Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 90-97. âyetlerinde ilahi ölçülerden örnekleri, yeminlere sadakatın gerekliliğini, erişilmez kudretini, insanların nankörlüklerini, dünyalıkların geçiciliğini, iyi davranışların dünyada ve mahşerdeki karşılıklarını ele almaktadır.

a) İlâhî Buyruklar ve Yeminler

Yüce Allah, sûrenin 90-93. âyetlerinde en temel üç emir ve yasağını şöyle hatırlatmaktadır: “Muhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder; çirkin işleri, fenalığı ve azgınlığı da yasaklar. O, (gerçekleri) hatırlayasınız diye size öğüt veriyor.”

Ardından, antlaşma yapıldığı zaman, Yüce Allah’ın ahdini yerine getirme ve Allah’ı şahit tutarak, yeminini pekiştirdikten sonra yeminleri bozmamak gerektiği, çünkü Allah’ın insanların yapmakta oldukları şeyleri çok iyi bildiği beyan edilmektedir.

Daha sonra, yine yeminlere sadakat göstermekle ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Bir toplum diğer bir toplumdan (sayıca ve malca) daha kabarık (çok) olduğu için yeminlerinizi, aranızda bir fesat aracı edinerek ipliğini sağlamca büktükten sonra, çözüp bozan (kadın) gibi olmayın! Allah, bununla (bu düşünceniz ve eyleminizle) sizi imtihan etmektedir. Hakkında ihtilafa düşmekte olduğunuz şey(ler)i kıyamet gününde mutlaka size açıklayacaktır.”

Nihayet, dilemesi durumunda Yüce Allah’ın herkesi bir tek ümmet kılabileceği, fakat dileyeni/layık gördüğünü saptırıp dileyeni/layık gördüğünü de doğru yola ileteceği, yapılan her şeyden insanların sorumlu tutulacağı bildirilmektedir.

ı. Üç Emir ve Üç Yasak

اِنَّ اللّٰهَ يَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْاِحْسَانِ وَا۪يتَآئِ ذِي الْقُرْبٰى وَيَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “Şüphesiz ki Allah adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder; çirkinliği, fenalığı ve azgınlığı da yasaklar. (O, gerçekleri) hatırlayasınız diye size öğüt vermektedir.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَاْمُرُ ye’muru fiili “emreder, emretmektedir”; بِالْعَدْلِ bi’l-‘adli kelimesi “adaletle, adaleti”; وَالْاِحْسَانِ ve’l-ihsâni sözcüğü “ve güzel davranmakla, güzel davranmayı”;وَا۪يتَآئِ ذِي الْقُرْبٰى ve îtâi zi’l-kurbâ tamlaması “ve yakınlara yardım etmeyi”;وَيَنْهٰى ve yenhâ fiili “ve yasaklar, yasaklamaktadır”; عَنِ الْفَحْشَآءِ‘ani’l-fahşâi kelimesi “(her türlü) çirkinlikten”; وَالْمُنْكَرِve’l-münkeri sözcüğü “ve fenalıktan”;وَالْبَغْيِ ve’l-bağyi kelimesi “ve azgınlıktan”; يَعِظُكُمْ ye‘ızuküm fiili “size nasihat eder, emreder”; لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ le‘alleküm tezekkerûne ifadesi ise “umulur ki (gerçekleri) hatırlarsınız” demektir.

Burada İslam inanç ve ahlak sisteminin en önemli ilkelerinden üç emir ve üç yasak gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ اللّٰهَ يَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْاِحْسَانِ وَا۪يتَآئِ ذِي الْقُرْبٰى “Şüphesiz ki Allah adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder.” Yüce Allah pekiştirici bir edatla başladığı bu cümlede üç şeyi amretmekte, bu bağlamda mutlak anlamda adaleti ve doğruluğu, samimi ibadet ve itaati, bir de yakınlara yardımı öngörmektedir.

a) Âyette geçen الْعَدْل el-‘adl kelimesi ‘a-d-l kökünden türetilmiştir ve Kur’ân’da 28 yerde kullanılmaktadır. Bu kökten gelen kelimeler “dengeli yapmak”,(1) “adaletli davranmak”,(2) “adalet”(3) “sözde/konuşmada adalet”,(4) “kararda adalet”,(5) “doğru şâhitlik”,(6) “ekonomik ilişkilerde adalet”,(7) “fidye vermek”,(8) “fidye”(9) ve “şirk koşmak”(10) manalarında kullanılmaktadır.

“Adalet” kavramı öncelikle inanç bağlamında düşünülmelidir. Buna göre “bir şeyi yerli yerince yapmak” anlamına gelen “adalet”, inançta Yüce Allah’ı tek ilah olarak kabul etmek, yani tevhidi benimsemek demektir. Bunun zıddına olarak “bir şeyi yerinden etmek” manasına gelen “zulüm” ise Lokmân 31/13’e göre inançta “şirk”i karşılamaktadır. Bunun ötesinde adalet, bütün insan ilişkilerinde gözetilmesi gereken, doğruluk, dürüstlük ve hakkaniyet ölçülerinde hareket etmek demektir. Kur’ân’da insan ilişkilerinde adaletin en temel toplumsal değerlerden birisi olduğu çeşitli âyetlerde ve oldukça manidar ifadelerle zikredilmektedir. Önemine binaen bazı âyetleri meal olarak hatırlatmak istiyoruz.

ı. Nisâ’ 4/135: “Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendini, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun. (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakındır. Hislerinize uyup adaletten sapmayın, (şahitliği) eğer, büker (doğru şahitlik etmez), yahut şâhidlik etmekten kaçınırsanız (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Burada “adalet” anlamına aldığımız kelime el-kıst sözcüğüdür ki Kur’ân’da 15 kez(11) geçmektedir.

el-‘Adl kelimesinden farklı olarak el-kıst sözcüğüne anlam alanında hak edilen ödülün tastamam değil de çok daha fazlasının verilmesi şeklinde bir açılımın bulunmasına engel bir durum yoktur. Buna göre, âyette verilmek istenen mesaj, kişinin kendisinin, ana babasının, yakınlarının, fakirlerin veya zenginlerin aleyhinde bile olsa adaletten ayrılmaması ve “Allah için şahitliği ayakta tutması”dır.

Burada bir taraftan fakirlerin acınarak, onlara merhamet duygusuyla adaletten ayrılmamak gerektiği belirtilmişken, diğer taraftan da zenginlere şirin gözükmek için böyle bir davranış ortaya koymak kesinlikle yasaklanmaktadır. Esasında kişilerin kayrılması duygusuna karşılık, Yüce Allah kendisinin kullarına diğer insanlardan çok daha yakın olduğu ifade edilerek adaletin ayakta tutulmasının önemine dikkat çekilmektedir. Devletin ve toplumun en temel değerlerinden birisi olan bu kavramdan hareketle bir anlamda “adalet, devletin dini” olarak tanımlanabilir.

ıı. Mâide 5/8: “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi âdil davranmamaya itmesin. Adaletli olun; bu, Allah’a karşı duyarlılığa daha çok yakışan (bir davranış)tır. Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun. Allah yaptıklarınızı hakkıyle bilmektedir.” Bu âyette de gayet açık bir şekilde önceki âyette olduğu gibi Yüce Allah adına adaleti şahitlikle ayakta tutmak emredilmekte, bir topluluğa ve elbette bir şahsa herhangi bir konuda duyulan öfke ve kızgınlığın başka konularda onlar hakkında adaletsizliğe sevk etmemesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan ı‘dilû “siz adaletli olun” ifadesi, adalet üzere yaşamayı, adaleti bir hayat nizamı olarak görmeyi, adaletten ayrılmamayı hayatın bir parçası haline getirmeyi öngörmekte, böyle bir davranışın muttaki olmaya yani sorumluluğunu bilip sorumlu davranmaya ya da duyarlılık göstermeye çok daha uygun ve elverişli olduğunu bir ilkeye dönüştürmektedir.

ııı. Kur’ân’a göre “adalet” son derece önemli bir kavramdır. Sırf bu sebepledir ki Mümtehıne 60/8’de müslüman olmayanlarla ilişkimizi ve iletişimimizi düzenlemek bakımından şöyle bir beyan yer almaktadır: “Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranmanızı yasaklamaz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever.”

İşte bu âyette “devletin dini adalettir” denircesine gayr-ı müslimlerle olan iletişimimizde adaletten ayrılmamak zorunda olduğumuz belirtilmektedir. “Allah adaletli davrananları sever” ifadesi başkalarına karşı da adaletli olmamız gerektiğini dolaylı bir şekilde ortaya koymakta, insan ilişkilerimizde zulmü devre dışı bırakmamız gerektiğini özellikle öğretmektedir. Küfürle yaşanır ama zulümle yaşanmaz. Zulmü ortadan kaldıracak temel değer ise adaletin hayata hakim kılınmasıdır. Daha önce yorumladığımız üzere Nahl sûresinin 76. âyetinde adaleti emredenlerin sırât-ı müstakîm üzere oldukları haber verilmekte, böylece adalet ile istikametin birlikteliği ortaya konulmaktadır.

ıv. Yüce Allah Rahmân 55/7’ye göre “kâinatı bir ölçü ile”, İnfitâr 82/7’ye göre de “insanı adalet üzere yani dengeli, her şeyini yerli yerinde” yaratmış, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de insanın kendisine, çevresine ve Allah’a karşı adaletli olmasını emretmiştir. Hayat bir adalet terazisi gibi dizayn edilmiş, muhatapların da ona göre davranmaları gerektiği beyan edilmiştir.

b) Âyette yer alan “ikinci emir” الْاِحْسَان el-ihsândır. İhsân, “güzel davranmak, işini düzgün yapmak” ve “birine iyilik yapmak” demektir. Hz. Peygamber’in hadisinde ihsân şöyle tarif edilmiştir: “İhsân Allah’ı görüyormuşsun gibi ibadet etmektir; sen O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.”(12) Bir başka hadiste ihsân, “her şeyde güzel davranmak”(13) şeklinde tarif edilmektedir. İhsân’ın “insanlara güzel davranmak” manası ise “Kendin için istediğini kardeşin için de isteyinceye kadar iman etmiş olmazsın”(14) hadisinde gayet güzel bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Adâlet ve ihsân’ın emredilmesiyle ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Buna göre Râzî şu bilgileri aktarmaktadır: “Âlimler, bu ayetin tefsiri hususunda çok söz söylemişlerdir. Mesela, İbn Abbas’ın rivayetlerinin birinde ‘Adâlet, Allah’tan başka ilah olmadığına şehâdet etmek; ihsân, farzları yerine getirmektir’ demiş; bir başka rivayetinde ise ‘Adâlet, Allah’ın eşi-ortağı olmadığını söylemen; ihsân, Allah’a sanki görüyormuş gibi ibadet etmen ve kendin için arzuladığın herşeyi insanlar için arzulamandır.

Eğer o insan bir mü'min ise, onun imanının artmasını arzu edersin; yek eğer bir kâfir ise, İslâmî açıdan kardeşin olmasını (imana girmesini) arzu edersin’ demiştir. Yine ondan gelen bir üçüncü rivayette ise, ‘Adâlet, tevhid; ihsân ise, tevhidde ihlaslı olmaktır’ demiştir. Başkaları da ‘Yüce Allah buradaki adâlet ile, işlerdeki ve fiillerdeki adaleti ve iyiliği; ihsân ile de sözlerdeki (adalet) ve iyiliği kastetmiştir. Bu nedenle, yaptığın hep adalet, söylediğin de hep ihsan olmalıdır’ demişlerdir.”(15)

c) Âyette yapılması emredilen görevlerin “üçüncüsü” ise ا۪يتَآئِ ذِي الْقُرْبٰ îtâi zi’l-kurbâ yani “yakınlara yardım etmek” şeklinde belirlenmektedir. Bu ifade müslümanların yakınlarında bulunan kişilere ekonomik yardımlar yapmasını, onlarla ilgilenmesini içermektedir. Elbette “yakınlar” öncelikle kişinin kan ve sıhriyyet (hısımlık) ile bağlı olduğu kişilerdir.

Ancak İslam fakirleri dini tanımlarıyla ele almadığı için bütün mağdurlarla ilgilenilmesi gerektiğini söylemek yanlış olmasa gerektir. Esasında yakın ve yakında olanlarla ilgilenmek nasıl ki bir görev ise, mağdur ve muhtaç olanlara yakın olmak da ayrıca bir görevdir. Bu haliyle vahyin bu çok önemli ilkeler içeren âyetinde evrensel bir mesaj verildiğini söylemek durumundayız.

2. وَيَنْهٰى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ “çirkinliği, fenalığı ve azgınlığı da yasaklar.” Yüce Allah üç temel ilkeyi farz olarak emrettikten sonra bunların zıddına olacak şekilde üç tane davranışı da şiddetle yasaklamaktadır.

a) Yasaklanan davranışlardan birisi, Kur’ân’da yedi kez(16) geçen الْفَحْشَآء el-fahşâ’ kavramının kapsamına giren “her türlü cinsel içerikli çirkin davranış”, yani bir anlamda “edepsizlik” olarak belirlenmiştir. Bu kavram âyetin başındaki üç emrin ilki olan adaletin zıddı olarak kabul edilirse fahşâ kelimesine “zulüm” manası verilebilir. Kur’ân’da söz konusu kelimeyle aynı kökten gelen فَاحِشَة fâhışeh sözcüğü de 13 kez(17) kullanılmaktadır. Bu konuda Kur’ân’da geçen kelimelerden birisi de فَاحِشَة fâhışeh sözcüğünün çoğulu olan الْفَوَاحِش el-fevâhış’tir.

Rabbimizin bu ve benzer âyetlerde haram kıldığını haber verdiği konulardan birisi الْفَوَاحِش el-fevâhış denen açık ve gizli bütün “çirkinlikler”dir. Kur’ân’da dört kez yer(18) alan الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi “açık ve gizli yüz kızartıcı, utanç verici, çirkin her bir davranış” demektir. Gerek giysiler anlamında, gerekse yiyecekler anlamında insan kaynaklı yasakların değil, Yüce Allah’ın belirlediklerinin önemli olduğu unutulmamalıdır.

Âlimlerimize göre “açık çirkinlik”lerden kasıt, hac esnasındaki çıplak tavaftır; yani bir anlamda açıktan görünen çirkinliklerdir. “Gizli olanı” ise hem görünmeyen yerde ve gizlice yapılan zinadır;(19) hem de insanın kalbinden geçirdiği, başkalarının görmediği duygular, planlar, arayışlar vs. her türlü masiyetlerdir.(20)

b) Bu âyette yasaklanan şeylerden ikincisi الْمُنْكَر el-münker kelimesiyle ifade edilmektedir. Kur’ân’da 37 kez geçen n-k-r kökünden kelimeler isim kalıbında birtakım âyetlerde “bilinmeyen, tanınmayan”(21) manasına gelmekte, başka bazı âyetlerde ise “kötü, çirkin, zararlı”(22) gibi manalarda kullanılmaktadır.

Buna göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْمُنْكَر el-münker kelimesi âyetteki ikinci emir olan “ihsân”ın zıddıdır ki burada maksat güzelliklerin tersi olan her türlü kötülüğü, çirkinliği ve zararlı şeyleri kapsamaktadır. Münker “aklın, şeriatin ve geleneğin reddettiği her şey”dir. Münker sonunda Yüce Allah’ın ateş vaadini gerçekleştirecek her şeydir.(23)

Esasında bu kavram Kur’ân’da bazı âyetlerde el-ma‘rûf kelimesiyle birlikte kullanıldığı için “bilinenin ve iyi olan”ın zıddına “bilinmeyen ve kötü olan” her bir şey için kullanılmaktadır. Hz. Peygamber’in bir hadisinde, bu kavram ve Müslümanların bununla karşılaştıklarında takınması gereken tavırla ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Her kim bir münker yani kötülük ve çirkinlik görürse onu eliyle düzeltsin; buna gücü yetmezse diliyle düzeltsin; buna gücü yetmezse (hiç olmazsa) kalbiyle buğzetsin ki bu da imanın en zayıf noktasıdır.”(24)

c) Âyette yasaklanan “üçüncü” davranış ise الْبَغْي el-bağy’dir. A‘râf 7/33 ve Şûrâ 42/39’da da geçen الْبَغْي el-bağy kelimesi “(haksız yere) azgınlık, isyankârlık veya saldırganlık” demektir. Önce zikredilen üç emrin üçüncüsü olan “yakınlara bakma”nın zıddı olarak onlarla ilgilenmenin, onların hakkını ve hukukunu gasp etmenin burada söz konusu edildiği söylenebilir.

Âyette yasaklanan el-bağy denen davranış, “haddini aşarak cana kıymak, mala, namusa, haysiyete ve hukuka tecavüz, zulüm içerikli her bir davranış ve küstahlık” olarak kabul edilmelidir. Bu kelimenin geçtiği A‘râf 7/33’te بِغَيْرِ الْحَقّ “Haksız yere” kaydının düşülme sebebi, kişinin maruz kaldığı bu tür bir eyleme karşılık verme hakkının daima bulunduğuna işaret etmektir.

3. يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “(O, gerçekleri) hatırlayasınız diye size öğüt vermektedir.” Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/90’da üç emir ve üç yasağı beyan ederek, esasında inançtan davranışa, ahlaktan âdâba kadar insan hayatını çepeçevre kuşatan en temel alanları özetlemekte ve insanın nasıl sorumlu bir varlık olduğunu ortaya koymaktadır. Burada sayılan husular büyük oranda sosyal hayatı içerdiği için, İslâm dininin toplumsal bir din olduğu ve insanların birbirlerine karşı sorumluluk ve yükümlülüklerinin bulunduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi bir umut veya beklenti şeklinde değil de doğrudan gerekçe bildirdiği için tercümeyi “(gerçekleri) hatırlayasınız diye” şeklinde vermeyi tercih ettik. Eğer “hatırlarsınız ümidiyle” tercümede Yüce Allah için “beklenti” şeklinde uygun olmayan bir boyut devreye gireceği için böyle bir ifade kullanmamayı tercih ettik.

Buradaki يَعِظُ ye‘ızu fiili, dilimizde kullandığımız ve insanların birbirlerine yönelttikleri türden bir manada “nasihat etmek” içeriğiyle sınırlı görülmemelidir. Âyetin başındaki يَاْمُرُ ye’muru ve يَنْهٰى yenhâ fiilleri, يَعِظُ ye‘ızu fiilinin yapılması gerekenler için “farz”, kaçınılması gerekenler için ise “haram”lık ifade ettiğinin bir delilidir. Yüce Allah’ın tavsiyesi, nasihati ve öğüdü elbette sıradan bir durum değil, büyük bir yükümlülük manasını da içermektedir.

Bu arada âyetin sonunda yer alan لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ le‘alleküm tezekkerûne ifadesi de “gerçeklerin hatırlanması” anlamında Yüce Allah’ın insanın fıtratına yazdığı temel değerlerin farkına varılması ve onların hatırlanması, sonuçta verilen emirlerin gereklerinin de yerine getirilmesi manasına gelmektedir. Âyetin muhtevasından bakıldığında bu üç emrin ve üç yasağın insan fıtratına işlendiğini, önyargılarla hareket edilmemesi durumunda insan fıtratının ve vicdanının bu altı prensibi yadırgamayacağı, yani reddetmeyeceği ifade edilmelidir.

Önceki âyette “kitabın her şeyin açıklaması” olduğu beyan edildikten sonra bu âyetin getirilmesi, prensip olarak bütün iyi, güzel ve faydalı şeylerle, kötü, çirkin ve zararlı şeylerin kitapta yani Kur’ân’da açıklandığı manası kaçınılmaz olur. Buna göre Kur’ân, “gerçekleri açıklayan, müminler için rehberlik, rahmet ve müjdeler içeren bir kitap” olarak tanıtılmış demektir.

ıı. Yeminleri Bozmamak Gerektiği

وَاَوْفُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ اِذَا عَاهَدْتُمْ وَلَا تَنْقُضُوا الْاَيْمَانَ بَعْدَ تَوْك۪يدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللّٰهَ عَلَيْكُمْ كَف۪يلًا اِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ “Antlaşma yaptığınız zaman, Allah’ın sözünü yerine getirin ve Allah’ı üzerinize şahit tutarak, pekiştirdikten sonra yeminleri bozmayın! Şüphesiz ki Allah yapmakta olduğunuz şeyleri bilir.”

Âyetteki وَاَوْفُوا ve evfû emri “ve yerine getirin”; بِعَهْدِ اللّٰهِ bi‘ahdillâhi tamlaması “Allah’a verilen sözü”; اِذَا عَاهَدْتُمْ izâ ‘âhedtüm ifadesi “söz verdiğiniz zaman”;وَلَا تَنْقُضُوا ve lâ tenkudû emri “ve bozmayın”; الْاَيْمَان el-eymâne kelimesi “yeminleri”; بَعْدَ تَوْك۪يدِهَاba‘de tevkîdihâ ifadesi “onları pekiştirdikten sonra”; وَقَدْ جَعَلْتُمُ ve kad ce‘altüm fiili “ve elbette kıldınız, yaptınız, kılmıştınız, edinmiştiniz”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”; كَف۪يلًا kefîlen kelimesi “kefil, şahit”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; مَا تَفْعَلُونَ mâ tef‘alûne ifadesi ise “yapmış, yapmakta olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’a verilen sözlerle Allah şahit tutularak yapılan yeminlerin bozulmaması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَاَوْفُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ اِذَا عَاهَدْتُمْ “Antlaşma yaptığınız zaman, Allah’ın sözünü yerine getirin!” Yüce Allah sosyal hayatın sağlıklı bir şekilde devamı noktasında insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiğini hükme bağlamaktadır. Konuyla ilgili olarak Mâide 5/1’de “Sözleşmelere sadakat gösterin” buyrulduğu gibi, En‘âm 6/152’de de “Allah’a (verdiğiniz) sözü tutun” emri yer almakta, İsrâ’ 17/34’te ise “Verdiğiniz sözü de yerine getirin! Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir” beyanına yer verilmektedir.

Verilen sözlerin gereğinin yerine getirilmesiyle ilgili olarak Mâide 5/1, En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/34 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için hayati bir önem arz eden bu konuya değinmekte ve verilen sözlerin tutulmasını, çünkü sözlerden de akitlerden de sözleşmelerden de muhatapların mahşerde sorgulanacağını haber vermektedir.

Bu konuyu Mâide 5/1’de geniş bir şekilde ele almıştık. Ayrıca Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32’de عَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâhi yani “Allah’a verilen söz” konusunu detaylı olarak ele alacağız. Âyetteki “ahd” kavramı çerçevesinde Kur’ân’da 8 kez(25) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâhi “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir.

“Ahde vefa” yani ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, insanların birbirlerine çeşitli vesilelerle verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir. Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün meşru sözleri tutmak demektir. Bu çerçevede Bakara 2/27, 177, Mâide 5/1, En‘âm 6/152, Ra‘d 13/19-24, Nahl 16/91, İsrâ’ 17/34, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32 gibi âyetlerde ele alınan konular bu bağlamda çeşitli bilgiler yer almaktadır.

Hz. Peygamber (as), emanete riayetin ve verilen sözü tutmanın ne kadar önemli olduğunu beyan etmek üzere münafıkların çeşitli özelliklerini sayarken dört davranışa dikkat çekmektedir: “Emanete ihanet etmek, konuştuğunda yalan söylemek, söz verdiğinde sözünde durmamak ve düşmanlığında haddi aşmak.”(26) Nebî (as)’ın özetlediği bu davranış bozuklukları, aslında fıtrat sözleşmesini bozmanın ve şeytandan yana olmanın bir sonucudur.

Aynı şekilde Enes (ra), Hz. Peygamber’in bir hutbesinde şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Dikkat edin, emaneti olmayanın imanı yoktur; ahdi olmayanın da dini yoktur.”(27) Bu son derece çarpıcı ve sarsıcı tanıtımdan sonra başka bir söze ihtiyaç olmadığını ifade etmek durumundayız.

2. وَلَا تَنْقُضُوا الْاَيْمَانَ بَعْدَ تَوْك۪يدِهَا وَقَدْ جَعَلْتُمُ اللّٰهَ عَلَيْكُمْ كَف۪يلًا “Allah’ı üzerinize şahit tutarak, pekiştirdikten sonra yeminleri bozmayın!” Yüce Allah üzerlerine kendi zatını şahit tutarak yemin edenlerin yeminlerini bozmamaları gerektiğini beyan etmektedir. Bunun sebebi, İsrâ’ 17/34’te de belirtildiği gibi verilen sözlerden dolayı sahiplerinin sorgulanacağı gerçeğidir.

Âyette geçen بَعْدَ تَوْك۪يدِهَاba‘de tevkîdihâ “onları pekiştirdikten sonra” ifadesi Bakara 2/225’te sözü edilen düşünmeden, ağız alışkanlıklarıyla yapılan yemîn-i lağvı yani “kasıtsız yeminleri” devre dışı bırakmaktadır. Çünkü Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da da belirtildiği gibi, bu tür yapılan yeminlerden dolayı sahipleri sorumlu tutulmayacaktır. Bu arada âyette geçen كَف۪يل kefîl sözcüğü de bağlam gereği olarak “şahit, vekil, gözetleyici”(28) manasına gelmekte ve bu kelimenin de içinde yer aldığı cümle ise “hâl cümlesi” olurak kabul edilmektedir.

Bu âyette ele alınan konunun genel manada yapılan yeminler ve sözleşmelerden ziyade, özel olarak müşriklerin müminlere yönelik gerçekleşen baskılarına göğüs germeleri ve imanlarında sebat göstermeleri yani Feth 48/10. âyet gereği Hz. Peygamber’e yaptıkları biata sadakat göstermeleri de olabilir.(29) Verilmek istenen mesaj böyle de yorumlanabilir; ancak bu yorum âyetin mesajını daraltacağı gibi evrensel bir buyruğun tarihsel kalması sonucunu da beraberinde getirebilir.

Konuyu ele aldığımız bu bağlamda tutulmaması gereken yeminlerin bulunduğunu da hatırlatmalıyız. Bakara 2/224’te şöyle buyrulmaktadır: “Yeminlerinizden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmenize, O’ndan sakınmanıza ve insanların arasını düzeltmenize engel kılmayın! Allah işitendir; bilendir.”

İşte bu âyette de dile getirildiği gibi insanlar yapılması gereken görevleri yapmamak için yemin ederlerse böyle bir yeminin geçerli olmadığı da unutulmamalıdır. Nitekim Tahrîm 66/1-2’de bu konuda verilen şu örnek bilgi de harikadır: “Ey Peygamber! Eşlerinin rızasını gözeterek Allah’ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun? Allah çok bağışlayandır; çok esirgeyendir. Allah, (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı size farz kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O, bilendir; hikmet sahibidir.”

3. اِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ “Şüphesiz ki Allah yapmakta olduğunuz şeyleri bilir.” Yüce Allah yaptığı uyarının sonunda insanların yapıp ettiği her ne varsa onları bildiğini, kalplerinde sakladıklarından da açığa vurduklarından da haberdar olduğunu, dolayısıyla yapılan yeminlerin sahiplerinin hem kalplerinin kazanımlarını hem de eylemlerini gayet iyi bildiğini haber vermektedir. Bu ifade ile hem olumlu manada insanların gösterdikleri sadakatin karşılıksız bırakılmayacağı mesajı verilmekte, hem de inkârcılara bu anlamda gözdağı amaçlanmaktadır.

ııı. Yeminlere Sadakat Gerekliliği

وَلَا تَكُونُوا كَالَّت۪ي نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ اَنْكَاثًا تَتَّخِذُونَ اَيْمَانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ اَنْ تَكُونَ اُمَّةٌ هِيَ اَرْبٰى مِنْ اُمَّةٍ اِنَّمَا يَبْلُوكُمُ اللّٰهُ بِه۪ وَلَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ مَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “Bir toplum diğer bir toplumdan daha kabarık (çok, güçlü) olduğu için, yeminlerinizi aranızda bir bozgunculuk aracı edinerek ipliğini sağlamca büktükten sonra, çözüp bozan (kişiler) gibi olmayın! Allah bununla (bu eyleminizle) sizi imtihan etmektedir. Hakkında anlaşmazlığa düşmekte olduğunuz şeyi kıyamet gününde mutlaka size açıklayacaktır.”

Âyetteki وَلَا تَكُونُوا ve lâ tekûnû emri “ve sakın (şöyle) olmayın”; كَالَّت۪ي نَقَضَتْ kelleti nekadat ifadesi “söküp bozan kadın gibi”; غَزْلَهَا ğazlehâ tamlaması “onun ipini”; مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ min ba‘di kuvvetin ifadesi “kuvvetlendirdikten sonra”; اَنْكَاثًا enkâsen sözcüğü “kıldan üretilen iplikleri”; تَتَّخِذُونَ tettehızûne fiili “ediniyorsunuz”; اَيْمَانَكُمْ eymâneküm tamlaması “sizin yeminlerinizi”; دَخَلًا dehalen kelimesi “kandırma, aldatma (sebebi)”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; اَنْ تَكُونَ اُمَّةٌ en tekûne ümmetün ifadesi “bir topluluğun olması”; اَرْبٰى erbâ kelimesi “daha çok”; مِنْ اُمَّةٍ min ümmetin ifadesi “(diğer) bir topluluktan”; اِنَّمَا يَبْلُوكُمُ innemâ yeblûküm ifadesi “mutlak surette sizi dener, denemektedir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; وَلَيُبَيِّنَنَّ ve leyübeyyinenne fiili “ve muhakkak ki açıklayacaktır”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; مَا كُنْتُمْ mâ küntüm ifadesi “olduğunuz şeyi”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; تَخْتَلِفُونَ tahtelifûne fiili ise “ihtilaf etmektesiniz, ihtilan etmiş olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada yeminini bozmanın kötü bir şey olduğu bu işi yapan bir kadın üzerinden örneklendirilen ifadeler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَكُونُوا كَالَّت۪ي نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ اَنْكَاثًا تَتَّخِذُونَ اَيْمَانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ اَنْ تَكُونَ اُمَّةٌ هِيَ اَرْبٰى مِنْ اُمَّةٍ “Bir toplum diğer bir toplumdan daha kabarık (çok, güçlü) olduğu için, yeminlerinizi aranızda bir bozgunculuk aracı edinerek ipliğini sağlamca büktükten sonra, çözüp bozan (kişiler) gibi olmayın!” Yüce Allah önceki âyette dikkat çektiği yeminlere sadakat konusunu bu âyette de devam ettirmekte ve yeminleri bozmamayla ilgili olarak çok önemli bir benzetmeye yer vermektedir.

a) وَلَا تَكُونُوا كَالَّت۪ي نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ اَنْكَاثًا “İpliğini sağlamca büktükten sonra, çözüp bozan (kadın veya kişiler) gibi olmayın!” Âyette geçen ancak ismi verilmeyen kadının kim olduğuyla ilgili olarak bunun Kureyşli Râyıta veya Reyte ya da Harkâ’ isimli bir kadın olduğu, hem kendisinin hem de cariylerinin ip eğirdiği, sağlamlaştırdıktan sonra onları bozduğu rivayet edilmektedir.(30) Âyette isim geçmemesi nedeniyle, bunun genel bir benzetme olduğunu kabul edip, yeminlerini sağlam bir güvence olarak sunduktan sonra bundan vazgeçerek karşı tarafı aldatmamak gerektiği üzerinde durulduğunu kabul etmek çok daha doğru bir yaklaşım olsa gerektir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَقَضَتْ غَزْلَهَا nekadat ğazlehâ ifadesi “ipi söküp bozmak” manasına gelmekte, yine sadece bu âyette zikredilen اَنْكَاث enkâs sözcüğü ise nekes kelimesinin çoğuludur ve “kıldan üretilen iplikler” demektir.(31) Demek ki bu kadın ipleri güzelce eğirip dokuduktan sonra onları kesip parçalıyor, sağlamlaştırdığı ipleri gevşetip bozuyor, sonrasında aynı işlemleri tekrar tekrar yapıyordu. Bu tekrar işlemi yeminleri sıkça bozanların durumunu anlatmakta olan bir benzetme unsuru olarak da görülebilir.

b) تَتَّخِذُونَ اَيْمَانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ “Yeminlerinizi, aranızda bir fesat aracı edinerek.” Bir kez de Nahl 16/94’te geçen دَخَل dehal kelimesi “kandırma, aldatma, hıyanet, fesat, bir şeye art niyetli olarak sokulan şey”(32) gibi anlamlar içermekte ve aralarındaki yeminlerin bir fesat aracı edinildiğini göstermektedir. Bu konuda bir yasak ifadesi iki âyet sonra yani sûrenin 94. âyetinde yer almaktadır.

c) اَنْ تَكُونَ اُمَّةٌ هِيَ اَرْبٰى مِنْ اُمَّةٍ “Bir toplum diğer bir toplumdan (sayıca ve malca) daha kabarık (çok) olduğu için.” Bu ifade ise bazılarının yeminlerini niçin bir fesat aracı olarak sürekli bozduklarının gerekçesini ortaya koymakta, bunların karşıtlarına göre daha kabarık, kalabalık veya fazla olmaları sebep olarak zikredilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَرْبٰى erbâ kelimesi tıpkı faiz için kullanıldığı gibi “daha çok, kabarık”(33) demektir.

Anlaşılıyor ki o dönemdekiler birileriyle antlaşma yaptıktan sonra onlardan daha nüfüzlu ve kalabalık olan başka bir grubu gördüklerinde önceden yaptıkları anlaşmaları tereddütsüz bir şekilde bozuyorlar, daha güçlü gördükleri kimselerle anlaşma yapıyorlardı. Anlaşmada bağlayıcı ölçü yanlış belirlenince, bu defa daha hatırlılar görüldüğünde onlar lehinde diğerlerinin aleyhinde bozulmalar devam edip gidecek, böylesi bir toplumda güven ve istikrardan asla ve asla söz edilemeyecektir.

2. اِنَّمَا يَبْلُوكُمُ اللّٰهُ بِه۪ “Allah bununla (bu eyleminizle) sizi imtihan etmektedir.” Yüce Allah genelde hayata dair belirlediği bütün esasları, özelde ise Nahl 16/90 ve 91. âyetlerdeki prensipleri insanların imtihanının bir parçası yaptığını ve yeminler de dâhil olmak üzere bütün görev ve sorumluluklar bağlamında herkesi denemekte olduğunu haber vermektedir. Böylece kimlerin yaptıkları yeminlere sadakat gösterdiğini, kimlerin de söz konusu kadın gibi kalabalık hatırına yeminlerini sürekli bozduğunu gayet iyi bildiğini ifade etmektedir.

3. وَلَيُبَيِّنَنَّ لَكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ مَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “Hakkında anlaşmazlığa düşmekte olduğunuz şeyi kıyamet gününde mutlaka size açıklayacaktır.” Bu cümlenin benzerleri Yûnus 10/93, Nahl 16/124, Secde 32/25 ve Câsiye 45/17’de de geçmektedir. Yüce Allah âyetin sonunda ise insanların, özellikle de inkârcıların haklarında ihtilafa düştükleri her ne varsa onu kıyamet günü kendilerine açıklayacağını, bildireceğini haber vermekte, böylece kendilerine son derece önemli bir uyarıda bulunmaktadır.(34) Bağlam dikkate alındığında, ihtilafa düştükleri şeylerin öncelikle bozdukları yeminler ve bu esnada yaşadıkları tartışmalar olduğu anlaşılmaktadır.(35)

Cümlenin başında yer alan لَيُبَيِّنَنَّ leyübeyyinenne ifadesi hem başındaki pekiştirme edatı olan lâm/le hem de sonundaki şeddeli nûn harfi nedeniyle bu bilgilendirmenin ve elbette sorgulamanın mahşerde mutlak sûrette gerçekleşeceğini göstermekte, bu haliyle inkârcılara bir gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

ıv. Yüce Allah’ın Kudreti ve Âdil Sorumluluk

وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَجَعَلَكُمْ اُمَّةً وَاحِدَةً وَلٰكِنْ يُضِلُّ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ وَلَتُسْـَٔلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Allah dileseydi sizi tek bir ümmet yapardı fakat (Allah) dileyeni (layık gördüğünü) saptırır (sapkınlığını onaylar), dileyeni (layık gördüğünü) de doğru yola ulaştırır. Yaptıklarınızdan mutlaka sorumlu tutulacaksınız.”

Âyetteki وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “ve eğer dilseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَجَعَلَكُمْ lece‘aleküm fiili “elbette sizi kılardı, yapardı”; اُمَّةً وَاحِدَةً ümmeten vâhıdeten tamlaması “tek bir ümmet”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; يُضِلُّ yudıllü fiili “saptırır, sapkınlıkta bırakır”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyeni, layık gördüğünü”;وَيَهْد۪ي ve yehdî fiili “ve hidayete erdirir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyeni, layık gördüğünü”;وَلَتُسْـَٔلُنَّ ve letüs’elünne ifadesi “ve mutlak surette sorgulanacaksınız”; عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ‘ammâ küntüm ta‘melûne ifadesi “yapmış olduklarınızdan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak iradesi, hidayeti ve dalaleti kime vereceği ve sorumlulukla ilgili evrensel beyanı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَجَعَلَكُمْ اُمَّةً وَاحِدَةً “Allah dileseydi sizi tek bir ümmet yapardı.” Bu ifade En‘âm 6/35, 149, Yûnus 10/99, Nahl 16/9, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52’deki bilgilerle benzer mesajı içermekte, aynı zamanda Bakara 2/256’daki bildirime uygun olarak “dinde zorlama olamayacağı” gerçeğiyle de uyum oluşturmaktadır.(36)

Yüce Allah dilemesi halinde insanları “İslam ehli ve dindar” olacak şekilde “bir tek ümmet” yapabileceğini beyan ederek kudretine vurgu yapmaktadır.(37) Âyetin başındaki لَوْ lev edatı “olsaydı, dileseydi” manasını vermekte, ancak bunu Yüce Allah’ın dilemediği anlaşılmaktadır. Bütün bu nedenlerle âyette لَوْ lev edatı kullanılmış, akıl ve iradelerini iptal ettirecek şekilde Yüce Allah’ın bütün insanların hidayete erdirilmelerini murad etmediği manası söz konusu edilmiştir.

Burada “Allah demek ki herkesin hidayete erdilmesini istemiyor” gibi bir mana akla gelmemelidir. Çünkü Zümer 39/7’de Yüce Allah’ın insanların şükür ve iman ehli olmalarından razı ve memnun olacağı, küfür ve inkarlarından razı olmayacağı beyan edilmektedir.

Hayat imtihana endekslendiği için başlangıçtan sonra insanların ayrılığa düşmeye devam ettikleri, böylece tercihleri doğrultusunda imtihanlarının devam edeceği hatırlatılmaktadır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/213’te şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah, müjdeleyici ve uyarıcı olarak peygamberleri gönderdi.”

İşte bu iki âyette de insanlığın bir tek ümmet oluşu ifade edilmekte, ancak bunun ideal olup olmadığından söz edilmemektedir. Başlangıçta bir tek ümmet olan insanlar ayrılıklara düşmesinler diye Yüce Allah peygamberler gönderdiğini belirtmektedir.

Yüce Allah En‘âm 6/35’te şu bilgilere yer vermektedir: “Allah dileseydi, elbette onları hidâyet üzerinde toplardı.” Yüce Allah dilemesi halinde hepsini hidayet üzere bir araya toplayabileceğini ifade etmekte, sonunda “cahillerden olmaması” gerektiğini ona öğütlemektedir. Benzer içerikte olmak üzere En‘âm 6/149’da şu ifadeler yer almaktadır: “De ki: Kesin delil, ancak Allah’ındır. Allah dileseydi elbette hepinizi doğru yola iletirdi.” Yüce Allah dilemesi halinde herkesi aynı inançta toplayabileceğini beyan ederken, bunu dilemediğini, dolayısıyla Hz. Peygamber’in de bu noktada sıra dışı işlere tevessül edip istenenleri başarsa bile yine de onların inanmayacağını bildirmektedir.

Hûd 11/118-119’da şu bilgiler vardır: “Rabbin dileseydi bütün insanları bir tek millet yapardı. (Fakat) onlar ihtilafa düşmeye devam edecekler. Ancak Rabbinin merhamet ettikleri müstesnadır.” Bakara 2/271 ve Kasas 28/56’da dile getirilen husus da bundan başka bir şey değildir. Konunun diğer açıdan ele alındığı En‘âm 6/107’de ise şöyle buyrulmaktadır: “Allah dileseydi, onlar ortak koşmazlardı. Biz seni onların üzerine bir bekçi kılmadık. Sen onların vekili de değilsin.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj aynıdır ve dilemesi halinde Yüce Allah’ın herkesi hidayete erdirebileceği, hiç kimsenin şirk koşmayacağı, ancak inançta insan iradesinin önemi ve belirleyici olması nedeniyle buna müdahil olmadığı beyan edilmek istenmektedir.

2. وَلٰكِنْ يُضِلُّ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ “fakat (Allah) dileyeni (layık gördüğünü) saptırır (sapkınlığını onaylar), dileyeni (layık gördüğünü) de doğru yola ulaştırır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Fakat (Allah) dilediğini/layık gördüğünü saptırır, dilediğine/layık gördüğüne ise hidayet eder.” “Fakat (Allah azabı tercih edip) dileyeni/layık gördüğünü saptırır, (bağışlanmayı) dileyene/layık gördüğüne ise hidayet eder.” Benzer âyetlerde de durum aynıdır.(38)

Yüce Allah âyetin bu cümlesinde hidayet ve dalaletle ilgili olarak son derece önemli bir beyanda bulunmakta ve dileyenlere yani hak edenlere hidayet edeceğini, dileyenleri yani hak edenleri de sapıklıkta bırakacağını haber vermektedir. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(39) yer almakta, hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah’ın insan iradesine verdiği önemi görmezlikten gelmemek durumundayız. İnsanlar kendi iradeleriyle hak ve hakikata gönül vermemişlerse onları zorlamanın herhangi bir anlamı da faydası da yoktur. İşte tam da bu noktada Yûnus 10/99’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer Rabbin dileseydi yeryüzündekilerin hepsi elbette iman ederlerdi. O halde sen, inanmaları için insanları zorlayacak mısın?”

“Hidâyet meselesi” hakkında Fâtiha 1/6’da oldukça geniş değerlendirmelerde bulunduğumuz için burada benzer ifadeleri tekrarlamak istemiyoruz. Önemine binaen kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

a) Bu cümleye anlam verirken يَشَاءُ yeşâü “dileme” fiilini öncelikli olarak “insana” nispet etmek gerekmektedir. Çünkü yukarıdan beri sıralanan âyetlerde kötülük tercihinin insana ait olduğu üzerinde durulmaktadır. Bu nedenle âyeti şöyle anlamak gerekmektedir: “Allah sapmak isteyeni saptırır, sapıklıkta kalma tercihini onaylar, ona izin verir; hidayet üzere olmak isteyene de hidayet eder, ona yol gösterip hidayet isteğini onaylar.”

Bu şekildeki yorumlarımızla insan iradesini, aklını, risalet kurumunu ve kitap gönderilmesini göz önünde tutarak, hayatın imtihan alanı oluşu keyfiyetini kolayca kavramış oluruz. Aksi takdirde, imtihanın da iradenin de emir ve yasaklara riayet veya riayetsizliğin de bir anlamı olmayacaktır. Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı gibi, Yüce Allah, peygamberlerine ve onlara uyanlara hidayet eder; şeytanlara ve onlara uyanlara da sapıklık verir.(40)

b) Âyet, “Allah dilediğini saptırır; dilediğine hidayet verir” şeklinde tercüme edilirse de bu defa “dilediğine yani layık gördüğüne” şeklinde bir açıklama gereklidir ki her iki durumda da insanın tercihinin ne kadar önemli olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Yüce Allah’ın dilemesi için insanın bir şeyi hak etmesi, ona layık olması gereklidir. Buna göre insana hak ettiğinin verileceği bildirilerek mesaj aynı noktada birleştirilmiş olmaktadır.

Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hidayet ve dalalet konusunda iki farklı yaklaşım vardır. Birisi bizim de tercih ettiğimiz “insanın iradesini”, diğeri ise çoğunluğun “Allah’ın iradesini” öne alan görüştür. Bazı âlimler bu tür âyetlerdeki “dileme” fiilini Allah’a nispet ederek, dalalet ve hidayet konusunda tercih edenin de belirleyici olanın da Yüce Allah olduğunu beyan etmektedirler.

Elbette Rabbimizin iradesi ve onayı olmadan hidayetin de dalaletin de gerçekleşme şansı yoktur. Ancak Yüce Allah’ın hidayet ve dalalet konusundaki dileği, kullarının hidayetten yana olmalarıdır; ancak hayatın imtihan oluşu gerçeği nedeniyle bu durum kulların tercihine bırakılmıştır.

Kişi dilerse iman eder; dilerse inkâr eder.(41) Yüce Allah hiç kimseyi hiçbir şeye zorlamamaktadır. İnsanlar tercihlerinin sonuçlarıyla buluşturulacaklarını bilmeli, sorumluluklarını başkalarına havale etmemelidirler. Bu arada, Yüce Allah’ın dilediğini hidayete erdirmeye, dilediğini de saptırmaya elbette gücü yeter. Allah’a güçsüzlük isnat etmek doğru değildir; ancak sorumluluk sahibi kılınma noktasında irade hürriyetinin bulunduğu da unutulmamalıdır.

3. وَلَتُسْـَٔلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Yaptıklarınızdan mutlaka sorumlu tutulacaksınız.” Yüce Allah genelde bütün insanlara, özelde de inkârcılara seslenmekte ve dünya hayatında yapıp ettikleri her ne varsa hepsinden sorumlu tutulacaklarını ve sorgulanacaklarını haber vermektedir. Cümlenin başındaki لَتُسْـَٔلُنَّ letüs’elünne ifadesinde bulunan lâm/le pekiştirme edatı ile fiilin sonundaki “şeddeli nûn” harfi bu sorgulanmanaın mutlak sûrette gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah mahşerde bütün insanları sorgulayacağını haber vermekte, A‘râf 7/6’da da belirttiği gibi, ümmetler sorgulanırken peygamberlerin de aynı şekilde hesaba çekileceklerini bildirmektedir. Ümmetlerin sorgulanmasıyla ilgili herhangi bir anlaşılmazlık söz konusu değildir. Zira Kur’ân’da pek çok âyette, sorgulamanın kıyâmetten sonra gerçekleştirileceği ve herkesi içereceği ifade edilmektedir. Kur’ân’da bu sorgulamada seele kökünden kelimelerin(42) veya doğrudan soru-cevap ifadelerinin(43) kullanılacağı bildirilmektedir.

b) Dünya Ve Âhiret Nimetleri Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 94-97. âyetlerinde yeminlerin fesada araç edinilmemesi gerektiğini, aksi halde (İslâm’da) sebat etmişken ayaklarının kayabileceğini, insanları Allah yolundan alıkoymaları sebebiyle dünyada kötülüğü tadacaklarını, böyleleri için ahirette de büyük bir azap olacağını haber vermekte ve şöyle bir uyarıda bulunmaktadır: “Allah’ın ahdini (O’na verdiğiniz sözü) az bir karşılığa satmayın (değişmeyin)! Gerçeği biliyorsanız, şüphesiz Allah katında olan (sevap) sizin için mutlak hayırlıdır.”

Ardından, “Sizin yanınızdaki (dünya malı) tükenir; Allah katındakiler ise bâkidir. Sabredenlere elbette yapmış olduklarının en güzeliyle mükâfatlarını vereceğiz” buyrularak, dünya ve âhiret nimetlerinin mukayesesi yapılmakta, şu temel öğretiye yer verilmektedir: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim sâlih bir amel işlerse, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız. Mükâfatlarını da elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile vereceğiz.”

ı. Yeminlere Sadakatsizliğin Sonu

وَلَا تَتَّخِذُوٓا اَيْمَانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُوا السُّوٓءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَكُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Yeminlerinizi aranızda aldatma sebebi edinmeyin! (Aksi hâlde) sağlam bastıktan sonra ayaklar(ınız) kayar da (insanları) Allah yolundan alıkoymanız sebebiyle kötülüğü tadarsınız. Sizin için (ahirette de) büyük bir azap vardır.”

Âyetteki وَلَا تَتَّخِذُوا ve lâ tettehızû emri “ve sakın edinmeyin”; اَيْمَانَكُمْ eymâneküm tamlaması “sizin yeminlerinizi”;دَخَلًا dehalen kelimesi “kandırma, aldatma”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; فَتَزِلَّ fe tezille fiili “(yoksa) kayar”; قَدَم kademun kelimesi “ayak(larınız)”; بَعْدَ ثُبُوتِهَا ba‘de sübûtihâ ifadesi “onların sebatından sonra, sebat etmişken, sebat ettikten sonra”;وَتَذُوقُوا ve tezûkû fiili “ve tadarsınız”; السُّوٓء es-sûe kelimesi “kötülüğü, azabı, sıkıntıyı”; بِمَا صَدَدْتُمْ bimâ sadedtüm ifadesi “sapmanız sebebiyle”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”;وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “sizin için vardır, sizin için olacaktır”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada yeminlerin bir fesat aracı yapılmamasına yönelik bir uyarı ve aksi yapılırsa yaşanacak sonuçlar gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَتَّخِذُوٓا اَيْمَانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُوا السُّوٓءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Yeminlerinizi aranızda aldatma sebebi edinmeyin! (Aksi hâlde) sağlam bastıktan sonra ayaklar(ınız) kayar da (insanları) Allah yolundan alıkoymanız sebebiyle kötülüğü tadarsınız.” Âyetin bu kısmında bir uyarı ve aksi yapılırsa yaşanacak iki sonuç üzerinde durulmaktadır.

a) وَلَا تَتَّخِذُوٓا اَيْمَانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ “Yeminlerinizi aranızda aldatma sebebi edinmeyin!” Yüce Allah Nahl sûresinin daha önce yorumunu yaptığımız 92. âyetinde yeminlerin bozulmaması gerektiğini beyan ederken de buna benzer bir ifade kullanmış ve yeminlerin bir fesat aracı yapılmaması gerektiğini beyan etmiştir. Burada da aynı durum söz konusu edilmektedir. Bu nedenle 92. âyette de geçen دَخَل dehal kelimesi “kandırma, aldatma, hıyanet, fesat, bir şeye art niyetli olarak sokulan şey”(44) gibi anlamlar içermekte ve aralarında yaptıkları yeminleri bir fesat ve kandırma aracı edinmemeleri gerektiği emre konu edinilmektedir.

b) فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا “ (Aksi hâlde) sağlam bastıktan sonra ayaklar(ınız) kayar.” Yüce Allah genelde insanların, özelde ise Müslümanların kendi aralarında Allah’ı kendilerine şahit ve kefil kılarak yaptıkları yeminleri bir fesat ve kandırma sebebi saymamaları gerektiğini beyan ettikten sonra, bunun gerekçesini “sabit olduktan sonra ayaklarının kayması” şeklinde belirlemektedir.

Burada sözü edilen بَعْدَ ثُبُوتِهَا ba‘de sübûtihâ ifadesi Allah’a iman ve itaat sayesinde ferdî ve sosyal açıdan elde edilen sağlam yapı manasına gelmektedir. İşte yeminlerin bir fesat ve kandırma sebebi yapılması, dini açıdan sahip olunan sağlam ve istikametli duruşun kaybedilmesi tehlikesini içermektedir(45) ki Yüce Allah’ın dikkat çektiği nokta burasıdır.

Yemini bozmak veya yemini bir fesadın sebebi kılmak, istikamet halinde yürüyen kişinin ayağının kayması gibi itaatini zedeler, itaatini kaybeder.(46) Bu durum güvendeyken helake uğramak, afiyetten sonra sıkıntı, sağlıktan sonraki hastalık, varlıktan sonraki darlık vs. bir düşüşü ve kaybedişi ifade eder.(47)

c) وَتَذُوقُوا السُّوٓءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “(İnsanları) Allah yolundan alıkoymanız sebebiyle kötülüğü tadarsınız.” Yüce Allah yeminlerini bozan veya onları bir haksızlığın sebebi haline getirenlerin hem ayaklarının kayacağını, hem de bu şekilde davranmakla Allah’ın yolundan ayrılmış olacaklarını, sonuçta dünyada çok kötü bir sıkıntıyı tadacaklarını haber vermektedir.(48)

İnsanlar toplumsal hayatın en önemli unsurlarından olan yeminleri tutmamakla, onları bir haksızlık ve fesadın sebebi haline getirmekle sosyal hayatın dengesini bozmuş, devam eden huzur ve güven ortamını zedelemiş, böylece toplumsal dokuyu bozmuş olacaklardır. Bu feci akıbet bu kişilerin dünya hayatlarında karşılacakları bir sonuçtur. Çünkü artık insanlar birbirlerine güvenemez olacakları için onların oluşturduğu toplumda huzur ve güvenden eser kalmaz.

Âyette geçen بِمَا صَدَدْتُمْ bimâ sadedtüm ifadesi bu sıkıntıları çekme nedenlerinin “Allah’ın yolundan kendi sapmaları”, “o yola kendilerinin engel olmaları”,(49) dahası “o yoldan kendilerinin uzaklaşması” olduğunu göstermektedir.(50) Çünkü bu ifadenin başındaki bâ/bi edatı sebebiye veya mukâbele “karşılık” manası veren bir konumdadır. Böylece insanların başına gelen sıkıntıların kendi hak edişlerinin karşılığı olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/79’da şöyle buyrulmaktadır: “Sana gelen iyilik Allah’tandır. Başına gelen kötülük ise nefsindendir. Seni insanlara elçi gönderdik; şahit olarak da Allah yeter.” Aynı şekilde Rûm 30/41’de şu ifadeler yar almaktadır: “İnsanların bizzat kendi işledikleri yüzünden karada ve denizde düzen bozuldu. Sonuçta Allah yaptıklarının bir kısmını onlara tattıracaktır; belki de (tuttukları kötü yoldan) dönerler.” Benzer içerikte Şûrâ 42/30’da da şu bilgiler vardır: “Başınıza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle işledikleriniz yüzündendir. (Bununla beraber) Allah çoğunu affeder.” Şûrâ 42/34’te de buna benzer bir içerik söz konusudur.

2. وَلَكُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Sizin için (ahirette de) büyük bir azap vardır.” Yüce Allah böylesi insanların dünya hayatında karşılaşacakları sıkıntı ve azabın haricinde, eğer istiğfar ve tevbe etmeden önce ölürlerse kendilerine mahşerde çok daha büyük bir azabın uygulanacağını haber vermektedir.(51)

ıı. Yeminleri Satmamak Gerektiği

وَلَا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ ثَمَنًا قَل۪يلًا اِنَّمَا عِنْدَ اللّٰهِ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Allah’ın sözünü az bir değere satmayın! (Gerçeği) biliyorsanız şüphesiz ki Allah katında olan (sevap) sizin için hayırlı olandır.”

Âyettekiوَلَا تَشْتَرُوا ve lâ teşterû emri “ve sakın değiştirmeyin, satmayın”; بِعَهْدِ اللّٰهِ bi‘ahdillâhi tamlaması “Allah’ın ahdini, O’na verilen sözü”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir değere, az bir bedele”; اِنَّمَا عِنْدَ اللّٰهِ innemâ ‘ındellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’ın katında olan şey”; هُوَ hüve zamiri “işte o”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ in küntüm ta‘lemûne ifadesi ise “eğer (gerçeği) biliyorsanız” demektir.

Burada Yüce Allah’a verilen sözlerin tutulmayıp karşılığında elde edilen dünyevi şeylerin geçiciliği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللّٰهِ ثَمَنًا قَل۪يلًا “Allah’ın sözünü az bir değere satmayın!” Burada geçen وَلَا تَشْتَرُوا ve lâ teşterû ifadesi “değiştirmeyin”, “satmayın” veya “tercih etmeyin” gibi anlamlar içermektedir.(52) Yüce Allah daha önce ele aldığımız üzere Nahl sûresinin 91-94. âyetlerinde dikkat çektiği yeminler ve onları bozmama konusuna devam etmektedir. Yüce Allah insanların kendi aralarında yaptıkları yeminleri kendisiyle yapılmış sözleşmeler olarak kabul etmektedir.

Zira bu durumu ortaya koymak bakımından 91. âyette “Antlaşma yaptığınız zaman, Allah’ın ahdini yerine getirin ve Allah’ı üzerinize şahit tutarak, pekiştirdikten sonra yeminleri bozmayın” buyurmaktadır. Hem 91. hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette عَهْدِ اللّٰهِ ‘ahdüllâhi “Allah’a verilen söz” denmesinin sebebi de bu olsa gerektir. Bu âyette konu yeminler üzerinde gitmekte, mesaj Hz. Peygamber’e yapılan biatı da elbette içermektedir.(53)

Yeminleri bozanların daha çok dünyevi bir beklenti ile bunu yaptıkları, sonuçta birtakım dünyalıklar elde ettikleri bilinmektedir. İşte bu yanlış ve haksız kazanımların insanlara çok kötü sonuçlar getireceği beyan edilmek üzere, Yüce Allah’ın şahit tutulduğu bu tür yeminlerde hakkaniyetten ayrılıp Allah’a verilen sözün az bir dünyalıkla değiştirilmemesi, onlara karşı bir sadakatsizlik gösterilmemesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Âyette geçen ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir bedel, basit dünya menfaati, az bir paha” manasına gelmekte ve Kur’ân’da dokuz kez(54) yer almaktadır. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/117’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Halbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.” Zaten Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

Bu tamlama geçtiği her yerde dünyalıkların, hatta bütün dünyanın, âhiretteki ödüllere göre daima az olduğunu bildirmek için kullanılmaktadır. Bu nedenle, hiç kimse geçici dünyalıklara itibar edip mahşerdeki ödülleri terk etmemelidir.

2. اِنَّمَا عِنْدَ اللّٰهِ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “(Gerçeği) biliyorsanız şüphesiz ki Allah katında olan (sevap) sizin için hayırlı olandır.” Yüce Allah dünyayı ve dünyalıkları tercih edenlere seslenmekte ve eğer gerçeğin farkına varırlarsa Allah katında verilecek olan nimet ve ödüllerin kendileri için gerçek manada hayırlı olduğunu anlayacaklarını bildirmektedir.

Yüce Allah katında olanlar gerçek manada hayırlı oldukları için âyetteki خَيْرٌ hayrun kelimesine “daha hayırlı” değil de “mutlak hayırlı” demeyi tercih ettik. Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı da cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve bunun mutlak surette böyle olduğunun, aksinin imkânsız olduğunun altı çizilmektedir.

ııı. Mahşerdeki Ödüllerin Dünyadakilere Göre Kalıcılığı

مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذ۪ينَ صَبَرُوٓا اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Sizin yanınızdaki (dünya malı) tükenir; Allah katındakiler ise kalıcıdır. Sabredenlere elbette yapmış olduklarının en güzeliyle ödüllerini vereceğiz.”

Âyetteki مَا عِنْدَكُمْ mâ ‘ındeküm ifadesi “sizin yanınızdaki şey(ler)”; يَنْفَدُ yenfedü fiili “biter”; وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ ve mâ ‘ındellâhi ifadesi “Allah’ın katındaki şeyler (ise)”; بَاق bâkın kelimesi “kalıcı(dır)”; وَلَنَجْزِيَنَّ ve lenecziyenne fiili “ve elbette karşılık vereceğiz”; الَّذ۪ينَ صَبَرُوا ellezîne saberû ifadesi “sabredenlere, sabretmiş olanlara”; اَجْرَهُمْ ecrahum tamlaması “onların ödülünü”;بِاَحْسَنِ biahseni kelimesi “en güzeli ile”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeylerin” demektir.

Burada inkârcılar özelinde bütün insanlara hitap edilmekte ve Yüce Allah’ın katında olan ödüllerin dünyadakilere göre kalıcı olduğu gündeme getirilmektedir.

1.مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللّٰهِ بَاقٍ “Sizin yanınızdaki (dünya malı) tükenir; Allah katındakiler ise kalıcıdır.” Yüce Allah önceki âyetlerde dünyevi beklentiler için yeminleri fesat sebebi haline getirenleri ve bununla elde ettikleri dünyalıkların aslında çok az olduğunu, dahası Allah’ın katındaki ödüllerin mutlak manada hayırlı olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette benzer bir mesaja yer vermektedir.

Bu çerçevede, insanların yanında bulunan, yani insanların vaad ettikleri dünyalık her ne olursa olsun, onların bitip tükeneceği, buna karşılık Yüce Allah’ın katında bulunan ödüllerin dünyadakilere göre kalıcı olacağı haber verilmektedir. Buradan hareketle, âhiret hayatının dünya hayatından çok daha üstün ve ebedi olduğu gerçeğine de ulaşılmış olur. Bu nedenle, âyetlerde kâfirlere yönelik olarak dünya hayatıyla ilgili yapılan bilgilendirmelerin çoğunda dünya hayatının kısa olduğuna ve geçiciliğine vurgu yapılmaktadır.(55)

2. وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذ۪ينَ صَبَرُوٓا اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Sabredenlere elbette yapmış olduklarının en güzeliyle ödüllerini vereceğiz.” Yüce Allah, dünyayı ve dünyalıkları değil de Yüce Allah’ı ve O’nun vaad ettiği cennet ödüllerini tercih edenlere, bu uğurda sabır ve sebat gösterenlere dünyadaki fedakârlık ve kararlılıklarının karşılığında yaptıklarının en güzeliyle karşılık vereceğini müjdelemektedir. Hem bu cümlenin hem de bir sonraki âyetteki ilgili kısmın başında yer alan لَنَجْزِيَنَّ le necziyenne ifadesindeki lâm/le harfi ile fiilin sonundaki “şeddeli nûn” harfinin manayı ve mesajı pekiştirmek için getirildiği bilinmelidir.

a) Buradan anlaşılıyor ki, kişiler bazen mendub, bazen mubah, bazen de farz olan işler yapar. İşte onların mübah olan işlerine göre değil de yaptıklarının daha güzeli veya en güzeli demek olan mendub ve farzları yerine getirdikleri için onlara bu şekilde en güzel üzerinden ödül verileceği söylenebilir.(56)

İşte ilâhi iradenin insan lehine ortaya koyacağı bu muhteşem tavır onların Yüce Allah’tan ümit kesmemeleri ve daima en iyiyi yakalama azminde olmaları gerektiğini öğretmekte, bunu adeta teşvik etmektedir. Benzer müjdeler başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(57) Tabir caizse, kişi ömrünü daima en iyiyi elde etme çabasıyla geçirmelidir. Çünkü yapılan davranışların en iyisi üzerinden bir ödüllendirilme gerçekleştirilecektir; ilâhî rahmet ve merhamet de bunu öngörmektedir.

Yüce Allah’ın insanların davranışlarını en güzeliyle değerlendirip onlar üzerinden ödül vereceğiyle ilgili olarak bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/160, Tevbe 9/121, Nahl 16/96, 97, Nûr 24/38, Neml 27/89, ‘Ankebût 29/7, Zümer 39/35, Ahkâf 46/16, Necm 53/31’de de yer almaktadır. Bu örnek âyetlerin her birinde konuyla ilgili benzer bir mesaj yer aldığı için özellikle Ahkâf 46/16’daki ifadeyi hatrlatmakla yetineceğiz:

“İşte, yaptıklarının en iyisini kabul edeceğimiz ve günahlarını bağışlayacağımız bu kimseler cennetlikler arasındadırlar. Bu, kendilerine verilen doğru bir sözdür.” İşte bu ifade muhteşem bir ödül olarak zikredilmekte, yapılanların en güzelinin kabul edileceği ve söz konusu iyi kişilerin diğer kötülüklerinden geçileceği, yani onların bağışlanıp hesaptan muaf tutulacağı ifade edilmiş olmaktadır.

b) Konunun bu aşamasında iyiliklerin en güzelinin kabul edilip onun üzerinden ödüller verileceği beyan edilince, ilgili kişilerin kötülükleriyle ilgili nasıl bir muamelenin söz konusu olacağı da elbette merak konusudur. Bu noktada Zümer 39/33-35’i hatırlatmak gerekmektedir:

“Doğruyu getiren ve onu tasdik edenler var ya, işte duyarlı olanlar bunlardır. Onlar için Rableri yanında diledikleri her şey vardır. İşte bu, iyilik edenlerin mükâfatıdır. Böylece Allah, onların geçmişte yaptıkları en kötü hareketleri bile örtecek ve yaptıklarının en güzeline denk olarak mükâfatlarını verecektir.” İşte burada sözü edilen husus, takva sahibi kimselerin yaptığı en çirkin işlerin bile örtüleceğidir ve bununla takvâ sahipleri elbette müjdelenmektedir.

Ahkâf 46/16’da da benzer bir mesaj yer almakta, iyi insanların yaptığı kötülüklerden geçileceği bildirilmektedir. Bu arada Fussılet 41/27’de de şöyle bir beyan yer almaktadır: “O inkâr edenlere şiddetli bir azabı tattıracağız ve onları yaptıklarının en kötüsüyle cezalandıracağız.”

İşte bu âyette de kafirlerin yaptığı en kötü şey ne ise onunla karşılanacakları, bu kötülüklerinin en çirkininin hesaba konu edilip cezasının verileceği bildirilmektedir. “Amellerin karşılıkları” konusunu En‘âm 6/160’ta ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

ıv. Fedakârlıkların Karşılıkları

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيٰوةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi iş(ler) yaparsa, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız. Ödüllerini de elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile vereceğiz.”

Âyetteki مَنْ عَمِلَ men ‘amile ifadesi “her kim yaparsa”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyi bir iş”; مِنْ ذَكَرٍ min zekerin ifadesi “erkek olsun, erkek(ler)den olsun”; اَوْ اُنْثٰى ev ünsâ ifadesi “veya kadın(lardan olsun)”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (kişi şöyle iken)”; مُؤْمِنٌ mü’minun kelimesi “mümin olarak”; فَلَنُحْيِيَنَّهُ fe lenuhyiyennehû fiili “onu mutlak surette yaşatacağız”; حَيٰوةً طَيِّبَةً hayâten tayyibeten tamlaması “güzel bir hayatla”; وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ ve lenecziyennehum fiili “ve onlara elbette karşılık vereceğiz”; اَجْرَهُمْ ecrahum tamlaması “onların ödülünü”;بِاَحْسَنِ biahseni kelimesi “en güzeli ile”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeylerin” demektir.

Burada inanarak iyilik yapan her bir mümine yönelik olarak vaad edilen iki âleme dair ödüller gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيٰوةً طَيِّبَةً “Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi iş(ler) yaparsa, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız.” Konuyla ilgili kullanımların Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde örneklendirildiğini hatırlatmalıyız.

Yüce Allah imanlı bir şekilde ıslah edici yani bir kötülüğü ortadan kaldırıcı bir amel işleyen mümin erkek ve kadını dünya hayatında son derece güzel bir şekilde, tertemiz bir hayat ile yaşatacağını müjdelemektedir. Bakara 2/25’te de açıklamaya çalıştığımız gibi, Kur’ân’daki bu tür ifadeler “iman ve sâlih amel birlikteliği”nin delilleri arasında yer almaktadır.

a) Nahl sûresinin daha önce yorumladığımız Nahl 16/30. âyetinde de belirtildiği gibi “Muttaki olanlara ‘Rabbiniz ne indirdi?’ denildiği (sorulduğu zaman) ‘Hayır (iyi şeyler indirdi)’ derler. Bu dünyada güzel davrananlara, (yine bu dünyada) güzel mükâfat vardır. Ahiret yurdu ise daha hayırlıdır. Takvâ sahiplerinin yurdu gerçekten güzeldir!”

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi,) ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.” Bu arada benzer bir dünyevî ödül bağlamında yine daha önce incelediğimiz Nahl 16/41’de de şöyle bir beyan yer almaktadır: “Zulme uğratıldıktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince, onları dünyada güzel bir şekilde yerleştireceğiz. Âhiretin mükâfatı elbette daha büyüktür. Keşke (bu gerçeği) bilselerdi!”

Bütün bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi, Yüce Allah İslam dininin esaslarını kişilerin sadece âhiretlerini kurtarıp cennete gitmeleri için değil, aynı zamanda dünyalarını da mamur hale getirip burayı da bir ödül mekânına döndürmeyi amaçlamaktadır. Hz. Nûh kavmine hitabında Nûh 71/10-12’de yer aldığı üzere, istiğfar etmeleri durumunda Yüce Allah’ın onlara adeta göğü açıp rızık ve nimet yağdıracağını, onlara çocuklar ve servet ihsan edip bolca ırmaklar ikram edeceğini haber vermektedir. Hûd 11/52’de bu defa Hz. Hûd kavmine seslenmekte ve istiğfar ve tevbelerinden sonra göğün kendilerine bolca açılacağı ve kuvvetlerine kuvvetler katılacağı bildirilmektedir.

A‘râf 7/96’da genel anlamda ülke halklarının iman edip muttaki olmaları durumunda gökten ve yerden kendilerine bereket kapılarının açılacağı bildirilmektedir. Hûd 11/3’te de aynı şekilde genel anlamda istiğfar ve tevbenin sonucunda insanların dünya hayatında güzelce yaşatılacağı ve her lütuf sahibine tekrar lütüf imkânlarının verileceği bildirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mâide 5/66, Tâhâ 20/132, Talâk 65/2-3 gibi âyetlerde de bilgiler yer almaktadır. Muhammed 47/2’de de bu noktada şöyle buyrulmaktadır: “İman edip yararlı işler yapanlar ve Muhammed’e indirilenin Rableri tarafından hak olduğuna inananların günahlarını (Allah) örtmüş ve hallerini düzeltmiştir.”

Yûnus 10/25’te sözü edilen “dâr-ı selâma davet” ile “dileyeni dosdoğru yola iletme” ifadesinde de öncelikli hedef mana meselenin dünyaya yönelik olanıdır. Demek ki Kur’ân’ın içerdiği prensipler ve ilkeler öncelikle Müslümanların dünyalarını imar edip burayı da bir ödül yerine çevirebilmeye yöneliktir; ancak âhiret ödülünün çok daha hayırlı ve güzellikler içereceğinde ise hiçbir şüphe yoktur. Zaten âyetin devam eden kısmında verilmek istenen mesaj da budur. Bu konuyu A‘râf 7/96’da ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

2. وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Ödüllerini de elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile vereceğiz.” Yüce Allah imanlı bir şekilde sâlih amel işleyen erkek ve kadınları dünyada çok güzel bir hayatla yaşatacağını beyan ettikten sonra, onların âhiretteki ödüllerini ise dünyada yaptıklarının en güzeliyle karşılayacağını burada da müjdelemektedir.

Bu ifade hakkında bir önceki âyette açıklamalarda bulunduğumuz ve ilgili âyetlerin mesajlarını beyan ettiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Sadece böyle davranan müminlere yönelik cennet vaadiyle ilgili olması bakımından Nisâ’ 4/124’ü mealen hatırlatmak istiyoruz: “Erkek olsun, kadın olsun, her kim mümin olarak salih ameller işlerse (iyi işler yaparsa), işte onlar cennete girerler ve zerre kadar haksızlığa uğratılmazlar.” Benzer bir ifade de Mü’min 40/40’ta da yer almaktadır.

Dipnotlar

• 1 - İnfitâr 82/7. 2 - Nisâ’ 4/3, 129, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/152; A‘râf 7/159, 181; Şûrâ 42/15. 3 - Bakara 2/282; Nisâ’ 4/58; Mâide 5/95, 106; En‘âm 6/115; Nahl 16/76, 90; Hucürât 49/9; Talâk 65/2. 4 - En‘âm 6/115, 152. 5 - Nisâ’ 4/58. 6 - Nisâ’ 4/135; Mâide 5/8, 106. 7 - Bakara 2/282. 8 - En‘âm 6/70. 9 - Bakara 2/48, 123; En‘âm 6/70. 10 - En‘âm 6/1, 150; Neml 27/60.
  • İnfitâr 82/7 Nisâ 4/3 Nisâ 4/129 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/152 A‘râf 7/159 A‘râf 7/181 Şûrâ 42/15 Bakara 2/282 Nisâ 4/58 Mâide 5/95 Mâide 5/106 En‘âm 6/115 Nahl 16/76 Nahl 16/90 Hucurât 49/9 Talâk 65/2 En‘âm 6/115 En‘âm 6/152 Nisâ 4/58 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/106 Bakara 2/282 En‘âm 6/70 Bakara 2/48 Bakara 2/123 En‘âm 6/70 En‘âm 6/1 En‘âm 6/150 Neml 27/60
• 11 - Âl-i İmrân 3/18, 21; Nisâ’ 4/127, 135; Mâide 5/8, 42; En‘âm 6/152; A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 47, 54; Hûd 11/85; Enbiyâ’ 21/47; Rahmân 55/9; Hadîd 57/25.
  • Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/127 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/42 En‘âm 6/152 A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Hûd 11/85 Enbiyâ 21/47 Rahmân 55/9 Hadîd 57/25
• 12 - Buhârî, İmân, 37; Tefsîru Sûre-i Lokmân, 2; Müslim, İman, 57; Ebû Dâvûd, Sünnet, 16; Tirmizî, İman, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164. 13 - Müslim, Sayd, 57; Ebû Dâvûd, Edâhî, 12; Tirmizî, Diyât, 14; Nesâî, Dahâyâ, 22, 26, 27; İbn Mâce, Zebâih, 3; Dârimî, Edâhî, 10; Ahmed b. Hanbel, IV, 123, 124, 125. 14 - Buhârî, İmân, 7; Müslim, İman, 71, 72; Tirmizî, Kıyâmet, 59; Nesâî, İman, 19, 23.
• 15 - Râzî, age., XX, 101.
• 16 - Bakara 2/169, 268; A‘râf 7/28; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; Nûr 24/21; ‘Anekbût 29/45. 17 - Âl-i İmrân 3/135; Nisâ’ 4/15, 19, 22, 25; A‘râf 7/28, 80; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1.
  • Bakara 2/169 Bakara 2/268 A‘râf 7/28 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/45 Âl-i İmrân 3/135 Nisâ 4/15 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 A‘râf 7/28 A‘râf 7/80 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1
• 18 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 19 - Taberî, age., VIII, 166. 20 - Semerkandî, age., II, 302.
  • En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 21 - Yûsuf 12/58; Hıcr 15/62; Zâriyât 51/25. 22 - Âl-i ‘Imrân 3/104, 110, 114; Mâide 5/79; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Nahl 16/90; Kehf 18/74, 87; Hacc 22/41, 72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Lokmân 31/17, 19; Kamer 54/6; Mücâdele 58/2; Talâk 65/8 23 - Semerkandî, age., II, 302. 24 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 2, 49.
  • Yûsuf 12/58 Hicr 15/62 Zâriyât 51/25 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/79 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Nahl 16/90 Kehf 18/74 Kehf 18/87 Hacc 22/41 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Lokmân 31/17 Lokmân 31/19 Kamer 54/6 Mücâdele 58/2 Talâk 65/8
• 25 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 26 - Buhârî, İmân, 24; Mezâlim, 17; Cizye, 17; Müslim, İmân, 106; Tirmizî, İmân, 20; Ahmed b. Hanbel, II, 189, 198, 200. 27 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210, 251.
• 28 - Semerkandî, age., II, 303; Taberî, age., XIV, 165; Zemahşerî, age., II, 606. 29 - Taberî, age., XIV, 164; Zemahşerî, age., II, 606.
• 30 - Semerkandî, age., II, 303; Taberî, age., XIV, 166; Zemahşerî, age., II, 606.
• 31 - Semerkandî, age., II, 303; Taberî, age., XIV, 166; Zemahşerî, age., II, 606. 32 - Semerkandî, age., II, 303; Taberî, age., XIV, 166; Zemahşerî, age., II, 606.
• 33 - Semerkandî, age., II, 303; Taberî, age., XIV, 167; Zemahşerî, age., II, 606.
• 34 - Taberî, age., XIV, 167; Zemahşerî, age., II, 606. 35 - Semerkandî, age., II, 303.
• 36 - Zemahşerî, age., II, 421. 37 - Semerkandî, age., II, 181; Taberî, age., XII, 141.
• 38 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31
• 39 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 40 - Yazır, age., VI, 377.
• 41 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; İnsân 76/3.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 İnsân 76/3
• 42 - Hıcr 15/92-93; Nahl 16/56, 93; Enbiyâ’ 21/13, 23; Zuhruf 43/19. ‘Ankebût 29/13; Sâffât 37/24; Zuhruf 43/44; Tekâsür 102/5-8. 43 - Bakara 2/114, 134, 141; En‘âm 6/22, 30, 128, 130; A‘râf 7/37-38; Nahl 16/27-30; Mü’minûn 23/99-104; 105-108; Furkân 25/17-19; Şu‘arâ 26/87-98; Neml 27/83-84; Kasas 28/62-75; Sebe’ 34/25; Yâsîn 36/60-62; Sâffât 37/24; Mü’min 40/71-74; Câsiye 45/31-32; Mülk 67/8-10.
  • Hicr 15/93 Nahl 16/56 Nahl 16/93 Enbiyâ 21/13 Enbiyâ 21/23 Hicr 15/92 Nahl 16/56 Enbiyâ 21/13 Sâffât 37/24 Zuhruf 43/44 Tekâsür 102/8 Bakara 2/114 Bakara 2/134 Bakara 2/141 En‘âm 6/22 En‘âm 6/30 En‘âm 6/128 En‘âm 6/130 A‘râf 7/38 Nahl 16/30 Mü'minûn 23/104 Furkân 25/19 Şu‘arâ 26/98 Neml 27/84 Kasas 28/75 Sebe' 34/25 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/24 Mü'min 40/74 Câsiye 45/32 Mülk 67/10
• 44 - Semerkandî, age., II, 303; Taberî, age., XIV, 166; Zemahşerî, age., II, 606.
• 45 - Zemahşerî, age., II, 607; Râzî, age., XX, 110.
• 46 - Semerkandî, age., II, 304. 47 - Taberî, age., XIV, 169. 48 - Taberî, age., XIV, 169; Zemahşerî, age., II, 607.
• 49 - Semerkandî, age., II, 304. 50 - Zemahşerî, age., II, 607.
• 51 - Semerkandî, age., II, 304; Taberî, age., XIV, 169; Zemahşerî, age., II, 607.
• 52 - Semerkandî, age., II, 304. 53 - Zemahşerî, age., II, 607.
• 54 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 55 - Bakara 2/36, 126; Âl-i İmrân 3/197; Nisâ’ 4/77; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/98; Hûd 11/3; Nahl 16/117; Enbiyâ’ 21/111; Şu‘arâ’ 26/205; Kasas 28/60; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Şûrâ 42/36; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/126 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Şu‘arâ 26/205 Kasas 28/60 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Şûrâ 42/36 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46
• 56 - Râzî, age., XX, 111.
• 57 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27