Hacc Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını 27. âyette yer alan ve “hac” anlamındaki الْحَجّ el-hacc kelimesinden alan Hacc sûresi, inişe göre 91, resmî sıralamada ise 22. sûredir.

Bu sûrenin iniş sırası itibariyle 103. sûre olduğu, bir kısım âyetinin Mekke’de, bir kısmının Medine’de indirildiği, hatta ilk grup âyetlerinin Mekke’de indirilmiş olması nedeniyle sûrenin 88. sırada indirildiği ve Mekkî olduğu da ifade edilmektedir. Özellikle hacla ilgili âyetler, kurban ibadeti, cihada, yani savunma savaşına izin verilmesi, işlenen suçlara karşılık nasıl cezalar verileceği, zekata değinilmesi gibi konular sûrenin çoğu âyetinin Medine’de indirildiğinin delili olarak kabul edilebilir. Bu konularda tartışmalara girmeme adına mesajı anlamaya çalışmanın çok daha önemli olduğu kanaatindeyiz.

Hacc sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Enbiyâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci” (Enbiyâ’ 1, 40; Hacc 1-2, 7), “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Enbiyâ’ 51-90; Hacc 61, 65), “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Enbiyâ’ 30-33; Hacc 18, 61), “Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgiler” (Enbiyâ’ 51-73; Hacc 26-33), “namaz ve zekat ibadetlerinin evrensel anlamda bütün ümmetlerde bulunuşu” (Enbiyâ’ 73; Hacc 41) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hacc sûresi, Son Saat’in şiddetini bildiren âyetlerle başlamakta, devam eden âyetlerde insanın yaratılışıyla ilgili bilgilerin ardından mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekilmekte, inançta sınırda olanların durumu hakkında bilgi verilmekte, farklı isimlerde ve yaşantılarda olanlar arasında Yüce Allah’ın mahşerde hüküm vereceği bildirilmekte, kainattaki mahlukatın secde halinde bulunduğu beyan edilmekte, kötülerin akıbetinin cehennem, iyilerinkinin ise cennet olduğu bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, Mecsid-i Harâm’ın bazı özellikleri, Hz. İbrâhim’n hacca davetiyle ilgili çağrısı, şirkten uzak durmanın gerekliliği, kurban ibadetinin evrenselliği ve asıl maksadı gibi konular ele alınmaktadır. Ardından 39. âyetten itibaren kendilerine zulmedilen Müslümanların zalim saldırganlara karşı savaş edebilmeleriyle ilgili izin, Yüce Allah’ın dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceği müjdesi, önceki nesillerin inkarcılıkları ve feci akıbetleri, azabı acele isteyenlerin bu istekleri nedeniyle pişman olacakları ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, iman edenlerle inkar edenlerin akıbeti, peygamberlere düşmanlık edip vahye katıştırma yapmak isteyen şeytana karşı Yüce Allah’ın vahyini sahiplenmesi, kafirlerin ümitsiz bekleyişleri, iman edenlerin cennetle ödüllendirilecekleri, herhangi bir suça karşılık nasıl davranılması gerektiği, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, her ümmete ibadet esaslarının öğretildiği, mahşerde yargılamanın mutlaka gerçekleştirileceği, vahye karşı çıkmanın korkunç bir sonunun olacağı haber verilmektedir.

73. âyetten itibaren, bir sivrisinek örneği, Yüce Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiği, iman edenlerin kurtuluşa erebilmeleri için ruku, secde ve Allah’a kullukla yükümlü tutuldukları bildirilmekte, son âyette ise Allah yolunda gerçek mücadelenin yapılması gerektiği, Allah’a teslim olan bütün milletlere “müslüman” adının verildiği, mahşerde şahitlik kurumunun işletileceği, namaz ve zekat emriyle mevlamız olan Yüce Allah’a sımsıkı yapışmamız gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde Son Saat’in şiddetine, kıyamet-âhiret sürecine, şeytanın insanı saptırma girişimlerine, mahşerdeki diritilmeye inanmak için insanın yaratılış sürecine, yağmurun dirilticiliğine, her şeye rağmen bazı nankörlerin nasıl nankörlük ettiklerine değinmektedir.

a) Son Saat’in Şiddeti

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde insanlara seslenmekte ve “Rabbinize karşı muttaki (duyarlı) olun! Muhakkak ki o (Son) Saat’in sarsıntısı (depremi) müthiş bir şeydir! Onu gördüğünüz gün, her emzikli (kadın) emzirdiğini (yavrusunu) unutur; her gebe kadın çocuğunu düşürür. İnsanları da sarhoş bir halde görürsün. Oysa onlar sarhoş değillerdir; fakat Allah’ın azabı çok dehşetlidir!” buyurmaktadır.

Ardından, bazı insanların bilgisi olmaksızın Yüce Allah hakkında tartışmaya girdiği ve her inatçı (kaba) şeytana uyan birtakım kimselerin bulunduğu bildirilmekte, dahası şeytan hakkında “Kim onu yoldaş edinirse bilsin ki (şeytan) kendisini saptıracak ve alevli ateşin azabına sürükleyecektir” beyanına yer verilmektedir.

ı. Son Saat’te Yaşanacakların Bir Kısmı

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ اِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظ۪يمٌ يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّآ اَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارٰى وَمَا هُمْ بِسُكَارٰى وَلٰكِنَّ عَذَابَ اللّٰهِ شَد۪يدٌ “Ey insanlar! Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki o (Son) Saat’in sarsıntısı müthiş bir şeydir! Onu gördüğünüz gün, her emziren emzirdiğini unutur; her gebe de taşıdığını düşürür. İnsanları sarhoş olmamalarına rağmen sarhoş bir hâlde görürsün. Fakat Allah’ın azabı çok daha şiddetlidir!”

Buradaki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühe’n-nâsü hitabı “ey insanlar”; اتَّقُوا ittekû emri “takvâlı olun, duyarlı olun”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinize karşı”; اِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ inne zelzelete’s-sâ‘ati tamlaması “muhakkak ki o (Son) Saat’in sarsıntısı”; شَيْءٌ عَظ۪يمٌ şey’un ‘azîmun tamlaması “büyük bir şey(dir)”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; تَرَوْنَهَا teravnehâ fiili “onu göreceksiniz”; تَذْهَلُ tezhelü fiili “vazgeçecek”; كُلُّ مُرْضِعَةٍ küllü murd‘ıatin tamlaması “her emzikli”; عَمَّآ اَرْضَعَتْ ‘ammâ erda‘at ifadesi “emzirdiğinden, yavrusundan”; وَتَضَعُ ve teda‘u fiili “ve bırakacak, düşürecek”; كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ küllü zâti hamlin tamlaması “her hamile canlı”; حَمْلَهَا hamlehâ tamlaması “onun kendi taşıdığını”; وَتَرَى ve terâ fiili “ve sen göreceksin”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”; سُكَارٰى sükârâ sözcüğü “sarhoş bir halde”;وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “halbuki onlar değildir”; بِسُكَارٰى bisükârâ ifadesi “sarhoş”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve ancak”; عَذَابَ اللّٰه ‘azâbellâhi tamlaması “Allah’ın azabı”; شَد۪يد şedîdün kelimesi ise “şiddetli(dir)” demektir.

Burada Son Saat’in şiddetli sarsıntı meydana getirişi ve insanlar üzerindeki korkunç etkisi gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ اِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظ۪يمٌ “Ey insanlar! Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki o (Son) Saat’in sarsıntısı müthiş bir şeydir!” Yüce Allah insanlara hitap etmekte, öncelikle Rablerine karşı muttaki yani sorumlu ve duyarlı olmaları gerektiğini beyan etmekte, sonrasında ise Son Saat’in çok korkunç bir olay olduğunu beyan etmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ “Ey insanlar! Rabbinize karşı takvalı (duyarlı) olun!” Yüce Allah bütün insanların yaratıcısı olan zâtına karşı duyarlı olmaları gerektiğini ifade etmektedir. Bakara 2/2’de ele aldığımız üzere, takvâ “korunaklı olmak” manasında günahlardan, şirkten, inkardan, küfürden vs. inanç bozukluklarından, dolayısıyla Yüce Allah’ın azabından ve gazabından “korunmaya” çalışmak anlamında “sorumluluğunu bilip ona göre davranmak”, bir anlamda “duyarlı olmak” demektir. Esasında âyetin mesajına yakından bakıldığında takvanın yaratılışın gayesi olduğunu söyleyebiliriz.

b) اِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظ۪يمٌ “Muhakkak ki o (Son) Saat’in sarsıntısı (depremi) müthiş bir şeydir!” Yüce Allah Son Saat’in meydana getireceği sarsıntının, yani depremin çok büyük bir olay olduğunu, korkunç bir etki meydana getireceğini haber vermekte, dolayısıyla başta inanmayanlar olmak üzere bütün insanları bu hakikate karşı uyarmaktadır.

Günlük kullanımımızda “kıyâmet” dediğimiz şeye Kur’ân’da السَّاعَة es-sâ‘ah, yani “o (Son) Saat” denmektedir. Kıyâmet ise âhiret veya mahşerde yaşanacak yeni bir sistemin kurulup devreye girmesi, yeni bir kıyamın sağlanması demektir. Zaman zaman bizim de Son Saat yerine kıyâmet kelimesini kullanmamızın nedeni, yaygın kullanım alışkanlığıdır. Bu konuda açıklamalarımızı Kıyâmet 75/1’de yapacağımız için burada aynı şeyleri detaylı bir şekilde tekrarlamak istemiyoruz; kısaca bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah şeklinde 40 kez(1) kullanılmaktadır.

Bu kelime sekiz kez(2) eliflâmsız olarak zikredildiği سَاعَة sâ‘ah şeklinde ise “bir saat”, “bir an” anlamına gelmektedir. السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

Konuyla ilgili olarak Zilzâl 99/1’de de açıklamalar yapacağımız üzere şöyle buyrulmaktadır: “Yerküre kendine has sarsıntısıyla sallandığı zaman.” Bu âyette de belirtildiği üzere, yerkürenin bütünüyle sarsılması, yaşanacak sarsıcı olayların büyüklüğünü göstermektedir. Burada “yeryüzünün sarsılması” ifadesinin söylenmesi, “parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereğidir. Bu çerçevede maksat, kâinattaki sistemin bütünüyle sona ermesi, bir değişim ve dönüşüme tâbi tutulmasıdır.

Son Saat’in (kıyâmetin) herkesi etkileyecek karakteri hakkında Neml 27/87. âyette de şu bilgiler yer almaktadır: “Sûr’a üfürüldüğü gün -Allah’ın diledikleri hariç- göklerde ve yerde bulunanlar bayılır. (Sonunda) hepsi boyunları bükük olarak Allah’a gelirler.” Benzer şekilde bayılmaların yaşanacağı bilgisi Zümer 39/68. âyette yer almaktadır. Her iki âyette de ifade edildiği üzere, bu büyük sarsıntı nedeniyle, göklerde ve yerde bulunanlar bayılacaktır; ancak Yüce Allah’ın diledikleri bundan istisna edilecekler ve o dehşetten etkilenmeyeceklerdir.

Ayrıca “Kim bir iyilikle gelirse (veya âhirete bir iyilik getirirse), ona daha iyisi verilir. Bu tür insanlar, o gün korkudan güvende olurlar” şeklindeki Neml 27/89. âyette kıyâmet-âhiret sürecinde sıkıntıların yaşanacağı, ancak hayır sahiplerinin bundan ayrı tutulacağı açıkça ifade edilmektedir. Benzer bir beyan Enbiyâ’ 21/104’te de yer almaktadır. Zilzâl sûresinin ilk âyetinde sözü edilen sarsıntı, “Sûr’a ilk üfürüş”le gerçekleşecek olandır; yani “Son Saat”tir.

Konuyla ilgili olarak Kıyâmet 75/7’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte göz(ler kamaşıp) şimşek çaktığı (dehşetle etrafa bakındığı) zaman.” Bu âyetteki el-besar kelimesini sadece “insanların gözleri” değil de “bütün gözler” şeklinde anlarsak, Son Saat’in bütün varlıkları sarsacağını ve canlı varlıkları derinden etkileyeceğini söylememiz gerekir.

Maksadı “bütün gözler” şeklinde anlarsak, demek ki Son Saat, sadece insanları değil, bütün canlıları etkileyecektir. Tekvîr 81/5’e göre, bütün yabani hayvanlar ortalığa dökülecek, inlerinden çıkıp insanlarla âdeta iç içe bir görüntü meydana getireceklerdir. Buna göre olayın vahşi hayatı da şiddetli bir şekilde etkileyeceğini söyleyebiliriz.

Kâinattaki sistemin yıkılışı manasında Son Saat’te yaşanacak sarsıntının yani depremin korkunç bir yapısının ve mahiyetinin olacağı beyan edildikten sonra, bunun insanlar üzerinde nasıl etki bırakacağı ise bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

2. يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّآ اَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارٰى وَمَا هُمْ بِسُكَارٰى وَلٰكِنَّ عَذَابَ اللّٰهِ شَد۪يدٌ “Onu gördüğünüz gün, her emziren emzirdiğini unutur; her gebe de taşıdığını düşürür. İnsanları sarhoş olmamalarına rağmen sarhoş bir hâlde görürsün. Fakat Allah’ın azabı çok daha şiddetlidir!” Bu âyette iki konu hakkında bilgi verilmekte, ilki “sistemin yıkılışındaki etkiler”, diğeri ise “mahşerdeki azabın ne kadar şiddetli olacağı” hakkındadır.

a) يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّآ اَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارٰى وَمَا هُمْ بِسُكَارٰى “Onu gördüğünüz gün, her emziren emzirdiğini unutur; her gebe de taşıdığını düşürür. İnsanları sarhoş olmamalarına rağmen sarhoş bir hâlde görürsün.” Yüce Allah Son Saat sarsıntısının etkileri bağlamında üç noktaya değinmektedir.

ı. يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّآ اَرْضَعَتْ “Onu gördüğünüz gün, her emzikli (anne) emzirdiğini (yavrusunu) unutur.” Yüce Allah Son Saat’in gerçekleşeceği o günde insanların çeşitli şekillerde etkileneceğini beyan etmekte, bu âyette ilk sırada “emzikli annelerin yavrularını emzirmekten vazgeçeceğini” haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَذْهَلُ tezhelü fiili bilinen anlamda “unutma”dan farklı olarak, Râzî’nin de dediği gibi daha çok dehşet ve kaygının sonucu meydana gelen “zorunlu unutma” manasına gelmektedir. Bu arada âyette geçen مُرْضِعَة murdı‘ah kelimesi sadece insan anneleri değil de bütün doğurgan varlıkları içermektedir. Esasında kelimenin başında yer alan كُلّ küll “her bir” manasındaki kelime de bunun delilidir.

Son Saat’te insanlar üzerinde nasıl etkilerin meydana geleceğiyle ilgili olarak Neml 27/88 ve Zümer 39/68’de yer alan ifadelere göre, Sûr denilen boruya ilk defa üflendiğinde, göklerde ve yerde bulunan ruh sahibi varlıkların hepsi korkudan düşüp bayılacaklar; sadece Yüce Allah’ın diledikleri bu şiddetten istisna edileceklerdir.

ıı. وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا “Her gebe (dişi varlık) taşıdığını (yavrusunu) düşürür.” Bu ifade Son Saat’in şiddeti nedeniyle her hamile anne adayının yavrusunu düşüreceğini beyan etmekte, olayın korkunç etkilerine dair insanlar üzerinden bir detay vermektedir. Esasında annelerin rahimlerinin karâr-ı mekîn(3) yani “güçlü bir mekan” arz etmesine rağmen, olayın dehşeti ve şiddeti hamilelerin düşük yapmalarına neden olacaktır.

ııı. وَتَرَى النَّاسَ سُكَارٰى وَمَا هُمْ بِسُكَارٰى “İnsanları da (aslında) sarhoş olmamalarına rağmen sarhoş bir halde görürsün.” Yüce Allah Son Saat’in yaşanacağı esnada aslında insanlar sarhoş olmamalarına rağmen onların sarhoş bir görüntü vereceklerini bildirmektedir. “Sarhoş görüntüsünün meydana gelişi”, yaşanacak olayın insanı ne hale getireceğini kavratmaya yönelik bir beyandır.

b) وَلٰكِنَّ عَذَابَ اللّٰهِ شَد۪يدٌ “Fakat Allah’ın azabı çok daha şiddetlidir!” Yüce Allah Son Saat’in insanlar üzerinde meydana getireceği bu korkunç etkiyi örneklendirdikten sonra, mahşerde inkarcılara uygulayacağı azabın çok daha şiddetli olacağını haber vermektedir.

Âhiretteki azabın dünyadakine göre çok daha ağır, büyük ve şiddetli olduğuyla ilgili olarak Kalem 68/33’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte (dünyevî) azap böyledir. Âhiret azabı ise elbette çok daha büyüktür. Keşke bilselerdi!” Aynı şekilde Ra‘d 13/34’te şu bilgiler yer almaktadır: “Dünya hayatında onlara bir azap vardır. Ahiret azabı ise çok daha şiddetlidir. Onları Allah’tan (onun azabından) koruyacak kimse de yoktur.”

Yüce Allah, dünya azabına göre âhiret azabına “en büyük azap” veya “en şiddetli azap” adını vermektedir.(4) Fecr 89/25-26’da da yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın yaptığı azabı kimse yapamaz; vurduğu bağı da hiç kimse vuramaz. İşte, en büyük ve en şiddetli azabın başka bir ifadesi olan bu âyette insanlar ve özellikle suçlular, âhiret azabına karşı daha dikkatli davranmaya çağrılmaktadırlar. Dünyada yaşanan sıkıntılar ne kadar ağır olursa olsun, âhirette yaşanacak azaptan kesinlikle daha hafiftirler. Bu itibarla, bu hayattakilere bakarak âhiret âlemindeki azabı hesaba katmamak, onu hafife almak aldanmanın en büyüğünü oluşturmaktadır.

ıı. Bazı İnsanların Allah Hakkındaki Tartışmacılığı

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللّٰهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَر۪يدٍ “İnsanların bir kısmı, bilgisi olmaksızın Allah hakkında tartışmaya girer ve her azgın şeytana uyar.”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan şöylesi vardır”; مَنْ يُجَادِلُ men yücâdilü ifadesi “tartışan kişi”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah hakkında”; بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayri ‘ılmin ifadesi “bilgisizce, ilmi olmadan”;وَيَتَّبِعُ ve yettebi‘u fiili “ve tâbi olmaktadır, uymaktadır”; كُلَّ شَيْطَانٍ külle şeytânin tamlaması “her bir şeytana”; مَر۪يد merîdin kelimesi ise “inatçı” demektir.

Burada bazı nankörlerin Yüce Allah hakkındaki densizlikleri ve şeytana tabi oluşları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin tefsirine geçmeden önce kimler hakkında indirildiğiyle ilgili olarak kısa bilgi vermek gerekmektedir. Bu bağlamda Râzî şunları beyan etmektedir:

“Bunlar öldükten sonra diriltilmeye inanmayan kimselerdir. Bunun böyle olduğuna, ‘İnsan, kendisini bir nutfeden (döllenmiş yumurtadan) yarattığımızı görmedi mi ki şimdi açıktan açığa aşırı bir hasımdır’(5) âyeti de delâlet eder. Hem bundan önce bahsedilen husus, öldükten sonra diriliş, hem bundan sonra bahsedilen şey, öldükten sonra dirilişe delalet eden husustur. Bu yüzden, ayette söz konusu edilen bu mücâdele ile öldükten sonra diriliş hususundaki bir mücadelenin kastedilmiş olması gerekir.

Bu âyetin, Nadr b. el-Haris hakkında indirilmiş olması da mümkündür. Çünkü o, Kur’ân’ı yalanlıyor ve Kur’ân’ın, geçmiş ümmetlerin düzdükleri masallar olduğunu iddia ediyor, dahası ‘Muhammed’in size getirdiği şey, tıpkı benim size anlattığım geçmiş milletlerin efsaneleri gibidir’ diyordu. Bu İbn Abbas'ın görüşüdür.”(6)

Âyetin nüzul sebebi elbette özel olabilir; ancak ifade tek kişi üzerinden değil de “bazı insanlar” şeklinde geçtiği için maksadı ve mesajı tek kişiyle sınırlandırmaktansa genel manada düşünmek daha doğrudur.

1.وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللّٰهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ “İnsanların bir kısmı, bilgisi olmaksızın Allah hakkında tartışmaya girer.” Yüce Allah Son Saat’in depereminin şiddetini ve o esnada insanların özellikle de annelerin nasıl korkunç bir travma geçireceğini, üstelik mahşerdeki azabın bütün bunlara göre çok şiddetli olacağını beyan ettikten sonra, bazı insanların nasıl bilgisiz bir şekilde Allah hakkında tartıştıklarını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/20 ve Hacc 22/8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Buna rağmen, yine de) insanların bazısı -bilgisi, rehberi ve aydınlatıcı bir kitabı yokken- Allah hakkında tartışmaktadırlar.” Yüce Allah bazı insanların, bir grup insanın Allah hakkında, O’nun tekliği, eşsiz kudreti, bilgisi ve erişilmezliği hakkında tartışıp durduğunu haber vermekte, üstelik bunu da bilgisizce, herhangi bir rehberi olmadan ve aydınlatıcı bir kitaba da dayanmadan yaptıklarını bildirmektedir.

Âyette sözü edilenler “bütün insanlar” değil, içlerinden “bir kısmı”dır; kâfirler, nankörler, müşrikler, inkârcılardır; çünkü ifadenin başında yer alan مِنْ min edatı ba‘zıyet “bir kısmı” manasında cümleye bu anlamı katmaktadır. Cümlede geçen يُجَادِلُ yücâdilü fiili de “tartışmak”, “ileri geri konuşmak”, “yerli yersiz laf yetiştirmek”, “düşmanlık etmek”(7) gibi anlamlar vermekte, söz konusu kişilerin olumsuz tavırlarını mana olarak içermektedir.

Yüce Allah Hacc 22/8 ve Lokmân 31/20’de geçtiği üzere bu olumsuz kişilerin Allah hakkındaki tartışmaları üç şeyden yoksun olarak yaptıklarını bildirmektedir ki bunlar “bilgi”, “hidayet rehberi” ve “aydınlatıcı bir kitap”tır. “Bilgisizlik” Lokmân 31/6-7. âyetlerde de gönderme yapılan tiptir. Bunlar hakikat bilgisine değil de çeşitli oyalayıcı, boş, anlamsız, dedikodu türünden efsanelere itibarı tercih edenlerdir.

“Hidayetsizlik” ifadesi insanı hak ve hakikate götüren ilâhî rehberlikten, yani vahiyden yoksun olmayı içermektedir. “Aydınlatıcı kitaptan yoksunluk” ise hem bilgiden, hem de hidayetin kaynağını oluşturan ilâhî mesajlardan mahrumiyet demektir.

2. وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَر۪يدٍ “Her azgın şeytana uyar.” Yüce Allah kendisi hakkında bilgisizce tartışan tiplerin aynı zamanda “her türlü kaba ve inatçı şeytana uyduklarını” beyan etmektedir.

Nisâ’ 4/117. âyette de yer alan مَر۪يدٍ merîd kelimesi مَارِد mârid kalıbında Sâffât 37/7’de de geçmekte, şeytân kelimesinin sıfatı olarak kullanılmakta ve inatçı”, “bozguncu”, “kaba”, “haddini bilmeyen”, “azgın”, “hayırla ilgisi olmayan”, “itaatten iyice uzak”(8) gibi anlamlar içermektedir. Bu ifadenin başında yer alan كُلّ küll kelimesi şeytanın bir tane değil, pek çok olduğunu, En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6’da da belirtildiği gibi bunun insan tipinin de bulunduğunu açıkça göstermektedir. Bu itibarla, sözü edilen şeytan tipinin görünen-görünmeyen, soyut-somut her türü içerdiği anlaşılmaktadır.

Âyette söylenmek istenen ve verilmesi arzu edilen mesaj Mekkeli müşriklerin de inandığı Yüce Allah hakkında, O’nun sıfatları ve hayata müdahalesi manasındaki durumunu kabullenmemeleri ve şeytanlık yaparak haddi aşmalarıdır.

ııı. Şeytana Tâbi Olmanın Sonu

كُتِبَ عَلَيْهِ اَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَاَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْد۪يهِ اِلٰى عَذَابِ السَّع۪يرِ “O (şeytan) hakkında şöyle yazılmıştır: “Kim onu yoldaş edinirse, bilsin ki (şeytan) kendisini saptıracak ve alevli ateşin azabına sürükleyecektir.”

Âyetteki كُتِبَ kütibe edilgeb fiili “gerekli oldu”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; مَنْ تَوَلَّاهُ men tevellâhu ifadesi “onu dost edinen”; فَاَنَّهُ fe ennehû ifadesi “muhakkak ki yine o”;يُضِلُّهُ yudilluhû fiili “onu saptırır”;وَيَهْد۪يهِ ve yehdîhi fiili “ve ona sebep olur, onu iletir”; اِلٰى عَذَابِ السَّع۪يرِ ilâ ‘azâbi’s-sa‘îri tamlaması ise “alevli azaba” demektir.

Burada şeytanı dost edinenleri nasıl bir akıbetin beklediğiyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah her şeytan için belirlediği yasasını beyan etmektedir. Bu bağlamda her kim şeytanı dost edinirse, ona yönelirse şeytan onu saptırır ve ateş azabına girmesi için ona rehberlik eder.

1.كُتِبَ عَلَيْهِ اَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَاَنَّهُ يُضِلُّهُ “O (şeytan) hakkında şöyle yazılmıştır: “Kim onu yoldaş edinirse, bilsin ki (şeytan) kendisini saptıracaktır.” Âyette geçen كُتِبَ عَلَيْهِ kütibe ‘aleyhi ifadesi Kur’ân’daki diğer kütibe edilgen fiili kullanımlarından(9) farklı bir manadadır. Burada zikredilen ise “ona yazılmak”, “onunla ilgili kaydedilmek”, “yasa haline getirilmek” gibi anlamlar içermekte ve sözü edilen davranışları gerçekleştirenlerin belirlenmiş akıbeti yaşamalarının kaçınılmz olduğu dile getirilmektedir. Tevbe 9/120 ve 121’deki kütibe edilgen fiilleri de “yazılmak, kaydedilmek” manasındadır.

Bu arada âyette yer alan تَوَلَّا tevellâ fiili “dost edinmek”, “takip etmek”, “yönelmek” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelimeyle aynı kökten gelen bazı fiiller Mâide 5/51, 56, 80, A‘râf 7/196, Tevbe 9/23, Nahl 16/100 ve Mümtehane 60/9, 13’te de bu manada kullanılmaktadır. Şeytanın kendisini dost edinen kişiye yönelik ilk müdahalesi onu saptırmasıdır ki bu durum âyette يُضِلُّ yudıllü fiiliyle karşılanmaktadır.

2. وَيَهْد۪يهِ اِلٰى عَذَابِ السَّع۪يرِ “Alevli ateşin azabına sürükleyecektir.” Âyette şeytanı dost edinmenin sonucuna dair çok önemli ve sarsıcı bir bilgi verilmektedir.

a) Yüce Allah şeytanı dost edinenlerin şeytan tarafından sa‘îr azabına sürükleneceklerini haber vermektedir. سع۪ير/السع۪ير sa‘îr/es-sa‘îr kelimesi Kur’ân’da 16 yerde(10) geçmekte ve “tutuşmuş alev” anlamına gelmektedir.

b) Âyetin yorumu bağlamında üzerinde durulması gereken diğer bir kelime ise, son cümlede yer alan ve “sebep olmak” manasına gelen يَهْد۪ي yehdî fiilidir. Hidâyetle ilgili kelimelerin Kur’ân’daki kullanımı hakkında Fâtiha 1/6’da geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu fiil Kur’ân’da genellikle Yüce Allah’a nispet edilse de bazen başka varlıklara da nispet edilmektedir. Kur’ân’da yol göstericinin, yani hidayet edicinin sadece Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Ancak bazı âyetlerde h-d-y kökünden kelimeler incelendiğinde, hidâyet etmenin farklı anlamlarda, farklı varlıklara nispet edildiği de görülmektedir.

Önemine binaen belirtelim ki hidayet kavramı veya bununla ilgili fiiller çeşitli anlamlarda çeşitli faillere nispet edilmektedir:

ı. Hidâyet, “rehberlik etmek, yol göstermek” anlamlarında genelde “bütün peygamberlere”,(11) özelde “Hz. İbrâhim’e”,(12) “Hz. Dâvûd’a”,(13) “Hz. Mûsâ’ya”(14) ve “Hz. Muhammed’e”;(15) ayrıca “İsrailoğullarından mümin bir kişiye”,(16) yine “İsrailoğullarından mümin bir topluluğa”,(17) “onların önderlerine”,(18) “iyi insanlardan oluşan topluluğa”,(19) “her kavmin davet edicisine”(20) ve nihayet “çeşitli ibretlik olaylara”(21) nispet edilmekte, bu arada söyleyeni itibariyle yalancı biri olan Firavun’a(22) da bu fiilin nispet edildiği bilinmektedir.

Bu âyetlerde sözü edilen olumlu içerikli rehberlikte, hidayetin esasları rehberlik yapanlar tarafından belirlenmemekte, sadece Yüce Allah’ın öğrettiği prensipler insanlara ulaştırılmaktadır. Bu arada olumsuz içerikte olmak üzere Yüce Allah dilemezse hidayetin gerçekleşmeyeceğiyle ilgili beyanlar da Kur’ân’da yer almaktadır.(23)

ıı. Hidâyet, önceki maddede ifade ettiğimiz manaya yakın olmak üzere “konu hakkında bilgi vermek” anlamında vahye, yani el-Kitâb’a,(24) Tevrât’a ve İncil’e,(25) bir de Kur’ân’a(26) nispet edilmektedir. Burada konu öncekiyle aynıdır ve hidâyete dair Yüce Allah’ın verdiği bilgiler söz konusudur.

ııı. “Hidâyet etmek”, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise “sebep olmak” anlamında Şeytan’la da ilişkilendirilmektedir. Şüphesiz ki bu durum, muhatapların yoldan çıkmasına neden olmak şeklinde, hidâyetin terim anlamına zıt bir mana oluşturmaktadır. Bu örnekler dışında kalan pek çok âyette hidâyet etmek fiili, bütünüyle Yüce Allah’a ait olarak kullanılmaktadır.

3. Yüce Allah Nahl 16/100’de de belirttiği gibi, şeytanın insanları saptırmasından önce insanların onu dost edindiklerini bildirmekte, dolayısıyla buradaki öncelikli suçlunun şeytanı dost edinen kişiler olduğunu ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/175’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara, kendisine âyetlerimizi verdiğimiz, fakat onlardan sıyrılan, o yüzden şeytanın takibine uğrayan ve sonunda azgınlardan olan şu kimsenin haberini anlat/hatırlat.”

Güne dair âyetin muhteşem mesajları vardır. Kendilerine Yüce Allah’ın âyetleri ulaşmasına rağmen onlara itibar etmeyen, onlardan uzak duran, taksit taksit veya bütünüyle ve birden onları hayatından çıkartanlar artık şeytanın uydusu olurlar. Şeytan onların peşine takılır ve sonuçta azgınlardan olmaları için elinden geleni yapar ve bunu genellikle başarır. Bu âyetteki mesaj ile Meryem 19/83 ve Zuhruf 43/36’dakiler birbiriyle uyuşmaktadır.

Dahası İbrâhim 14/22’de şeytanın mahşerde söyleyeceği sözler de şeytanın insana musallat olmasının bir “sonuç” olduğu, “sebeb”in ise kişilerin ona davetiye çıkarması, âyetlerden uzaklaşmaları ve vahiyden yüzçevirmelerinden oluştuğu görülmektedir. Benzer suçlamalar Sebe’ 34/31-33’te de zikredilmektedir.

Şeytanı dost edinenlerin yani onun dümenine girenlerin şeytan tarafından saptırıldığı Nahl 16/100’de ve yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc 22/4’te dile getirilmektedir. Nihayetinde Hûd 11/119 ve Secde 32/13’te belirtildiği gibi kendileriyle cehennemin doldurulacağı haber verilen kişilerin de şeytana tabi olmaları nedeniyle bu akıbeti hakettikleri A‘râf 7/18, İsrâ’ 17/63 ve Sâd 38/84’te açıkça ifade edilmektedir. Demek ki kişilerin şeytanı dost edinmeleri “sebep”, şeytanın da onları saptırması “sonuç”tur; mahşerde hiç kimse sapkınlığının faturasını başkasına kesemeyecektir.

b) Mahşerdeki Diriltilme

Yüce Allah, sûrenin 5-7. âyetlerinde eğer yeniden diriltilmekten şüphede iseler kudretini göstersin diye insanları topraktan, sonra nutfeden, sonra alakadan, sonra organları belirlenmiş ve belirlenmemiş bir çiğnem et parçasından yarattığını, dilediğini belirlenmiş bir süreye kadar rahimlerde beklettiğini, sonra bir bebek olarak dışarı çıkardığını, sonra güçlü çağlarına ulaşmaları için onları büyüttüğünü, içlerinden kimini vefat ettirdiğini, kimini de ömrün en verimsiz çağına kadar götürdüğünü, ta ki bilen bir kimse olduktan sonra bir şey bilmez hale gelmesini sağlasın diye böyle yaptığını haber vermektedir.

Ardından, yeryüzünün kupkuru (ölü) bir halde iken Yüce Allah’ın toprağın üzerine suyu (yağmuru) indirdiğinde toprağın kıpırdayıp kabardığı, her çeşitten (veya çiftten) iç açıcı bitkiler verdiği ifade edilmekte, Yüce Allah’ın hakkın ta kendisi olduğu, ölüleri dirilttiği, zira her şeye gücünün yettiği bildirilmekte, nihayetinde Son Saat’in mutlaka geleceği, bunda hiçbir şüphe olmadığı ve Allah’ın kabirlerdekileri dirilteceği haber verilmektedir.

ı. İnsanın Yaratılışı ve Yağmurun Dönüştürücülüğü

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَاِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْاَرْحَامِ مَا نَشَآءُ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا اَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّٰى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلٰىٓ اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْـًٔا وَتَرَى الْاَرْضَ هَامِدَةً فَاِذَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَآءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَاَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَه۪يجٍ “Ey insanlar! Diriltilmekten şüphedeyseniz, (bilin ki) biz sizi topraktan, sonra nutfeden (zigottan), sonra ‘alakadan (embriyodan), sonra organları belirlenmiş, (detayları) belirlenmemiş bir mudğadan (et parçacığından) yarattık ki size (kudretimizi) gösterelim. Dilediğimizi, belirlenmiş bir süreye kadar rahimlerde bekletiriz; sonra sizi bir bebek olarak doğumla (dışarı) çıkartırız. Sonra güçlü çağınıza ulaşmanız için (sizi büyütürüz). Kiminiz vefat ettirilir; kiminiz de bilgiden sonra (biliyorken) bir şey bilmez hâle gelsin diye ömrün en sıkıntılı çağına kadar götürülür. Yeri de kupkuru (ölü) bir hâlde görürsün; biz onun (toprağın) üzerine suyu indirdiğimiz zaman bir de bakarsın ki kıpırdayıp kabarır ve her iç açıcı çiftten (bitkiler) yetiştirir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühe’n-nâsü hitabı “ey insanlar”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; ف۪ي رَيْبٍ fî raybin ifadesi “herhangi bir şüphede”; مِنَ الْبَعْثِ mine’l-ba‘si ifadesi “diriltilmekten”; فَاِنَّا fe innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; خَلَقْنَاكُمْ halaknâküm fiili “sizi yarattık”;مِنْ تُرَابٍ min türâbin sözcüğü “topraktan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin kelimesi “nutfeden, döllenmiş yumurtadan, zigottan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; مِنْ عَلَقَةٍ min ‘alakatin sözcüğü “asılı duran şeyden, embriyodan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; مِنْ مُضْغَةٍ min mudğatin kelimesi “bir çiğnem etten”; مُخَلَّقَة muhallakatin kelimesi “(genel olarak) şekillenmiş”; وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ ve ğayri muhallakatin ifadesi “ve (detaylı olarak) şekillenmemiş”;لِنُبَيِّنَ li nübeyyine fiili “(gerçeği) açıklamamız için”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَنُقِرُّ ve nukırru fiili “ve yerleştirmekteyiz”; فِي الْاَرْحَامِ fi’l-arhâmi ifadesi “rahimlerde”; مَا نَشَآءُ mâ neşâu ifadesi “dilediğimizi”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen ifadesi “belirlenmiş bir süreye kadar”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;نُخْرِجُكُمْ nuhricüküm fiili “siz çıkarmaktayız”;طِفْلًا tıflen kelimesi “çocuk olarak”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لِتَبْلُغُوا li teblüğû ifadesi “ulaşasınız diye”; اَشُدَّكُمْ eşüddeküm tamlaması “sizin erişkinliğinize”;وَمِنْكُمْ ve minküm ifadesi “sizden (şöyle) bir kısmınız vardır”; مَنْ يُتَوَفّٰى men yüteveffâ edilgen fiili “vefat ettirilmekte olan”;وَمِنْكُمْ ve minküm ifadesi “ve yine sizden bir kısmınız da (şöyle) vardır”; مَنْ يُرَدُّ men yüraddü ifadesi “götürülen, uzatılan”;اِلٰىٓ اَرْذَلِ الْعُمُرِ ilâ erzeli’l-‘umuri tamlaması “ömrün en ileri, sıkıntılı dönemine kadar”; لِكَيْلَا يَعْلَمَ likeylâ ya‘leme ifadesi “bilmesin diye”; مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ min ba‘di ‘ılmin ifadesi “bilgiden sonra, biliyor olduktan sonra”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”;وَتَرَى ve terâ fiili “ve görürsün”; الْاَرْض el-arda sözcüğü “yeryüzünü, toprağı”; هَامِدَة hâmideten kelimesi “kupkuru”;فَاِذَآ اَنْزَلْنَا fe izâ enzelnâ ifadesi “indirdiğimiz zaman”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona, onun üzerine”; الْمَآء el-mâe kelimesi “suyu, yağmuru”; اهْتَزَّتْ ihtezzet fiili “titremiş olur, kıpırdamış olur, titrer”;وَرَبَتْ ve rabet fiili “ve kabarmış olur, kabarır”; وَاَنْبَتَتْ ve enbetet fiili “ve bitirmiş olur, bitirir”; مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَه۪يجٍ min külli zevcin behîcin tamlaması ise “her güzel, iç açıcı bitki çiftinden” demektir.

Burada mahşerde diriltilmeyi inkar edenlere insanların yaratılışından ve tabiattan verilen örnekler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنْ كُنْتُمْ ف۪ي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَاِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ “Ey insanlar! Diriltilmekten şüphedeyseniz, (bilin ki) biz sizi topraktan, sonra nutfeden (zigottan), sonra ‘alakadan (embriyodan), sonra organları belirlenmiş, (detayları) belirlenmemiş bir mudğadan (et parçacığından) yarattık ki size (kudretimizi) gösterelim.” Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeye inanmayanlara bir cevap olsun ve hakikati görebilsinler diye, insanoğlunu nasıl yarattığıyla ilgili çok önemli aşamalardan söz etmektedir. Bu çerçevede, önce تُرَاب türâb “toprak”tan, ardından نُطْفَة nutfeh denen döllenmiş yumurtadan, zigottan, sonrasında عَلَقَة ‘alakah denen embriyodan, nihayetinde ise مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ mudğatin muhallekatin ve ğayri muhallekatin “biçimlenmiş ve biçimlenmemiş bir çiğnem et”ten yarattığını dile getirmektedir.

Bu konu kısmen Fâtır 35/11 ve Mü’min 40/67’de de zikredilmektedir. Yüce Allah insanın yaratılışıyla ilgili olarak bu detayı vermesinin nedenini ise لِنُبَيِّنَ لَكُمْ li nübeyyine leküm ifadesi gereği “insanlara gerçekleri açıklamak”, “yaratılış kaynaklarının ne olduğunu öğretmek” ve nihayet “kudretinin bilinmesini sağlamak” şeklinde belirlemektedir.

İnsanın yaratılışı konusunu ‘Alak 96/2’de oldukça geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnsanın yaratılışıyla ilgili olarak sadece bu âyette geçen مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ mudğatin muhallekatin ve ğayri muhallekatin ifadesi çeşitli şekillerde tercüme edilmektedir.

Buna göre “(temel unsurları ve istidatlarıyla) tamamlanmış ama (bütün öğeleriyle) henüz tamamlanmamış bir cenin”,(27) “biçimlenen ve biçimlenmeyen bir çiğnem et”,(28) “(asli unsurları) oluşmuş, fakat (tali unsurları) henüz oluşmamış bir cenin”,(29) “belli belirsiz şekil almış bir et parçası”(30) gibi ifadeler tercih edilmektedir. Hepsinde de verilmek istenen ortak mesaj, ana rahmindeki ceninin ana unsurlarının belirlenmiş olsa da tali unsurlarının henüz tam teşekkül etmemiş aşamasına dikkat çekilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/12-14’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun biz insanı, çamurdan (süzülüp çıkarılmış) bir özden yarattık. Sonra onu sağlam bir karargâhta nutfe haline getirdik. Sonra nutfeyi ‘alaka (embriyo) yaptık. Peşinden, ‘alakayı bir parçacık (bir çiğnem) et haline soktuk; bu bir parçacık eti kemiklere (iskelete) çevirdik; bu kemikleri de etle kapladık. Sonra onu başka bir yaratışla inşa ettik. Yapıp yaratanların en güzeli olan Allah pek yücedir.”

2. وَنُقِرُّ فِي الْاَرْحَامِ مَا نَشَآءُ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا اَشُدَّكُمْ “Dilediğimizi, belirlenmiş bir süreye kadar rahimlerde bekletiriz; sonra sizi bir bebek olarak doğumla (dışarı) çıkartırız. Sonra güçlü çağınıza ulaşmanız için (sizi büyütürüz).” Yüce Allah insanoğlunu yaratış aşamalarının önemli bir bölümünü beyan ettikten sonra, yaratılışı tamamlanan insanoğlundan dilediğini belirlenmiş bir süreye kadar rahimlerde tutan, sonrasında ise bir bebek olarak onu dünyaya getiren bir sistem uyguladığını, ardından da اَشُدّ eşüdd yani “erişkinlik çağına” erdirdiğini, yani bir anlamda onu büyüttüğünü, yetişkin hâle getirdiğini belirtmektedir.

a) وَنُقِرُّ فِي الْاَرْحَامِ مَا نَشَآءُ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Dilediğimizi, belirlenmiş bir süreye kadar rahimlerde bekletiriz.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نُقِرُّ nukırru fiili “karar kıldırmak”, “tutmak”, “kalmasını sağlamak” manasına gelmekte ve henüz cenin halinde olup doğması takdir edilen bebeklerin belli bir süre rahimlerde bulundurulduğu ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Murselât 77/20-23’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey insanlar!) Sizi dayanıksız bir sudan yaratmadık mı? Sonra onu belli bir süreye kadar sağlam bir yere yerleştirmiştik. (Bütün bunları) Biz takdir ettik. Bizim gücümüz ne mükemmeldir!” İnsanın yerleştirilildiği yerin karâr-ı mekîn olduğu Mü’minûn 23/13’te de zikredilmektedir.

Bu arada âyette geçen ve “belirlenmiş bir süre” manasına gelen اَجَلٍ مُسَمًّى ecel-i müsemmâ tamlaması Murselât 77/22’de kader-i ma‘lûm yani “belli bir süre” şeklinde beyan edilmektedir. Bu süre insanlar için en az 6 ay, en çok 9 ay on gün olarak bilimektedir. Bakara 2/233 ve Ahkâf 46/15’de geçen “iki yıl emzirme” ve “hamilelik ve sütten ayrılma süresi otuz ay” ifadeleri maksadın bu olduğunu göstermektedir.

b) ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوٓا اَشُدَّكُمْ “Sonra sizi bir bebek olarak doğumla (dışarı) çıkarırız. Sonra güçlü çağınıza ulaşmanız için (sizi büyütürüz).” İnsanoğlunun bir bebek olarak dünyaya getirilmesi ve sonrasında belli bir erişkinlik çağına ulaştırılması âyetin bu bölümünde dile getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/67’de şöyle buyrulmaktadır: “Sonra sizi bebek olarak (ana rahminden) çıkaran, sonra sizi güçlü kuvvetli bir çağınıza erişmeniz, ardından da ihtiyarlamanız için (yaşatan O’dur).”

Yüce Allah toprak ve zigot ile embriyo halindeki yaratılış aşmalarının peşinden, insanların طِفْل tıfl yani “çocuk/bebek” olarak ana rahminden dünyaya getirilmesi sonrasında olgunluk çağına ve yaşlılık çağına eriştirilmesine dikkat çekmektedir. Âyette geçen لِتَبْلُغُوٓا اَشُدَّكُمْ liteblüğû eşüddeküm ifadesinin başında “sizi yaşatıyor” manasında gizli bir fiilin bulunduğu iddia edilmektedir.(31)

3. وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّٰى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلٰىٓ اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْـًٔا “Kiminiz vefat ettirilir; kiminiz de bilgiden sonra (biliyorken) bir şey bilmez hâle gelsin diye ömrün en sıkıntılı çağına kadar götürülür.” Yüce Allah insanoğlunun hayat sistemi hakkında bilgi vermeye devam etmekte,

a) وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفّٰى “İçinizden kimi vefat ettirilir.” Bu ifadenin benzeri Mü’min 40/67’de de yer almaktadır. Yüce Allah bazı insanların doğumdan önce veya bebekken, çocukken ya da daha sonraki yaşlarda vefat ettirilmekte olduklarını beyan ederek, birileri neden olmadığı sürece bu konuda tek yetkinin kendisinde olduğunu belirtmek istemektedir. Bu konuda Nahl 16/70’de verilen bilgi de bu çerçevededir.

b) وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلٰىٓ اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْـًٔا “Yine içinizden kimi de ömrün en ileri (sıkıntılı, kötü) çağına kadar götürülür; ta ki bilen bir kimse olduktan sonra bir şey bilmez hale gelsin.” Yüce Allah bazı insanların ise ömrün en kötü çağı demek olan erzel-i ömre kadar yaşatıldığını, bu durumda “bilen insanın bilmez duruma getirildiği” ifade edilmektedir.

ı. Konuyla ilgili olacak şekilde Mü’min 40/67’de de şöyle buyrulmaktadır: “İçinizden daha önce vefat ettirilenler de vardır ve belli bir vakte ulaşmanız için (sizi yaşatan da O’dur). Umulur ki akledersiniz.” Burada geçen “sonra yaşlılığa ulaşanız diye” ifadesi yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc 22/5’te اَرْذَلِ الْعُمُرِ “ömrün en rezil, ileri ve ihtiyarlık çağına eriştirilmek” şeklinde zikredilmektedir.

Bu konuda ayrıca Nahl 16/70’te de şöyle buyrulmaktadır: “Sizi Allah yaratmıştır; sonra sizi vefat ettirecektir. Bilgili iken hiçbir şeyi bilmez hale gelsin diye sizden bazı kimseler ömrün en kötü, en ileri çağına kadar yaşatılacaktır.” Bu ifadeler Yâsîn 36/68’deki beyanlarla da uyumludur.

Nahl 16/70’te de ifade ettiğimiz üzere, hayatın sıkıntılı dönemine “erzel-i ömür” denmesinin muhtemel nedeni, ömrün en düşkün, en sefil, en kötü, en düşkün, zaman zaman da bazıları için bunaklık dönemi olması nedeniyledir. Burada geçen اَرْذَل erzel kelimesi Hûd 11/27’de erâzil ve Şu‘arâ’ 26/111’de el-erzelûne kalıbında Hz. Nûh’un kavmi için inkârcılar tarafından dile getirilmiştir ki, anlam onların değersizliğini beyandır. İşte manevi ve inanç olarak değil de maddî beden olarak sıkıntılı bir dönemi ifade eden bu aşama insanın bebeklik, çocukluk, gençlik, olgunluk ve yaşlılık çağından sonra hayatın en zor dönemini oluşturmaktadır.

ıı. Bu dönemde kişinin hem bedensel özellikleri zayıflamakta, hem de akıl ve muhakeme yönü gittikçe kaybolmaya başlamaktadır. Bu yüzden, âyette لِكَيْ لَا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْـًٔا “Bilgili iken hiçbir şeyi bilmez hale gelmek”ten söz edilmektedir. Çocukken veya gençken insanın sahip olduğu bilgilenme yeteneği ömrün ileri yaşlarında kaybolduğu için, önceden elde edilen bilgilerin çok önemli bir bölümü hatta bazılarında tamamı silinip gitmektedir. İnsanlar nasıl ki bebeklik ve çocukluk dönemlerinde eylemlerinden sorumlu değillerse erzel-i ‘umr denen dönemde de eğer melekeleri yok olmuş ve ne yaptığını bilemez hale gelmişlerse artık bu durumda onlar da çocuklaşmış olurlar.

İnsanların içinden kimlerin erzel-i ‘umr denen ömrün ileri çağına getirileceğiyle ilgili olarak iki görüş ileri sürülmüştür. Buna göre “bu çağ bütün insanlar için söz konusu olabilir” diyenler olduğu gibi, bunun bir ceza biçimi olması nedeniyle “sadece inkârcılar için söz konusu olabileceği” de belirtilmektedir. Tîn 95/5-6’da geçen ve iman edip salih amel işleyenlerin esfel-i sâfilîne aşamasından istisna edilmesi bu görüşü desteklemektedir.

Öte yandan, Yâsîn 36/68’de de kendilerine uzun ömür verilenlerin başaşağı çevrilmeleri bağlam gereği inkârcı insanlara yönelik bir tehdittir. Anlaşılıyor ki “erzel-i ömür” aşaması insani bir durumdur. Kişi eğer mümin ise kendisine verilen ömür ne kadar uzun olursa olsun, o bu durumda Yüce Allah’a kulluk için vesile arar ve ibadetine mümkün mertebe devam edip derece elde edebilir. Müfessir İkrime de Kur’ân okuyanların erzel-i ömüre düşmeyeceğini beyan etmiştir.(32)

Öte yandan, kişi inkârcı ise onun beden özelliklerini yitirmesi ve inkâr ettiği âleme doğru gitmesi kendisi için azabın daha dünya hayatındayken başlaması manasına gelmektedir. Erzel-i ömür çağı için elbette “hayatın ileriki yılları” manası öncelikli olarak akla gelse de, bunun her insan için standart olmadığı ve belli bir yaş telaffuz etmenin hatalı olacağı açıktır.

4. وَتَرَى الْاَرْضَ هَامِدَةً فَاِذَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَآءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَاَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَه۪يجٍ “Yeri de kupkuru (ölü) bir hâlde görürsün; biz onun (toprağın) üzerine suyu indirdiğimiz zaman bir de bakarsın ki kıpırdayıp kabarır ve her iç açıcı çiftten (bitkiler) yetiştirir.” Âyetin bu bölümünü üç başlıkta incelemek istiyoruz.

a) وَتَرَى الْاَرْضَ هَامِدَةً “Sen, yeryüzünü de kupkuru (ölü) bir halde görürsün.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen هَامِدَة hâmideten kelimesi “kurumuş”, “ölmüş” manasına gelmekte, kuraklık nedeniyle üzerinde yeşillik bulunmayan toprak parçasını öldükten sonra diriltilmeye iman etmeyenlere bir ders ve ibret olarak sunmaktadır.

Konuyla ilgili olarak ayrıca Fussılet 41/39’da da şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünü boynu bükük (çorak, kupkuru) görmen de O’nun âyetlerindendir.” Bu âyette yeryüzü için kullanılan خَاشِعَة hâşi‘aten kelimesi esasında “boynu bükük” manasına gelse de, burada bağlam gereği “cansız”, “bitkisiz”, “çorak”, “kuru”(33) gibi anlamlarda değerlendirilmelidir. Çünkü yeryüzünün huşu‘u, kuraklık nedeniyle çöküşü, perişan görüntüsü, hüsran ve kuraklıkta çökmüş hali, zillete düşmüş bir kişinin boynu bükük durumu gibi bir perişanlığı ifade eder.

Yüce Allah toprağın bu durumunu inkârcı insanlara hatırlatmakta, kibirlenerek değil, toprak gibi tevazu içerisinde hareket etmesi gerektiğini kendisine tenbihlemek istemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen هَامِدَة hâmideten kelimesi Fussılet 41/39’da yer alan خَاشِعَة hâşi‘aten kelimesini karşılarsa, her iki kelimenin ortak bir mana verdiği ve toprağın ölü bir şekilde bitkisiz ve çorak halini ifade ettiği söylenebilir.

b) فَاِذَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَآءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ “Biz onun (toprağın) üzerine suyu (yağmuru) indirdiğimiz zaman bir de bakarsın ki kıpırdayıp kabarır.” Bu ifade bir kez de Fussılet 41/39’da geçmektedir. Yüce Allah toprağın nasıl diriltildiğini beyan bağlamında üzerine yağmurun yağdırılmasını ifade etmekte ve sonrasında diriltilme anlamında toprakta değişikliklerin meydana geldiğini dile getirmektedir.

Yağmurdan yoksun toprağın hareketsiz ve çorak görüntüsünün ardından, üzerine yağmur indirildiğinde hareketsiz ve çorak toprağın yavaş yavaş hareketlendiği ve kabardığı bildirilmektedir. Burada ve bir kez de Fussılet 41/39’da geçen اهْتَزَّتْ ihtezzet fiili “kıpırdamak”, “titremek”, “depreşmek”, “hareketlenmek”, “canlanmak” manalarını içermekte, benzer şekilde Hz. Mûsâ’nın elindeki ‘asâ “değnek” için kullanılan tehtezzü fiili de bu manayı vermektedir.(34)

Aynı şekilde hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de Fussılet 41/39’da geçen رَبَتْ rabet fiili ise “kabarmak”, “şişmek” anlamını içermektedir.(35) Her iki kelimeyle birlikte yağmurun toprakla buluşması sonrasında yerde meydana gelen fiziksel değişime dikkat çekilmekte, böylece önce toprağın kıpırdayıp hareketlenmesi, sonrasında ise kabarması beyan edilmiş olmaktadır. Toprağın bu hali Yâsîn 36/33’te de belirtildiği gibi “ölü toprağın diriltilmesi” mesajıyla aynı doğrultuda yorumlanmalıdır.

c) وَاَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَه۪يجٍ “Her çeşitten (veya çiftten) iç açıcı bitkiler verir.” Yüce Allah müşriklerin öldükten sonra diriltilmeyi inkar etmelerinin yanlış olduğunu tabiatta her an gözlemlenmekte olan toprağın diriltilmesi örneğiyle vermekte, kuru toprağa yağmur yağdıktan sonra toprağın kıpırdayıp kabardığını, ardından da her güzel çiftten bitkiler meydana getirdiğini özellikle beyan etmektedir.

Burada ele alınan meseleyle ilgili olarak Kâf 50/7’de de şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünü de (uzatıp) genişlettik ve oraya ağırlıklar yerleştirdik. Orada her tür çiftten güzel (bitkiler) yetiştirdik.” Bu mesajın bir benzeri Hıcr 15/19’da şu mealde geçmektedir: “Orada miktarı ve ölçüsü belirli olan her şey (bitkiler) yetiştirdik.” İki cümle birlikte düşünüldüğünde, yaratılan her güzel çift bitkinin rastgele değil, belli bir ölçüye göre yaratıldığı anlaşılmaktadır.

Buradakiزَوْج zevc kelimesi “çift” anlamına gelirken, bir kez de Kâf 50/7’de geçen بَه۪يج behîc kelimesi de “gözlere ve gönüllere neşe ve sevinç veren, sevimli, güzel” anlamlarını içermektedir. Bu ifadeyle bağlantılı olacak şekilde Ra‘d 13/3’te de her üründen çiftler yaratıldığı beyan edilmektedir. Demek ki Yüce Allah yeryüzünde gözleri ve gönülleri huzurlu kılan her çeşitten çok güzel çiftler yaratmış, onları adeta yeryüzünün süsü olarak var etmiştir.

Yüce Allah, Zâriyât 51/49’da beyan edildiği gibi, her şeyden çiftler yaratmış, Yâsîn 36/36’da geçtiği üzere topraktan, insanlardan ve henüz insanoğlunun bilemediği varlıklardan oluşan bütün çiftleri de O var etmiştir. Yaratılan bütün çiftler elbette O’nun eseridir ve bütün bunlar çok da güzeldir.

Öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yöneltilen en önemli karşı delil, kâinat kitabından sunulan bu tür bilgilerdir. Gözünün önünde sayısızca gerçekleşen bu değişim ve dönüşümler, aklını kullanmak isteyenler için çok önemli dersler ve ibretler içermektedir. Makro ve mikro âlemdeki bu değişim ve dönüşümler, mevcut sistemin de bir gün değişeceğini ve yerini yeni bir sisteme terk edeceğini göstermektedir.

Söylemek istediğimiz şudur: Yüce Allah konuyla ilgili âyetlerde göklerin ve elbetteki gök cisimlerinin yaratılışı ile yeryüzünün ve içindeki yapının şekillendirilmesinden söz ederken, hem makro âlemde hem mikro âlemde; hem uzak âlemde, hem yakın âlemde yarattığı şeylerle ilgili üç temel bilgi vermekte ve muhatapların bu noktalarda kâinat kitabını iyice gözlemlemelerini kendilerinden istemektedir.

Göklerin güçlü, korunaklı ve süslü yapısına karşılık, yeryüzünün de geniş, ağırlıkları olan ve her türden bitkisinin süslü ve ölçülü olduğuna dikkat çekilmektedir. Yüce Allah bu sayede bir taraftan kâinatı ve zâtının eşsiz ve erişilmez kudretini tanıtmayı amaçlamakta, diğer taraftan da âhirete inanmayan müşriklere ve kâfirlere bunun mutlak surette gerçekleşeceğini çeşitli örneklerle göstermektedir.

ıı. İnsanların Mahşerde Diriltilmesi

ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ وَاَنَّهُ يُحْيِ الْمَوْتٰى وَاَنَّهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Çünkü Allah gerçeğin ta kendisidir; şüphesiz ki O, ölüleri diriltir; O, her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (durum), bu(nun sebebi şudur)”; بِاَنَّ اللّٰهَ bi ennellâhe ifadesi “çünkü muhakkak ki Allah”; هُوَ huve zamiri “işte sadece ve sadece O’dur”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; وَاَنَّهُ ve ennehû ifadesi “ve yine muhakkak ki O”; يُحْيِ yuhyî fiili “diriltmektedir, diriltir”; الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesi “ölüyü, ölüleri”; وَاَنَّهُ ve ennehû ifadesi “ve yine muhakkak ki O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kainattaki hükümranlığı bağlamında üç sıfatı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkar edenlere hem insanın yaratılış sürecinden hem de tabiattaki cansız, kuru toprağın yağmur sayesinde canlanıp kıpırdayıp kabarması ve her güzel bitki çiftlerinden bitirmesi mucizesini beyan ettikten sonra, işte asıl konuya gelmekte ve maksadın mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekmek olduğunu dile getirmektedir.

Buna göre, Yüce Allah kendisinin الْحَقّ el-hakk yani gerçeğin ta kendisi olduğunu, ölüleri de kendisinin dirilteceğini, nihayetinde her şeye gücünün yettiğini bildirmektedir. Tâhâ 20/114’te de belirtildiği gibi, gerçek hükümran olan Allah yüceler yücesidir ve her şeye elbette gücü yetmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(36)

“el-Hakk kelimesi mevcut ve sabit olandır. Böylece Yüce Allah sanki, ‘Bu izahlar, bir yaratıcının varlığına delâlet ediyor’ diye bir açıklamada bulunmuştur ki bunun neticesi de şöyle demeye varıp dayanır: Bu, birbirine zıt arazların meydana gelmesi ve aynı sırada kendi cisimlerine girmeleri bir Yaratıcı’nın varlığına delâlet eder.”(37)

ııı. Son Saat’in Gerçekliği

وَاَنَّ السَّاعَةَ اٰتِيَةٌ لَا رَيْبَ ف۪يهَا وَاَنَّ اللّٰهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ “O (Son) Saat mutlaka gelecektir; bunda hiçbir şüphe yoktur. Şüphesiz ki Allah mezarlardakileri diriltecektir.”

Âyetteki وَاَنَّ السَّاعَةَ ve enne’s-sâate ifadesi “muhakkak ki o (Son) Saat”; اٰتِيَةٌ âtiyetün kelimesi “gelici(dir), gelecektir”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yoktur”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; يَبْعَثُ yeb‘asü fiili “diriltecektir”; مَنْ فِي الْقُبُورِ men fi’l-kubûri ifadesi ise “kabirlerdekileri, kabirlerde olanları” demektir.

Burada Son Saat’in gerçekleşeceği ve Yüce Allah’ın kabirlerdekileri dirilteceği gündeme getirilmektedir.

1.وَاَنَّ السَّاعَةَ اٰتِيَةٌ لَا رَيْبَ ف۪يهَا “O (Son) Saat mutlaka gelecektir; bunda hiçbir şüphe yoktur.” Âyetin bu kısmını iki başlıkta ele almak istiyoruz.

a)وَاَنَّ السَّاعَةَ اٰتِيَةٌ “O (Son) Saat mutlaka gelecektir.” Âyetteki “Son Saat mutlaka gelecektir” ifadesi benzer şekillerde Hıcr 15/85, Tâhâ 20/15 ve Mü’min 40/59’da da zikredilmektedir. Yüce Allah Son Saat’in mutlaka gelip çatacağını beyan ederken, cümlenin başına muhakkaklık manası veren اِنَّ inne edatı getirmiş, böylece konunun önemini vurgulamıştır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc sûresinin ilk âyetinde ve daha geniş bir şekilde Nâzi‘ât 79/44’te ele alacağımız üzere, Son Saatle ilgili bilgi hiç kimseye verilmemiş, Rabbimiz bunu gaybın konusu olarak sadece kendisine saklamıştır. Neml 27/65’te beyan edildiği gibi, “Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Gaybın en önemli konularından birisi olan Son Saat, kıyâmet ve âhiret süreciyle ilgili bilgi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır.

Genellikle alametlerinden bahsedilen “kıyâmet” hakkında onun aniden geleceği defalarca beyan edilmesine ve bu konuda Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin bilgi sahibi kılınmadığı bildirilmiş olmasına rağmen,(38) alametlere dair bir literatür oluşturulması çeşitli istismarları da maalesef beraberinde getirmiştir. Meselenin bu noktadaki detayına girmeden bir âyeti hatırlatarak Son Saat’in gerçekleşmesinin nedenini beyan edeceğiz.

Yüce Allah Tâhâ 20/15’te şöyle buyurmaktadır: “Son Saat mutlaka gelecektir. Herkese, peşine koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onun gizliliğini kaldıracağım.” İşte bu âyette Son Saat’in gerçekleşme gerekçesi üzerinde durulmakta, herkesin peşine düştüğü dünyevî meşguliyetlerin karşılığını göreceği bildirilmektedir.

b) لَا رَيْبَ ف۪يهَا “Bunda hiçbir şüphe yoktur.” Âyette yer alan bir diğer ifade ise Son Saat’in mutlak sûrette gerçekleşeceğini, “bunda hiçbir şüphe bulunmadığı”nı içeren لَا رَيْبَ ف۪يهَا lâ raybe fîhâ (fîhi) ifadesidir. Bu ifade Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(39) “ecel”,(40) “Son Saat”(41) ve “Kıyâmet Günü”(42) için toplam 14 kez kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen bu ifade Son Saat’in gerçekleşeceğinde hiç kimsenin şüphesinin bulunmaması gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.

2. وَاَنَّ اللّٰهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ “Şüphesiz ki Allah mezarlardakileri diriltecektir.” Yüce Allah Son Saat’in ve sonrasındaki kıyâmet-âhiret sürecinin yaşanacağı gerçeğini beyan ettikten sonra, kabirlerde bulunanları dirilteceğini haber vermektedir. Sûrenin başından beri ele alınan konularda verilmek istenen mesaj ile bu cümlede dile getirilen husus aynı hedefi gerçekleştirmede buluşmaktadır. Buna göre, Son Saat’in de sonrasında yaşanacak olan kıyâmet-âhiret sürecinin de gerçekleşmesinin sebebi, “insanların orada diriltilmesi ve mutlak surette hesaba çekilecek olması” şeklinde belirlenmektedir.

c) Nankörlerin Olumsuz Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde bazı insanların “bilgisi, rehberi ve aydınlatıcı bir kitabı yokken” Allah hakkında tartışmakta olduklarını, Allah yolundan saptırmak için yanını eğip bükerek kibir ve azamet içinde Allah hakkında tartışmaya kalktıklarını bildirmekte, böyleleri için dünyada bir rezillik, kıyamet gününde ise yakıcı bir azap söz konusu olacağını bildirmekte, bu korkunç akıbetin önceden yapıp ettikleri yüzünden gerçekleşeceğini, Allah’ın kullarına hiçbir şekilde haksızlık edici olmadığını ifade etmektedir.

ı. Allah Hakkında Bilgisizce Tartşmacılığı

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللّٰهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُن۪يرٍ “İnsanların bir kısmı, bilgisi, rehberi ve aydınlatıcı bir kitabı olmaksızın Allah hakkında tartışmaktadır.”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan (şöylesi) vardır”; مَنْ يُجَادِلُ men yücâdilü fiili “tartışmakta olan kişi(ler)”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah hakkında”; بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayri ‘ılmin ifadesi “ilim olmadan, bilgisizce”; وَلَا هُدًى ve lâ hüden ifadesi “ve hidayetçisiz bir şekilde”;وَلَا كِتَابٍ مُن۪يرٍ ve lâ kitâbin münîrin tamlaması ise “ve aydınlatıcı kitabı da olmadan” demektir.

Burada bazı insanların Yüce Allah hakkındaki yersiz tartışmaları gündeme getirilmektedir.

Âyette sözü edilen kişinin Nadr b. Hâris veya Ebû Cehil olduğu beyan edilse(43) de, âyette herhangi bir isim zikredilmemesi sebebiyle mesajı özele indirgemektense genel bir kapsamda kabul etmek çok daha doğru olsa gerektir.

Bu ifadenin aynısı Lokmân 31/20’de, daha kısa bir cümlesi ise bu sûrenin daha önce yorumladığımız üçüncü âyetinde de geçmektedir. Yüce Allah dile getirdiği erişilmez kudretine rağmen, yine de bazı insanların Allah hakkında, O’nun tekliği, eşsiz kudreti, bilgisi ve erişilmezliği hakkında tartışıp durduğunu haber vermekte, üstelik bunu da bilgisizce, herhangi bir rehberi olmadan ve aydınlatıcı bir kitaba da dayanmadan yaptıklarını bildirmektedir.

Sûrenin üçüncü âyetinde de ele aldığımız üzere, âyette sözü edilenler “bütün insanlar” değil, içlerinden “bir kısmı”dır; kâfirler, nankörler, müşrikler, inkârcılardır; çünkü ifadenin başında yer alan مِنْ min edatı ba‘zıyet manasında cümleye bu anlamı katmaktadır. Cümlede geçen يُجَادِلُ yücâdilü fiili de “tartışmak”, “ileri geri konuşmak”, “yerli yersiz laf yetiştirmek”, “düşmanlık etmek”(44) gibi anlamlar vermekte, söz konusu kişilerin olumsuz tavırlarını mana olarak içermektedir.

Yüce Allah bu olumsuz kişilerin Allah hakkındaki tartışmaları üç şeyden yoksun olarak yaptıklarını bildirmektedir ki bunlar “bilgi”, “hidayet rehberi” ve “aydınlatıcı bir kitap”tır. “Bilgisizlik” ifadesi gayet açıktır. “Hidayetsizlik” ifadesi insanı hak ve hakikate götüren ilâhî rehberlikten yoksunluğu içermektedir. “Aydınlatıcı kitaptan yoksunluk” ise hem bilginin hem de hidayetin kaynağını oluşturan ilâhî mesajlardan mahrumiyet demektir.

Bilgi çok önemlidir; ancak bunun önemi hidayet içermesine bağlıdır. Hidayet de bir rehberlik demektir ki bunun da anlamlı ve faydalı olabilmesi aydınlatıcı ilâhî bir kitaba bağılılık şartını gerektirmektedir. Yüce Allah hakkında bilgisizce, rehbersiz bir şekilde ve aydınlatıcı kitabı olmadan tartışanların “ellerinde herhangi bir kitap bulunuyor oluşu” bir itiraz olarak sunulursa buna karşılık âyette yer alan مُن۪ير münîr sıfatını dile getirebiliriz.

Elde bulunan herhangi bir kitaptan değil, Yüce Allah’tan geldiği için aydınlatıcı bir misyonu bulunan, bozulmamış, tahrife uğramamış bir kitabın bulunması şarttır. Aslı ilahi olan Tevrât, Zebûr ve İncil bile sonradan bozuldukları için artık bütünüyle yani her bir cümlesiyle “aydınlatıcı bir kitap” misyonuna sahip değillerdir.

Bu yüzden, delilli konuşmak bilgi ile, bilgili olmak hidayet ile, hidayet sahibi olmak da ilâhî bir kitapla mümkündür ki hepsinin ucu vahye yani Yüce Allah’ın son vahyi olan Kur’ân’a dayanmaktadır. Lokmân 31/2-3’te “Kur’ân’ın muhsinler için hidayet ve rahmet oluşu”nun zikredilmesindeki maksat da budur.

Dahası Secde 32/23’te dile getirildiği gibi “Hz. Mûsâ’ya verilen ve İsrailoğullarının elinde olan el-Kitâb da vakti zamanında onlar için bir hidayet idi”; ancak sonrasında onu bozarak hidayet kaynaklığı özelliğini yitirmesine neden olmuşlardır. Teslisi “ülemeyi” savunanlar da bunu kitaptan okuyorlar; ancak onların elindeki kitap da malesef aslını koruyamamış, insanların ellerinde asırlar sonra kaleme alınarak ilâhî kitap diye sanılmıştır.

İşte bütün bunların sonucunda şunu söyleyebiliriz: Kur’ân olmadan din adına yapılan tartışmaların hiçbir kıymeti harbiyesi yoktur; ciddiye alınabilir bir tarafı yoktur; onlarla kaybedilecek bir zaman da olmamalıdır. Bizim için prensip şudur: Din adına bilgi Yüce Allah’ın verdiğidir ki buna ulaşmanın yolu da sadece ve sadece Kur’ân’dan geçmektedir. Kur’ân’ı tebliğ eden Hz. Peygamber’in sünneti de vahyin hayata aktarılmış biçimidir.

Bunun dışında ellerine geçirdikleri gece lambası kimliğindeki bilgileri güneş yerinde “aydınlatıcı kitap” sananlar, gerçek güneşi gördüklerinde onu tanıyamamakta, hatta ona bakamamaktadırlar bile. Oysa bir adı da nûr yani “aydınlık” olarak belirlenmiş olan Kur’ân sadece “aydınlık” değil, aynı zamanda münîrdir yani nurlandıran ve aydınlık saçan bir ışık kaynağıdır.

Din adına konuşmak için Kur’ân’ı referans almak bir seçenek veya lüks değil, tartışılamaz bir zorunluluktur. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette önce “bilgi”, sonra “hidayet”, sonunda ise “aydınlatıcı kitap” sıralaması sunulmaktadır.

Buna göre, bilginin anlamlı olması hidayet manasında hakikat içermesine, hidayet olması ise ilahî bir aydınlatıcı olan vahye dayanmasına bağlanmaktadır. Yol budur; gerisi derin ve korkunç bir yanılgıdır. Bilgisi hidayet içerikli olan, hidayeti de Kur’ân’dan, vahiyden şekillendirebilen yiğitlere selam olsun.

ıı. Kibrin Dünya ve Âhiretteki Feci Akıbeti

ثَانِيَ عِطْفِه۪ لِيُضِلَّ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذ۪يقُهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عَذَابَ الْحَر۪يقِ “Allah yolundan (insanları) saptırmak için yanını eğip bükerek (kibir içinde tartışmaya kalkar). Onun için dünyada bir rezillik vardır; kıyamet gününde ise ona yakıcı azabı tattıracağız.”

Âyetteki ثَانِيَ عِطْفِه۪ sâniye ‘ıtfihî tamlaması “yanını eğip bükerek”; لِيُضِلَّ liyudille fiili “saptırmak için”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; لَهُ lehû ifadesi “onun (böyle davranan kişiler) için vardır”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; خِزْي hızyün kelimesi “rezillik”; وَنُذ۪يقُهُ ve nüzîkuhû fiili “ve ona tattıracağız”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; عَذَابَ الْحَر۪يق ‘azâbe’l-harîkı tamlaması ise “yakıcı azabı” demektir.

Burada inkarcı nankör insanın ne yaptığı ve nasıl bir akıbetle karşılaşacağı gündeme getirilmektedir.

1. ثَانِيَ عِطْفِه۪ لِيُضِلَّ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolundan (insanları) saptırmak için yanını eğip bükerek (kibir içinde tartışmaya kalkar).” Yüce Allah kendisi hakkında bilgisiz bir şekilde, hiçbir hidayet rehberi ve aydınlatıcı bir kitabı olmadan mücadele eden bu insanların diğer bazı insanları Allah yolundan saptırmak için de boyun kıvırdıklarını haber vermektedir.

Âyette geçen ثَانِيَ عِطْفِه۪ sâniye ‘ıtfihî ifadesi “boynunu öteye döndürerek”, “hakka ve hakikate sırt çevirerek”,(45) “kabara kabara tartışmasını sürdürerek”, “afra tafra yaparak”,(46) “hakikati eğip bükerek” gibi kibirlilik şeklinde anlamlar içermektedir.

“Bu âyette geçen ثَانِيَ عِطْفِه۪ sâniye ‘ıtfihî ‘yanı eğip bükmek’ ifadesi, ‘kendini beğenmek’ anlamına gelen ‘boyun bükmek ve yanağını, yüzünü çevirmek’ gibi hareketlerin ifade ettiği kibir ve kendini beğenme demektir.

Yüce Allah’ın لِيُضِلَّ liyudille ifadesine gelince, bunu yâ’nın ‘damme’siyle okumak ve bu mücadele eden kimsenin, kendisine başkası tâbi olsun, böylece o kimseyi haktan saptırsın diye bu mücadeleyi yaptığına, nihayet kibrini ortaya koyduğuna delâlet eder. Böylece de bu okuyuşa göre bu kimse, hem sapkınlık ve küfrü, hem de başkasını saptırmayı bir arada yapmış demektir. Bu kelimeyi yâ’nın ‘fetha’sıyla liyadılle şeklindeki okumaya göre ise mana şöyle olur: “Onun mücadelesi, sapması neticesine vardığı için adeta onun gayesi olmuş olur.”(47)

2. لَهُ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَنُذ۪يقُهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ عَذَابَ الْحَر۪يقِ “Onun için dünyada bir rezillik vardır; kıyamet gününde ise ona yakıcı azabı tattıracağız.” Yüce Allah hem önceki âyette hem de bu âyette dile getirdiği nankör insan tipine dünyada rezil rüzva etme cezasını uygulayacağını, ayrıca mahşerde de yakıcı azaba atacağını, bu azabı kendilerine tattıracağını haber vermektedir.

Âyette yer alan خِزْي/ الْخِزْيhızy/el-hızy kelimesi Kur’ân’da 11 kez(48) geçmektedir. Bu doğrultuda âyette sözü edilen فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ “dünyada hızy”, yani dünyada yaşamaktayken çekilen her türlü “zillet, perişanlık, rüsvaylık, usanç vericilik, rezillik” demektir. Bu arada, söz konusu nankör tipin âhirette karşılaşacağı akıbet ise عَذَابَ الْحَر۪يقِ ‘azâbu’l-harîkı “yakıcı bir azap” olacaktır. Âyette yer alan الْحَر۪يق el-harîk kelimesi Kur’ân’da beş kez(49) geçmekte ve “yakıcı” manasına gelmektedir. Demek ki burada sözü edilenler için yaptıkları büyük yanlışlıkların sonucu olarak dünyada rezil rüsva olmak, mahşerde ise yakıcı bir azaba atılmak kaçınılmaz olacaktır.

ııı. Felaketin Sebebi: İnsanın Nankörlüğü

ذٰلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ يَدَاكَ وَاَنَّ اللّٰهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “(Onlara): ‘İşte bu, ellerini(zi)n öne sunduğu (yaptığınız) şeyler yüzündendir.’ (denecektir). Elbette Allah kullara asla haksızlık edici değildir.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “o, onun sebebi”; بِمَا قَدَّمَتْ bimâ kaddemet ifadesi “yapıp öne sürdüğü sebebiyledir”; يَدَاكَ yedâke ifadesi “senin iki elinin”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; لَيْسَ leyse edatı “(şöyle) değildir”;بِظَلَّامٍ bizallâmin kelimesi “hiçbir şekilde zulmeden”; لِلْعَب۪يدِ li’l-‘abîdi ifadesi ise “kullara” demektir.

Burada inkarcı nankörlerin başına gelecek sıkıntının sebebi gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ يَدَاكَ “(Onlara): ‘İşte bu, ellerini(zi)n öne sunduğu (yaptığınız) şeyler yüzündendir.’ (denecektir).” Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/182 ve Enfâl 8/51’de de geçmektedir. Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeye iman etmeyen, kendisinin kâinattaki mutlak, eşsiz ve erişilmez kudretini görmek istemeyen, Allah hakkında bilgisiz, rehbersiz ve aydınlatıcı bir kitabı bulunmadan tartışıp duranların dünyadaki rezil ve rüsva hali ile mahşerdeki yakıcı azaba atılmalarının sebebini işte bu âyette vermektedir.

Onların başına gelecek musibet elbette hem dünyadaki sıkıntılar hem de mahşerde çarptırılacakları ateş azabıyla ilgilidir. Onlar bu azabı akıl ve iradeleriyle tercih edip kendi elleriyle yapıp ettiklerinin karşılığı olarak karşılarında bulacaklardır; bu konuda çeşitli âyetlerde bilgiler zikredilmektedir.(50) “Ellerin takdim etmesi” aslında bir mecazdır ve insanın gerek düşünce, gerekse eylem olarak gerçekleştirdiği her bir faaliyeti içermektedir.

Nisâ’ 4/62’de de yer alan بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Ellerinin takdim ettikleri sebebiyle” ifadesi bu anlamı vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri ise Şûrâ 42/30’da zikredilmektedir. Demek ki insanlar kendi yaptıklarının karşılığında kendi ateşlerini hazırlamaktadırlar. Burada ektikleri küfrün ve zulmün karşılığını dünyada rezillik, mahşerde ise yakıcı ateş azabı olarak alacaklardır.

2. وَاَنَّ اللّٰهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَب۪يدِ “Elbette Allah kullara asla haksızlık edici değildir.” Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların bizzat kendilerinin kendilerine haksızlık ettiklerini, bunun sonucu olarak da kendi zulümlerinin ve haksızlıklarının sonuçlarına katlandıklarını bildirmek istemektedir.(51)

Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah’ın kullarına hiçbir şekilde zulmetmeyeceği belirtilmektedir. Buradaلَيْسَ leyse edatıyla بِ bâ/bi harfinin birlikte kullanımı “hiçbir şekilde”, “aksi düşünülemeyecek şekilde” gibi anlamlar vermekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın zulmetmesini düşünmenin bile akla ziyan olduğu vurgulanmaktadır. Kehf 18/49’da ve daha pek çok âyette yer aldığı üzere, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde zulmetmez; kullarına zulmetmeyi kesinlikle istemez;(52) işte burada da vurgulanan husus budur. Cehenneme gidenler kendi hak edişlerinin sonucu bu cezaya çarptırılmış olacaklardır.

“Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de açıkladığımız gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık etmeleri gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 2 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/30; Ahkâf 46/35.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/30 Ahkâf 46/35
• 3 - Mü’minûn 23/13; Murselât 77/21.
  • Mü'minûn 23/13 Mürselât 77/21
• 4 - Ra‘d 13/34; Tâhâ 20/127; Hacc 22/2; Secde 32/21; Zümer 39/26; Kalem 68/33.
  • Ra‘d 13/34 Tâhâ 20/127 Hacc 22/2 Secde 32/21 Zümer 39/26 Kalem 68/33
• 5 - Yâsîn 36/77.
  • Yâsîn 36/77
• 6 - Râzî, age., XXIII, 5.
• 7 - Semerkandî, age., III, 27; Taberî, age., XXI, 78-79.
• 8 - Semerkandî, age., I, 339; Taberî, age., V, 280.
• 9 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127
• 10 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12.
  • Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12
• 11 - Enbiyâ’ 21/73. 12 - Meryem 19/43. 13 - Sâd 38/22. 14 - Nâzi’ât 79/19. 15 - Şûrâ 42/52. 16 - Mü’min 40/38. 17 - A’râf 7/159. 18 - Secde 32/24. 19 - A‘râf 7/181. 20 - Raʻd 13/7. 21 - A‘râf 7/100; Tâhâ 20/128; Secde 32/26; Feth 48/20. 22 - Mü’min 40/29. 23 - Bakara 2/272; Yûnus 10/43; Neml 27/81; Kasas 28/56; Rûm 30/53; Zuhruf 43/40; Teğâbun 64/6
  • Enbiyâ 21/73 Meryem 19/43 Sâd 38/22 Nâzi‘ât 79/19 Şûrâ 42/52 Mü'min 40/38 A‘râf 7/159 Secde 32/24 A‘râf 7/181 Ra‘d 13/7 A‘râf 7/100 Tâhâ 20/128 Secde 32/26 Fetih 48/20 Mü'min 40/29 Bakara 2/272 Yûnus 10/43 Neml 27/81 Kasas 28/56 Rûm 30/53 Zuhruf 43/40 Teğâbun 64/6
• 24 - Ahkâf 46/30. 25 - Âl-i İmrân 3/3-4. 26 - Bakara 2/2, 185; İsrâ’ 17/9; Sebe’ 34/6; Cinn 72/2.
  • Ahkâf 46/30 Âl-i İmrân 3/4 Bakara 2/2 Bakara 2/185 İsrâ 17/9 Sebe' 34/6 Cinn 72/2
• 27 - Esed, age., s. 667. 28 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 331. 29 - İslâmoğlu, age., s. 639. 30 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 379.
• 31 - Zemahşerî, age., IV, 173.
• 32 - Râzî, age., XX, 77.
• 33 - Semerkandî, age., III, 228, Taberî, age., XXIV, 122; Zemahşerî, age., IV, 196.
• 34 - Neml 27/10; Kasas 28/31. 35 - Semerkandî, age., III, 228, Taberî, age., XXIV, 122; Zemahşerî, age., IV, 196.
  • Neml 27/10 Kasas 28/31
• 36 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30
• 37 - Râzî, age., XXIII, 9-10.
• 38 - En‘âm 6/59; A‘râf 7/187-188; Enbiyâ’ 21/109; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Muhammed 47/18; Cinn 72/25; Nâzi‘ât 79/42-44.
  • En‘âm 6/59 A‘râf 7/188 Enbiyâ 21/109 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Muhammed 47/18 Cinn 72/25 Nâzi‘ât 79/44
• 39 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 40 - İsrâ’ 17/99. 41 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 42 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32
• 43 - Râzî, age., XXIII, 11.
• 44 - Semerkandî, age., III, 27; Taberî, age., XXI, 78-79; .
• 45 - Esed, age., s. 669. 46 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 380. 47 - Râzî, age., XXIII, 11.
• 48 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussılet 41/16. 49 - Âl-i İmrân 3/181; Enfâl 8/50; Hacc 22/9, 22; Burûc 85/10.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16 Âl-i İmrân 3/181 Enfâl 8/50 Hacc 22/9 Hacc 22/22 Burûc 85/10
• 50 - Bakara 2/95; Âl-i İmrân 3/182; Nisâ’ 4/62; Enfâl 8/51; Hacc 22/10; Kasas 28/47; Rûm 30/36; Şûrâ 42/30, 48; Cum‘a 62/7.
  • Bakara 2/95 Âl-i İmrân 3/182 Nisâ 4/62 Enfâl 8/51 Hacc 22/10 Kasas 28/47 Rûm 30/36 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/48 Cum‘a 62/7
• 51 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117, 182; A‘râf 7/160, 177; Enfâl 8/51; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; Hacc 22/10; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Fussılet 41/46; Kâf 50/29. 52 - Mü’min 40/31.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 Âl-i İmrân 3/182 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Enfâl 8/51 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 Hacc 22/10 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Fussilet 41/46 Kâf 50/29 Mü'min 40/31