Furkân Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 77 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde zikredilen “ayıran ölçü” anlamındaki الْفُرْقَان el-furkân kelimesinden alan Furkân sûresi, inişe göre 40, resmî sıralamada ise 25. sûredir.

Furkân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medine dönemi sûrelerinden olan Nûr sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Aslında Mekkî sûrelerle Medenî sûreler üslup ve içerik olarak birbirlerinden farklı olmalarına rağmen, resmî sıralamanın rastgele yapılmadığı, bu noktada vahyin belirleyici bir fonksiyon icra ettiği açık bir gerçektir. Buna göre, hem Nûr, hem de Furkân sûresinin ilk âyetlerinde vahye dikkat çekilme noktasında ortak bir içerik oluşturulmaktadır.

Mekkî sûrelerde hukukî ve toplumsal düzenle ilgili âyetler genelde bulunmadığı için, geri kalan konularda, mesela kâinat kitabına dikkat çeken Furkân 45-62. âyetleriyle Nûr 41-45. âyetleri birbiriyle uyum içerisindedir. Ayrıca Nûr 36-38. âyetleriyle Furkân 63-77. âyetlerinde Rahmân’ın yiğit kullarının özellikleri sıralanmakta, böylece her iki sûre konu birlikteliğine sahip bir içerik arz etmektedir.

Furkân sûresinin ilk âyetlerinde, tevhidle ilgili Allah tasavvuru ele alınmakta, O’nun ortaksız mutlak hükümranlığı gündeme getirilerek, her şeyi yaratan ve her şeye ölçü koyan kudretin O’na ait olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra ilahlar edinen müşriklerin tanrı tasavvuru da hatırlatılarak, onların nasıl derin bir yanılgı ve çelişkiler yumağı içerisinde oldukları bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kâfirlerin vahye karşı çıkışı ve peygamber algıları ele alınmakta, bir peygamberin nasıl özelliklerinin olması gerektiği konularındaki kanaatleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar hatırlatılmaktadır. Daha sonra müşriklerin Son Saat’i yalanlamaları ve buna karşılık kendileri için içinde ebedi kalacakları cehennemin hazırlandığı beyan edilmekte, bu arada cennetliklere de kısaca değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak çeşitli sorgulamalar gündeme getirilmekte, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıp onlara tapan müşriklerin ilahi huzurda mahcup edilecekleri beyan edilmektedir. Peygamberlerin çeşitli insani özellikleri hatırlatılarak müşriklerin peygamberlik ispatına dair son derece anlamsız istekleri gündeme getirilmekte ve içine düştükleri sapkınlık ve azgınlık hatırlatılmaktadır.

21. âyetten itibaren, inkârcı tipin mahşerde yaşayacağı çeşitli sıkıntılı süreçler ve dile getireceği pişmanlıklar beyan edilerek, “keşke, öğüt geldikten sonra beni ondan uzaklaştıran filancayı dost edinmeseydim” sözü aktarılmakta, şeytanın kişiyi yüzüstü bırakıcılığı ifade edilmektedir.

30. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in, “dünyadayken Kur’ân’ı yalnızlığa terk edenleri mahşerde şikâyeti” gündeme getirilmekte, böylece ümmetin vahiyle olan olumsuz ilişkisine dikkat çekilmektedir. Daha sonra inkârcıların düşmanlıklarına karşılık Yüce Allah’ın dost ve yardımcı olarak yeteceği ifade edilerek, vahyin topluca indirilmesi gerektiğini söyleyenlere karşı bunun bölümler halinde peyderpey indirilmesinin gerekçesi dile getirilmektedir.

35. âyetten itibaren, insanlık tarihinden Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Nûh, gibi peygamberler ve kavimleri ile Âd, Semûd, Ress ahalisi ve daha başka kavimlerden oluşan azgınların peygamberlere gönderilen ilahi öğretilere karşı çıkışlarından çeşitli örnekler verilmekte, onların tutumları ile yaşadıkları akıbetler dile getirilmekte, onların akıbetlerinden ibret almayanlar eleştirilmektedir.

41. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’le alay eden Mekkeli müşriklerin şu sözlerine yer verilmektedir: “(Müşrikler), ‘onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı’ (diyorlar).” Bunun sonrasında inkârcıların yaşayacağı feci akıbete değinilmekte, heva ve heveslerini ilah edinenler akılsız ve iradesiz canlılara benzetilmekte, hatta onlardan daha şaşkın olarak tanıtılmaktadırlar.

45. âyetten itibaren, kâinat kitabından “gölge, Güneş, gece, gündüz, rüzgar, yağmur gibi çeşitli başlıklar ele alınmakta, bu arada Kur’ân’ı anlatmanın büyük bir cihad olduğu beyan edilmektedir. 53. âyetten itibaren, yine mahlükat âleminden olmak üzere denzilerin birbirine karışmaması, insanın yaratılışı, insanın nankörlüğü, risâlet görevinin ücret değil ecir endeksli olduğu hatırlatılmakta, kainatın yaratılışı, müşriklerin ilahi buyruklara karşı olumsuz tavırları, Rahmân’a boyun eğmeyenlerin nefretleri gibi konulara yer verilmektedir.

63. âyetten itibaren başlayan son grup âyette ise, Rahmân’ın has kullarının çeşitli özellikleri sıralanmakta, en sonunda ise duası ve ibadeti olmayan kulların Yüce Allah’ın rızasının ve cennet ödülünün dışında kalacakları beyan edilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 63-66. âyetlerinde müminlerin tevazu, vakar, ibadetkâr ve duakâr olduklarını, 67-69. âyetlerde toplumsal hayattaki duyarlılıklarını ve tevhid ehli olduklarını, adam öldürmeyip zina da yapmadıklarını, bunları yapanların akıbetlerini beyan etmektedir.

70-74. âyetlerde tevbe edip istikamet sahibi olanları Yüce Allah’ın bağışlayacağı, yalan konuşmayıp yalana şahitlik yapmayacakları, Allah’ın âyetlerine karşı duyarsız davranmayacakları ve ailelerinin gözaydınlığı vesileleri kılınması için dua edecekleri ifade edilmektedir. 75-77. âyetlerinde ise bütün bu güzelliklerin sonunun ebedi cennet olacağı beyan edilerek, duasız insanın anlamını yitirmiş bir yaratığa dönüşeceği ve akıbetinin de kötü olacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin son grup âyetlerinde Rahmân’ın has kullarının çeşitli özelliklerini sıralamaktadır. Kur’ân bütününde Rabbimizin “kullarım” dediği kişilerin çeşitli özelliklerini ise sûrenin sonunda zikredeceğiz.

a) Rahmân’ın Has Kullarının Özellikleri I

Yüce Allah, sûrenin 63-66. âyetlerinde “Rahmân’ın has kulları”nın “dört” özelliğini gündeme getirmekte, hem sosyal hem de kendi özel hayatlarındaki birtakım duyarlılıklarını şu şekilde hatırlatmaktadır:

“Rahmân’ın kulları yeryüzünde (kibirli değil), tevazu ile yürürler. Câhiller (kendini bilmezler) onlara laf attığında (muhatapları incitmeksizin), ‘Selam!’ der (geçer)ler. Rableri için gecelerini secde ve kıyam halinde geçirirler.”

Ardından, has kulların şu dualarına yer verilmektedir: “Şöyle ederler: Rabbimiz! cehennem azabını bizden uzak tut! Onun azabı devamlıdır (sargındır). Orası ne kötü bir ikamet yeri ve (ne kötü bir) makamdır!”

Yüce Allah sûrenin son grup âyetinde “has kullarım” dediği yiğitlere dair “on beş özellik”ten söz etmektedir. Bu arada özelliklerin isim cümleleriyle verilmesi, bunların insan hayatındaki devamlılığını göstermesi bakımından önem arz etmektedir.

ı. Mütevazilik

وَعِبَادُ الرَّحْمٰنِ الَّذ۪ينَ يَمْشُونَ عَلٰى الْاَرْضِ هَوْنًا “Rahmân’ın (iyi) kulları, yeryüzünde tevazu ile yürürler.”

Âyetteki وَعِبَادُ الرَّحْمٰنِ ve ‘ıbâdü’r-rahmâni tamlaması “ve Rahman’ın has kulları”; الَّذ۪ينَ يَمْشُونَ ellezîne yemşûne ifadesi “yürümekte olanlar(dır)”; عَلٰى الْاَرْضِ ‘ale’l-ardı kelimesi “yeryüzünde”; هَوْنًا hevnen sözcüğü ise “alçakgönüllü, mütevazı, vakarlı bir şekilde” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “ilk” sırada “onların yürüyüşlerindeki mütevazilik” gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette has kullarının ilk özelliğini tanıtmakta ve onların sosyal hayattaki saygın duruşlarını ilk sıraya yerleştirmektedir. Bir sonraki âyette müminlerin “geceleri” anlatıldığı için, bu âyette öncelik “gündüze” verilmektedir.

Rahmân’ın has kullarının kimler olduğu ve hangi özelliklere sahip olduklarıyla ilgili bilgileri hem Furkân sûresinin sonunda hem de Fecr 89/29’da geniş bir şekilde ele alacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

“Rahmân’ın has kulları”nın ilk özelliği “vakarlı, tevazu sahibi yani alçakgönüllü” oluşlarıdır. İlk sırada bu özelliğin yer almasının sebebi, Furkân 25/60. âyette de zikredildiği gibi “Allah’a boyun eğmemekte ısrar eden” müşriklerin bu mağrur ve kibirli hallerinin insana yakışmadığını, uygun olanın “tevazu” olduğunu beyan etmektir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen هَوْن hevn kelimesi “Allah’a itaatteki alçakgönüllülük, boynu büküklük, sekinet, nezaket, vakar ve yumuşak huyluluk” manasına gelmektedir.(1) Bu kelime “büyüklük taslamamak”, “baskı kurmamak”, “fesat ve Yüce Allah’a isyan için uğraşmamak” manalarını da içermektedir.(2)هَوْن hevn sahibi olmak, “zorba, mağrur, kibirli, saygısız, kaba ve haşin olmamak” demektir. Zaten cennet de bu tip insanlar için inşa edilmektedir.(3)

“Ölçülü, esnek” manası da bulunanهَوْن hevn kelimesi, Hz. Peygamber’in her zaman herkese lazım olan bir hadisinde şöyle geçmektedir:

أحبب حبيبك هوناما عسي أن يكون بغيضك يوماما

وأبغض بغيضك هونا ما عسي أن يكون حبيبك يوماما

“Sevdiğini ölçülü sev ki, onu bir gün sevmemen gerekebilir; sevmediğini de ölçülü bir şekilde sevme ki, bir gün onu sevmen gerekebilir.”(4)

Yüce Allah, müminleri toplum hayatında yürüyüşlerinde vakar içinde tevazu sahipleri olarak tanıtmaktadır. Burada sıfat olarak gelen bu özellik, İsrâ’ 17/37 ve Lokmân 31/18. âyetlerde “Yeryüzünde böbürlenerek yürümemek” şeklinde emir olarak gelmektedir. Çünkü hiçbir insan böbürlenmekle yeryüzünü delip yaramaz ve boyu da dağlara erişemez.(5) Dahası böyle davrananları Yüce Allah’ın sevmediği de özellikle beyan edilmektedir.(6)

ıı. Cahillere Uymamak

وَاِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا “O cahiller (müşrikler) onlara laf attığında ‘Selam!’ deyip (geçer)ler.”

Âyetteki وَاِذَا خَاطَبَهُمُ ve izâ hâtabehum fiili “ve onlara hitap ettiği zaman, sataştığı zaman”; الْجَاهِلُون el-câhilûne kelimesi “kendini bilmezler”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) derler, demişlerdi ki, karşılık vermişlerdi”; سَلَامًا selâmen sözcüğü ise “esenlik olsun” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “ikinci” sırada “onların inkârcılarla karşılaştıkları zamanki tavrı” gündeme getirilmektedir.

Buradaki خَاطَبَ hâtabe fiili “karşılıklı olarak birbirine hitap etmek” manasında adeta bir tartışma ortamını ifade etmektedir. Onlarla karşılıklı olarak konuştuklarında inkârcıların kendilerine sataşmaları burada söz konusu ediliyor demektir. Müminler “selam” ile karşılık verdiklerine göre, karşıdakiler “sataşıyor” demektir. Zaten onlar müminlerle alay ediyorlardı;(7) kendilerine sefih diyorlardı.(8)

Bu âyetin mesajıyla yakın irtibatı olan bir diğer âyet Kasas 28/55’tir: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip, ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selam olsun (yani Allah’a ısmarladık). Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle Kasas 28/55. âyetin mesajı aynıdır. Çünkü kendilerinden ayrılırken kullanılan سَلَام selâm ifadesi de, muhatapları niteleyen el-câhilî(û)ne kelimesi de her iki âyette yer almaktadır.

Yüce Allah’ın âyetleriyle alay edilen ve onların inkâr edildiği ortamlarda bulunmamak gerektiği Nisâ’ 4/140 ve En‘âm 6/68’de dile getirilmekte, Müddessir 74/45’te ise Sekar cehennemine gitme nedenlerinden birisinin de bu tür boş işlere dalanlarla birlikte olmak şeklinde zikredilmektedir.

Çeşitli âyetlerde(9) geçen الْجَاهِلُون el-câhilûne/câhilûne kelimesi “hiçbir şey bilmeyenler” anlamına gelmemektedir. Bunlar “ahlaken düşükler”, “edepten yoksun olanlar”, “kendini bilmezler” demektir.(10) Dahası, Bakara 2/67’de de olduğu gibi, hakkın ve hakikatin ne olduğunu bilmelerine rağmen, hakka karşı duran ve düşmanlık yapan kimselerdir. Bunlar, inkârcılıklarında durmayı becermeyip kendilerini tutamayan saldırgan tiplerdir.

Buradaki سَلَام selâm kelimesi “vakarlı ve güzel bir şekilde esenlik dilemek” manasına gelmektedir.(11) Cahillerin sataşmalarına onların tavrı gibi cevap vermemek, onlara “selametle, uğurlar olsun” demek, bir anlamda Hz. İbrâhim’in babasına dediği türden “vedalaşma selâmı”dır.(12) Burada Müslümanlar arasındaki tazim, saygı, esenlik ve rahmet duası olan “Allah’ın selamı”ndan söz edilmemektedir. Çünkü muhataplar Müslüman değillerdir.

Bu durumda maksat, onların sataşmalarına aynı şekilde cevap vermemek, karşılık vermeye tenezzül etmemek, sözlerine tahammül gösterip çekip gitmek olmalıdır. Bu tavır, Âl-i İmrân 3/186’da sözü edilen türden saldırı ve eziyetlere karşı direnç gösterip sorumluluğunu bilmekle de uyumlu bir davranıştır.

ııı. Geceleri İbadetle Değerlendirmek

وَالَّذ۪ينَ يَب۪يتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَامًا “Onlar Rableri için gecelerini secde halinde ve ayakta geçirirler.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يَب۪يتُونَ vellezîne yebîtûne ifadesi “ve onlar geceleyenler(dir), geceyi geçirenler(dir)”; لِرَبِّهِمْ lirabbihim ifadesi “onların Rabbi için, O’nun rızası için”;سُجَّدًا sücceden kelimesi “secdeler halinde, boyun bükerek”; وَقِيَامًا ve kıyâmen sözcüğü ise “ve kıyam halinde, ayakta olarak” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “üçüncü” sırada “gecelerini nasıl değerlendirdikleriyle ilgili duyarlılıkları” gündeme getirilmektedir.

Önceki âyette “gündüzleri” anlatıldığı için Rahmân’ın has kullarının üçüncü özelliği, burada “geceleyin ibadet hayatları”yla ilişkilendirilmiştir. Furkân 25/60. âyette müşriklerin secde emriyle alay etmelerinin karşılığı önce “tevazu”, ardından da “ilâhî buyruklara boyun eğmek” şeklinde verilmektedir.

Âyetteki لِرَبِّهِمْ lirabbihim ifadesi, Yüce Allah’a adanmış bir ömrün önce gecelerini Allah yoluna ayırmakla elde edileceğini göstermektedir. Zaten din de insana Allah ile yaşamayı öğreten bir kurumdur.

Geceleyin secdeler ve kıyam halinde olmak başka âyetlerde de gündeme getirilen önemli bir duyarlılıktır. Bu konuda şu âyetler mutlak surette hatırlanmalıdır: Âl-i İmrân 3/17, 113, İsrâ’ 17/79, Tâhâ 20/130, Furkân 25/64, Secde 32/16, Zümer 39/9, Kâf 50/39, Zâriyât 51/16-18, Tûr 52/49, Müzzemmil 73/2-4, 20, İnsân 76/26.

Gecenin yarısından çoğunu ayakta geçirmek,(13) geceleyin secdeler yapmak ve gecenin uzun bir bölümünü tesbihle geçirmek,(14) seherlerde bağışlanma dileğinde bulunmak ve geceleyin az uyumak,(15) hâsıl-ı kelâm, vücutlarını yataklarından ayırıp, korku ve ümit içerisinde Allah’a dua etmek,(16) müminlerin gecesini tarif eden âyetlerdendir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda sözü edilen hassasiyetlerden birisi de, “gecelerini secde ve kıyam halinde geçirmek” şeklinde belirlenmiştir. Onlar gecelerini Allah’ın huzurunda olmanın bilincinde ve O’nun buyruklarına boyun eğerek değerlendirirler.

İlâhî buyruklara boyun eğmek, “Kur’ân’ı tertîl üzere okumak”la elde edilir.(17) Elbette geceleyin Kur’ân’ı anlayarak okuyanların bu esnada fark ettikleri yücelikler sebebiyle, fiilen secdeye kapanmaları veya namaz kılmaları da bu anlamda söz konusudur. Ancak aslolan önce vahyi anlamaktır; diğerleri onun peşinden gelmelidir. Boyun bükmenin gerçek anlamı kanaatimizce ancak bu şekilde kavranabilir.

Buradaki قِيَام kıyâm ifadesi de vahyin insanı inşa edişinin ve onu kendi başınalığa terk etmeyip hayata katışın bir beyanıdır. Hira’da vahiy alan Hz. Peygamber nasıl ki Mekke’ye, yani şehre ve hayata gönderildiyse, buradaki secdelerin de kişiyi kıyama sevkedeceği anlaşılmaktadır. “Geceleyin kalkmak” aslında “geceyi kaldırmak” manasına alınırsa, buradaki kıyamın hayata dair bir müdahale olduğunu ve yanlışlıkların giderilmesi için çözümler vaadettiğini söyleyebiliriz.

Geceleri uyuyanların herkesten farkı kalmaz. Gecesine ve uykusuna hükmedemeyenlerin yarınlara hükmetme ihtimali yoktur. Bu nedenle, Kur’ân, inananların gecesini inşa ile işe başlamaktadır. Çünkü Kur’ân’a göre gecesini vahyin inşa ettiği insanların gündüz meşguliyetleri tesbihe döner.(18)

Gecenin yaratılış gerekçesinden söz eden Yûnus 10/67’de şöyle buyrulmaktadır: “O (Allah), geceyi içinde dinlenesiniz diye sizin için yaratan, (çalışıp kazanmanız için de) gündüzü aydınlık kılandır.” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Kasas 28/73 ve Mü’min 40/61’de de yer almaktadır.

Yüce Allah Yûnus 10/67’de لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ li teskünû fîhi ifadesini kullanarak, “geceyi içerisinde insanların dinlenmesi, yorgunluk ve meşguliyetlerden sonra dinlenerek huzur bulması”(19) için yarattığını beyan etmektedir. Bu ifade insanların gündüz yaşadığı yorgunlukları geceleyin atlatmaları ve gecelerde dinlenip huzur bulmaları manasını içermekte, dış dünyanın karmaşasından kurtulup bir anlamda kendi iç dünyasıyla baş başa kalmasını temin amaçlıdır.

Elbette geceler sadece dinlenme ve uyuma zamanları değildir. Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(20) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(21) istiğfarda bulunmak,(22) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(23) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(24) tesbihe devam etmek(25) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir. Konuyla ilgili bütün âyetlere bakıldığında kast edilen mana çok daha doğru ve etraflı bir şekilde anlaşılabilmektedir.

Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Rûm 30/23’tür: “Gece olsun, gündüz olsun, uyumanız ve (Allah’ın) lütfundan (nasibinizi) aramanız da O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir. Muhakkak ki bunda, (gerçeği) dinleyenler için ibretler (dersler, mesajlar) vardır.” Gecenin çoğunda ayakta duranlar elbette uyku ihtiyaçlarını da karşılamak durumundadırlar.

Âyette emredilen husus, gece sabaha kadar hiç yatmamak değil, uykuya ara vererek zamanı verimli kullanmayı öğretmektir. Geceleyin yeterince uyunmadığı için, adına kaylûle denilen “gündüz kestirmeler”le bu açık kapatılmaktadır. Demek ki uyku sadece geceyle değil, gündüzün belli kısımlarında da karşılanabilecek bedebnsel bir ihtiyaçtır.

Genellikle geceleyin uyunduğu için bunun mutlak bir kural olduğunu sanılmamalıdır. Ehli tarafından bilinir ki, uykunun bir bölümü gündüz saatlerine bırakılırsa, insan çok daha dinç ve zinde olmaktadır. Yıllarca geceleyin Kur’ân çalışıp sabahlara kadar vahiy ile buluşmaya ve onu anlamaya çalışanların var olduğunu, eski âlimlerimizin önemli bir bölümünün böyle yaşadığını bilmekteyiz. Dolayısıyla bu mesele imkansızlık değil, bir kararlılık kurumudur.

Uyku meselesi önce beyinde başlamaktadır; orada karar verilince vücudun buna hazırlıklı hale getirilmesi son derece kolay olmaktadır. Normal zamanlarda insanlar 5-6 saatten fazla aç ve susuz duramazlarken, Ramazan’da, özellikle yaz aylarında 15-16 saat aç ve susuz kalabilmektedirler. Bunu sağlayan en önemli etken, beyinde verdiğimiz karardır. Beyin diğer organlara komut verince, organlar da kendilerini ona göre programlamakta ve zor gibi görülen şeyler kolaylıkla yapılabilmektedir.

Sözün sonunda şunu belirtelim: Unutulmasın ki Hz. Peygamber ve onunla birlikte olan yiğitler uyuyarak değil, uyanık olarak medeniyet geliştirdiler. Hz. Peygamber’in bu konudaki sünneti vahyin buyruğuna uygun şekillenmiştir.

ıv. Cehennemden Uzaklaşmak İçin Dua Etmek

وَالَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ اِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا اِنَّهَا سَآءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا “Şöyle derler: Rabbimiz! Cehennem azabını bizden uzak tut! Şüphesiz ki onun azabı sargındır (kişiyi bırakmaz, ebedidir). Orası ne kötü bir konaklama yeridir ve makamdır!”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ يَقُولُونَ vellezîne yekûlûne ifadesi “ve onlar (şöyle) diyenler(dir), dua edenler(dir)”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اصْرِفْ ısrıf duası “uzak tut”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”;عَذَابَ جَهَنَّم ‘azâbe cehenneme tamlaması “cehennem azabını”; اِنَّ عَذَابَهَا inne ‘azâbehâ ifadesi “muhakkak ki onun azabı”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir, (şöyle) olandır”; غَرَامًا ğarâmen kelimesi “devamlı olandır, sargındır, şiddetlidir”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o”; سَاءَتْ sâet fiili “ne kötüdür”;مُسْتَقَرًّا müstekarran kelimesi “durma yeri olarak”; وَمُقَامًا ve mukâmen sözcüğü ise “ve makam bakımından” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “dördüncü” sırada “onların cehennem ateşinden uzak tutulma duası” ve “cehennemin sargın yapısı yani şiddeti” gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ “Şöyle derler: Rabbimiz! Cehennem azabını bizden uzak tut!” Müminler gecelerini secde ve kıyam halinde geçirmelerine rağmen, yine de kendilerini garantide görmemekte, şiddetli azaptan uzak tutulmaları için dua etmektedirler. Mü’minûn 23/60’da beyan edildiği gibi, onlar kalpleri ürperti içerisinde infaka devam ederler. Mahşerde cennetin müminlere yaklaştırılacağı,(26) onların cehennemden uzaklaştırılmış olacakları ifade edilmektedir.(27) İşte bu bağlamda Rahmân’ın has kulları bunlardan olmak için dua ve niyazda bulunmaktadırlar.

2. اِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا “Şüphesiz ki onun azabı sargındır (kişiyi bırakmaz, ebedidir).” Bu ifade cehennem azabının devamlı, zorlayıcı, şiddetli, korkunç, hüsranlık verici, helak edici, peşi bırakmayan, can yakan, sızlatan ve yürek yaralayıcı olduğunu ifade etmektedir.(28)

Ğarâm kelimesinde “alacaklının borçlunun boğazına çökmesi” gibi bir mananın olduğu da beyan edilmektedir.(29) Bu durum, azabın ilgili kişileri rahat bırakmayacağını ve devamlı olduğunu göstermektedir. Bu arada cehennemin ebedi olduğunun delillerinden birisinin bu âyet olduğunu ve bu konuda Kur’ân’da pek çok âyetin zikredildiğini belirtmekle yetinelim.(30)

3. اِنَّهَا سَآءَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا“Orası ne kötü bir konaklama yeridir ve makamdır!” Bu âyete şöyle de mana verilebilir: “Orası ne kötü bir yer, ne kötü bir duraktır; ne kötü bir ikametgâh, ne kötü bir makamdır.” Fâtır 35/35’te cennetin dâru’l-mukâmeh olması gibi, cehennem de kalıcı bir azap mekânıdır. Ordası ebedî bir azap yeri ve makamıdır.

مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesini müminler için geçici, مُقَام mukâm kelimesini kâfirler için kalıcı mekân diye tefsir etmek doğru olmasa gerektir. Çünkü hemen bunun öncesinde cehennemin غَرَام ğarâm oluşu zikredilmekte ve bunun devamlılık manasına geldiği bilinmektedir. Cehenneme giren bir daha oradan çıkamayacağı için konuyu müminlerle ilişkilendirmeyi doğru bulmamaktayız.

b) Rahmân’ın Has Kullarının Özellikleri II

Yüce Allah, sûrenin 67-71. âyetlerinde “Rahmân’ın has kulları”nın ekonomik içerikli, kulluk bilinci ve bazı konulardaki duyarlılıkları “dört” başlıkta “Bu kullar, harcadıklarında israf da etmezler, cimrilik de yapmazlar; ikisi arasında orta (dengeli) bir yol tutarlar. Onlar, Allah ile beraber başka hiçbir ilâha yalvarmazlar; Allah’ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar; zina yapmazlar” şeklinde ifade edilmekte ve aksi durumlarda davrananlara yönelik cezalar ise şu şekilde ele alınmaktadır: “Bunları yapan kişi, kıyamet günü azabı katlanan ve içinde alçaltılmış olarak ebedî kalacağı bir ceza ile karşılaşacaktır.”

Ardından, bu türden hatalardan vazgeçmeleri durumunda Yüce Allah tarafından verilen ilahi müjdeler iki âyet halinde ele alınmakta ve şöyle buyrulmaktadır: “Ancak Allah, iman eden ve iyi davranışta bulunup (Hakk’a) yönelenlerin kötülüklerini iyiliklere çevirir. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). (Hakk’a) yönelip iyi davranış gösteren kişi gerçek manada (veya tevbesi kabul edilmiş olarak) Allah’a yönelmiş olur.”

Böylece bir taraftan günahkâr insanların ümit kesmemeleri sağlanmak istenmekte, diğer taraftan da tevbe kapısının açık olduğu, Yüce Allah’ın bağışlayıcılığının azap ediciliğinden daha büyük olduğuna dikkat çekilmektedir.

ı. İnfak Ahlakına Sahip Olmak

وَالَّذ۪ينَ اِذَآ اَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذٰلِكَ قَوَامًا “Onlar infak ettikleri zaman israf da etmezler, cimrilik de yapmazlar; ikisi arasında orta bir yol tutarlar.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اِذَآ اَنْفَقُوا vellezîne izâ enfekû fiili “ve o kişiler infak ettikleri zaman, dağıttıkları zaman”; لَمْ يُسْرِفُوا lem yüsrifû fiili “saçıp savurmamışlardı, israf etmemişlerdi, saçıp savurmazlar”; وَلَمْ يَقْتُرُوا ve lem yaktürû fiili “ve cimrilik de yapmadılar, yapmazlar”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) idi, olur, (şöyle) olmalı”; بَيْنَ ذٰلِكَ beyne zâlike ifadesi “onun arasında, ikisinin arssında”; قَوَامًا kavâmen kelimesi ise “dengeli idiler, dengelidirler” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “beşinci” sırada “onların ekonomik anlamdaki sorumluluklarını yerine getirirken nasıl bir yol takip ettikleriyle ilgili bilgi” gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ اِذَآ اَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا “Onlar (has kullar), infak ettikleri zaman israf da etmezler, cimrilik de yapmazlar.” Bu âyette bir infak usûlü ve ahlâkı öğretilmektedir.

a) “İnfakta israf etmemek”, sanıldığının aksine, kesinlikle çok vermekle ilgili bir davranış değildir. Çok vermenin önünde hiçbir engel yoktur; yeter ki nereye, ne kadar ve niçin verdiğini bilerek bu yapılsın.

İsrâ’ 17/26-27’de de beyan edildiği gibi, yasaklanan şey, anlamsız ve amaçsız bir şekilde saçıp savurmaktır. Orada sözü edilen tebzîr, İbn Abbâs’ın tefsiriyle “doğru olmayan bir amaç için” veya “Allah’a isyan yolunda” yapılan bir savurganlıktır;(31) yoksa Allah için yapılan infakın hiçbir miktarı tebzîr, yani “saçıp savurmak” diye isimlendirilemez.

Amaçsız ve sınırsız bir şekilde savurganlık yapanlarla, yani nereye, neyi, ne kadar ve niçin verdiğini bilmeyip eline geleni hedefsiz ve sınırsız bir şekilde saçıp savuranlar kısa bir süre sonra şeytanın kardeşleri olup çıkarlar. Bunun sebebi, infak yapan konumdan gerileyip el açma durumuna düşmeleri, elin alemin eline avucuna bakar halde muhtaç bir vaziyete gelmeleridir.

b) “İnfakta cimrilik yapmamak” ise İsrâ’ 17/29’da ele alınmaktadır. Bu, elini boynuna bağlayıp malını hiç kimseyle paylaşmama hastalığıdır. Önceki ifadenin zıddına burada söz konusu durum, malını Allah yolunda, O’na itaat için harcamamayla ilgilidir.(32)

Kur’ân’da bu tür davranışlar için kullanılan kelimelerden birisi de istiğnâ’dır ki, bu sıfat muttaki olmanın, yani duyarlı davranmanın zıddıdır. Daha farklı kullanım alanları olan bu kelime, Leyl 92/8’de geçtiği üzere, bir insan tipi tahlilinde ele alınmaktadır. “Duyarlılık veya sorumluluk bilinci” olarak tanımlayabileceğimiz takvânın zıddı olarak istiğnâ, “duyarsızlık, sorumsuzluk” anlamıyla karşılanmaktadır.

Gerçekten de bu tipler, kendilerini Yüce Allah’a karşı sorumsuz ve duyarsız gördükleri gibi, başka varlıklara karşı da benzer bir duyarsızlık ve ilgisizlik içerisinde davranırlar. Bu tür duyarsızlık, toplumsal hayata karşı ilgisizlik anlamına da gelmektedir. Allah’a ve peygambere karşı sorumsuz anlayışlar, hayata da yansımış olmaktadır. “İnfakta istiğna”, kendini başkalarına karşı sorumsuz görme hastalığıdır.

İmâm Mücâhid’in infakta israf ve cimriliği ifade maksadıyla söylediği harika ifadesini aktarmak istiyoruz: “Bir kişinin Ebû Kubeys kadar altını olsa ve onları Allah yolunda infak etse israf etmiş olmaz; onlardan bir tek dirhemi Allah’a isyan için harcarsa o zaman müsrif, yani israf etmiş olur.”(33) Esasında israfın başında, malın ve servetin kaynağında Yüce Allah’ı görmemek gelmektedir. İşin başında servetin kaynağında Allah’ı görmeyenler o malı ve serveti kendisine veriliş gayesinin dışında harcarsa işte miktarı ne olursa olsun bu harcama bir israftır, vesselâm.

2. وَكَانَ بَيْنَ ذٰلِكَ قَوَامًا “İkisi arasında orta (dengeli) bir yol tutarlar.” Yani ne saçıp savururlar ne de kısarlar; denk, orta bir tutum izlerler. Burada sözü edilen durum, israfın ve cimriliğin arasında orta ve dengeli bir tutumdur; yani Allah’a itaat yolunda infak edip, O’nun haramlarından malını kaçırmaktır.(34)

İsrâ’ 17/29’da da yer aldığı üzere, malı infakta cimrilik yapmamak ve onu büsbütün ortalığa serip dağıtmamak gereklidir. Büsbütün dağıtılan malın sahibi başkalarına muhtaç duruma düşeceği için kınanmaya ve hasret çekmeye mecbur kalabilir.

İnfakta dengeli olmak çok önemlidir; ancak gün gelir Allah yolunda her şeyini vermek icap ederse bunu yapmaktan da kaçınmamak gerekir ki bu tür bir infak hiçbir şekilde israf ve saçıp savurma anlamına gelmez. Dengeli davranmak orta halliliktir ve genelde hayat şartlarının gerektirdiğidir. İstisnai durumlarda ölçülerin dışına çıkmak haddi aşmak değil, tam bir duyarlılık ve fedakârlıktır.

ıı. Tevhid Ehli, Cana Saygılı ve İffetli Olmak

وَالَّذ۪ينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ يَلْقَ اَثَامًا يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَيَخْلُدْ ف۪يه۪ مُهَانًا “Onlar, Allah ile birlikte başka bir ilaha yalvarmazlar; Allah’ın haram (saygın) kıldığı cana haksız yere kıymazlar; zina yapmazlar. Bunu yapan kişi, kıyamet günü azabı katlanan ve içinde alçaltılmış olarak ebedî kalacağı bir ceza ile karşılaşacaktır.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ لَا يَدْعُونَ vellezîne lâ yed‘ûne ifadesi “ve onlar dua etmeyenler(dir), yalvarmayanlar(dır)”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile birlikte”; اِلٰهًا اٰخَر ilâhen âhara tamlaması “başka bir ilâha”; وَلَا يَقْتُلُونَ ve lâ yaktülûne fiili “ve öldürmezler, öldürmeyenler(dir)”; النَّفْس en-nefse kelimesi “canı, insanı”; الَّت۪ي حَرَّمَ elletî harrame ifadesi “haram/saygın kıldığı”; اللّٰه allâhu kelimesi “Allah(ın)”; اِلَّا بِالْحَقّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; وَلَا يَزْنُونَ ve lâ yeznûne fiili “ve zina yapmazlar”; وَمَنْ يَفْعَلْve men yef‘al ifadesi “ve her kim yaparsa, uygularsa”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bunu”; يَلْقَ yelka fiili “karşılaşır, karşılaşacaktır”; اَثَامًا esâmen kelimesi “bir cezayla, azapla”; يُضَاعَفْ yudâ‘af fiili “katlanacaktır”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”; الْعَذَاب el-‘azâbu kelimesi “o azap”; يَوْمَ الْقِيٰمَة yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; وَيَخْلُدْ ve yahlüd fiili “ve çok uzun süre kalacaktır”;ف۪يه۪ fîhî ifadesi “orada”; مُهَانًا mühânen sözcüğü ise “alçaltılmış, aşağılanmış bir şekilde” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “altıncı”, “yedinci” ve “sekizinci” sıralarda “onların şirke düşmemeleri”, “insan öldürmemeleri” ve “zina yapmamaları” ile bunları yapanların feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ “Onlar, Allah ile birlikte başka bir ilaha yalvarmazlar; Allah’ın haram (saygın) kıldığı cana haksız yere kıymazlar; zina yapmazlar.” Yüce Allah bu âyetlerde üç yasağı zikretmekte ve bunları yapanların akıbeti hakkında muhatapları uyarmaktadır. Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler zikredilmektedir. Ortak noktaları ise Hz. Peygamber’e sorulan “büyük günahların neler olduğu” ile ilgili olmalarıdır. Bu tür soruların cevabı işte bu âyet olarak belirlenmiştir.(35)

a) Puta Tapmamak

وَالَّذ۪ينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ “Onlar, Allah ile beraber başka hiçbir ilâha yalvarmazlar.” Bu ifade aslında “aracı hiçbir puta tapmazlar” demektir. Yüce Allah’la beraber başka bir ilah edinmemek, bir anlamda Allah’ı kabul etmesine rağmen, aracı ilahlar edinmektir ki Kur’ân buna her ne şekilde olursa olsun “şirk” adını vermektedir. Bu tür cümleler “Allah’ı kabul etmemek” değil, başta veya zirvede O’nu kabul etmelerine rağmen, arada “aracı, artçı tanrılar edinmek” manasına gelmektedir.

Yüce Allah’tan başkasına kulluk etmemek, yani şirk koşmamak bütün ilâhî öğretilerin ilk esasıdır.(36) Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(37) bulunduğunu bu vesileyle hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Kur’ân’da bu anlamda başka âyetler de vardır. Hıcr 15/96’da Allah ile birlikte başka bir ilah edinenlerin alaycılar olduğu ve gerçeği er ya da geç bilecekleri haber verilmektedir. İsrâ’ 17/22, 39 ve Zâriyât 51/51’de Yüce Allah ile birlikte başka hiçbir ilah edinmemek gerektiği beyan edilmişken, Mü’minûn 23/117’de böyle bir ilah edinenin delilinin bulunmadığı ve hesabının Yüce Allah’a kaldığı haber verilmektedir.

Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/68’de Yüce Allah ile birlikte başka bir ilah edinmemek gerektiği Rahmân’ın has kullarından olma noktasında vazgeçilmez bir ilke olarak zikredilmektedir. Dahası, Kasas 28/88’de Yüce Allah ile başka hiçbir ilaha yalvarılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Kâf 50/26’da ise böyle bir yanlış içerisinde bulunanların şiddetli bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

b) Haksız Yere Cana Kıymamak

وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقِّ “Allah’ın haram/saygın kıldığı cana haksız yere kıymazlar.” Haksız yere cana kıymamak Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardan birisidir. O kadar ki “bir cana kıymak bütün insanları öldürmekle eşdeğer” kabul edilmiştir.(38) Çünkü ilâhî vahye göre “bir âdem bir âlem”dir; “bir can cihana bedeldir.” Cana kıymama emri, insanlık tarihi kadar eski ve evrensel bir öğretidir.(39) Bu noktada kişinin kendisini öldürme hakkı da kesinlikle yoktur.(40)

Âyette geçen الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰه elletî harramallâhu ifadesi “Allah’ın haram kıldığı” manasına gelebileceği gibi, “Allah’ın saygın ve muhterem kıldığı” manasına da gelir. Zira h-r-m kökünden gelen kelimelerin anlam dünyasında bu da vardır. Bu noktada bir örnekle yetineceğiz: “(De ki:) Ben, sadece saygın yaptığı bu şehrin (Mekke’nin) Rabbine kulluk etmekle emrolundum.”(41)

Buradaki حَرَّمَ harrame fiili, “muhterem yapmak, saygıdeğer kılmak” gibi anlamlara gelmektedir. Tıpkı Kur’ân’daki el-mescidü’l-harâm,(42) el-meş‘aru’l-harâm,(43) eş-şehru’l-harâm,(44) el-beytü’l-harâm(45) ifadelerinde kullanılan ve “saygıdeğer”(46) anlamını veren el-harâm kelimeleri gibi yorumunu yapmkta olduğumuz âyetteki حَرَّمَ harrame fiili de “saygın kılmak” anlamına da gelmektedir.(47)

Âyette geçen اِلَّا بِالْحَقّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “haksız yere” demektir ki bunun açılımı şudur: Savaş halinde düşmanı öldürmek helaldir ve gereklidir. Bir de haksız yere bir insanı öldüren katil, maktülün yakınlarının ortaklaşa kararı sonucu devlet tarafından kısas olarak öldürülür; bunun dışında başka bir seçenek yoktur. Bu nedenledir ki “Allah’ın muhterem kıldığı can” ifadesinin kapsamına “eman dileyip sığınan kimse” de girmektedir; dahası, “savaş halinin dışında başkasının kanının akıtılması da yasaktır.”(48)

c) Zina Yapmamak

وَلَا يَزْنُونَ “Zina da yapmazlar.” Zina, nikâhsız ilişkinin adıdır ve Kur’ân’da açığı da gizlisi de yasaklanan davranışlardan birisidir.(49) Ayrıca kendisine yaklaşılmaması emredilen davranışlar(50) arasında zina da vardır.(51) Demek ki zina yapmak da, ona yaklaşmak da haramdır.

“Zina eden erkek, zina eden yani müşrik olan bir kadından başkası ile evlenmez; zina eden kadınla da ancak zina eden yani müşrik olan erkek evlenir. Bu, müminlere haram kılınmıştır.”(52) Bu âyette geçen müşrik ve müşrike kelimeleri inanç açısından “şirk” anlamına alınmayabilir. Çünkü bu durumda âyet Bakara 2/221’de yer alan “müşriklerle evlenmeyi yasaklayan” hükümle çelişmiş olur.

Nûr 24/3’te yer alan ev edatlarına “veya” değil, tafsiliyye olarak “yani” anlamı verilmelidir. Âyette sözü edilen müşriklik, Allah’a ortak koşmak anlamında değil, nikâhtaki şirktir; çünkü zina, nikâhın şirkidir. Fıtrata uygun olan davranış meşru evliliklerdir. Bunu dikkate almayıp zina edenler nikâhın şirkini işlemiş olurlar.

Bu üç büyük günahın burada zikredilme sebebi Elmalılı’ya göre, din, medeniyet ve insanlık namına işlenip duran cinayetlerden olmalarıdır.(53)

2. وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ يَلْقَ اَثَامًا يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَيَخْلُدْ ف۪يه۪ مُهَانًا “Bunu yapan kişi, kıyamet günü azabı katlanan ve içinde alçaltılmış olarak ebedî kalacağı bir ceza ile karşılaşacaktır.” Yüce Allah âyetin ilk bölümünde sözünü ettiği üç büyük günah başta olmak üzere, diğer yasaklardan herhangi birini işleyenlerin akıbeti hakkında bilgi vermektedir.

a)وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ يَلْقَ اَثَامًا “Bunları yapan kişi, ceza ile (cehennem vadisi ile) karşılaşacaktır.” Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen اَثَامًا esâmen kelimesi “azap”, “günahın karşılığı” demektir.(54) Bazı âlimlerimiz bu kelimenin cehennemde bir vadinin adı olduğunu söylemektedir.(55) Verilmek istenen mesaj şudur: Sayılan üç büyük günahı her kim işler de tevbe etmeden o hal üzere ölürse, mahşerde cehennemle karşılacak, yani ateş azabına girecektir.

b) يُضَاعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet günü azabı katlanacaktır.” Azabın artmasının sebebi, şirkle birlikte diğer günahların işlenmesidir. Günahlar arttığı için azap da katlanmaktadır. Hatasından tevbe etmeyenler yaptıklarının hata olduğunu kabul etmeyip ilgili fiilleri işlemeye devam etmektedirler. Günahlar sürekli işlenirse artacakları için, kıyamet günü azapları da elbette katlanacaktır. Burada herhangi bir haksızlık yoktur.

c) وَيَخْلُدْ ف۪يه۪ مُهَانًا “İçinde alçaltılmış olarak ebedî kalacaktır.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُهَانًا mühânen kelimesi “hor ve hakir olarak”, “aşağılanmış bir şekilde” demektir. Bu cümlede ilgili kişilerin azabın içinde çok uzun süre kalmaları kast edilmektedir ki, bunlar eğer imansız ya da şirk üzere ölmüşlerse onların azapta kalış süresi “ebedi”dir.(56) Bir sonraki âyette de dile getirildiği üzere, eğer tevbe ederlerse Yüce Allah dilerse onları affeder ve icabında kendilerini hiç ateşe de atmayabilir.

Arapça’da zamirin öncesindeki harf eğer harekeli değilse o zamir uzatılmaz. Ancak Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ف۪يه۪ fîhî ifadesindeki hî/hû zamiri Hafs kıraatine göre genel kurala aykırı olarak ve uzatılarak okunur. Bunun muhtemel sebebi, âyette dile getirilen üç tür büyük günahı işleyen kişilerin cehennemdeki azaplarının süresini ifadedir. Buna göre, azabın ebedi olacağı uzatarak okuma şeklinde hissettirilmektedir. “Ateş ebedidir, azap değil” diyenlerin görüşü bu şekilde reddedilmektedir.(57)

ııı. Tevbe, İman ve Sâlih Amelin Önemi

اِلَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَاُو۬لٰٓئِكَ يُبَدِّلُ اللّٰهُ سَيِّـَٔاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا وَمَنْ تَابَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَاِنَّهُ يَتُوبُ اِلَى اللّٰهِ مَتَابًا “Ancak iman eden ve iyi iş(ler) yapıp (O’na) yönelenlerin kötülüklerini Allah iyiliklere çevirir. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). (O’na) yönelip iyi iş(ler) yapan kişi Allah’a tam yönelmiş olur.”

Buradaki اِلَّا مَنْ تَابَ illâ men tâbe istisnası “tevbe eden(ler), yönelen(ler) hariç”;وَاٰمَنَ ve âmene fiili “ve iman etmiş (kişiler), iman eden(ler)”; وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve yapmış kişi(ler), yapan(lar), işleyen(ler)”;عَمَلًا صَالِحًا ‘amelen sâlihan tamlaması “ıslah edici amel(ler), iyi ve düzletici iş(ler)”;فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”;يُبَدِّلُ yübeddilü fiili “değiştirir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; سَيِّـَٔاتِهِمْ seyyiâtihim tamlaması “onların kötülüklerini”; حَسَنَات hasenâtin sözcüğü “güzelliklerle”; وَكَانَ ve kâne fiili “(O şöyle)dir, (O şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi “çok merhametli olan(dır)”; وَمَنْ تَابَ ve men tâbe ifadesi “ve tevbe, eden, yönelen kişi(ler)e gelince, her kim tevbe ederse, yönelirse”; وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve işlemiş (olan), yapmış (olan)”; صَالِحًا sâlihan kelimesi “iyi iş(ler), düzeltci iş(ler)”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o kişi”; يَتُوبُ yetûbu fiili “yönelir, tevbe eder”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; مَتَابًا metâben kelimesi ise “yönelmiş, tevbesi kabul edilmiş olarak” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “dokuzuncu” ve “onuncu” sırada “onların tevbe etmeleri” ve “tevbelerini Yüce Allah’ın kabul edeceğiyle ilgili müjdeler” gündeme getirilmektedir.

Bu iki âyetin iniş sebebi, önceki âyette sözü edilen günahları işleyip de müslüman olmak isteyen müşriklerin sorularına cevap teşkil etmesidir.(58) Bu âyetin Hz. Hamza’nın katili olan Vahşi ve arkadaşları hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Şöyle demişler: “Putlara tapmış, müminleri öldürmüş ve müşriklerle nikâhlanmıştık. Şimdi nasıl tevbe edeceğiz?” Onların bu sözleri üzerine Yüce Allah bu âyetleri indirmiştir.(59)

1.اِلَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَاُو۬لٰٓئِكَ يُبَدِّلُ اللّٰهُ سَيِّـَٔاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Ancak iman eden ve iyi iş(ler) yapıp (O’na) yönelenlerin kötülüklerini Allah iyiliklere çevirir. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Önceki âyetlerde zikri geçen günahları yapanlar eğer tevbe ederlerse Yüce Allah’a yapılacak tevbenin yani yönelişin önünde hiçbir engelin olmadığı işte yorumunu yapmakta olduğumuz iki âyette beyan edilmektedir.

a)اِلَّا مَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا “Ancak, iman eden ve salih ameller işleyip (iyi davranışta bulunup Hakk’a) yönelenler başka.” Bu cümleye şöyle de anlam verilebilir: “Ancak tevbe eden, iman edip salih amel işleyenler müstesna.” Biz tevbeyi iman ve salih amelin sonucu olarak görmekte, bir yönelişe tevbe denebilmesi için onun samimiyetle ve iyi davranışlarla desteklenip ıspatlanmasının şart olduğunu düşünmekteyiz.

Aksi takdirde, tevbe bir iddiadan öteye geçemez. Kurtuluş için istisna edatı olan اِلَّا illâ’dan sonra zikredilen hususların hepisinin gerçekleşmesinin şart olduğu muhakkaktır. Bu nedenle, cümleyi tercümede verdiğimiz gibi yorumlamaktayız.

Tevbe “yönelmek”, imân “inanıp güvenmek”, amel-i sâlih ise “ıslah edici ve düzeltici faaliyet” demektir. Belli ki Yüce Allah bu üçünü birlikte gerçekleştirmeyenler için olumlu manada müjde içeren herhangi bir vaadde bulunmamaktadır. Sıralanan bu şartları yerine getirenler için dile getirilen müjde ise ikinci cümlede şöyle gelmektedir:

b) فَاُو۬لٰٓئِكَ يُبَدِّلُ اللّٰهُ سَيِّـَٔاتِهِمْ حَسَنَاتٍ “Allah onların kötülüklerini iyiliklere çevirir.” Yani Yüce Allah bu kişilerin gidişatını değiştirir; yönelişlerinden sonra artık kötülük değil, iyilik yaparlar. Şirkin yerini iman ve tevhid, adam öldürmenin yerini cana kıymamak, zinanın yerini iffetli hayat, isyanın yerini ise Allah’a sarılmak ve itaat alır.

Âyetin nüzül sebebini naklederken de söylediğimiz üzere, şirkten, katillikten ve zinadan tevbe edenler, artık putların yerine Allah’a kulluk yapmaya dönmüşlerdi. Ayrıca, müşriklerle aynı safta müminlere karşı savaşmaktan müminlerle aynı safta müşriklere karşı savaşmaya başlamışlardı. Dahası, müşrik kadınları nikâhlamaktan vazgeçip mümin kadınlarla evlenmeye dönmüşlerdir. Bütün bunlar onların dünya hayatındaki değişim ve dönüşümleridir. Artık Yüce Allah’ın gazabını gerektiren işleri terk edip razı olacağı işlere yönelmiş olacaklardır.

Hûd 11/114’te yer alan “İyilikler kötülükleri giderir” ifadesinin de işaret ettiği gibi, imansızlıktan imana dönenler için eskisi silinir gider. İmandan sonra küfür iyilikleri ve amelleri silip yok ettiği gibi,(60) bunun tersi de söz konusudur. Bu açıdan bakıldığında, imandan önce yapılan kötülüklerin yerine yine eskiye dönük olarak o fiillerin iyilik sayılması söz konusu değildir. Zaten tevbe bu noktada anlamını bulmakta, kötülüklerden tamamen uzaklaşıp iyiliklere yönelmeyi ifade etmektedir.

c) وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Hakka ve hakikate dönenler için Yüce Allah bağışlayan ve merhamet eden olduğunu müjdelemektedir. Kişi şirkten ve küfürden vazgeçip imana ve islama dönerse, Yüce Allah merhameti gereği onu bağışlayacak, tevbe kararlılığını karşılıksız bırakmayacaktır.

Yüce Allah’ın mağfireti rahmet içeriklidir ve aslında Rabbimiz merhametinin sonucu olarak kullarını bağışlamaktadır. İşte bu âyet, insanların her ne tür günah işlemiş olurlarsa olsunlar, Allah’tan ümit kesmemek durumunda olduklarını beyan etmektedir. Çünkü hiçbir günah Yüce Allah’ın merhametinden daha büyük değildir. İlâhî makam merhamet adresidir; oraya müracaat edenler asla eliboş geri çevrilmezler; yeter ki samimiyetle ve zamanında tevbe etmiş olsunlar.

2. وَمَنْ تَابَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَاِنَّهُ يَتُوبُ اِلَى اللّٰهِ مَتَابًا “(O’na) yönelip iyi iş(ler) yapan kişi Allah’a tam yönelmiş olur.” Bu ayeti şöyle de anlamlandırmak mümkündür: “(Hakk’a) yönelip salih amel(ler) işleyen (iyi davranış gösteren) kişi gerçek manada (veya tevbesi kabul olmuş olarak) Allah yönelmiş olur.” Bu cümle bir tekrar değildir. Çünkü önceki âyet, üç büyük günahın tebvesini karşılamakta, bu ise imanlı insanların tevbe ve salih amellerle Allah’a layıkıyla yönelmiş olacaklarını ortaya koymaktadır. Burada “iman” kavramının geçmeme nedeni de bu olsa gerektir.

Tevbe sadece şirk ve büyük günahlardan dolayı değil, küçük büyük bütün hatalardan dolayı gerekmektedir. Çünkü tevbe kapısı herkes için ardına kadar açıktır.

Bu ikinci tevbe ve salih amel, sadece “günahlardan dönmeyi” değil, “sevapları ve dereceyi arttırmayı” da ifade edebilir. Bu durumda Yüce Allah’a yönelmek sadece şirk ve küfür gibi inançsızlık nedenine bağlanmamalı, kapsamı herkesi içerecek şekilde geniş tutulmalıdır. Bu cümleyi ilkinin tekidi gibi de düşünebiliriz. Buna göre, ilgili kişiler samimi ve kararlı olduklarını göstermeleri durumunda, tevbe ve salih amellere devam ederek Yüce Allah’a yönelik gerçek tevbeyi başarmış olacaklardır.

Bir kez de Ra‘d 13/30’da geçen مَتَاب metâb kelimesi “tevbesi kabul edilmiş bir şekilde” manasına da alınabilir.(61) Demek ki bu tür insanların yönelişinde Yüce Allah’ın tevbeyi kabul etmiş olması gibi muhteşem bir de müjde söz konusudur.

c) Rahmân’ın Has Kullarının Özellikleri III

Yüce Allah, sûrenin 72-74. âyetlerinde “Rahmân’ın has kulları”nın sosyal hayata dair ve âyetlerle ilgili ilişkiler noktasında bazı özelliklerini ele almaktadır. Bu çerçevede şu bilgiler zikredilmektedir:

“(Rahmân’ın has kulları), yalana şahitlik etmezler ve boş işlerle karşılaştıklarında onurlu bir şekilde geçip giderler. Kendilerine Rablerinin âyetleri hatırlatıldığında, onlara karşı sağır ve kör davranmazlar.”

Ardından, has kulların bu bağlamdaki son özelliği hakkında şu dualarına yer verilmektedir: “(Nihayet has kullar) şöyle dua ederler: Rabbimiz! Bize göz aydınlığı eşler ve zürriyetler bağışla ve bizi takvâ sahiplerine önder kıl.”

ı. Yalana Şahit Olmamak, Boş Şeylerle İlgilenmemek

وَالَّذ۪ينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَاِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا “(Rahmân’ın kulları), yalana şahitlik etmez; boş şeylerle karşılaştıklarında onurlu bir şekilde geçip giderler.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ لَا يَشْهَدُونَ vellezîne lâ yeşhedûne ifadesi “ve onlar şahitlik etmeyenler(dir)”; الزُّور ez-zûra kelimesi “yalana”;وَاِذَا مَرُّوا ve izâ merrû fiili “ve uğradıkları zaman, karşılaştıkları zaman”;بِاللَّغْوِ bi’l-lağvi kelimesi “boş ve anlamsız bir şeye”; مَرُّوا merrû fiili “uğrarlar, geçerler, giderler”; كِرَامًا kirâmen kelimesi ise “vakarlı bir şekilde” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “onbirinci” ve “onikinci” sırada “onların yalan şahitlik yapmaması” ve “boş şeylerden yüz çevirmeleri” gündeme getirilmektedir.

Bu âyette has kulların “iki” özelliği daha hatırlatılmakta, hukuki alanda pek çok sıkıntının doğmasına neden olan yanlışlara düşülmemesi gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır.

1.وَالَّذ۪ينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ “(Rahmân’ın has kulları), yalan yere şahitlik etmezler.” Bu cümle onların “yalana veya günaha şahitlik etmemeleri” manasına da gelebilir. Kur’ân’da dört kez(62) الزُّور ez-zûr/zûr kelimesinin “şirk”, “şarkı”, “yalan” gibi manalara geldiği beyan edilmektedir.(63) Şarkı anlamı zorlama olsa da diğer iki anlam Kur’ân’daki diğer kullanımlarda da söz konusudur.

a) Bu cümlede verilmek istenen ilk mesaj “yalan konuşmamak ve yalana şahitlik yapmamak”la ilgilidir. Bu durumda maksat, onların yalan, çirkinlik ve küfür ortamlarında bulunmamalarıdır. Buralarda bulunmamak, şerre ve sahiplerine karışmaktan kaçınıp, kişinin dinini bu tür çirkinlilerden koruması manasına da gelir. Bâtılı seyredenler ona ortak olur; ona rıza göstermiş sayılır. Bu nedenle, Hz. İsa’nın nasihatlerinden biri “hata yapanların ortamlarından sakının” şeklindedir.(64)

Yalana ve günaha şahit olmama konusu çok daha geniş bir şekilde Nisâ’ 4/140’ta şu şekilde geçmektedir: “Allah size kitapta şunu indirmiş, (hükme bağlamış)tır: Allah’ın âyetlerinin inkâr edildiğini ve onlarla alay edildiğini duyduğunuzda başka bir konuya geçinceye kadar onlarla orada oturmayın. Eğer oturursanız siz de onlarla (aynı sonucu hak edenler) olursunuz. Allah kâfirleri ve münafıkları cehennemde bir araya toplayacaktır.”

Benzer bir uyarı En‘âm 6/68’de Hz. Peygamber’e hitap eder şekilde şöyle yer almaktadır: “Âyetlerimiz hakkında ileri geri konuşanları gördüğünde, başka bir konuya geçinceye kadar onlarla birlikte olup oturma. Eğer şeytan o ortamdan kalkmayı sana unutturursa, hatırladıktan sonra kesinlikle zalimlerle birlikte oturma.” Bu âyetler, meselenin ne kadar büyük bir önem arz ettiğini ortaya koymaktadır. Hacc 22/30’da ise bu defa hitap herkese yöneltilerek, “puta tapmaktan ve yalan sözden kaçınılması gerektiği” üzerinde durulmaktadır.

b) Âyette verilmek istenen diğer mesaj ise “yalancı şahitlik”le ilgilidir. “Yalan yere şahitlik yapmak”, toplumların hayatında çok önemli bir yıkım nedenidir. Bu nedenle doğru şahitlik yapmak bir hassasiyet ve duyarlılık konusudur. Yalan şahitlik, adaletin yok olmasına veya adaletin gerçekleşmemesine sebep olmaktadır. Önemine binaen bu konudaki bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir:

ı. Nisâ’ 4/135: “Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun. (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakındır. Hislerinize uyup adaletten sapmayın. (Şahitliği) eğer, büker (doğru şahitlik etmez), yahut şâhidlik etmekten kaçınırsanız, (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

ıı. Mâide 5/8: “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi âdil davranmamaya itmesin. Adaletli olun; bu, Allah’a karşı duyarlı olmaya daha çok yakışan (bir davranış)tır. Allah’a karşı duyarlı olun. Allah yaptıklarınızı hakkıyle bilmektedir.”

Bu iki âyette konu bütün detayıyla ortaya konulmakta ve adaletten ayrılmamak gerektiği adeta beyinlere kazınmak istenmektedir.

ııı. En‘âm 6/152: “En yakınlarınız(la ilgili de olsa) konuştuğunuz (şahitlik yaptığınız) zaman âdîl olun.”

ıv. Nahl 16/90: “Muhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder; çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.” Yüce Allah bu âyette verdiği üç emrin ilkini “adalet” olarak belirleyerek konunun önemine dikkat çekmiştir.

v. Mümtehıne 60/8: “Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranmanızı yasaklamaz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever.” Bu âyette yer alan adalet, müslüman olmayanlara yönelik davranışımızı şekillendirmekte ve adaletin din, ırk, cinsiyet vs. farkına göre değişmeyeceğini öğretmektedir.

Kur’ân, yalanı, yalanla hareket etmeyi, günaha şahit olmayı ve yalan yere şahitlik yapmayı müslümanın gündeminden çıkarmayı hedeflemektedir. Bu nedenle, Rahmân’ın has kullarının önemli bir özelliği bu konuyla ilişkilendirilmiştir. Sözün özü şudur: Yalan bütün kötülüklerin anasıdır.

2. وَاِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا“Boş sözlerle (veya boş işlerle) karşılaştıklarında onurlu bir şekilde geçip giderler.” Kur’ân’da dokuz kez(65) geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle, lağv, bir taraftan “hakikatı ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için terk edilip ortadan kaldırılması görev olan gereksiz şeyler”dir.(66)

Bu âyetle benzer mesaj veren bir diğer âyet de şudur: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip, ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selam olsun (yani Allah’a ısmarladık). Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”(67) İşte bu âyette de verilmek istenen mesaj aynıdır. Çünkü “işittikleri şey” her iki âyette de اللَّغْو el-lağv kelimesiyle karşılanmakta ve kendileriyle didişmeden oradan ayrılmak gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Bu ifadede sözü edilen husus, müminlerin boş şeylerle karşılaştıklarında oradan vakarlı bir şekilde geçip gitmelerinin hatırlatılmasıdır. Benzer ifadeler Mü’minûn 23/3’te müminlerin özelliklerinden birisi olarak yer almaktadır. Ayrıca Müddessir 74/45’te Sekar cehennemine sürüklenmenin sebeplerinden birisi de “dünyadayken boş işlere dalanlarla birlikte olmak” şeklinde belirlenmektedir.

Bu âyet Furkân sûresinin 63. âyetinin ikinci kısmıyla da benzeşmektedir. Çünkü müşriklerin sataşmaları anlamsız şeylerdir ve onlarla karşılaşınca vakarlı bir şekilde oradan ayrılmak gerekmektedir. Zaten burada üzerinde durulan nokta, esas itibariyle insanı haktan ve hakikaetten uzaklaştıran söz ve davranışlardır.

ıı. Âyetlere Gönülden Kulak Vermek

وَالَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِّرُوا بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا “Kendilerine Rablerinin ayetleri hatırlatıldığında ise onlara karşı sağır ve kör davranmazlar.”

Âyettekiوَالَّذ۪ينَ vellezîne ifadesi “ve onlar (şu kimseler ki)”; اِذَا ذُكِّرُوا izâ zükkirû edilgen fiili “kendilerine hatırlatıldığı zaman”;بِاٰيَاتِ رَبِّهِمْ biâyâti rabbihim tamlaması “Rablerinin âyetleri”; لَمْ يَخِرُّوا lem yahırrû fiili “ilgilenmezler, davranmazlar”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onlara karşı”;صُمًّا summen kelimesi “sağır”; وَعُمْيَانًا ve ‘umyânen sözcüğü ise “ve kör bir şekilde” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “onüçüncü” sırada “onların Yüce Allah’ın âyetlerine karşı ilgisiz davranmaması” gündeme getirilmektedir.

Rahmân’ın yiğit ve has kulları, Yüce Allah’ın âyetleri hatırlatıldığında sağır ve kör davranmayıp, âyetler üzerinde düşünürler. Demek ki bazıları vahiy ile ilgileniyormuş, hatta üzerine üşüşüyorlarmış gibi görünmelerine rağmen, aslında ona kulak vermiyor, dediğini anlamak istemiyor ve onun sunduğu gerçeklere karşı kör davranıyorlardı. İşte Rahmân’ın has kulları, böyle bir gösteriyi değil, âyetlere karşı samimi davranmayı, onları anlayıp hayatlarına taşımayı canlarına minnet sayan insanlardır.

Günümüzde de durum böyle olmalı, âyetleri açıp okumasına veya okunanı dinlemesine rağmen, dedikleriyle ilgilenmeyen, mesajlara kulak vermeyen, onu adeta bir ölü kitabına dönüştüren zihniyetler bu âyet karşısında tutumlarını yeniden gözden geçirmelidirler. Burada sözü edilen husus, Yüce Allah’ın âyetlerine karşı gafil davranmamaktır.

Müminler, Yüce Allah anıldığında kalpleri titreyen(68) ve kendilerine Allah’ın ayetleri hatırlatıldığında ve her bir sure indirildiğinde imanları artan insanlardır.(69) Rabbimizin âyetlerine gerçekten iman edenlere âyetler hatırlatıldığında derhal boyun eğer, secdeye kapanırlar; Rablerini hamd ile tesbih ederler ve hiçbir şekilde kibir göstermezler. Korku ve ümit içerisinde Rablerine dua ederek vücutlarını yataklarından ayırırlar.(70)

Kibirlenmeyen Hıristiyan din adamlarından keşiş ve rahiplerin, Hz. Peygamber’e indirileni işittikleri zaman, ondaki hakikatleri kavradıkları için gözyaşlarının boşaldığı beyan edilmektedir.(71) Benzer duyarlılık gösterenler bağlamında İsrâ’ 17/107-109’da şöyle buyrulmaktadır:

“De ki: Siz ona ister inanın, ister inanmayın!’ Şüphesiz ki daha önce kendilerine ilim verilenlere (Kur’an) okununca ‘Rabbimizi tesbih ederiz ki O’nun vaadi mutlaka yerine getirilmiştir.’ diyerek derhal yüzüstü secdeye kapanırlar. (Kur’an okumak) onların saygısını artırmış olarak (tekrar tekrar) ağlayarak yüzüstü yere kapanırlar.”

Gerçek müminler, Yüce Allah’tan gelen mesajlara karşı duyarlı ve bilinçli davranırlar; onu anlamak için derin bir istek ve arzu gösterirler; onu can kulağıyla dinlerler; açık bir zihinle onu kavramaya çalışırlar. Genelde halk, ilâhî mesaja sadece yüzeysel bir heves ve heyecanla yaklaşır, görüntüyü kurtarmak için onun üzerine kapaklanır; ancak gerçekte mesajı anlamak için en küçük bir çaba sarf etmez. Sonuçta münafıklar veya onlara benzeyenler gibi Kur’ân’ın mesajı hakkında kör ve sağır kalır.(72)

ııı. Ailesi İçin ve Takvada Önderlik İçin Dua Etmek

وَالَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ اَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ اَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّق۪ينَ اِمَامًا “Onlar şöyle dua ederler: Rabbimiz! Eşlerimizden ve nesillerimizden bize gözlerin aydınlığını ver ve bizi muttakîlere (duyarlı olanlara) önder kıl!”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يَقُولُونَ vellezîne yekûlûne ifadesi “ve (onlar şöyle) dua edenler(dir)”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; هَبْ heb duası “ver, bağışla, nasip et, lütfet, ihsan et, ikram et”; لَنَا lenâ ifadesi “bize”; مِنْ اَزْوَاجِنَا min ezvâcinâ ifadesi “bizim eşlerimizden”;وَذُرِّيَّاتِنَا ve zürriyyâtinâ ifadesi “ve bizim çocuklarımızdan da”; قُرَّة اَعْيُنٍ kurrete a‘yünin tamlaması “göz aydınlığı”;وَاجْعَلْنَا vec‘alnâ duası “ve bizi kıl, yap”; لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne kelimesi “takva sahiplerine, duyarlı insanlara, duyarlılık gösterenlere”; اِمَامًا imâmen sözcüğü ise “imam, önder” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında “ondördüncü” ve “onbeşinci” sırada “nesilleriyle ilgili duaları” ve “takvada en önde olabilme niyazları” gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ اَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ اَعْيُنٍ “Onlar şöyle dua ederler: Rabbimiz! Eşlerimizden ve nesillerimizden bize gözlerin aydınlığını (göz aydınlıkları) ver!” Bu duada iki farklı anlam görülebilir.

a) İlki şöyledir: “Rabbimiz, eşlerimiz ve çocuklarımız nedeniyle bize göz aydınlığı (ödüller) ver!” Burada verilmek istenen mesaj şudur: Bu kişilerin eşleri ve çocukları Yüce Allah’ın istediği gibidirler; iyi ve doğru yetiştirilmiş, faydalı birer kul olmuşlardır. Bu nedenle, onların bu hale gelmesinde katkısı olduğu için onların babaları, anneleri veya eşleri Yüce Allah’tan dünyada ve âhirette nimet ve ikrâm niyazında bulunmuş olurlar.

b) Diğer ihtimale göre de mana şöyledir: “Ey Rabbimiz, eşlerimiz ve çocuklarımızdan bize göz aydınlığı ver.” Bu durumda maksat, bu kişilerin eşlerinin ve çocuklarının Allah’a itaat eden iyi insanlar olması için niyazda bulunmalarıdır.

Her iki durumda da çok önemli manalar söz konusudur. Çünkü bu cümlede bize aile fertleri birbirleriyle ilişkileri, birbirlerine karşı sorumlulukları ve sonuçta kendileri için doğru şeyler istemeleri gerektiği öğretilmektedir. Bu durum aile ve çocuk terbiyesinde nasıl bir yol izlenmesinin doğru olacağını göstermektedir.

“Göz aydınlığı” ifadesi Secde 32/17’de “dünyada yaptıklarının karşılığı olarak cennetliklere ne tür göz aydınlıklarının gizlendiğini hiçbir canın bilemeyeceği” şeklinde geçmektedir. Buradan hareketle, ilk seçenek olarak verdiğimiz gibi, âyette arzu edilen şey, eğer aile ve çocuklarının iyi yetiştirilmiş olması nedeniyle bir ödül beklentisi ise, bunun hem dünyada hem de ahirette olması için dua edildiği anlaşılabilir. Diğer ihtimalde ise zaten göz aydınlığı doğrudan iyi eşlerin ve çocukların verilmesi şeklinde dünya ile ilişkili olarak anlaşılmak durumundadır.

2. وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّق۪ينَ اِمَامًا “Bizi takvâ (duyarlılık) sahiplerine önder kıl!” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Bizi Hakk’a saygıda en önde olanlar eyle!” “Bizi sorumluluğunu bilenler için örnek ve öncü kıl.”(73)

Enbiyâ’ 21/73’te “peygamberlerin Yüce Allah’ın emri doğrultusunda insanlara yol gösteren imamlar kılınması” yer almaktadır. Demek ki Rahmân’ın has kullarının son özelliği peygamberleri örnek alan bir hayatı istemeleri ve duyarlılığın zirvesini bu şekilde yakalamalarıdır.

Bu cümlede muhteşem bir incelik vardır. Buna göre muttakilere “imam” olmak için elbette kişinin öncelikle kendisinin muttaki olması gerekmektedir. Kendisi aydınlanmayanın başkasını aydınlatması söz konusu olamayacağı için, muttaki olmayan birinin de muttakilere imam, yani önder olması imkânsızdır. Muttakilere imam olmak demek, takvada en önde olmak demektir. Takvânın imamı olmadan muttakilere imam olunmaz. Önde olmak, aynı zamanda örnek olmayı da beraberinde getirir. Önde ve önder olanlar ancak örnek olabilirler. Öyleyse âyette konusu edilen mesele, takvada en ileri düzeyi yakalamaktır.

Furkân sûresinin 63-74. âyetlerinde Rahmân’ın has kullarının sayılan 15 özelliğinin sonuncusu budur. Aslında belki de söylenmek istenen şudur: “Ey Rabbimiz! Senin bize emrettiğin her şey doğrudur ve bizim yararımızadır; yasakladıkların da kötüdür ve zararımızadır. Sana karşı muttaki olmak aynı zamanda emir ve yasaklarına karşı duyarlılık göstermek demektir. Bu nedenle, bu bağlamda sıraladığın bütün özellikleri anlamada ve yaşamada bizi duyarlılık sahibi eyle! Bu hususları en iyi biz anlayıp uygulayalım.”

Dua cümlesinin çoğul getirilmesi “ben merkezli ve bencil olmayı” değil, “biz” diyerek “kolektif bir anlayışla ümmet olma bilinci kazanmayı” hedeflemektedir. Fâtiha’da dile getirildiği gibi, “Biz ancak sana kulluk ederiz ve ancak senden yardım isteriz.” Demek ki isteklerimiz ferde yönelik değil, topluma yönelik bir duyarlılık ortaya koymayı amaçlamalıdır.

- İmâm Kavramı

- İmâm kelimesi, e-m-m kökünden gelmektedir. Dolayısıyla imâm demek ümm demektir. İmam, çevresindekilere anne şafkatiyle davranan kişidir.

- İmâm kelimesi, ümmî kelimesiyle aynı köktendir. Bu durumda imam, anasından doğduğu gibi saf, tertemiz, şirke, küfre ve nifaka bulaşmamış adam olmalıdır.

- İmâm kelimesi, ümmet kelimesiyle de aynı köktendir. Bu durumda imam, ümmet bilinciyle çevresindekileri bilinçlendirmeye çalışan yiğit adamdır.

- İmâm kelimesi, emâm kelimesiyle de aynı köktendir. Buna göre imam, toplumun önünde olan adamdır. Onlara her konuda örneklik yapacak bir donanıma sahip olmalıdır.

- İmâm, topluma önderlik yapan, yol gösteren ve doğru rehberlik yapan adamdır.(74)

- İmâm, Allah’a karşı sorumluluklarını bilen, duyarlı davranan ve bu noktada takvâda en önde ve önder olan insandır.(75)

- İmâm, tıpkı Hz. İbrâhim örnekliğinde(76) ve diğer peygamberlerde olduğu gibi,(77) peygamberî misyonu kuşanan duyarlı insandır.

- Hasıl-ı kelâm, imâm kendini Rabbine adayan, hayatını O’nun yoluna vakfeden adam gibi adamdır.

d) İnsanların Âhiretteki Durumu

Yüce Allah, sûrenin 75-77. âyetlerinde 63. âyetten itibaren sayılan özelliklere sahip olanları nasıl bir akıbetin beklediğini, onlara ne tür bir ödülün hazırlandığını şu şekilde beyan etmektedir:

“İşte onlar, sabretmelerine karşılık (cennette) yüksek bir makamla ödüllendirilecekler; orada saygı ve esenlik dilekleriyle karşılanacaklardır. İçlerinde uzun süre kalacaklardır. Orası ne güzel bir ikamet yeri ve (ne güzel bir) makamdır!”

Sûrenin son âyetinde ise duası olmayanın azapla yüzleşmek zorunda kalacağı şöyle bildirilmektedir:

“(Ey Peygamber!) De ki: ‘Duanız olmasaydı, Rabbim size değer verir mi ki!’ (Kâfirlere de de ki): Siz ise (gerçeği) yalanladınız. Onun için ileride (bu günah size azap olarak) yapışacaktır!”

ı. İyiler İçin Akıbet: Ebedî Cennet

اُو۬لٰٓئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ ف۪يهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا خَالِد۪ينَ ف۪يهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا “İşte onlar, sabretmelerine karşılık (cennette) yüksek bir makamla ödüllendirileceklerdir; orada esenlik ve selam ile karşılanacaklardır. İçlerinde ebedî kalacaklardır. Orası ne güzel bir ikamet yeridir ve makamdır!”

Buradaki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; يُجْزَوْنَ yüczevne edilgen fiili “kendilerine karşılık verilecektir”; الْغُرْفَة el-ğurfete kelimesi “oda, yüksek bir köşk”; بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû ifadesi “sabretmelerine karşılık, direnmelerinin karşılığında”; وَيُلَقَّوْنَ ve yülakkavne edilgen fiili “ve karşılanacaklardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; تَحِيَّة tahıyyeten kelimesi “sağlık, esenlik dileği ile”; وَسَلَامًا ve selâmen sözcüğü “ve selametle, esenlikle”;خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “uzun, ebedi kalanlar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; حَسُنَتْ hasünet fiili “(orası) ne güzeldir”; مُسْتَقَرًّا müstekarran kelimesi “ikamet yeri olarak”; وَمُقَامًا ve mukâmen sözcüğü ise “ve makam bakımından” demektir.

Burada Rahmân’ın has kullarının özellikleri bağlamında sayın “onbeş” sıfatın sahiplerine mahşerde verilecek ödül müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. اُو۬لٰٓئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ ف۪يهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا “İşte onlar, sabretmelerine karşılık (cennette) yüksek bir makamla ödüllendirileceklerdir; orada esenlik ve selam ile karşılanacaklardır.” Bu âyetteki mesajı iki noktada ele almak gerekmektedir:

a)اُو۬لٰٓئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا “İşte onlar, sabretmelerine karşılık (cennette yüksek) makamla ödüllendirileceklerdir.” Çeşitli âyetlerde(78) geçen يُجْزَوْنَ yüczevne edilgen fiili “bir şeye karşılık verilmesi” manasına gelmektedir. Bu bağlamda sözü edilen karşılık “bir ödül ve nimetle mükâfatlandırılmak” demektir.

Bir kez de Bakara 2/249’da geçen الْغُرْفَة el-ğurfeh/ğurfeh kelimesi cennette “yüksek bir köşk”(79) demektir. Nitekim bu kelimenin çoğulu Kur’ân’da “cennetteki köşkler” manasında ğuraf ve el-ğurufât şeklinde kullanılmaktadır.(80) Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْغُرْفَة el-ğurfeh kelimesi cennetteki “bir köşk”, “özel donanımlı bir oda” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki, burada sayılan 15 özelliği hayatında uygulayan duyarlı insanlar için cennette özel bir mekân ve makam hazırlanmış olacaktır.

Âyetteki بِمَا صَبَرُوا bimâ saberû ifadesi, cennet nimetleriyle buluşmanın bir sabrın karşılığında gerçekleşeceğini göstermektedir. Buradaki “sabır”, bu sûrede sıralananlar başta olmak üzere, dini değerlere karşı “sadakat gösterme, dik durma, direnç gösterme, sıkıntılara göğüs germe ve değerlere sarılıp onları sahiplenme” kararlılığıdır. Sayılan bu ve benzer özellikler bir insanın fedakârlık sahibi olduğunu göstermektedir.

b) وَيُلَقَّوْنَ ف۪يهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا “Orada saygı ve esenlik dilekleriyle karşılanacaklardır.” Bu cümledeki fiil eğer يُلَقَّوْنَ yülakkavne şeklinde şeddeli olarak okunursa “cennetliklerin melekler tarafından selamlanması”(81) kast edilmiş olur ki bunun Kur’ân’dan delilleri vardır.(82) Eğer bu fiil yelkavne şeklinde okunursa “cennetliklerin birbirine selam vermesi”(83) manasına gelir ki, bunun da delilleri vardır.(84)

Furkân sûresinin 68. âyetinde sözü edilen kötülükleri yapanların azapla karşılaşması anlamında yelka fiili kullanılmıştı. Tıpkı İnsân 76/11’de geçen lekkâhüm “onları karşıladı” ifadesi gibi, bu âyette de cennetliklerin karşılanması يُلَقَّوْنَ yulakkavne fiiliyle ifade edilmektedir ve bu çok manidardır. Cehennemlikler yaptıklarını bulmuş, kendileri azapla buluşmuş olacak, cennetlikler ise melekler tarafından sağlık ve selam dileği ile karşılanacaklardır.

Âyetteki تَحِيَّة tahıyyeh kelimesi “selamlamak”(85) veya “sağ olasınız”, “Allah sağlık versin”, “Allah ömürler versin” gibi “hayat duası”(86) manasına gelmektedir. سَلَام selâm ise “esenlik, selamet” demektir. Cennete gidenler oraya girerlerken melekler tarafından veya diğer cennetlikler tarafından sağlık ve esenlik dilekleriyle karşılanacaklardır. Bu karşılama ve selamın Tahiyyât duasında(87) yer aldığı beyan edilmektedir.(88)

2. خَالِد۪ينَ ف۪يهَا حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا “İçlerinde ebedî kalacaklardır. Orası ne güzel bir ikamet yeridir ve makamdır!” Bu âyette hem cennette kalış süresi, hem de Furkân 25/66. âyette dile getirilen cehennemle ilgili konumun zıddına cennetin insanlar için nasıl bir konfor oluşturduğu üzerinde durulmaktadır.

1.خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “İçlerinde çok uzun süre (ebedi) kalacaklardır.” Bu ifade ile cennette kalış süresinin çok uzun olduğu, yani ebediliği beyan edilmek istenmektedir. Bu arada belirtelim ki cehennem gibi cennetin de ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(89) zikredilmektedir.

2. حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَمُقَامًا “Orası ne güzel bir ikamet yeri ve (ne güzel bir) makamdır!” Bu cümle Furkân 25/66. âyettekine çok benzemekte, ancak orada ilgili cümle cehennemlikler içindir ve اِنَّهَا سَآءَتْ “Orası ne de kötüdür” ifadesiyle başlamaktadır. Burada ise konu cennetle ilgilidir ve cennetin ne güzel bir ikamet yeri ve makam olduğu üzerinde durularak cennetlikler müjdelenmektedir.

Rabbimiz bizi de itaatine muvaffak kıldıklarından eylesin; merhametine aldıkları arasına ilhak eylesin; rıza evinde (cennette) kendilerini rızıklandırdığı mesut ve bahtiyar kullarıyla bizi de rızıklandırsın. Âmîn.

ıı. Dua İhtiyacı Hissetmeyenlerin Sonu

قُلْ مَا يَعْبَؤُ۬ا بِكُمْ رَبّ۪ي لَوْلَا دُعَآؤُ۬كُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا “De ki: ‘Duanız olmasaydı, Rabbim size neden değer versin ki!’ (Kâfirlere de ki): Siz ise elbette (gerçeği) yalanladınız. Onun için ileride (bu günah size) yapışacaktır!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَا يَعْبَؤُ۬ا mâ ya‘beü ifadesi “ne diye değer versin ki, ceza versin ki”; بِكُمْ biküm ifadesi “size”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”;لَوْلَا دُعَآؤُ۬كُمْ levlâ du‘âüküm ifadesi “sizin duanız olmasaydı, sizin ibadetleriniz olmasaydı”;فَقَدْ كَذَّبْتُمْ fe kad kezzebtüm fiili “muhakkak ki siz yalanladınız”; فَسَوْفَ يَكُونُ fe sevfe yekûnu fiili “ileride (size) olacaktır”; لِزَامًا lizâmen kelimesi ise “gerekli” demektir.

Sûrenin son âyetinde kâfirlerin akıbeti hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ مَا يَعْبَؤُ۬ا بِكُمْ رَبّ۪ي لَوْلَا دُعَآؤُ۬كُمْ “De ki: Duanız olmasaydı, Rabbim size neden değer versin ki!” Âyette yer alan مَا mâ edatı soru anlamındadır; يَعْبَؤُ۬ا ya‘beu fiili ise “yapmak, değer vermek” demektir. Bazı âlimlerimiz bu fiilin “ağırlığı olmak” manasına geldiğini beyan ederek, inkârcıların Allah katında hiçbir değerlerinin olmadığını ifade etmişlerdir.(90)

Bu noktada âyetteki مَا mâ edatına olumsuzluk, يَعْبَؤُ۬ا ya‘beu fiiline ise “uğraşmak, ceza vermek” manası verilmektedir. Bu durumda, muhatapların müşrikler olduğu ve onların putlara dua etmeleri eleştirilerek, “Allah’tan başkasına yalvarmanız olmasa, Allah sizinle uğraşmaz (sizi cezalandırmaz), sizler (Kur’ân’ı, Allah’ın emirlerini, ilkelerini) yalanladınız; onun için azap yakanızı bırakmayacaktır” manası elde edilmektedir.(91)

Sûrenin genel mesajı müşriklere yönelik olduğu için, Allah’tan başkasına dua ve itibar etmeleri nedeniyle onların yeniden uyarıldığı, sûrede son bir kez kendilerine çağrıda bulunulduğu bu şekilde anlaşılmış olur.(92)

Bu görüş son derece önemli bir bakış açısı getirmiş olsa da biz asıl maksadın bütünüyle insanlara yönelik olduğu görüşünü öncelemekteyiz. Bu çerçevede hitabın genel ve insanların yaratılış gayelerinden birisinin dua olduğunu belirtmeliyiz. Zaten Furkân sûresinin 63. ayetinden itibaran başlayan “Rahmân’ın has kullarının özellikleri” arasında onların çeşitli duaları zikredilmektedir.

Bu bağlamda sûrenin 65. ayetteki “cehennemden uzaklaştırılma”, 74. ayetteki “eşler ve zürriyetlerden göz aydınlığı ile takvâda önder olma” duası son ayetteki ifade ile bütünleşmektedir. İşte bu ve benzer içeriklerde Yüce Allah’a yönelik dualar olmasaydı, Allah insanlara elbette değer vermezdi. Bu duyarlılığı ortaya koymayanlar için azabın kaçınılmaz olacağı ise ayetin son cümlesinde dile getirilmektedir.

Bu cümle, insanoğlunun yaratılış gayesinin “Allah’a dua etmek” olduğunu göstermektedir. Yaratılışın gayesi Zâriyât 51/56’da “Allah’a kulluk”, Hûd 11/119’da “rahmete layık olmak” ve pek çok âyette ise çeşitli şekillerde “imtihana tabi tutulmak”(93) şeklinde belirlenmiştir. Demek ki yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere “Allah’a duada ve niyazda bulunmak”,(94) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”,(95) “sadece Allah’a kulluk etmek”(96) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”(97) de yer almaktadır.

Bu âyetler arasında herhangi bir çelişki yoktur; aksine birbiriyle yakın ilişkisi olan ve birbirini tefsir edip tamamlayan unsurlar vardır. Bu mesajlar, yaratılışın gayesini gerçekleştirmek ve merhamete eriştirilmek için önce kulluk yapmak ve beraberinde dua etmek gerektiğini öğretmektedir.

Bazı âlimlerimiz yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/77’deki maksadın “iman”, “itaat” ve “ibadet”le ilgili olduğunu belirtmişlerdir.(98) Bağlam dikkate alındığında, maksadı “iman” diye anlamak isabetli bir tefsirdir. Çünkü bu sûrede ve genel olarak Mekkî surelerde öncelikli konu “iman”dır. İbadet ile ilişkili tefsir de son derece önemlidir; çünkü sonuç itibariyle “dua bir ibadet, ibadet de bir duadır.”

Bu âyetin mesajına başka bir açıdan baktığımızda ise şunu söyleyebiliriz: “Allah’a ibadet edenlerin duaları olmasaydı insanlara azap indirilirdi.”(99) İman ve ibadet edenler, yani Allah’a şükredenler varken, Yüce Allah kullarına hiçbir şekilde azap etmeyeceğini müjdelenmektedir.(100)

Furkân sûresinin 63-74. âyetleri arasında sıralanan özellikler sonuç itibariyle fedakârlık gerektiren eylemlerdir. Bunlar eğer bir insanın hayatında yoksa duası da yok demektir.

2. فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا “(Kâfirlere de ki): Siz ise elbette (gerçeği) yalanladınız. Onun için ileride (bu günah size) yapışacaktır!” Bir kez de Tâhâ 20/129’da geçen لِزَام lizâm kelimesi “gereklilik, ayrılmazlık” manasına geldiği için, hakikatleri yalanlamalarının onların yakasını asla bırakmayacağını, azap olarak kendilerini mutlaka bulacağını ifade etmektedir.

Bu cümle Mekkeli müşriklerin, gerçeği, vahyi, risâleti ve mesajı yalanladıklarını, bu nedenle zamanı geldiğinde dünyada helak edileceklerini ve mahşerde de ebedi cehennem azabına çarptırılacaklarını haber vermektedir. Dünyadaki helaklerinin bir kısmı Bedir’de, bir kısmı başka yerlerde gerçekleşmiştir.(101)

Bu son cümle “siz gerçeği yalanladınız; bu günah azap olarak size yapışacaktır; yakanızı asla bırakmayacaktır!” şeklinde de anlaşılabilir. Bazı âlimlerimiz ise لِزَام lizâm kelimesinin “savaş” manasına geldiğini ve dolayısıyla inkârcılarla ilerde savaşılacağının haber verildiğini ifade etmişlerdir. Hatta başka bazıları da maksadı “ölüm” diye anlayarak, mesajın müşriklere yönelik bir tehdit olduğu kanaatini ileri sürmüşlerdir.(102)

- Dua Kavramı

“Dua ibadettir”(103) hadislerinden yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: Dua, “davet etmek, çağırmak, yalvarmak” gibi anlamlarıyla kulun Allah ile olan bağının en güzel ifadesidir. Çağrısını Yüce Allah’a yönlendiren kişi, O’nun yüceliğini ve yardıma karşılık vericiliğini idrak eden bilinçtedir.

Yüce Allah Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta “kullarının kendisinden istemesi durumunda dualarına karşılık vereceğini” beyan ederek, duanın adresini belirlemektedir. Esasında her namazın her rekâtında okuduğumuz Fâtiha 1/5’te de bunun bir beyanı yer almakta ve sadece ve sadece Yüce Allah’tan yardım istememiz gerektiği öğretilmektedir.

A‘râf 7/191-194, Mü’minûn 23/117, Fâtır 35/17 ve Ahkâf 46/5’te Allah’tan başkasına yönlendirilen duaların muhataplar tarafından anlaşılamayacağı ve kendilerine cevap verilmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığı beyan edilmektedir.

Ra‘d 13/14’te gerçek duanın sadece ve sadece Allah’a yapılabileceği, O’ndan başkasına yapılan duaların karşılık bulamayacağı bildirilerek, bunun, ellerini suya ulaştırmadığı halde suyu ağzına götüremeyecek durumda olanlara benzediği ifade edilmektedir. Demek ki gerçek duanın kıblesi sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Cinn 72/18’de beyan edildiği gibi, duaya şirk karıştırmamak gerekmektedir; zira duaya şirk imana ve Allah’a şirktir. Bu noktalarda yapılan hatadan dönülmesi ve yine Yüce Allah’a sığınılması gerekmektedir. Zira duaları kabul eden tek makam Yüce Allah’ın makamıdır. Bu husus Hûd 11/61 ve Mü’minûn 23/118’de açıkça ortaya konulmaktadır.

Şu husus bilinmelidir ki dua رَبَّنَا rabbenâ,(104) رَبِّ rabbi(105) veya سُبْحَانَكَ sübhâneke(106) gibi ifadelerle başlamalıdır. Bunun ardından Yüce Allah övülmelidir.(107) Sonrasında isteğe konu cümleler dile getirilmelidir.

“Dua, insanın Allah karşısındaki esas duruşudur. Âyet, duanın insanın varlık (yaratılış) sebebi olduğunu söyler. Bu yüzden ‘dua, ibadetin iliğidir’. Dua etmek, bizatihi kabul olmuş bir duadır. Ey insan! Duanın kabul olup olmadığına değil, dua edip etmediğine bak. Zira dua eden kalb Allah’la diyalog halindedir.”(108)

Duanın nasıl yapılması gerektiğiyle ilgili şu âyetler mutlak sûrette bilinmelidir:

En‘âm 6/63: “De ki: ‘Andolsun, eğer bizi bundan kurtarırsa (Allah’a) şükredenlerden olacağız’ diye boyun bükerek ve gizlice yalvararak O’na dua ederken karanın ve denizin karanlıklarından (tehlikelerinden) sizi kim kurtarabilir ki!”

A‘râf 7/55 : “Rabbinize yalvararak ve gizlice dua edin. Bilesiniz ki O, haddi aşanları sevmez.” Bu âyetteki el-mu‘tedîn kelimesi “dua ederken haddini aşanlar” manasına gelmekte, Yüce Allah’ın bunları sevmediği beyan edilmektedir.

A‘râf 7/56: “Yeryüzü düzeltildikten sonra anda bozgunculuk yapmayın; korkarak ve umarak O’na dua edin. Muhakkak ki Allah’ın rahmeti iyilik edenlere yakındır.”

A‘râf 7/205: “Kendi içinde yalvararak/boyun bükerek ve ürpererek, yüksek olmayan bir sesle sabah akşam (gündüz-gece) Rabbini an (O’nu hatırında tutmaya çalış) ve O’nu unutanlardan olma.”

İsrâ’ 17/110: “De ki: İster Allah deyin, ister Rahmân deyin. Hangisini deseniz olur. Çünkü en güzel isimler sadece O’na aittir. Duanı (çok) yüksek sesle de yapma; sesini fazla da kısma; ikisinin arası bir yol tut.”

Dua ederken Yüce Allah’ın en güzel isimleriyle O’na dua edilmesi gerektiği ve duada dini sadece Allah’a ait kılarak, yani dinin gerçek sahibinin Yüce Allah olduğunu idrak ederek samimiyetle ve içtenlikle Allah’a dua edilmesi gerektiği de Kur’ân’da yer alan emirlerdendir.(109)

Esasında Yüce Allah’ı yüceltirken de(110) O’nu zikrederken de O’nun gösterdiği gibi davranmak da Kur’ân’daki emirler arasında yer almaktadır.(111)

Dua ederken de sonrasında da kabul edilmesi niyazı hiç kaybedilmemelidir. Çünkü Yüce Allah tevbeleri çokça kabul edendir.(112)

“Rabbimiz! Bizden kabul buyur; muhakkak ki sen işitensin, her şeyi bilensin.”(113)

Dua konusunda Hz. Peygamber’den çeşitli ifadeler rivayet edilmektedir:

“Dua ibadettir”,(114)

“Dua imanınızdır”,(115)

“Dua müminin silahıdır”,(116)

“Dua ibadetin iliğidir”,(117)

“Allah katında duadan daha üstün bir davranış yoktur”,(118)

Hz. Peygamber dua etme adabıyla ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Ey insanlar kendinize acıyın! Siz ne sağıra sesleniyorsunuz; ne de yanınızda bulunmayan birine. Sizi çok iyi duyan ve yanınızda bulunan birine dua ediyorsunuz. O sizinle beraberdir.”(119)

Duada kafiyelerden, ses uyumundan ve şiirimsi ifadelerden kaçınmanın gerekliliği noktasında Hz. Peygamber’den gelen çok önemli bir uyarı vardır. Nebî (as) şöyle buyurmaktadır: “Duada kafiyelerden (seci‘den) kaçının. Sizden birinize şöyle demek yetsin: Ey Rabbim, senden cenneti ve cennete yaklaştıracak söz ve fiilleri ihsan etmeni niyaz ediyorum. Yine cehennemden ve ona yaklaştıracak söz ve fiillerden de sana sığınıyorum.”(120) Hz. Peygamber’in dua ederken kendisinin de seci’den özellikle kaçındığı beyan edilmektedir.(121)

“İşitilmeyecek duadan Allah’a sığınmak”tan söz edilen bir rivayette,(122) duayı doğru yapmanın, adabını muhafaza etmenin ve sınırı aşmamanın önemi vurgulanmaktadır. Dahası, “ne dediğini bilmeyen veya söylediklerinden gafil olan bir kalbin duasına Yüce Allah’ın icabet etmeyeceği”(123) de dua adabıyla ilgili bildirilen haberler arasında yer almaktadır.

Meallerden de anlaşılacağı üzere, duada “yalvarmak, gizlice seslenmek, boyun bükmek, ürpermek, yüksek sesten kaçınmak, kelimeleri telaffuz etmemeye varan çok çok kısık sesle ifade etmemek, orta bir yol tutmak” esastır.

Duada acele edilmemelidir. İsrâ’ 17/11’de “hayır ister gibi şer için yalvarmak” kınanmakta, adeta duada acelecilik yapmamak gerektiği ortaya konulmaktadır. Hz. Peygamber, insanların “çok dua ettim, ancak duam kabul olunmadı” diyerek dua etmekten geri durmamasını öğütlemiş, acele etmedikçe duasına karşılık verileceğini müjdelemiştir.(124)

Başka bir hadisinde de şöyle buyurmuştur: “Bir Müslüman yeryüzünde Yüce Allah’tan bir şey istese, günah bir şeyi istemediği veya akrabasıyla alakasını kesmeyi dilemediği sürece Allah onun dileğini yerine getirir veya Ona vereceği şey kadar bir kötülüğü kendisinden uzaklaştırır.”(125)

Bu noktada çok önemli bir başka husus ise dua yapabilmektir. Şimdilerde genellikle dua yapılmamakta, sadece dua okunmaktadır. Başkalarının yazdığı sözler anlaşılmadan tekrar edilmekte, kafiyeli cümleler uzun uzadıya seslendirilmekte ve bağıra çağıra bir üslup takınılmakta ve sonunda duların kabul edilmemesinden şikâyet edilmektedir.

Duada Rabbimizin dedikleri unutulup Hz. Peygamber’in tavsiyesi de gözardı edilince, yeni bir dua ritüeli oluşturulmuş ve elbette hiçbir şekilde kabul edilmeyecek bir meydan okuma şekli tezahür ettirilmiştir. Sonucun olumsuz gerçekleşeceği ta başından itibaren belli olan bu tür çıkışlar, sahibini yormaktan başka bir işe yaramamaktadır.

Kısık sesle konuşmak, özellikle bağırıp çağırmamak, muhatabın makamının yüksekliğiyle de alakalıdır. Nitekim Nûr 24/63 ve Hucürât 49/2-3’te Hz. Peygamber’le konuşurken, kendi aralarında konuştukları gibi seslerini onun sesinden yükseğe çıkartmaması gerektiği noktasında sahâbîler uyarılmıştır. Bu arada Hz. Peygamber’in yanında sesini kısanların takvâ imtihanında başarılı oldukları da beyan edilmiştir.

Rabbimiz makamların en yücesine sahip olduğu için saygının en yükseği de elbette O’na gösterilmelidir. Bu nedenle dua ederken “kısık ses” tevâzuun bir gereğidir. Yoksa Ra‘d 13/8-9 ve Mülk 67/13-14’te beyan edildiği gibi sesin gizlisi de aşikarı da Rabbimiz için birdir. Burada mesele duada saygıyı ve ölçüyü kaçırmamaktır. Dua etmenin dışında normal zamanlarda genel olarak “bağırarak konuşmamak gerektiği” Lokmân 31/19’da beyan edilmekte, en çirkin ses “merkebin sesi” olarak tanıtılmaktadır.

Bu arada belirtelim ki, Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta Yüce Allah her duaya icabet edeceğini bildirmektedir. Ancak icabet etmek demek her duayı kabul etmek demek değildir. Çünkü insanlar neyin hayırlı neyin şerli olduğunu bilmeden de dua edebilirler. İsrâ’ 17/11’de verilen bilgi de bu istikamettedir.

Rabbimizin “Kullarım” Dediği Kişilerin Özellikleri

Furkân sûresinin 63-74. âyetlerinde Rahmân’ın has kullarının toplam 15 özelliği sayılmıştır. Bazı başlıklarda birden çok özellik yer aldığı için biz on başlıkta 15 özellik sıraladık. Bunları kısaca hatırlatmakta yarar vardır:

1. Yeryüzünde tevazu ile yürürler.

2. Kendini bilmezlerin sataşmalarına “selam” der, geçerler.

3. Gecelerini secde ve kıyam halinde değerlendirirler.

4. Ebedi azaptan uzak tutulmak için dua ederler.

5. İnfakta israf etmezler, cimri davranmazlar; orta yolu takip ederler.

6. Allah’la beraber ilah edinip onlara yalvarmazlar.

7. Allah’ın haram ve saygın kıldığı hiçbir cana haksız yere kıymazlar.

8. Zina etmezler.

9. Hatalardan tevbe edip iman ve salih amel sahibi olurlar.

10. Gerçek tevbenin sahibi olarak Allah rızasına yönelik iyi işler yaparlar.

11. Yalana şahitlik etmezler; yalancı şahitlik yapmazlar.

12. Boş işlerle uğraşanlara rastladıklarında vakarlı bir şekilde çekip giderler.

13. Allah’ın âyetlerine karşı sağır ve kör davranmazlar.

14. Eşlerinden ve nesillerinden kendilerine göz aydınlığı versin diye Allah’a niyazda bulunurlar.

15. Allah’a karşı duyarlılıkta önde olmak için dua ederler.

İşte bu özellikler Yüce Allah’ın “has kullarım” dediği yiğitlere ve fedakâr insanlara aittir. Kur’ân bunlarla ideal bir mümin ve bir ümmet oluşturmayı hedeflemektedir. Bunların sayılma sebebi bizim de onlardan olmamız için çaba sarfetmemizi öğütlemektir. Bu özelliklere sahip olanları nasıl bir akıbetin beklediği ise bir sonraki âyet grubunda hatırlatılmaktadır.

Furkân sûresinin yorumunu yaptığımız bu son grup âyetinden ayrı olarak, Kur’ân’da Yüce Allah’ın “kullarım” dediği mesut ve bahtiyar insanların özellikleri de sayılmaktadır. Şimdi kısaca onları da bir bölümününhatırlatarak sûreyi tamamlamak istiyoruz.

- Ramazan’ın ve Kur’ân’ın kıymetini bilen, Yüce Allah’a şükreden, orucu kavrayan, duyarlı olmayı başaranlar,(126)

- Şeytanın aldatmasına kapılmayan, üzerlerine şeytanın baskı kuramadığı ve tercihini Allah’tan yana belirleyenler,(127)

- Hz. Yûsuf gibi gönlünü ihlâsla Yüce Allah’a yönlendiren ve fuhuş illetinden uzaklaşmayı başaranlar,(128)

- İnancını güvene ve güven vermeye dönüştürebilen, namazlarını kılan, Yüce Allah’ın verdiği rızıklardan gizli ve aşikâr olarak dağıtanlar,(129)

- Takvâ denen “duyarlı olma”yı başaranlar,(130)

- Yüce Allah’ın, meleklerini vahiy ile kedilerine gönderdiği seçkin kullardır, yani peygamberler,(131)

- Yüce Allah’ın kendileriyle zalimleri cezalandırdığı yiğit kullar,(132)

- Muhataplarına en güzel sözü söyleyenler,(133)

- Peygamberlere gerçekleri ileten ve Yüce Allah’ın özel olarak görevlendirdiği melekler,(134)

- Yüce Allah’ı bırakıp O’nun peşi sıra varlıkları dost edinmeyenler veya kendilerini kâfirlerin dost edinemediği kişiler,(135)

- Duyarlılıklarının sonucu güzelliklere ve cennete vâris kılınacak olanlar,(136)

- Tercihlerini Yüce Allah’tan ve peygamberinden yana belirleyip onların yolunda gidenler,(137)

- Yüce Allah’ın sâlih dediği ve yeryüzüne vâris kılacağını haber verdiği yiğitler,(138)

- Yüce Allah’a iman eden, bağışlanmayı ve merhameti sadece O’ndan bekleyenler,(139)

- Tek olan Yüce Allah’a inanıp güvenen ve sadece O’na ibadet edenler,(140)

- Şükür ehli olmayı kendilerine ilke edinen ve bu nedenle sayıları az olan seçkinler,(141)

- İlâhî mesaja sarılanlar,(142)

- Yüce Allah’ın vaadettiği galip gelme sözüne sâdık kalan, güçlü ve basiretli peygamberler,(143)

- Çeşitli sözleri dinleyen, ancak sadece gerçeğe kulak veren, Yüce Allah’ın hidâyet ettiği ve sağduyu sahibi kıldığı yiğitler,(144)

- Mahşerde korku ve hüzünden güvende bulunacak, Yüce Allah’ın âyetlerine inanan ve hakka teslim olup cennete girecek olan yiğit kullardır.(145)

İşte Yüce Allah’ın “kullarım” dediği bu kişiler Nisâ’ 4/69’da dört grup halinde sınıflandırılmaktadır: Nebiyyûn “peygamberler”, sıddîkûn “hakkı onaylayanlar”, şühedâ’ “hakka şahit olanlar” ve sâlihûn “özü ve sözü bir olanlar, bir yanlışı düzeltenler.” Huzurlu olan, Rabbini razı edip kendisi de verilecek ödülden memnun olan kişiler bunların arasına gireceklerdir.

Hz. Peygamber bu sûreyi kıraat edenlerin (anlayarak okuyanların) Son Saat’in gerçekleşeceğine inanan kişiler olarak kıyamet günü Yüce Allah ile karşılaşacaklarını ve hiçbir sıkıntı çekmeden cennete konulacaklarını haber vermektedir.(146)

Rabbimiz bizi de bu kullarından eylesin.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 569; Zemahşerî, age., III, 283. 2 - Taberî, age., XIX, 33-34. 3 - Kasas 28/83.
  • Kasas 28/83
• 4 - Bu rivayet için bk. Tirmizî, Birr, 59. 5 - İsrâ’ 17/37. 6 - Nisâ’ 4/36; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23.
  • İsrâ 17/37 Nisâ 4/36 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23
• 7 - Kıyâmet 75/33; Mutaffifûn 83/29-30. 8 - Bakara 2/13-14.
  • Kıyâmet 75/33 Mutaffifîn 83/30 Bakara 2/14
• 9 - Bakara 2/67; En‘âm 6/35; A‘râf 7/199; Hûd 11/46; Yûsuf 12/33, 89; Furkân 25/63; Kasas 28/55; Zümer 39/64. 10 - Zemahşerî, age., III, 283. 11 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31. 12 - Meryem 19/47.
  • Bakara 2/67 En‘âm 6/35 A‘râf 7/199 Hûd 11/46 Yûsuf 12/33 Yûsuf 12/89 Furkân 25/63 Kasas 28/55 Zümer 39/64 Meryem 19/47
• 13 - Müzzemmil 73/1-4, 20. 14 - İnsân 76/26. 15 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 16 - Secde 32/16. 17 - Müzzemmil 73/4.
  • Müzzemmil 73/4 Müzzemmil 73/20 İnsân 76/26 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Secde 32/16 Müzzemmil 73/4
• 18 - Müzzemmil 73/6-7.
  • Müzzemmil 73/7
• 19 - Semerkandî, age., II, 127; Taberî, age., XI, 139.
• 20 - Müzzemmil 73/4. 21 - Âl-i İmrân 3/113. 22 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 23 - Furkân 25/64; Zümer 39/9. 24 - Secde 32/16. 25 - Tûr 52/49; İnsân 76/26.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Furkân 25/64 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 26 - Şu‘arâ 26/90; Kâf 50/31; Tekvîr 81/13. 27 - Enbiyâ’ 21/101-103. 28 - Semerkandî, age., II, 570; Taberî, age., XIX, 35.
  • Şu‘arâ 26/90 Kâf 50/31 Tekvîr 81/13 Enbiyâ 21/103
• 29 - Yazır, age., VI, 87. 30 - Cehennemin ebedî oluşuyla ilgili bkz. Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/65, 69; Secde 32/14; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/65 Furkân 25/69 Secde 32/14 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 31 - Semerkandî, age., II, 570; Taberî, age., XIX, 37.
• 32 - Taberî, age., XIX, 37.
• 33 - Semerkandî, age., II, 570; Taberî, age., XIX, 37.
• 34 - Taberî, age., XIX, 39.
• 35 - Taberî, age., XIX, 41-42; Zemahşerî, age., III, 286..
• 36 - Bakara 2/83; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; Lokmân 31/13. 37 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/83 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 Lokmân 31/13 Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 38 - Mâide 5/32. 39 - Bakara 2/84; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/33. 40 - Bakara 2/195; Nisâ’ 4/29. 41 - Neml 27/91.
  • Mâide 5/32 Bakara 2/84 En‘âm 6/151 İsrâ 17/33 Bakara 2/195 Nisâ 4/29 Neml 27/91
• 42 - “Saygın” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/144, 149, 150, 191, 196, 217, Mâide 5/2; Enfâl 8/34; Tevbe 9/7, 19, 28; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/25; Feth 48/25, 27. 43 - Bakara 2/198. 44 - Bakara 2/194, 217; Mâide 5/2, 97. 45 - Mâide 5/2, 97. 46 - Benzer bir kullanım için bk. İbrâhîm 14/37. 47 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, h-r-m maddesi. 48 - Yazır, age., VI, 88.
  • Bakara 2/144 Mâide 5/2 Enfâl 8/34 Enfâl 8/34 Tevbe 9/7 Tevbe 9/19 Tevbe 9/28 İsrâ 17/1 Hacc 22/25 Fetih 48/25 Fetih 48/27 Bakara 2/198 Bakara 2/194 Bakara 2/217 Mâide 5/2 Mâide 5/97 Mâide 5/2 Mâide 5/97 İbrâhîm 14/37
• 49 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33. 50 - Bakara 2/187; Nisâ’ 4/47; En‘âm 6/152. 51 - En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/32. 52 - Nûr 24/3.
  • En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Bakara 2/187 Nisâ 4/47 En‘âm 6/152 En‘âm 6/151 İsrâ 17/32 Nûr 24/3
• 53 - Yazır, age., VI, 88. 54 - Semerkandî, age., II, 570; Taberî, age., XIX, 40; Zemahşerî, age., III, 286. 55 - Taberî, age., XIX, 45.
• 56 - Nisâ’ 4/169; Furkân 25/65; Ahzâb 33/65; Müddessir 74/28.
  • Nisâ 4/169 Furkân 25/65 Ahzâb 33/65 Müddessir 74/28
• 57 - Yazır, age., VI, 88.
• 58 - Taberî, age., XIX, 42-45. 59 - Taberî, age., XIX, 46.
• 60 - Muhammed 47/1.
  • Muhammed 47/1
• 61 - Yazır, age., VI, 84.
• 62 - Hacc 22/30; Furkân 25/4, 72; Mücâdile 58/2. 63 - Taberî, age., XIX, 48-49. 64 - Zemahşerî, age., III, 287.
  • Hacc 22/30 Furkân 25/4 Furkân 25/72 Mücâdele 58/2
• 65 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 66 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113.
  • Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35
• 67 - Kasas 28/55.
  • Kasas 28/55
• 68 - Hacc 22/35. 69 - Enfâl 8/2; Tevbe 9/124. 70 - Secde 32/15-16. 71 - Mâide 5/82-83.
  • Hacc 22/35 Enfâl 8/2 Tevbe 9/124 Secde 32/16 Mâide 5/83
• 72 - Zemahşerî, age., III, 287.
• 73 - Esed, age., s. 738.
• 74 - İsrâ’ 17/71; Ahkâf 46/12. 75 - Furkân 25/74.
  • İsrâ 17/71 Ahkâf 46/12 Furkân 25/74
• 76 - Bakara 2/124. 77 - Enbiyâ’ 21/73.
  • Bakara 2/124 Enbiyâ 21/73
• 78 - En‘âm 6/120; A‘râf 7/147, 180; Furkân 25/75; Sebe’ 34/33.
  • En‘âm 6/120 A‘râf 7/147 A‘râf 7/180 Furkân 25/75 Sebe' 34/33
• 79 - Taberî, age., XIX, 54. 80 - ‘Ankebût 29/58; Sebe’ 34/37; Zümer 39/20.
  • ‘Ankebût 29/58 Sebe' 34/37 Zümer 39/20
• 81 - Taberî, age., XIX, 54; Zemahşerî, age., III, 289. 82 - Ra‘d 13/23; Nahl 16/32; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Vâkı‘a 56/26; Yâsîn 36/58. 83 - Semerkandî, age., II, 573; Zemahşerî, age., III, 289. 84 - Yûnus 10/10.
  • Ra‘d 13/23 Nahl 16/32 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Vâkı‘a 56/26 Yâsîn 36/58 Yûnus 10/10
• 85 - Semerkandî, age., II, 572. 86 - Zemahşerî, age., III, 289; Yazır, age., VI, 89. 87 - Buhârî, Ezân, 148; Müslim, Salât, 56; Ebû Dâvûd, Salât, 178; Tirmizî, Salât, 100; Nesâî, Sehv, 41; İbn Mâce, İkâme, 24; Dârimî, Salât, 84; İmam Mâlik, Muvatta’, Nidâ, 53; Ahmed b. Hanbel, I, 292. 88 - Yazır, age., VI, 89.
• 89 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 90 - Zemahşerî, age., III, 289. 91 - Semerkandî, age., II, 573; Zemahşerî, age., III, 289.
• 92 - Bu çok önemli katkıyı Prof. Dr. İbrâhim Sarmış hocama borçluyum.
• 93 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 94 - Furkân 25/77. 95 - Hûd 11/119. 96 - Zâriyât 51/56. 97 - Nahl 16/78; Secde 32/9; Mülk 67/23.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Zâriyât 51/56 Nahl 16/78 Secde 32/9 Mülk 67/23
• 98 - Semerkandî, age., II, 573; Taberî, age., XIX, 55. 99 - Semerkandî, age., II, 573. 100 - Nisâ’ 4/147.
  • Nisâ 4/147
• 101 - Semerkandî, age., II, 573; Taberî, age., XIX, 55-57; Zemahşerî, age., III, 289. 102 - Taberî, age., XIX, 57.
• 103 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Bakara, 16, 40; İbn Mâce, Du‘â’, 1; Tirmizî, De’avât, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 267, 271, 276.
• 104 - Bakara 2/127, 128, 129, 200, 201, 250, 285, 286; Âl-i İmrân 3/8, 9, 16, 53, 147, 191, 192, 193, 194; Nisâ’ 4/75; Mâide 5/83, 114; A‘râf 7/23, 38, 47, 89, 126; Yûnus 10/85, 88, İbrâhim 14/37, 38, 40, 41, 44; Kehf 18/10; Tâhâ 20/45, 134; Mü’minûn 23/106, 107, 109; Furkân 25/65, 74; Şu‘arâ’ 26/51; Kasas 28/47, 63; Secde 32/12; Ahzâb 33/67, 68; Sebe’ 34/19, 26; Fâtır 35/34, 37; Sâd 38/16, 61; Mü’min 40/7, 8, 11; Fussılet 41/29; Haşr 59/10; Mümtehıne 60/4, 5; Tahrîm 66/8; Kalem 68/29, 32. 105 - Bakara 2/126, 260; Âl-i İmrân 3/35, 38, 41; Mâide 5/25; A‘râf 7/143, 151, 155; Hûd 11/45, 47; Yûsuf 12/33, 101; İbrâhim 14/35, 36, 40; Hıcr 15/36, 39; İsrâ’ 17/24, 80; Meryem 19/4, 6, 10; Tâhâ 20/25, 84, 114, 125; Enbiyâ’ 21/89, 112; Mü’minûn 23/26, 29, 39, 93, 94, 97, 98, 99, 118; Furkân 25/30; Şu‘arâ’ 26/12, 83, 117, 169; Neml 27/19, 44; Kasas 28/16, 21, 24, 33; ‘Ankebût 29/30; Sâffât 37/100; Sâd 38/35, 79; Zuhruf 43/88; Ahkâf 46/15; Münâfikûn 63/10; Tahrîm 66/11; Nûh 71/26, 28. 106 - Bakara 2/32; Âl-i İmrân 3/191; Mâide 5/116; A‘râf 7/143; Yûnus 10/10; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Sebe’ 34/41. 107 - Mü’min 40/7; Şu‘arâ’ 26/78-83.
  • Bakara 2/127 Bakara 2/128 Bakara 2/129 Bakara 2/200 Bakara 2/201 Bakara 2/250 Bakara 2/285 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/8 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/53 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/191 Âl-i İmrân 3/192 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/194 Nisâ 4/75 Mâide 5/83 Mâide 5/114 A‘râf 7/23 A‘râf 7/38 A‘râf 7/47 A‘râf 7/89 A‘râf 7/126 Bakara 2/127 Âl-i İmrân 3/8 Nisâ 4/75 Kehf 18/10 Tâhâ 20/45 Tâhâ 20/134 Mü'minûn 23/106 Mü'minûn 23/107 Mü'minûn 23/109 Furkân 25/65 Furkân 25/74 Şu‘arâ 26/51 Kasas 28/47 Kasas 28/63 Secde 32/12 Ahzâb 33/67 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/19 Sebe' 34/26 Fâtır 35/34 Fâtır 35/37 Sâd 38/16 Sâd 38/61 Mü'min 40/7 Mü'min 40/8 Mü'min 40/11 Fussilet 41/29 Haşr 59/10 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/5 Tahrîm 66/8 Kalem 68/29 Kalem 68/32 Bakara 2/126 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/35 Âl-i İmrân 3/38 Âl-i İmrân 3/41 Mâide 5/25 A‘râf 7/143 A‘râf 7/151 A‘râf 7/155 Hûd 11/45 Hûd 11/47 Yûsuf 12/33 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/35 İbrâhîm 14/36 İbrâhîm 14/40 Hicr 15/36 Hicr 15/39 İsrâ 17/24 İsrâ 17/80 Meryem 19/4 Meryem 19/6 Meryem 19/10 Tâhâ 20/25 Tâhâ 20/84 Tâhâ 20/114 Tâhâ 20/125 Enbiyâ 21/89 Enbiyâ 21/112 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/29 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/93 Mü'minûn 23/94 Mü'minûn 23/97 Mü'minûn 23/98 Mü'minûn 23/99 Mü'minûn 23/118 Furkân 25/30 Şu‘arâ 26/12 Şu‘arâ 26/83 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/169 Neml 27/19 Neml 27/44 Kasas 28/16 Kasas 28/21 Kasas 28/24 Kasas 28/33 ‘Ankebût 29/30 Sâffât 37/100 Sâd 38/35 Sâd 38/79 Zuhruf 43/88 Ahkâf 46/15 Münâfikûn 63/10 Tahrîm 66/11 Nûh 71/26 Nûh 71/28 Bakara 2/32 Âl-i İmrân 3/191 Mâide 5/116 A‘râf 7/143 Yûnus 10/10 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Sebe' 34/41 Mü'min 40/7 Şu‘arâ 26/83
• 108 - İslâmoğlu, age., s. 712’de 9. not.
• 109 - A‘râf 7/29, 180; Mü’min 40/14, 65.
  • A‘râf 7/29 A‘râf 7/180 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65
• 110 - Bakara 2/185. 111 - Bakara 2/198. 112 - Âl-i İmrân 3/37; Mâide 5/27; Tevbe 9/104; Şûrâ 42/25; Ahkâf 46/16 113 - Bakara 2/127; İbrâhim 14/40. 114 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Bakara, 16, 40; İbn Mâce, Du‘â’, 1; Tirmizî, De’avât, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 267, 271, 276. 115 - Buhârî, İmân, 2. 116 - Bu hadisin değişik bir rivayetinde “sabır” da söz konusudur. (Kenzu’l-‘Ummâl, III/272). 117 - Tirmizî, De’avât, 1. 118 - Tirmizî, De’avât, 1. 119 - Buhârî, De‘avât, 50.
  • Bakara 2/185 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/37 Mâide 5/27 Tevbe 9/104 Şûrâ 42/25 Ahkâf 46/16 Bakara 2/127 İbrâhîm 14/40
• 120 - İmâm Ğazâlî, Ihyâu ‘Ulûmi’d-Dîn, I, 363. Duada kafiyeden kaçınmak gereği hakkında ayrıca bk. (Fethu’l-Bârî, 10/143). Benzer bir rivayet için de ayrıca bk. Feyzu’l-Kadîr, II, 128. 121 - Buhârî, De‘avât, 20. 122 - İbn Mâce, Mukaddime, 23; Du‘â’, 2; Tirmizî, De’avât, 68; Nesâî, İsti‘âze, 2, 7, 16, 18, 21. 123 - Tirmizî, De’avât, 64.
  • Münâfikûn 63/143 Münâfikûn 63/128
• 124 - Buhârî, De‘avât, 22; Müslim, Zikr, 90-92. 125 - Tirmizî, De‘avât 115; Ahmed b. Hanbel, III, 18.
• 126 - Bakara 2/186. 127 - Hıcr 15/42; İsrâ’ 17/65; Sâd 38/83. 128 - Yûsuf 12/24. 129 - İbrâhim 14/31.
  • Bakara 2/186 Hicr 15/42 İsrâ 17/65 Sâd 38/83 Yûsuf 12/24 İbrâhîm 14/31
• 130 - Hıcr 15/45-49. 131 - Nahl 16/2; Şûrâ 42/52. 132 - İsrâ’ 17/5. 133 - İsrâ’ 17/53. 134 - Kehf 18/65. 135 - Kehf 18/102. 136 - Meryem 19/61, 63; Zümer 39/10, 16. 137 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ 26/52; Dühân 44/23. 138 - Enbiyâ’ 21/105.
  • Hicr 15/49 Nahl 16/2 Şûrâ 42/52 İsrâ 17/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/65 Kehf 18/102 Meryem 19/61 Meryem 19/63 Zümer 39/10 Zümer 39/16 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/52 Duhân 44/23 Enbiyâ 21/105
• 139 - Mü’minûn 23/109; Zümer 39/53. 140 - ‘Ankebût 29/56. 141 - Sebe’ 34/13. 142 - Fâtır 35/32; Sâffât 37/81, 111, 122, 132; Tahrîm 66/10. 143 - Sâffât 37/171-172; Sâd 38/45. 144 - Zümer 39/17-18. 145 - Zuhruf 43/68-70.
  • Mü'minûn 23/109 Zümer 39/53 ‘Ankebût 29/56 Sebe' 34/13 Fâtır 35/32 Sâffât 37/81 Sâffât 37/111 Sâffât 37/122 Sâffât 37/132 Tahrîm 66/10 Sâffât 37/172 Sâd 38/45 Zümer 39/18 Zuhruf 43/70
• 146 - Zemahşerî, age., III, 289.