp dilediğine azap edecek olsa da, insanlar nefislerinde gizledikleri şeylerden dolayı mutlaka hesaba çekileceklerdir. Zilzâl 99/7-8’de dile getirilen “zerre miktarı hayrın da, şerrin de görülme” nedeni budur.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği gibi, kalplerin kazandığı şeylerin sorumluluk alanına gireceği, lağv denen boş, anlamsız ve kasıtsız söylenen ağız alışkanlıklarından dolayı kişilerin cezalandırılmayacakları bir Kur’ân ilkesidir. İmandan sonra Allah’ı inkâr eden kişilerin durumunun ele alındığı Nahl 16/106’da “kalbi imanla dolu olup zor ve tehdide maruz kalanların istisna edilmesi”ndeki mantık da aynıdır.

Bir davranışın anlam kazanması yapılış niyetine bağlıdır. Çünkü Hz. Peygamber’in ifadesiyle “Ameller niyetlere göredir.”(42) Buradan hareketle, Âlûsî gibi bazı âlimlerimiz bu âyetten hareketle kişinin hayır veya şer, söz veya fiil, itikat veya niyet, azim veya karar ne türden olursa olsun, bütün lafızların yazıldığı manasını elde etmişlerdir.(43)

Kâf sûresinin 16. âyetinde dile getirilen “nefislerin fısıldadığı vesveseleri Yüce Allah’ın bilmesi” ifadesi, ilk etapta maksadın kötü insanlarla ilişkili olduğu hissini verse de mesajın genel olduğunda şüphemiz yoktur.

Dipnotlar

• 1 - Ateş, age., IX, 19. 2 - Esed, age., s. 734’te 33. not. 3 - Yazır, age., VI, 68-70. 4 - Taberî, age., XXVI, 154.
• 5 - Bu kavim hakkında geniş bilgi için bk. İslâmoğlu, age., s. 1255’te 9. not ve s. 1256’da 13. not. 6 - Necm 53/50.
  • Necm 53/50
• 7 - Geniş bilgi için bk. Esed, age., s. 284’te 48. not; İslâmoğlu, age., s. 1255’te 9. not. 8 - Hâkka 69/6-7.
  • Hâkka 69/7
• 9 - Hıcr 15/78; Şu‘arâ’ 26/176; Sâd 38/17; Kâf 50/14. 10 - Ateş, age., IX, 19-20.
  • Hicr 15/78 Şu‘arâ 26/176 Sâd 38/17 Kâf 50/14
• 11 - Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 340. 12 - Ateş, age., IX, 20. 13 - Hâkim, el-Müstedrek, II, 450. 14 - Semerkandî, age., III, 334.
• 15 - Bu konuda bk. Âl-i İmrân 3/184; En‘âm 6/33-34, 66, 147-148; A‘râf 7/64, 92, 96, 101; Yûnus 10/39, 41, 73, 74; Hûd 11/27; Yûsuf 12/110; Hıcr 15/80; Nahl 16/113; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42, 44; Mü’minûn 23/24-26, 33-39, 44, 48; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105, 117, 123, 139, 141, 160, 176, 189; ‘Ankebût 29/18, 37; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/4, 25, 45; Sâffât 37/127; Sâd 38/4, 12, 14; Zümer 39/25; Mü’min 40/5, 70; Kâf 50/12, 14; Kamer 54/3, 9, 18, 23, 25, 33; Mülk 67/9, 18; Hâkka 69/4; Şems 91/11, 14.
  • Âl-i İmrân 3/184 En‘âm 6/34 En‘âm 6/66 En‘âm 6/148 A‘râf 7/64 A‘râf 7/92 A‘râf 7/96 A‘râf 7/101 Yûnus 10/39 Yûnus 10/41 Yûnus 10/73 Yûnus 10/74 Hûd 11/27 Yûsuf 12/110 Hicr 15/80 Nahl 16/113 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Hacc 22/44 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/44 Mü'minûn 23/48 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/123 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/141 Şu‘arâ 26/160 Şu‘arâ 26/176 Şu‘arâ 26/189 ‘Ankebût 29/18 ‘Ankebût 29/37 Sebe' 34/45 Fâtır 35/4 Fâtır 35/25 Fâtır 35/45 Sâffât 37/127 Sâd 38/4 Sâd 38/12 Sâd 38/14 Zümer 39/25 Mü'min 40/5 Mü'min 40/70 Kâf 50/12 Kâf 50/14 Kamer 54/3 Kamer 54/9 Kamer 54/18 Kamer 54/23 Kamer 54/25 Kamer 54/33 Mülk 67/9 Mülk 67/18 Hâkka 69/4 Şems 91/11 Şems 91/14
• 16 - Hûd 11/120; Nahl 16/66; Yûsuf 12/111; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190; Kâf 50/8; Zâriyât 51/20-23; Nâzi‘ât 79/26; Ğâşiye 88/21. 17 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Nâzi‘ât 79/26. 18 - Şu‘arâ’ 26/67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 19 - A‘râf 7/176. 20 - Hâkka 69/12.
  • Hûd 11/120 Nahl 16/66 Yûsuf 12/111 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Kâf 50/8 Zâriyât 51/23 Nâzi‘ât 79/26 Ğâşiye 88/21 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Nâzi‘ât 79/26 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 A‘râf 7/176 Hâkka 69/12
• 21 - Ferrâ, age., III, 181.
• 22 - Zemahşerî, age., IV, 372. 23 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84, 86, 88; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/84 Mü'minûn 23/86 Mü'minûn 23/88 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25
• 24 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/5; A‘lâ 87/7. 25 - Mü’min 40/19. 26 - En‘âm 6/59. 27 - Mülk 67/14. 28 - Lokmân 31/16.
  • Mülk 67/13 Âl-i İmrân 3/5 A‘lâ 87/7 A‘lâ 87/7 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59 Mülk 67/14 Lokmân 31/16
• 29 - Mücâdele 58/6-7. 30 - İsrâ’ 17/13. 31 - Kehf 18/49; Kamer 54/52-53.
  • Mücâdele 58/7 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kamer 54/53
• 32 - En‘âm 6/103. 33 - Zilzâl 99/7-8. 34 - Bakara 2/284. 35 - Necm 53/39-41.
  • En‘âm 6/103 Zilzâl 99/8 Bakara 2/284 Necm 53/41
• 36 - Nisâ’ 4/48, 116.
  • Nisâ 4/48 Nisâ 4/116
• 37 - Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4.
  • Âl-i İmrân 3/181 Nisâ 4/81 Yûnus 10/21 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Meryem 19/79 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/80 Câsiye 45/29 Kâf 50/18 Kamer 54/53 İnfitâr 82/10 Târık 86/4
• 38 - Zemahşerî, age., IV, 375.
• 39 - Taberî, age., XXVI, 158.
• 40 - Râzî, age., XXVIII, 163. 41 - Esed, age., s. 1062; İslâmoğlu, age., s. 1035.
• 42 - Buhârî, Bed’u’l-Vahy, 1; ‘Itk, 6; Talâk, 11; Eymân, 23; Müslim, İmâra, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tahâret, 59; Talâk, 24; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26. 43 - Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, XXVI, 179-180.