Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 192-212. âyetlerinde vahye, kaynağına, birtakım özelliklerine vs. değinmektedir. Aslında sûrenin başından itibaren ele alınan yedi peygamber kıssasında öne çıkan husus, ümmetlerin âyetlere itibar etmemelerinin sonucundaki helakleriydi. İşte son ümmet için de Hz. Peygamber’in peygamberliğinin delili bizzat Kur’ân’dır. Ona itibar etmeyenler de öncekiler gibi sıkıntıya düşecek, dünyada veya âhirette korkunç akıbetler yaşayacaklardır.

a) Vahyin En Kapsamlı Tarifi

Yüce Allah, sûrenin 192-196. âyetlerinde vahyin tarifini şu şekilde yapmaktadır: “Muhakkak ki o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir. Uyarıcılardan olasın diye onu (Kur’ân’ı) apaçık Arapça diliyle er-rûhu’l-emîn (Güvenilir Rûh, Cebrail) senin kalbine indirmiştir. O (mesaj/Kur’ân), öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.”

Burada “vahiy kavramı”, Yüce Allah tarafından “kaynağı, vasıtası, indiği yer, gönderiliş gayesi, dili ve içeriği” bağlamında altı boyutuyla ele alınmakta, konuyla ilgili detaylı denebilecek bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Şu‘arâ’ sûresinin 192-196. âyetlerinde vahyin tarifi noktasında altı husus üzerinde durmaktadır.

ı. Vahyin Kaynağı

وَاِنَّهُ لَتَنْز۪يلُ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Şüphesiz ki o (Kur’an), âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir.”

Âyetteki وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَتَنْز۪يلُ letenzîlü kelimesi “elbette indirmesidir, ikramıdır”;رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbinin” demektir.

Burada vahyin kaynağıyla ilgili bilgi verilmekte ve müşriklerin suçlamalarına dair özellikle bir cevap gündeme getirilmektedir.

Peygamberlik kurumunun son mucizesi olan bu vahiyle ilgili ilk cümlede “vahyin kaynağı” ortaya konulmakta ve “vahyin Yüce Allah’ın bir ikramı ve merhametinin bir tecellisi olduğu” vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin ikinci âyetindeki el-kitâbü’l-mübînu “apaçık kitap” tamlamasına gönderme yapmakta, dolayısıyla bu âyetin başındaki hû zamiri de ikinci âyetteki el-kitâb veya beşinci âyetteki zikr kelimesine gitmektedir. Rabbimiz vahyini sahiplenmekte ve Kur’ân’ı indirenin kendisi olduğunu beyan etmektedir. Buradaki تَنْز۪يلُ tenzîl kelimesi hem “indirmek, vahyetmek”, hem “öğretmek”, hem de “ikram etmek” manasına gelmektedir. Bu son anlam tenzîl kelimesiyle aynı kökten gelen nüzül kalıbında çeşitli âyetlerde(1) yer almaktadır. Bu nedenle, Yüce Allah vahyini “âlemlerin Rabbi” sıfatını kullanarak indirdiğini yani onu insanlara ikram ettiğini ifade etmektedir.

Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah âlemlerin Rabbi, yani sahibi olduğu, bir anlamda âlemlere acıdığı ve merhamet ettiği için bu vahyini indirerek âlemlere ihsan ve ikramda bulunmuştur. Nasıl ki “Hz. Peygamber’i âlemlere rahmetinin bir tecellisi olarak gönderdiyse”,(2) vahyini de aynı merhametin tecellisi olarak indirmiştir. Önceki peygamberlerin risâletlerinin delili kendilerine verilen çeşitli mucizelerdi. Hz. Peygamber’in risâletinin delili ise işte bu vahiydir, Kur’ân’dır. Öncekilere itibarsızlığın sonu ne olduysa, bu vahye inanmamanın veya itibar etmemenin sonucu da aynı olacaktır.

ıı. Vahyi Getiren Vasıta

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْاَم۪ينُ “Onu (Kur’an’ı) Güvenilir Ruh (Cebrail) indirmiştir.”

Âyetteki نَزَلَ nezele fiili “inmiştir”; بِهِ bihî ifadesi “onu”;الرُّوحُ الْاَم۪ينُ er-rûhu’l-emînu tamlaması ise “güvenilir Rûh, Cebrâîl” demektir.

Bu cümlede vahyin kimin aracılığıyla indirildiği üzerinde durulmakta, vahyi indirenin Cebrâîl (as) olduğu ifade edilmektedir.

Buradaki هِ hû/hî zamiri, önceki âyette de olduğu gibi el-kitâb veya zikr kelimesine gitmektedir. نَزَلَ nezele fiili bâ/bi cer harfiyle kullanılınca “ile inmek, indirmek” manasına gelmektedir. Âyettekiالرُّوح er-rûh kelimesi eliflâm ile yani belirteç edatıyla kullanıldığı için bunun bilinen bir varlık olduğu, ayrıca الْاَم۪ين el-emîn sıfatıyla da bunun güvenilir bir mahiyet arz ettiği ortaya konulmaktadır.

Âyetteki الرُّوحُ الْاَم۪ينُ er-rûhu’l-emînu tamlaması “Güvenilir Rûh, Hz. Cebrâîl” manasına gelmektedir. Kur’ân’da çok anlamlı kelimelerden birisi olan الرُّوح er-rûh sözcüğünün mana çeşitliliği içerisinde “Hz. Cebrâîl” anlamı da vardır.(3) Vahyin insanlığa ulaştırılmasında aracı olan varlık melektir. Vahyi ilâhî makamdan, yani Levh-i Mahfûz’dan insanlık âlemine, beşer peygambere indirmede ilâhî iradenin tecellisi melek şeklinde gerçekleşmiştir.

Bakara 2/97’de beyan edildiği gibi, vahyi Hz. Peygamber’in kalbine indiren Cebrâîl (as)’dır. Nahl 16/102’de de benzer bir mesaj verilmekte ve vahyi indirenin rûhu’l-kudüs, yani Hz. Cebrâîl olduğu beyan edilmektedir.

Necm 53/5-6’da Hz. Peygamber’e vahyi indirenin Cebrâîl (as) olduğu ve onun çeşitli özellikleri hatırlatılmaktadır. Hâkka 69/40 ve Tekvîr 81/19-21’de vahiy meleğinin güvenilirliği vs. özellikleri üzerinde durulmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de vahyin getiricisinin er-rûhu’l-emîn, yani “Güvenilir Rûh, Hz. Cebrâîl” olduğu ifade edilmektedir.

ııı. Vahyin Hz. Peygamber’de İndiriliş Yeri ve Gayesi

عَلٰى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِر۪ينَ “Uyarıcılardan olasın diye senin kalbine (indirmiştir).”

Âyetteki عَلٰى قَلْبِكَ ‘alâ kalbike tamlaması “senin kalbine”; لِتَكُونَ litekûne fiili “(şöyle) olasın diye”; مِنَ الْمُنْذِر۪ينَmine’l-münzirîne ifadesi ise “uyarıcılardan” demektir.

Burada vahyin Hz. Peygamber’ki buluşma yeri ve vahyin gönderiliş gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. عَلٰى قَلْبِكَ “Senin kalbine (indirmiştir).” Âyetin bu ilk kelimesinde vahyin Hz. Peygamber’e indirilişindeki yerini göstermektedir. Elbette burada sözü edilen kalp organik anlamda kalbi değil, kişinin akleden kalbini, bir anlamda beynini ifade etse gerektir.

Âlemlerin Rabbi’nden Cebrâîl (as) vasıtasıyla getirilen vahiy, Bakara 2/97’de de beyan edildiği gibi Hz. Peygamber’in kalbine indirilmiştir. Bunun nasıllığı noktasında herhangi bir söz söylemek durumunda değiliz. Vahyin Hz. Peygamber’in kalbine indirilmesi A‘lâ 87/6’da da dile getirildiği gibi onun korunması ve unutulmamasıyla da ilişkilendirilebilir.

Vahiy bir taraftan meleğin sözü, bir taraftan öğrettiği bilgi, bir taraftan da indirdiği hakikat olduğu için, bunun Hz. Peygamber’in kalbinde nasıl bir görüntüye dönüştüğü hakkında açıklama yapılamaz. Sadece şunu söylemekle yetinelim: Bu durum bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de yaşadığı bir tecrübedir; gönül ekranına metin halinde düşen vahiy onun ağzından insanlara okunup aktarılan bir gerçekliğe dönüşmüştür.

4. لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِر۪ينَ “Uyarıcılardan olasın diye.” Bu ifadede vahyin Hz. Peygamber’e indiriliş gayesi cevaplandırılmaktadır. Kur’ân’da n-z-r kökünden kelimeler çeşitli anlamlarda kullanılmış olsa da, genel olarak nezîr/en-nezîr(4) ve münzir(5) kelimeleri “uyarıcı”; nüzür/en-nüzür(6) kelimeleri “uyarıcılar, uyarılar”; münzirûne(7) ve münzirîne/el-münzirîne(8) kelimeleri de “uyarıcılar” manasına gelmektedir.

Kelimenin “uyarıcı, tebliğ edici, korkutucu” manalarına ilave olarak, bir de “adayan” manası vardır ki peygamberliğin bir adanmışlık kurumu olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Furkân 25/1 ve Yâsîn 36/70’te de beyan edildiği gibi, vahyin gönderiliş ve Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesi “uyarmak” şeklinde belirlenmiştir. İşte bu âyette dile getirilen husus da budur.

ıv. Vahyin Dili

بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُب۪ينٍ “Apaçık Arapça diliyle.”

Âyetteki بِلِسَانٍ bilisânin kelimesi “(şöyle) bir dil ile, lisan ile”; عَرَبِيٍّ مُب۪ينٍ ‘arabiyyin mübînin tamlaması ise “apaçık bir Arapça” demektir.

Burada vahyin dili yani indirildiği lisanla ilgili bilgi gündeme getirlmektedir.

Bu cümlede vahyin dilinin apaçık Arapça olduğu beyan edilmektedir. Kur’ân’da vahyin Arapça olduğuna dair çeşitli âyetler vardır. Nahl 16/103’te de geçtiği üzere, Kur’ân’da 11 âyette geçen ‘arabiyy(9) kelimeleri Kur’ân’la ilgili olarak kullanılmakta ve vahyin dilinin “Arapça” olduğu anlamını vermektedir.

İbrâhim 14/4’te de beyan edildiği gibi, bütün peygamberler kendi kavimlerinin diliyle gönderilmiştir ki kendilerine nelerin indirildiğini onlara açıklasınlar. Bu genel kural gereği, Hz. Peygamber de ilk muhatapları itibariyle Araplara gönderildiği için ona indirilen vahiy de Arapça olmuştur.

Vahyin mübîn oluşu ise “anlaşılabilirliğini”, “açıklayıcı” ve “apaçık” oluşunu ortaya koymaktadır. En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Hûd 11/1-2 ve Fussilet 41/3, 44 gibi pek çok âyette beyan edildiği gibi, vahiy yine Yüce Allah tarafından açıklanmış, açık açık ortaya konulmuş bir metindir.

Zümer 39/23’te belirtildiği üzere, müteşâbih yani âyetlerinin birbiriyle benzeşmesi ve mesânî oluşu gereği, her bir âyetin bir başkasıyla yakın anlam ilişkisine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bu özelliğin doğal sonucu olarak, âyetlerin apaçık oluşunun öncesinde âyetlerin birbirini açıklama misyonuna sahip kılındığı unutulmamalıdır.

v. Vahyin Diğer İlahi Mesajlarla Olan Birlikteliği

وَاِنَّهُ لَف۪ي زُبُرِ الْاَوَّل۪ينَ “O (Kur’an’ın ilkeleri), öncekilerin kitaplarında da vardı.”

Âyetteki وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”;لَف۪ي زُبُرِ الْاَوَّل۪ينَ lefî zübüri’l-evvelîne tamlaması ise “elbette öncekilerin kitaplarında (vardı)” demektir.

Burada vahyin önceki ilahi mesajlarla olan yakın ilgili ve mesaj birlikteliği mesajı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu cümlesinde ise vahyin içeriğinin evrensel anlamda ilk peygamberden itibaren gönderilen bütün ilahi prensiplerin ruh ve mesaj birlikteliğini ortaya koymaktadır. Çeşitli âyetlerde dile getirildiği üzere,(10) vahyin içeriği genel hatlarıyla birbirinin aynısıdır; sadece hukuki düzenlemelerde gelişen şartlar doğrultusunda bazı gelişmeler yaşanmıştır.

Mâide 5/48’de yer alan “Herkes için bir şeriat ve yol belirlendiği” âyetinde verilmek istenen mesaj da bundan başka bir şey değildir. Kaynak aynıdır; sadece peygamberlerin ve ilk muhataplarının konuştukları dillerine göre Levh-i Mahfûz’dan aktarımlar yapılmıştır. Dolayısıyla Kur’ân vahyinin önceki ilâhi mesajlarda bulunduğunun beyan edildiği bu âyette dile getirilen husus budur.

b) Vahye Karşı Olanların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 197-209. âyetlerinde İsrailoğlu âlimlerinin vahyi tanıyıp bilmesinin, inkârcılar için bir delil olduğunu, vahyin yani Kur’ân’ın Arapça bilmeyenlerden birine indirilmesi ve kendilerine farklı bir dilde okunması durumunda ona iman etmeyeceklerini, Kur’ân’ın suçluların kalplerine, yani neredeyse gözlerinin içine böylece sokulmasına rağmen yine de hiç farkına varamadan kendilerine ansızın gelecek acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmeyeceklerini haber vermektedir.

Ardından, azabı gördüklerinde “Bize süre tanınır mı?” diyecekleri, “Azabımızı çarçabuk getirmemizi istiyor (değil miydi) bunlar?” buyrularak “Eğer biz onları yıllarca yaşatsak, sonra da vaad edilmiş olan (azap) başlarına gelse, faydalandırıldıkları nimetlerin kendilerine hiçbir yararı da olmayacağı” beyan edilmekte, zaten gerçeği hatırlatan uyarıcılar olmadan hiçbir şehrin helak edilmediği, hiç kimseye haksızlık da edilmediği ifade edilmektedir.

ı. İnkârcıların Bilgiye İtibar Etmemeleri

اَوَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ اٰيَةً اَنْ يَعْلَمَهُ عُلَمٰٓؤُ۬ا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “İsrailoğulları âlimlerinin onu (Kur’an’ı) tanıyıp bilmesi, o (inkârcılar) için bir delil değil midir?”

Âyetteki اَوَلَمْ يَكُنْ evelem yekün sorusu “(şöyle) olmadı mı, değil midir”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; اٰيَةً âyeten kelimesi “âyet, delil”; اَنْ يَعْلَمَهُ en ya‘lemehû ifadesi “onu bilmesi”; عُلَمٰٓؤُ۬ا ‘ulemâu sözcüğü “alimleri(nin), bilginleri(nin)”;بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması ise “İsrâiloğullarının” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin vahye inanmama kararlılıkları hakkında çeşitli hususlar gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyet grubunda vahiy hakkında çeşitli yönlerden tanıtıcı bilgi vermesine rağmen, inanmamakta ısrar eden Mekkeli müşriklere yönelik bir başka delil daha sunmaktadır. Çok yaygın olmasa da, Mekke’de de civar şehirlerde de önceki peygamberlere gönderilen ilâhî mesajlardan haberi olan insanlar vardı.

Bunlar içerisinde en önde ve yaygın olanlar ise şüphesiz İsrailoğulları ve onların içerisinde bulunan âlimlerdi. Âyette kastedilenin Müslüman olan Abdullah b. Selâm ve onun gibi bilginler olduğu ifade edilmektedir.(11) Esasında Hz. Peygamber’le ilgili bilgilerin Tevrât ve İncîl’de bulunduğu A‘râf 7/157’de açıkça ifade edilmektedir.

Vahyin iniş sürecinde yaşayan inkârcı insanlara yönelik hatırlatmalarda En‘âm 6/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine kitap verdiklerimiz oğullarını tanıdıkları gibi onu da tanırlar.” Bu âyette sözü edilen “onu da tanırlar” ifadesiyle kast edilenin “Hz. Peygamber” veya “vahiy” olduğunda şüphe yoktur. Benzer bir tanıma ifadesi de Bakara 2/146’da bu defa kıble ile ilgilidir.

Enbiyâ’ 21/7’de peygamberleri ve onların getirdiği hakikati inkâr edenlere hitaben önceki vahiyleri bilenlere sormaları şu şekilde emredilmektedir: “Biz, senden önce de kendilerine vahyettiğimiz erkeklerden (kişilerden) başkasını (peygamber) olarak göndermedik. ‘Eğer bilmiyorsanız, zikr ehline (bilenlere) sorun!” Benzer bir mesaj Nahl 16/43-44’te de zikredilmektedir.

Şüphe durumunda önceki mesajları okuyanlara sorulması emri Yûnus 10/94’te de şu ifadelerle yer almaktadır: “Eğer sana indirdiğimizden şüphede isen, senden önce Kitabı (Tevrat’ı) okuyanlara sor! Andolsun ki Rabbinden sana gerçek (bilgi) gelmiştir. Sakın şüphecilerden olma!”

Bu arada Kasas 28/52-54’teki şu bilgiler de son derece dikkat çekicidir: “Kur’ân’dan önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) da inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman, ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlar idik’ derler. İşte bu tür inanan kitap ehline, sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir ki bunlar kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da Allah rızası için harcarlar.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde de ifade edildiği gibi, Mekke’de vahyin indiriliş sürecinde vahiy ve risâlet hakkında tereddütleri veya şüpheleri bulunan, dolayısıyla inkârcılığı tercih edenlere yönelik olarak Yüce Allah çeşitli yollar önermekte, Hz. Peygamber’e indirilen bu vahyin hakikatin bir belgesi olduğunu ortaya koymaktadır.

Önceki mesajlara bakarak, her iki bilginin de aynı kaynaktan geldiği dile getirilebileceği gibi, çeşitli ilâhî öğretileri bilen âlimlerin de bu noktada yol gösterebileceği beyan edilmiş olmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus da bunun bir örneğidir ve Yüce Allah İsrailoğlu âlimlerinin bu gerçeği bildiğini beyan ederek, onların bu bilgisinin Mekkeli müşrikler için risâlete dair bir âyet, yani delil olduğunu soru ifadesiyle ortaya koymaktadır.

Söylenmek istenen şudur: “İsrailoğlu âlimlerinin bu hususu bilmesi, inkârcılar için Kur’ân’ın gerçek olduğuna dair bir delildir; hiç olmazsa buna olsun itibar etsinler.” Abdullah b. Selâm ve onun gibi bilginler nasıl Müslüman olduysalar, diğerleri de onların izinden gitmeli değil miydi? Nitekim Mekke’li kâfirlerin Medine Yahudilerine elçi gönderip, Hz. Peygamber’in risâletiyle ilgili soru sordukları ve “şimdi onun çıkma zamanıdır ve sıfatları da şudur” cevabını aldıkları rivayet edilmektedir.(12) İşte âyette hatırlatılan olay bu olsa gerektir.

Vahyin indiriliş sürecinin çeşitli zamanlarında bu âyetin mesajı tecelli etmiş, çeşitli dinlere mensup insanlar İslâm’ı seçmişlerdir. Daha sonrasında ve muhtemelen Son Saat’e kadar bu âyetin içeriğine icabet edenler çıkacak, hem İsrailoğlu âlimlerinin bilgisinden, hem de bozulmuş olsalar da başka ilâhî kaynaklı bilgilere sahip olanlardan İslâm’a girenler elbette olacaktır.

Biz, hak ve hakikat adına sunumlar yaparak, söylemlerimizi hayatımıza taşıyarak insanlara örnek olmaya devam etmeliyiz. Böylece onlar da kendi inançlarını sorgulama ihtiyacını hissedecek, hakikatin peşine düşmüş olacaklardır.

ıı. İnkârcıların İnanmama Israrları

وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلٰى بَعْضِ الْاَعْجَم۪ينَ فَقَرَاَهُ عَلَيْهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ مُؤْمِن۪ينَ “Biz Kur’an’ı, Arap olmayanlardan (yabancı) birine indirseydik, o da onu kendilerine (farklı bir dilde) okusaydı, yine de ona inanmazlardı.”

Buradaki وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ ve lev nezzelnâhu fiili “ve eğer onu indirseydik”; عَلٰى بَعْضِ الْاَعْجَم۪ينَ ‘alâ ba‘dı’l-a‘cemîne tamlaması “Arapça bilmeyen birilerine”; فَقَرَاَهُ fe karaehû fiili “o da onu okumuş (olsaydı)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; مَا كَانُوا ۪ mâ kânû ifadesi “(şöyle) olmamış olurlardı”; بِه bihî ifadesi “ona yönelik”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “inananlar, ona inanmazlardı” demektir.

Burada inkârcıların vahyin yabancı dil konuşan birisine indirilmesi ve yabancı bir lisan ile kendilerine okunması durumundaki olumsuz tavırları gündeme getirilmektedir.

1. Kendi dillerinde indirilmiş olan bu vahye itibar etmeyen Mekke’li inkârcılar için başka bir ihtimalden söz edilmekte, vahyin başka bir dili konuşan yabancı birine indirilmesi durumunda da inanmayacakları beyan edilmektedir. Bu âyette verilmek istenen dolaylı mesaj şudur: “Biz bu Kur’ân’ı apaçık Arapça bir dil ile Arab olan bir kişiye indirdik.”

Bu nedenle insanlar onu dinlediler, kavradılar, fasih olduğunu anladılar ve benzeri olan bir ifade ile karşı konulamayan bir kelam olduğunu iyice gördüler.(13) Buna karşılık, inkârı tercih edenler ise çeşitli bahaneler üreterek şunu söylemeye getirmişlerdi: “Biz yabancı dilde indirilmiş olan bu vahyin dilini anlamıyoruz ki ona ne diye inanalım!”

Bu âyetle benzer bir mesaj içeren Fussilet 41/44’ü hatırlatmalıyız: “Eğer biz onu, yabancı dilden bir Kur’ân kılsaydık, diyeceklerdi ki: Âyetleri tafsilatlı şekilde açıklanmalı değil miydi? Arab’a yabancı dilden (kitap) olur mu? De ki: O, inananlar için doğru yolu gösteren bir kılavuzdur ve şifadır. İnanmayanlara gelince, onların kulaklarında bir ağırlık vardır ve Kur’ân onlara kapalıdır. (Sanki) onlara uzak bir yerden bağırılıyor (da Kur’ân’da ne söylendiğini anlamıyorlar.)”

İşte bu âyette verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin içeriği aynı noktada birleşmekte, inkârcıların nasıl bir yanılgı içerisinde bulunup inanmamakta kararlı ve ısrarcı oldukları ortaya konulmaktadır.

2. Nahl 16/103’te ifade edildiği üzere, dile getirdikleri “Ona vahyi bir beşerin öğrettiği” kanaatlerine bakıldığında, yabancı birinin öğretmesine karşı çıktıkları ve bunu inanmamalarının gerekçesi olarak sundukları görülmektedir. Furkân 25/4’teki bilgide ise, vahyi Hz. Peygamber’in kendisinin uydurduğunu ve ona bir başka topluluğun da yardım ettiğini söylemişlerdi.

Aslında onların sorunu vahyin kaynağıyla ilgiliydi; Yüce Allah’ın herhangi bir vahiy ve risâlet görevlendirmesinde bulunmadığına inanıyorlardı ki En‘âm 6/91, Yâsîn 36/15 ve Mülk 67/9 gibi âyetlerde değinilen husus da bundan başkası değildir.

Yüce Allah, Mekke’li müşriklerin İsrâ’ 17/90-93’te sıraladığı çeşitli istekleri arasında “okuyacağımız (özel) bir kitap getirinceye kadar senin sadece göğe çıkmana da inanmayacağız” sözlerini de hatırlatmakta, dolayısıyla inkârdaki ısrarlarını beyan etmektedir. Müddessir 74/52’de onların “her birine özel bir kitap indirilmesini istedikleri” de gündeme getirilmekte, risâlet konusunda nasıl bir yanılgı içerisinde oldukları ifade edilmektedir.

3. En‘âm 6/124’te ise “peygamberlere verilenlerin benzeri bize de verilinceye kadar sana inanmayacağız” diyerek sınırı iyice aşmışlardı. Hz. Peygamber’den istedikleri her bir şey kendilerine verilmiş bile olsa yine de inanmayacakları En‘âm 6/7, 111’de ve Hıcr 15/14-15’te açıkça ortaya konulmaktadır. Esasında onlar melek peygamber isteklerini dile getirerek, kendi türlerinden ümitlerini kestiklerini göstermişler, bu konuda önceki peygamberlerin helak edilen kavimleri gibi derin bir yanılgıyı tercih etmişlerdi.

Zuhruf 43/31’de beyan edildiği üzere, belki dile getirilebilecek tek farkları “eğer peygamber bir insan olacaksa bu durumda Kur’ân’ın iki şehirden büyük bir kişiye indirilmesi gerektiğini” ileri sürmeleriydi. Mekke’li müşrikler peygamber olarak ya Mekke’li Velîd b. Muğîre’yi ya da Tâif’li Urve es-Sekafî’yi düşündüklerini belirterek, adeta Yüce Allah’a akıl vermekte ve hadsizliğin en büyüğünü yapmaktalardı.

İşte Yüce Allah onların bu tür hilelerini deşifre etmekte ve aslında inanmamaktaki kararlılıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz ayetlerde konu adeta sona erdirilmekte ve onların inanmayacakları beyan edilmektedir.

ııı. Suçluların Azabı Görene Kadarki Olumsuz Tutumu

كَذٰلِكَ سَلَكْنَاهُ ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِه۪ حَتّٰى يَرَوُا الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ فَيَاْتِيَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Biz onu (Kur’an’ı), suçluların kalplerine (gözlerinin içine) böylece soktuk. Hiç farkına varmadan kendilerine ansızın gelecek acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmezler.”

Buradaki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “böylece”;سَلَكْنَاهُ seleknâhu fiili “onu yani vahyi, Kur’ân’ı koyduk, yerleştirdik”; ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَ fî kulûbi’l-mücrimîne tamlaması “suçluların kalplerine”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili “iman etmezler”; بِه bihî ifadesi “ona”; حَتّٰى يَرَوُا hattâ yeravv fiili “görünceye kadar”;الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ el-‘azâbe’l-elîme tamlaması “elem verici azabı”; فَيَاْتِيَهُمْ fe ye’tiyehum fiili “ve (azap) onlara gelecektir”; بَغْتَةً bağteten sözcüğü “ansızın”; وَهُمْve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne cümlesi ise “farkına varmazlar (iken)” demektir.

Burada inkârcıların ısrarlı tavrı ortaya konulmakta ve vahyin bütün incelikleri onların kalplerine nüfuz etse bile ani gelecek azabı görünceye kadar inanmayacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.كَذٰلِكَ سَلَكْنَاهُ ف۪ي قُلُوبِ الْمُجْرِم۪ينَ “Biz onu (Kur’an’ı), suçluların kalplerine (gözlerinin içine) böylece soktuk.” Yüce Allah vahyi inkâr eden mücrimlerin kalplerine kadar ulaştırdığını, fakat inkârcı muhatapların buna itibar etmeyip kendilerine ansızın gelecek elem verici azabı görünceye kadar ona inanmayacaklarını beyan etmektedir. Bu âyetin bir benzeri benzer bir içerikte olarak Hıcr 15/12’de de geçmektedir. Âyetteki سَلَكْنَاهُ seleknâhu ifadesindeki hu zamirinin neyi ifade ettiği konusunda iki farklı yaklaşım söz konusudur:

a) Buna göre zamiri önceki âyetlerdeki konunun devamı olarak Şu‘arâ’ 26/192. âyetten itibaren işlenen “vahiy, Kur’ân” ile ilişkilendirmemiz mümkündür. Bu durumda anlam şöyle olur: “Biz, onu (yani vahyi, Kur’ân’ı) suçluların kalplerine (yani nerdeyse gözlerinin içine) böylece sokmuştuk.” Hakikat her türlü yollarla kalplerine ulaştırılmış ve konuyla ilgili her türlü argüman ele alınmış olmasına rağmen, inkârcılar buna itibar etmemiş, küfür ve şirki tercih etmişlerdi.

b) Diğer ihtimale göre ise, zamir önceki âyetin sonundaki “inanmazlar” ifadesini karşılayan “küfre” de gidebilir. Bu durumda âyetin anlamı “Biz onu (yani küfrü) suçluların kalplerine soktuk” şeklini alır. Âlimlerimizin önemli bir bölümü bu ikinci anlamı tercih etmiş etmiş ve konuyu inkârcıların kalplerinin mühürlenmesiyle ilişkilendirmişlerdir.(14) Bu durumda Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e moral verdiğinin ve inkârcılığın mücrimlerin kalplerine yerleştirildiğinin kendisine bildirildiğini ifade edebiliriz.

İnkârcılığın suçluların kalplerine yerleştirilmesi, hak etmeyen birinin kalbine herhangi bir müdahale manasına gelmemektedir. Çünkü zaten mücrim olan, yani suçlu olup suç ve günahtan beslenen bu kişilerin kalplerine yönelik bir müdahaleden söz edilmektedir. Müdahale “sonuç”tur; “sebep” ise onların mücrim olmasıdır. Mücrim denen suçluluların kalplerine Yüce Allah onu yani inkârcılığı koymuştur ve koymaktadır.

Bizim kanaatimiz ilkinden yanadır. Çünkü konu bütün halinde devam etmekte ve inkârcıların kararlılıkları deşifre edilirken her türlü imkânın kendilerine sunulduğuna dikkat çekilmekteydi. Hakikat adeta kalplerine konulmasına, gözlerinin içine içine kadar sokulmasına, her fırsat kendilerine sunulmasına rağmen yine de inanmamakta ısrar ettikleri beyan edilmiş olmaktadır.

2. لَا يُؤْمِنُونَ بِه۪ حَتّٰى يَرَوُا الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ فَيَاْتِيَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Hiç farkına varmadan kendilerine ansızın gelecek acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmezler.” Bu âyetlerde her türlü imkân sunulmasına rağmen, inkârcıların inançsızlıkta kararlı ve ısrarlı oldukları ortaya konulmakta, elem verici azabı görünceye kadar bu durumu devam ettirecekleri beyan edilmektedir.

Benzer içerikte yani müşriklerin istekleri her şey gerçekleşse de yine de iman etmeyecekleri En‘âm 6/7, 25, 109, 111, A‘râf 7/147 ve Hıcr 15/14-15 gibi âyetlerde de dile getirilmektedir.

Farkına varmadan kendilerine ansızın gelecek olan şey “Son Saat” ve sonrasındaki “kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacak olan cehennem azabı”dır. Çünkü müşrikler sıklıkla bunlarla alay ediyorlardı. الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ el-‘azâbe’l-elîme tamlamasıyla verilmek istenen mesaj da “bilinen bir azap”, yani kıyâmet sonrasında cehennemde yaşanacak olandır.

Bunun ölüm anıyla ilişkilendirilmesi de elbette mümkündür. Çünkü ölüm de aniden gelebilir; ölüm anında ve sonrasında çekilen sıkıntılar da bu vesileyle hatırlanabilir. Ancak Kur’ân’da gelişi bağteten yani “aniden” diye ifade edilen şey büyük çoğunlukla “Son Saat” olduğu için,(15) buradaki kastı da bu doğrultuda anlamak gerektiği kanaatindeyiz. Yüce Allah işte bu ifadeyle inkârcıların tutumunu ortaya koymakta ve artık onların akıbetinin acılarla şekilleneceğini ifade etmiş olmaktadır.

ıv. İnkârcıların Zaman Tanınma İsteği

فَيَقُولُوا هَلْ نَحْنُ مُنْظَرُونَ اَفَبِعَذَابِنَا يَسْتَعْجِلُونَ “(Azabı gördüklerinde) ‘Bize süre tanınır mı?’ diyeceklerdir. Azabımızı acele mi istiyorlar?”

Buradakiفَيَقُولُوا fe yekûlû fiili “derler, diyecekler ki”; هَلْ نَحْنُ hel nahnu sorusu “biz (şöyle) olur muyuz”; مُنْظَرُونَ münzarûne kelimesi “süre tanınanlar, zaman verilenler”; اَفَبِعَذَابِنَا efebi‘azâbinâ sorusu “bizim azabımızı, azabımızla ilgili mi”; يَسْتَعْجِلُونَ yesta‘cilûne fiili ise “çarçabuk olmasını istiyorlar (değiller miydi)” demektir.

Burada inkârcıların azabı gördüklerinde ortaya koyacakları bazı istekler, kendilerine verilecek cevap, servetlerinin faydasızlığı ve daha önceden helak edilenlerin de aynı akıbeti yaşadıkları gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah burada inkârcıların mahşerde azabı gördüklerinde kendilerine zaman tanınması noktasında bir talep ortaya koyacaklarını haber vermektedir. Sâffât 37/176’da da geçen “Azabımızı çarçabuk getirmemizi mi istiyorlar?” ifadesi ise müşriklerin azaptaki aceleciliklerini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da altı kez(16) geçen “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesi her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır. Bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir.

Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(17) Demek ki kendilerine vaadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Benzer şekilde Sâd 38/16’da da azabı acele istedikleri bildirilmektedir.

Meryem 19/84’te de açıkladığımız üzere, Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık, müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir. Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır.

Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı. Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara da benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir.

2. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde verilmek istenen mesajı iki türlü anlamak mümkündür:

a) İlk ihtimale göre bu iki âyette verilmek istenen mesaj mahşerde yaşanacak konuşmanın bir kısmını oluşturmaktadır. Son Saat’e ve sonrasındaki kıyâmet-âhiret sürecine inanmayıp sürekli onlarla alay eden inkârcılar, mahşerde cehennem azabını gördüklerinde iman etmeleri için kendilerine bir süre daha zaman verilmesini isteyeceklerdir. Onların bu isteği muhtemelen dünyaya geri döndürülme şeklinde tecelli edecektir. Yüce Allah ise onlara “Azabımızı çarçabuk getirmemizi istiyor (değil miydi) bunlar?” buyuracaktır.(18)

Fecr 89/24’te “Pişmanlıklar ve Sonuçsuz Özlemler” başlığında geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân’da, mahşer şartlarında suçluların çeşitli pişmanlıklar yaşayacağı ve birtakım isteklerde bulunacakları hakkında bilgi verilmektedir. Buna göre âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/27’de beyan edildiği gibi, ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir.

Bakara 2/167, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”, İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”, Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

Bakara 2/167’de, âhirette şu itirafın yapılacağı haber verilmektedir: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık.” Bu âyette derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Furkân 25/27-28’de de şöyle bir pişmanlık dile getirilmektedir: “O gün zalim kişi ellerini ısırıp, ‘Ne olaydı, keşke ben elçiyle beraber bir yol edineydim! Vâh bana, ne olurdu, keşke ben falanı dost tutmasaydım’ diyecektir.” Bu konuda pek çok âyetin bulunduğunu sadece hatırlatmakla yetinelim.(19)

İşte bu tür isteklerin birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilmekte ve azabı gördüklerinde kendilerine biraz daha zaman tanınmasını arzu edecekleri beyan edilmektedir. Ancak bu ve benzer isteklerin hiçbir tanesi itibar görmeyecek, azabı acele istedikleri kendilerine hatırlatılacak ve inkârcılar hak ettikleri azapla yüzleştirileceklerdir.

b) Bazı âlimlerimize göre, müşrikler bu isteği dünya hayatında henüz ölmeden, ancak alışageldikleri türden alaycılıklarıyla da yapmış olabilirler.(20) Sonraki âyetlerde verilen bilgiler bu yaklaşımı doğrular mahiyette delil olarak görülebilir. Bu durumda ölüm sonrasına inanmayan ya da inananları da kendi kurgularına göre bir ahiret tasavvur ettikleri için tehdit edildikleri azabı acele istemişlerdi.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler”(21) mealindeki ifadeler her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümle onların kararlı tutumlarını göstermektedir. İnanılması gereken konulara iman etmeyen inkârcılar hakkı ve hakikati yalanlamakla kalmamışlar, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi.

En‘âm 6/57-58, Enfâl 8/32, Yûnus 10/50’de de geçtiği üzere, inkârcılar acele azap isteyerek Hz. Peygamber’le alay etmişlerdi. Burada da benzer bir durum söz konusudur ve suçlular kendilerini uyaran Hz. Peygamber’le ve onun vaad ettikleriyle alay ederek “bize biraz daha zaman tanınır mı?” demişlerdi. İşte bu alayın karşılığında da Yüce Allah “Onlar azabımızı acele mi istiyorlar?” buyurarak, muhatapların nasıl bir yanılgıya düştüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Âyetlerin öncesiyle irtibatını gözeterek ilk yaklaşımın daha doğru olduğu kanaatinde olduğumuzu belirtmeliyiz; ancak ikinci tercih olarak verdiğimizin de devam eden âyetler bağlamında itibara alınabileceğini söylemeliyiz.

v. İnkârcılara Hiçbir Şeyin Fayda Vermeyeceği

اَفَرَاَيْتَ اِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِن۪ينَ ثُمَّ جَآءَهُمْ مَا كَانُوا يُوعَدُونَ مَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يُمَتَّعُونَ “Şimdi şunu bir düşün: Biz onları senelerce yaşatsak, sonra da (kendilerine) söz verilmiş olan (azap) başlarına gelse, yararlandırıldıkları nimetlerin kendilerine hiçbir yararı olmayacaktır.”

Buradakiاَفَرَاَيْتَ eferaeyte sorusu “gördün mü, düşündün mü, şunu düşün”; اِنْ مَتَّعْنَاهُمْ in metta‘nâhum fiili “eğer onları yaşatırsak, onları yaşatmış olsak bile”; سِن۪ينَ sinîne sözcüğü “yıllarca”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَآءَهُمْ câehum fiili “onlara gelmiş olsa, gelecek olsa”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şey”; يُوعَدُونَ yû‘adûne edilgen fiili “kendilerine vaad edilmekte (olan şey, azap)”; مَآ اَغْنٰى mâ ağnâ fiili “fayda vermemiş olacaktır, ne fayda verecektir ki, ne gidermiş olacaktır ki”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyler”; يُمَتَّعُونَ yümette‘ûne edilgen fiili ise “kendilerinin faydalandırılmakta (oldukları şeyler, nimetler)” demektir.

Burada inkâr edenlere istedikleri türden zaman verilmesi durumunda kendilerine vaad edilen şeyi gördüklerine dünyada kalışlarının kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyetlerde tekrar konuyu Hz. Peygamber üzerinden müşriklere getirmekte ve onlarla ilgili bir durum tespitine yer vermektedir. Şu‘arâ’ 26/201-203. âyetlerde dile getirdikleri “Farkına varamadan kendilerini ansızın gelecek elem verici azabı gördüklerinde, ‘bize zaman verilecek mi?’ diyen” inkârcılara burada bir anlamda cevap verilmekte, sonucun değişmeyeceği ifade edilmiş olmakta ve onların bu sözlerinin alaycılık içerdiği ortaya konulmaktadır.

1.اَفَرَاَيْتَ اِنْ مَتَّعْنَاهُمْ سِن۪ينَ ثُمَّ جَآءَهُمْ مَا كَانُوا يُوعَدُونَ “Şimdi şunu bir düşün: Biz onları senelerce yaşatsak, sonra da (kendilerine) söz verilmiş olan (azap) başlarına gelse.” Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, âyetin başındaki اَفَرَاَيْتَ eferaeyte ifadesi aslında “gördün mü?” anlamına gelmektedir. Ancak konu, zaten öncelikle Hz. Peygamber’in hayatındaki bir olayla ilgili olduğu için, mesaj olayın “görülmesi”yle değil, “düşünülmesi”yle ilgili olmalıdır. Dolayısıyla bu ifadeye “Baksana, düşünsene, düşünsenize” gibi dikkat çekici ve uyarıcı bir anlam verilmesi gerekir. Yoksa maksat, cevabı beklenen bir soru sormak değildir.

Buradaki اِنْ in edatı şart-cevap cümleleri gerektiren bir edattır ve peşinden gelen Şu‘arâ’ 26/205-206. âyetler bunun “şart” kısmını, sonraki Şu‘arâ’ 26/207. âyet ise “cevap” bölümünü oluşturmaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek, Son Saat’i, sonrasındaki kıyâmet-âhiret sürecini, yargılanmayı ve cehennem azabını inkâr edenlere daha yıllarca ömür vermesi durumunu, ardından da kendilerine vaad edilmiş olan azabın gelmesini gündeme getirmekte, ancak sonucun değişmeyeceğini beyan etmek istemektedir.

Küfürde, şirkte ve inkârda şartlanmış insanların bu kararlılıkları ve ısrarlarının devamlılığı ile onlara zaman verilmesi onların helakinin daha ağırlaşmasından başka bir işe yaramayacaktır.(22)

2. مَآ اَغْنٰى عَنْهُمْ مَا كَانُوا يُمَتَّعُونَ “Yararlandırıldıkları nimetlerin kendilerine hiçbir yararı olmayacaktır.” Buradaki مَا mâ edatı nefy, yani “olumsuzluk” manasına gelebileceği gibi soru anlamı da verebilir. Olumsuzluk manasına göre, tercüme zikrettiğimiz gibi olur. Soru anlamına göre ise anlam “Faydalandırıldıkları nimetlerin kendilerine ne faydası olabilir ki!” şeklini alır. Her iki tercümede de verilmek istenen mesaj aynı sayılır.

Önceki âyette geçen سِن۪ين sinîne kelimesi “bütün dünya yılları” veya “pek çok yıl” manasına alınmakta, maksadın kesret, yani “çokluk” olduğu vurgulanmaktadır.(23) Söylenmek istenen şudur: İnkârda kararlı ve ısrarcı olan Mekke’li müşriklere bütün dünya hayatı boyunca zaman tanınsa ve kendilerine dünyanın bütün nimetleri ihsan edilse de sonuç değişmeyecek, verilen nimetlerin kendilerine hiçbir fayda sağlamadığı görülecektir.

Hıcr 15/84, Şu‘arâ’ 26/207, Zümer 39/50, Mü’min 40/82, Mesed 111/2 gibi âyetlerde geçen “Kazandıkları şeyler onlara fayda vermemişti” manasındaki cümlelerde inkârcı kişilerin kazandıklarının onlara faydasının olmadığı ve olmayacağı bildirilmektedir. Buradaki مَا mâ edatı nefy, yani “olumsuzluk” manasına gelebileceği gibi, soru anlamı da verebilir. Olumsuzluk manasına göre tercüme zikrettiğimiz gibi olur. Soru anlamına göre ise anlam “kazanmış oldukları şeylerin kendilerinden hangi zararı savmış olabilir ki!” şeklini alır.

Her iki tercümede de verilmek istenen mesaj aynı sayılır. İnkârda kararlı ve ısrarcı olan kişilere bütün dünya hayatı boyunca zaman tanınsa ve kendilerine dünyanın bütün nimetleri ihsan edilse de sonuç değişmeyecek, verilen nimetlerin kendilerine hiçbir fayda sağlamadığı görülecektir.

vı. Helak Edilenlere Önceden Uyarıcı Gönderilmesi

وَمَآ اَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ اِلَّا لَهَا مُنْذِرُونَ ذِكْرٰىۛ وَمَا كُنَّا ظَالِم۪ينَ “Zaten gerçeği hatırlatan uyarıcılar olmadan hiçbir şehri helak etmemiştik; biz kimseye haksızlık edici de değildik.”

Buradakiوَمَآ اَهْلَكْنَا ve mâ ehleknâ fiili “ve helâk etmemiştik”; مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin sözcüğü “hiçbir köyü, şehri ki”; اِلَّا لَهَا illâ lehâ istisnası “onlar için olmamış olsun, onlar için mutlak surette vardı”; مُنْذِرُونَ münzirûne kelimesi “uyarıcılar, mutlaka uyarıcıları vardı”; ذِكْرٰى zikrâ sözcüğü “(gerçeği) hatırlatan şey”; وَمَا كُنَّا ve mâ künnâ ifadesi “biz (şöyle) değiliz”; ظَالِم۪ينَ zâlimîne kelimesi ise “haksızlık edenler, zalimler” demektir.

Burada ilahi sistemdeki cezalandırmaların nası gerçekleştiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. Âyette her ülkeye uyarıcılar gönderildiği ve Yüce Allah’ın hiçbir şekilde zalim olmadığı mesajının verildiği bu ifade Yüce Allah’ın “her ümmete peygamber gönderdiğini”(24) ve “peygamber gönderilinceye kadar hiç kimseye azap edici olmağını”(25) beyan eden âyetlerle gayet uyumludur. Bu sûrede de bir kısmının kıssasının anlatıldığı ve daha önce helak edilmiş olan kavimlerin içerisinde mutlak sûrette gerçeği hatırlatan uyarıcılar bulunduğu, kendilerine risâlete dair çeşitli deliller sundukları özellikle hatırlatılmaktadır.

Uyarıcı peygamberlere itibar etmemelerinin sonucunda, bu kavimlerin helak edilmiş oldukları, Yüce Allah’ın hiç kimseye zulmedici olmadığı özellikle hatırlatılmaktadır. Zira “Allah hiç kimseye zulmetmez; ancak insanlar kendi kendilerine haksızlık etmiş olurlar.”(26) Uyarıcı peygamberlere itibar etmeyip, hem peygamberlere, hem de müminlere müminlere haksızlık edenler bunun karşılığında helake maruz kalırlar; bu sünnetüllâh’tır ve hak eden herkes bunun sonucuna katlanmak durumunda olur.

2. Bu konuyu daha net ifadelerle ortaya koymak için bazı âyetleri mutlak surette hatırlamamız gerekmektedir.

a) Yüce Allah herhangi bir şehri ve elbetteki onun halkını ne zaman helak edeceğiyle ya da kimleri hangi şartlarda helak etmeyeceğiyle ilgili olarak Kasas 28/59’da şöyle buyurmaktadır: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir elçiyi ülkelerin ana merkezine göndermedikçe, o ülkeleri helâk etmez. Zaten biz ancak halkı zâlim olan ülkeleri helâk etmişizdir.”

Konunun detayını söz konusu âyette vereceğimiz için burada ayrıntıya girmeyecek, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah bir şehrin halkı eğer ıslah edici faaliyetlerde bulunuyorsa, onları kesinlikle helak etmeyeceğini beyan etmekte, Hûd 11/116’da geçen “Zulmedenler ise, kendilerine verilen refahın peşine düşmüşlerdi; zaten günaha dalan kişilerdi” şeklindeki mesaja bir anlamda daha bir açıklık getirmektedir. Orada “zalim oldukları için şımarıklık içerisinde olan ve suça gömülen insanların akıbetine” karşılık olarak Yüce Allah kimleri helak etmeyeceğini açıkça ifade etmiş olmaktadır.

b) Hûd 11/117. âyetin bir başka anlam ihtimali ise şöyledir: Yüce Allah bir ülke halkının birbirlerine karşı doğru dürüst davrandığı sürece, sadece kendi sapık düşünceleri sebebiyle kendilerini helak etmeyeceğini ortaya koymuş olmaktadır. Buna göre âyetteki بِظُلْمٍ bizulmin ifadesi “şirk ve küfür gibi inançtaki zulüm” manasına alınmaktadır.(27) Çünkü Lokmân 31/13’e göre “şirk büyük bir zulüm”dür. Râzî’nin naklettiği bir rivayete göre Hz. Peygamber “Hâkimiyet küfürle devam edebilir; ancak zulümle asla devam edemez” buyurmuştur.(28) Esasında Yüce Allah insanları kendi inançlarındaki sapkınlık nedeniyle helak etmez; ta ki başkalarına haksız ve hukuksuz davranmaya başlayıncaya kadar. Eğer zulüm başkalarının hayatına müdahaleye dönüşürse işte o zaman ilahi ceza söz konusu edilmektedir.

c) Yüce Allah En‘âm 6/131’de “halkı gafilken, yani hakikatten habersizken ülkeleri ve halklarını zulüm ile helak edici olmadığını” beyan etmekte, elçi göndermesinin gerekçesini halkın gerçeklerden habersiz kalmamalarını sağlamak şeklinde belirlemektedir. Hûd 11/117’de de Yüce Allah’ın “halkı eğer ıslah edici faaliyetler içerisindelerse o şehrin halkını haksız yere helak etmeyeceği” bildirilmektedir.

“Sen onların içinde iken Allah onlara azap edecek değildir. Onlar bağışlanma dileğinde bulunuyorken de Allah onlara azap edici değildir” şeklinde Enfâl 8/33’te verilen bilgiler de bu istikamettedir.

Konuyla ilgili âyetlerin hepsini bir araya getirip konuya bakınca, Yüce Allah’ın kimleri helak etmediği sorusu gayet net bir şekilde cevabını bulmaktadır ki bütün bu mesajlar İsrâ’ 17/15’te zikredilen “Biz elçi gönderinceye kadar (insanlara) azap edici değiliz” âyetiyle de bire bir uyumludur. Konuyla doğrudan ilişkisi olan yorumunu yapmakta olduğumuz Şu‘arâ’ 26/208-209’da aynı doğrultuda olmak üzere şöyle buyrulmaktadır: “Zaten gerçeği hatırlatan uyarıcılar olmadan hiçbir şehri helak etmemiştik; biz, hiç kimseye haksızlık edici de değildik (haksızlık etmeyiz).”

Sözün özü şudur: Halkı gerçeklerden habersiz iken ya da ıslah edici faaliyetler içerisindeyken bir şehri helak etmek de yine Yüce Allah’ın ifadesine göre “zulümdür” ve Yüce Allah zulmün her çeşidinden elbette uzaktır.

c) Şeytanların Vahye Müdahale Edememesi

Yüce Allah, sûrenin 210-212. âyetlerinde vahyi şeytanların indirmediğiyle ilgili bilgi bağlamında şöyle buyurmaktadır: “Onu (vahyi, Kur’ân’ı) şeytanlar indirmemiştir; bu onlara yaraşmaz (onlara düşmez), zaten güçleri de yetmez. Onlar (şeytanlar), vahyi işitmekten kesin olarak uzak tutulmuşlardır.”

ı. Vahyi Şeytanların İndirmemesi

وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيَاط۪ينُ وَمَا يَنْبَغ۪ي لَهُمْ وَمَا يَسْتَط۪يعُونَ “Onu (Kur’an’ı) şeytanlar indirmemiştir; bu onlara yaraşmaz; zaten (buna) güçleri de yetmez.”

Buradaki وَمَا تَنَزَّلَتْ ve mâ tenezzelet fiili “indirmemiştir”; بِهِ bihî ifadesi “onu, vahyi, Kur’ân’ı”; الشَّيَاط۪ينُ eş-şeyâtînu kelimesi “şeytanlar”; وَمَا يَنْبَغ۪يve mâ yenbağî fiili “ve yaraşmaz, gerekmez, uygun olmaz da”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;وَمَا يَسْتَط۪يعُونَ ve mâ yestetî‘ûne fiili ise “ve güç yetiremezler de” demektir.

Burada vahyin kaynağıyla ilgili müşriklerin ileri sürdüğü bazı yanlış algılar ve cevapları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 192-196. âyetlerinde vahyin kaynağı ve çeşitli nitelikleri hakkında bilgi verdikten sonra, müşriklerin uydurdukları yalanlara da burada cevap vermektedir.

1. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde vahyin şeytanlarla ilgili olmadığı beyan edilmekte, bu noktada inkârcıların uydurdukları hezeyanlar şiddetli bir şekilde reddedilmektedir. Buradaki مَا mâ … بِ bi/bâ edatlarının birlikte kullanımı, maksadı yani verilmek istenen mesajı kesin bir şekilde ortaya koymakta, aksi iddiaların kesinlikle yersiz ve yanlış oldukları beyan edilmiş olmaktadır.

Kur’ân’da vahyin kaynağının şeytanlar olduğuyla ilgili müşriklerin kabulleriyle ilgili çeşitli âyetlerde ayrıntı verilmekte ve meselenin istismarının önü kesilmek istenmektedir. Şimdi ilgili âyetleri hatırlatmak istiyoruz.

a) “Biz gökyüzünde yıldız kümeleri var ettik ve onları (ibret nazarıyla) bakanlar için süsledik. Ayrıca onları bilir bilmez atan her türlü şeytandan koruduk. Fakat kulak hırsızlığı yapan olursa onu da parlak bir ışın kovalar.”(29)

Yüce Allah, bu âyetlerde gökleri kovulmuş şeytanın müdahalesinden veya kulak hırsızlığı girişiminden koruduğunu, buna tevessül edenler olursa onları da parlak bir ışık huzmesinin ya da ayan açık parlak bir alevin takip edeceğini, kovacağını, dolayısıyla kendilerini bu işten engelleyeceğini belirtmektedir. Yüce Allah’tan rol çalmaya çalışanları Allah engellemiş, böylece bilgi hırsızlığına veya sahte bilgi girişimlerine dikkat çekerek, sahih bilginin önemini vurgulamıştır.(30)

b) “Bu vahyi asla şeytanlar indirmemiştir. Zira bu hem onların yapabileceği bir şey değildir; hem de buna güçleri yetmez.”(31)

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetlerde Mekkeli müşriklerin bir zannı reddedilmektedir. Onlar Hz. Peygamber’e vahyi şeytanların veya cinlerin getirdiğine inanıyorlardı. İşte bu âyetler hem bu zannı ortadan kaldırmayı amaçlamakta, hem de şeytanların ilâhî âlemden haber alma ve oradan bilgi çalma girişimlerini başaramadıklarını açıkça ifade etmektedir.

Sûrenin devam eden âyetlerinde şeytanların sadece kendini aldatan ve günahkârlıktan beslenenlere ineceği, onların da zaten günaha ve yalana kulak kabartacakları, dahası sürekli yalan söyleyecekleri beyan edilmektedir.(32)

ıı. Şeytanların Bilgi Çalamaması

اِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ “Şüphesiz ki onlar (şeytanlar), vahyi duymaktan kesin olarak uzak tutulmuşlardır.”

Âyetteki اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; عَنِ السَّمْعِ ‘ani’s-sem‘i kelimesi “işitmekten, dinlemekten”; لَمَعْزُولُونَ lema‘zûlûne kelimesi ise “elbette uzak tutulmuş olanlar(dır)” demektir.

Burada vahyin kaynağıyla ilgili müşriklerin ileri sürdüğü “bilgi çalma”yla ilgili kanaatlerinin yanlışlığı gündeme getirilmektedir.

1. Şeytanların gökten bilgi çalamamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir.

a) Göğün yapısı ve şeytanların müdahalesinden korunmuşluğuyla ilgili olarak Hıcr 15/16-18’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Andolsun ki biz gökte birtakım burçlar yarattık ve (ibret nazariyle) bakıp seyredenler için onu süsledik. Onu (gökyüzünü), taşlanmış (kovulmuş) her şeytandan koruduk. Ancak kulak hırsızlığı eden olursa, onun da peşine açık (parlak, yakıcı) bir alev yumağı takılır.” Burada bir imkansıza teşebbüsün bile cezalandırılacağına değinilmektedir.

b) Bu noktada Sâffât 37/6-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz Biz, en yakın göğü yıldızların güzelliğiyle süsledik. Üstelik her isyankâr şeytanın tasallutundan koruduk. Onlar mele-i a‘lâyı (yüce topluluğu) dinleyemezler. Böylece kendilerine her taraftan ışınlar atılır. Kovulurlar; sonunda da kendileri için sürekli azap olacaktır. Ancak bir söz kapan olursa onları da delik deşik edici bir ateş koru izler.”

Bu âyetlerde de mesele bütün açıklığıyla ortaya konulmakta ve bilgi çalma girişiminin engellendiği, yüce katın sakinlerini dinlemelerinin mümkün olmadığı belirtilmektedir. Bilgi kapmaya gayret edenlerin çok şiddetli bir şekilde paylanacağı, ateş huzmeleriyle takip edilip delici bir ateşle buluşturulacakları ifade edilmektedir.

c) Bu konu Tûr 52/38’de de şu şekilde dile getirilmektedir: “Yoksa onların, üzerine çıkıp gizli sırları dinledikleri bir merdivenleri mi var? Öyleyse (bu konuları) dinleyenler açık bir delil getirsinler.”

Yüce Allah bu âyetin bir öncesinde hazinlerine hiç kimsenin sahip olamadığını beyan ettikten sonra, bu tür ilâhî sırlara sadece meleklerin sahip kılındığını, dolayısıyla müşriklerin ya da başka hiçbir mahlukun onları bilmesinin söz konusu olmadığını vurgulamaktadır. Eğer aksi bir iddia varsa, bu defa iddia sahiplerinin bunu ispat etmeleri, varsa apaçık deliller getirmeleri gerektiği onlara beyan edilmiş olmaktadır.

d) Meselenin ele alındığı Mülk 67/5’te şu bilgiler verilmektedir: “Andolsun ki, biz en yakın göğü kandillerle süsledik. Onları (kandilleri) şeytanlar için kovucular yaptık. O (şeytan)lar için yakıp kavurucu azabı hazırladık.”

Bu âyette sözü edilen mesele, Mülk 67/5’te de zikredileceği üzere, yıldızların şeytanları taşlama veya kovma aracı yapıldığını vurgulamayla ilgilidir. Şeytanlar yıldızların kendileriyle değil, etrafa saçtıkları ışınlarla yakılır; böylece onların gök ehlinden haber çalma girişimleri önlenmiş olur. Demek ki, uzaydaki yıldızlar ve gezegenler bir taraftan ibret için bakanlara bir süs görüntüsü sunmakta, diğer taraftan da bilgi çalma girişimlerini engellemektedir.

e) Bu konuda bilgi içerikli âyetlerden birisi de Cinn 72/8-9’dadır: “Biz, göğü de yokladık; fakat onu güçlü muhafızlarla, ışık (ve alev) huzmeleriyle doldurulmuş bulduk. Hâlbuki (daha önce) biz (haber) dinlemek için göğün müsait yerlerinde oturuyorduk; fakat şimdi kim (haber/bilgi) dinlemek isterse, kendisini takip eden bir alev huzmesi bulur.”

2. Vahyin kaynağında şeytanların bulunmadığı bu şekilde beyan edilince, müşriklerin nasıl bir yanılgı içerisinde bulunduğu ortaya konulmakta, benzer hezeyanlar şiddetle reddedilmektedir.

Vahyi hiçbir şekilde şeytanlar indirmemiştir. Birtakım kâfirler peygamberliği kehanet gibi farz ederek Kur’ân’ı cin ve şeytan kâhinlerin telkıni gibi göstermek istemişlerdi. Bu âyetlerle söz konusu kabuller ve iftiralar reddedilmiş olmaktadır. Vahyin kaynağında hiç şeytanlık eseri yoktur; çünkü onu Yüce Allah’ın katından er-rûhu’l-emînu, yani “Güvenilir Ruh” indirmiştir; şeytanlar değil.

Şimdilerde de vahiyle ilgili olarak her kim benzer kanaatler ileri sürer ve vahyin kaynağını ilâhî değil de beşer gibi sunmaya çalışırsa, bu âyetlerde onlara da cevap verilmiş olmaktadır. Yüce Allah vahyini sahiplenmekte, onlara olumsuz anlamda musallat olma girişimlerini bizzat kendisi bertaraf edeceğini beyan etmektedir.(33)

Âyette الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesinin çoğul getirilme nedeni bu noktada sadece cin şeytanlarının değil, insan şeytanlarının da devrede olabileceğini işaret etmektedir. Vahyin korunmuşluğu Hıcr 15/9’da açıkça ifade edilmiş olmasına rağmen, birilerinin bununla ilgili kafa karıştırıcı çıkışlar ortaya atması da aynı olumsuzluğa hizmet edeceği için âyetlerde böylelerine de cevap verildiğini söylemeliyiz.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i ‘Imrân 3/198; Kehf 18/107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32
• 2 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Enbiyâ 21/107
• 3 - Bakara 2/253; Mâide 5/110; Nahl 16/102; Meryem 19/17; Şu‘arâ’ 26/193.
  • Bakara 2/253 Mâide 5/110 Nahl 16/102 Meryem 19/17 Şu‘arâ 26/193
• 4 - Bakara 2/119; Mâide 5/19; A‘râf 7/184, 188; Hûd 11/2, 12, 25; Hıcr 15/89; İsrâ’ 17/105; Hacc 22/49; Furkân 25/1, 7, 51, 56; Şu‘arâ’ 26/115; Kasas 28/46; ‘Ankebût 29/50; Secde 32/3; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28, 34, 44, 46; Fâtır 35/23, 24, 37, 42; Sâd 38/70; Fussılet 41/4; Zuhruf 43/23; Ahkâf 46/9; Feth 48/8; Zâriyât 51/50, 51; Necm 53/56; Mülk 67/8, 9, 26; Nûh 71/2; Müddessir 74/36. 5 - Ra‘d 13/7; Sâd 38/4, 65; Kâf 50/2; Nâzi‘ât 79/45. 6 - Yûnus 10/101; Ahkâf 46/21; Necm 53/56; Kamer 54/5, 16, 18, 21, 23, 30, 33, 36, 37, 39, 41. 7 - Şu‘arâ’ 26/208. 8 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; En‘âm 6/48; Kehf 18/56; Şu‘arâ’ 26/194; Neml 27/92; Sâffât 37/72; Dühân 44/3; Ahkâf 46/29.
  • Bakara 2/119 Mâide 5/19 A‘râf 7/184 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 Hûd 11/12 Hûd 11/25 Hicr 15/89 İsrâ 17/105 Hacc 22/49 Furkân 25/1 Furkân 25/7 Furkân 25/51 Furkân 25/56 Şu‘arâ 26/115 Kasas 28/46 ‘Ankebût 29/50 Secde 32/3 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Sebe' 34/34 Sebe' 34/44 Sebe' 34/46 Fâtır 35/23 Fâtır 35/24 Fâtır 35/37 Fâtır 35/42 Sâd 38/70 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/23 Ahkâf 46/9 Fetih 48/8 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Necm 53/56 Mülk 67/8 Mülk 67/9 Mülk 67/26 Nûh 71/2 Müddessir 74/36 Ra‘d 13/7 Sâd 38/4 Sâd 38/65 Kâf 50/2 Nâzi‘ât 79/45 Yûnus 10/101 Ahkâf 46/21 Necm 53/56 Kamer 54/5 Kamer 54/16 Kamer 54/18 Kamer 54/21 Kamer 54/23 Kamer 54/30 Kamer 54/33 Kamer 54/36 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/41 Şu‘arâ 26/208 Bakara 2/213 Nisâ 4/165 En‘âm 6/48 Kehf 18/56 Şu‘arâ 26/194 Neml 27/92 Sâffât 37/72 Duhân 44/3 Ahkâf 46/29
• 9 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ’ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3; Ahkâf 46/12.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Ahkâf 46/12
• 10 - Dini öğretilerdeki kaynak ve amaç birlikteliğiyle ilgili benzer mesajlar için bkz. En‘âm 6:90; Nahl 16:118; Şu‘arâ’ 26/196; Fussılet 41:43; Necm 53:36-37; A‘lâ 87:18-19.
  • Şu‘arâ 26/196
• 11 - Taberî, age., XIX, 113; Zemahşerî, age., III, 323.
• 12 - Semerkandî, age., II, 593.
• 13 - Zemahşerî, age., III, 326.
• 14 - Semerkandî, age., II, 594; Taberî, age., XIX, 115.
• 15 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 16 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 17 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 18 - Benzer bir meal için bk. Mustafa Öztürk, Kur’ân-ı Kerîm Meâli, s. 514.
• 19 - Nisâ’ 4/42; Furkân 25/27-28; Şu‘arâ’ 26/102; Fâtır 35/37; Mülk 67/11; Hâkka 69/25-29; Nebe’ 79/40; Fecr 89/24.
  • Nisâ 4/42 Furkân 25/28 Şu‘arâ 26/102 Fâtır 35/37 Mülk 67/11 Hâkka 69/29 Nâzi‘ât 79/40 Fecr 89/24
• 20 - Semerkandî, age., II, 594.
• 21 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 22 - Âl-i ‘Imrân 3/178; A‘râf 7/182-183; Kalem 68/44-45.
  • Âl-i İmrân 3/178 A‘râf 7/183 Kalem 68/45
• 23 - Semerkandî, age., II, 594; Taberî, age., XIX, 117.
• 24 - En‘âm 6/131; Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Hıcr 15/4; Nahl 16/36; Tâhâ 20/133-134; Fâtır 35/24. 25 - İsrâ’ 17/15. 26 - Tevbe 9/70; Rûm 30/9.
  • En‘âm 6/131 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Hicr 15/4 Nahl 16/36 Tâhâ 20/134 Fâtır 35/24 İsrâ 17/15 Tevbe 9/70 Rûm 30/9
• 27 - Râzî, age., XVIII, 76. 28 - Râzî, age., XVIII, 76.
• 29 - Hıcr 15/16-18. 30 - İslâmoğlu, age., s. 485’te 3. not.
  • Hicr 15/18
• 31 - Şu‘arâ’ 26/210-211. 32 - Şu‘arâ’ 26/221-223.
  • Şu‘arâ 26/211 Şu‘arâ 26/223
• 33 - Mâide 5/67; Hacc 22/52; Cinn 72/26.
  • Mâide 5/67 Hacc 22/52 Cinn 72/26