Bakara Suresi 123. Ayet - Kur'an Okuyan

Not Ekle

Kaydet

Bakara Suresi Hakkında

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Ayetin Tefsiri

Yüce Allah, sûrenin 111-123. âyetlerinde yahudi ve hıristiyanların birbirlerine karşı olumsuz tavırlarını, mabetlerde ibadete engel olanların zalimliklerini, Allah’ın kâinata dair kudretini, risâletin amacını ve mahşere karşı duyarlı olunması gerektiği konularını dile getirmektedir.

a) Yahudi Ve Hıristiyanların Karşılıklı Suçlamaları

Yüce Allah, sûrenin 111-113. âyetlerinde kitap ehlinin “Yahudiler yahut Hıristiyanlar hariç hiç kimse cennete giremeyecek” dediklerini, ancak bunun onların kuruntusu olduğunu, kendilerine “eğer doğru söylüyorsanız delilinizi getirin” demesini Hz. Peygamber’e emrettiğini beyan etmekte, kuruntuyla değil de kurtuluş için şu bilgileri vermektedir: “Bilâkis, kim güzel davranarak yüzünü (özünü, benliğini) Allah’a teslim ederse, onun ecri Rabbinin katındadır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

Ardından, kitap ehlinin birbirleriyle ilgili sözleri şu şekilde belirtilmektedir: “el-Kitâb’ı okumakta oldukları halde Yahudiler ‘Hıristiyanlar doğru yolda değillerdir’; Hıristiyanlar da ‘Yahudiler doğru yolda değillerdir’ demişlerdi. (el-Kitâb’ı) bilmeyenler de (birbirleri hakkında) tıpkı onların dediklerini söylemişlerdi. Allah, Kıyamet günü onların ihtilafa düştükleri şey hakkında aralarında hüküm verecektir.”

ı. Kitap Ehlinin Boş Hayali

وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ اِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا اَوْ نَصَارٰى تِلْكَ اَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Kitap ehli:) ‘Yahudi olanlar veya hristiyanlar hariç kimse asla cennete giremeyecek.’ demişlerdi. İşte şu (iddiaları), kendi kuruntularıdır. De ki: “Doğruysanız delilinizi getirin!”

Âyettekiوَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) dediler”; لَنْ يَدْخُلَ len yedhule fiili “asla ve asla giremeyecek”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; اِلَّا مَنْ كَانَ illâ men kâne ifadesi “(şöyle) olandan başkası”; هُودًا hûden ifadesi “yahudi olan(lar)”;اَوْ نَصَارٰى ev nesârâ sözcüğü “veya hristiyan(lar)”; تِلْكَ tilke kelimesi “işte şu, bu”; اَمَانِيُّهُمْ emâniyyuhum tamlaması “onların kuruntusu(dur)”; قُلْ kul emri “de ki”; هَاتُوا hâtû emri “getirin”; بُرْهَانَكُمْ burhâneküm tamlaması “sizin delilinizi”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) olanlar iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru kişiler, doğru olanlar” demektir.

Burada kitap ehlinin bir kuruntusu ve buna karşılık kendilerine yönelik bir meydan okuma gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ اِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا اَوْ نَصَارٰى “(Kitap ehli:) ‘Yahudi olanlar veya hristiyanlar hariç kimse asla cennete giremeyecek.’ demişlerdi.” Burada sözü edilenler Medineli Yahudiler ile Necranlı Hıristiyanlar olarak yorumlanmaktadır.(1) Yüce Allah kitap ehlinin kendilerini garantide gördüklerini, yahudilerin kendilerinden başkasının, hristiyanların da kendilerinden başkasının cennete giremeyeceğine inandıklarını ve bunu söyleyip ilan ettiklerini beyan etmektedir.(2) Bakara 2/135’te de geçtiği üzere, kitap ehlinden olan bu kişiler insanların kurtuluşa erebilmeleri için yahudi veya hristiyan olmalarını şart olarak gördükleri dile getirilmektedir.

Bu ifadede yahudilerin hristiyanları da cennetlik gördükleri veya hristiyanların da yahudileri cennetlik gördüğü manası söz konusu değildir. Çünkü daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/113. âyette onların birbirlerini bu anlamda herhangi doğru bir yol/esas üzere görüp kabul etmedikleri açıkça ifade edilmektedir. Anlaşılıyor ki yahudiler yahudileri, hristiyanlar da hristiyanları garantide görüyorlardı.

Kitap ehlinin bu türden kuruntuları bağlamında daha önce yorumladığımız Bakara 2/80’de, ayrıca Âl-i İmrân 3/24’te kendilerine sayılı birkaç gün ateşin dokunacağına, sonrasında cennete gideceklerine inandıkları, Bakara 2/94’te âhiret yurdundaki ödüllerin diğer insanlara değil, sadece kendilerine özel olacağını düşündükleri, Mâide 5/18’de ise kendilerini Allah’ın çocukları ve sevgilileri olarak kabul ettikleri beyan edilmektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/109. âyette de belirtildiği gibi kitap ehlinin bu türden kuruntuları onların müminleri küfre geri döndürme çabalarıyla bağlantılı bir mana da içermektedir.

2. تِلْكَ اَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “İşte şu (iddiaları) kendi kuruntularıdır. De ki: Doğruysanız delilinizi getirin!” Yüce Allah kitap ehlinin bu iddialarının sadece ve sadece bir kuruntuyu olduğunu, bu noktada herhangi bir delillerinin bulunmadığını dile getirmektedir.

a) تِلْكَ اَمَانِيُّهُمْ “İşte şu (iddiaları) kendi kuruntularıdır.” Âyette geçen اَمَانِيّ emânî kelimesi “kuruntular”, “temenniler”, “zanlar”,(3) “batıl iddialar”, “yalancı kuruntular”(4) manasına gelmekte, kitap ehlinin önceki cümlede dile getirilen türden asılsız beklentilerini, kuruntularını içermektedir. Yüce Allah Nisâ’ 4/123-124’te kuruntularla kurtuluşa erişilemeyeceğini şu şekilde beyan etmektedir: “Ne sizin kuruntularınız ne de kitap ehlinin kuruntuları (gerçektir); kim bir kötülük yaparsa onun cezasını görür ve kendisi için Allah’tan başka dost da, yardımcı da bulamaz. Erkek olsun, kadın olsun, her kim mümin olarak salih ameller işlerse (iyi işler yaparsa), işte onlar cennete girerler ve zerre kadar haksızlığa uğratılmazlar.” İşte bu âyetlerde kurtuluşun temel prensibi dile getirilmekte, geri kalan sözlerin ve kabullerin sadece ve sadece boş birer kuruntu olduğu ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber’in kuruntuyla ilgili olarak şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Kahraman (zeki kişi), nefsini terbiye edip ölümden sonrası için çalışan kişidir. Âciz insan ise nefisini arzularının peşine takan ve Allah hakkında (kendisi için) kuruntular (yani batıl şeyler) arzu eden kişidir.”(5) Demek ki Hz. Ali’nin ifadesiyle kuruntulara güvenmek aslı astarı olmayan ve yalancılıktan öte hiçbir hakikati bulunmayan eşyaya benzer.(6)

b)قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Doğruysanız delilinizi getirin!” Yüce Allah kitap ehlinin yersiz kuruntularını ifade ettikten sonra, onların bu türden iddialarının hiçbir delile dayanmadığını beyan bağlamında, eğer iddialarında samimi iseler delillerini getirmelerini meydan okumaktadır ki bu türden meydan okumalarda maksat muhatapların delil getirmeleri için istekte bulunmak değil, onların bunu yapamayacaklarını kendilerine hatırlatmaktır.

Bu ifade aynı şekilde Neml 27/64’te de geçmekte ve muhatapların delilsiz bir şekilde iddialarıyla debeleştiğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’da yedi kez(7) geçmekte olan بُرْهَان burhân kelimesi “delil, kesin delil” manasına gelmektedir. Yüce Allah kitap ehlinin kuruntuları hususunda varsa delilleri getirmelerini kendilerinden istemektedir. Âyetteki بُرْهَانَكُمْ burhâneküm ifadesi burada olduğu gibi كُمْ küm zamiriyle birlikte kullanıldığı dört yerde(8) de inkârcı muhataplara nispet edilmekte ve meydan okumaya yönelik cümlelerde geçmektedir. Bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere,(9) bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında kitap ehline yönelik meydan okuma yer almaktadır.

ıı. Kurtuluşun Ölçüsü

بَلٰى مَنْ اَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّٰهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُٓ اَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّه۪ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Aksine kim güzel davranarak yüzünü (benliğini) Allah’a teslim ederse, onun ödülü Rabbinin katındadır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki بَلٰى belâ edatı “bilakis”; مَنْ اَسْلَمَ men esleme ifadesi “kim teslim ederse”; وَجْهَهُ vechehû tamlaması “onun kendi yüzünü, benliğini”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’a”;وَهُوَ ve huve zamiri “o (kişi şöyle iken)”; مُحْسِنٌ muhsinun kelimesi “ihsan sahibi; فَلَهُٓ fe lehû ifadesi “onun için vardır, olacaktır”; اَجْرُهُ acruhû tamlaması “onun ecri”; عِنْدَ رَبِّهِ ‘ınde rabbihî tamlaması “onun Rabbinin katında”; وَلَا خَوْفٌ ve lâ havfun ifadesi “hiçbir korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada kurtuluşa erebilmek için nelerin gerekli olduğu ve akıbetin nasıl şekilleneceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.بَلٰى مَنْ اَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّٰهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُٓ اَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّه۪ “Aksine kim güzel davranarak yüzünü (benliğini) Allah’a teslim ederse, onun ödülü Rabbinin katındadır.” Yüce Allah âyetin başında بَلٰى belâ “hayır, aksine, dikkat edin” manasına gelen edat kullanarak, kitap ehlinin kendilerinden başkasının cennete giremeyeceği iddialarını reddetmektedir. Onlar bu inanç ve hal üzere olmaya devam ettikleri sürece cennete giremeyeceklerini, mutlaka bir değişiklik yaşamaları gerektiğini, bu amaçla işini düzgün ve güzel yaparak bütün benliğini Allah’a teslim etmeleri halinde ödüllerinin Rableri katında olduğunu kendilerine bildirmektedir. Demek ki kurtuluşa ermek belirli bir zümreye ait bir iddia ve slogan değil, fedakârlık gerektiren bir duyarlılıktır. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/62’de de verilen mesaj bundan ibarettir.

“Muhsince davranarak benliğini Allah’a teslim etmek” her şeyden önce kalp safiyetini ve niyet düzgünlüğünü beraberinde getirmektedir. Hz. Peygamber “Ameller niyetlere göredir”(10) buyurarak, davranışların değer kazanmasının yapılış niyetlerine bağlı olduğunu ifade etmiştir. Ameller hangi niyetlerle yapılırsa karşılıkları da ona göre verilir. Niyetlerin ne olduğunu sadece ve sadece Yüce Allah bildiği için kimin ne kadar ödül hak ettiğine de sadece O karar verir.

Bu arada kitap ehlinin kendilerini ayrıcalıklı görmelerinin de son derece yanlış olduğu Hucurât 49/13’te “Sizin en değerliniz Allah’a karşı en çok muttaki (duyarlı) olanınızdır” beyanıyla reddedilmektedir. Dahası konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber de şöyle buyurmaktadır: “Allah sizin suretlerinize (şekillerinize) ve cesetlerinize bakmaz; fakat kalplerinize ve niyetlerinize bakar”(11) buyurarak, meselenin nasıl anlaşılması gerektiği noktasında son derece önemli bir açılımda bulunmuştur.

Âyette geçen وَهُوَ مُحْسِنٌ ve huve muhsinun ifadesindeki muhsin veya ihsân terimi Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette şöyle tarif edilmektedir: “İhsân, Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir. Sen her ne kadar O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.”(12) Demek ki “ihsan”, hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde yaşama bilincidir; hayatın merkezinde Yüce Allah’ın bulunduğunu bilmek ve O’na göre duyarlı yaşamaktır.

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim güzel davranarak yüzünü (özünü, benliğini) Allah’a teslim ederse, gerçekten en sağlam kulpa yapışmıştır. Bütün işlerin sonu sadece Allah’a varır.” Her kim muhsince yani “iyi ve iyilik yapan bir insan” olarak yüzünü yani özünü, benliğini, hayat değerlerini, bütünüyle varlığını Allah’a teslim eder, O’na hakkıyla kulluk ederse en güçlü dayanağa yapışmış olacağını müjdelemektedir. Burada geçen يُسْلِمْ وَجْهَهُٓ اِلَى اللّٰهِ yüslim vechehû ilellâhi ifadesini bazı âlimlerimiz “dinini Allah’a halis ve has kılmak” şeklinde yorumlamışlardır.(13) Sözün burasında En‘âm 6/162-163’ü de mutlaka surette hatırlamak gerekmektedir: “De ki: Şüphesiz benim salâtım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana özellikle bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim/öncüsüyüm.”

Âyette yer alan وَجْه vech yani “yüz” kelimesinin kullanım amacı bu kelimenin insanın bütün benliğini ifade etmesi nedeniyledir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/125’te şu bilgiler yer almaktadır: “İşlerinde doğru olarak kendini Allah’a veren ve İbrahim’in, Allah’ı bir tanıyan dinine tâbi olan kimseden dince daha güzel kim vardır? Allah İbrahim’i dost edinmiştir.” En‘âm 6/79’da ise şu ifadeler yer almaktadır: “Ben hanîf olarak, yüzümü ‘gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim’ ve ben müşriklerden değilim.” Yûnus 10/105, Rûm 30/30 ve 43’te de benzer içerikte bilgiler yer almaktadır.

Konuyla ilgili âyetlerde yer alan وَجْه vech kelimesi “yüz” anlamına gelmekte, burada bağlam itibariyle “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği mecaz bir içerikte olmak üzere “bütün benlik, bütün varlık, kişilik” manasında zikredilmiş olmaktadır. Bu ifadenin övücü içerikte örnekleri Bakara 2/112, Âl-i İmrân 3/20, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/79, Lokmân 31/22 gibi âyetlerde de geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, Allah ve din hakkında kuruntulardan kurtulup gerçek bilgilere ulaşan kimselerin bütün benliğiyle Yüce Allah’a teslimiyet inancı üzerinde durulmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki Rûm 30/30’da da belirtildiği üzere “din fıtrattır”; çünkü din ile fıtrat eşitlenmektedir Dolayısıyla “dini reddetmek fıtratı ve vicdanı reddetmek”tir. Esasında Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(14) ifadesindeki kastı bu olduğu gibi o hadisin beslendiği kaynak da söz konusu âyetlerdir. Çünkü Hz. Peygamber’in sahih sözlerinin referansı Kur’ân’dır.

2. وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.” Bu cümle “Öyleleri için ne bir korku vardır, ne de üzüntü çekerler” şeklinde de tercüme edilebilir. Benzer içerikte olarak daha önce açıklamaya çalıştığımız Bakara 2/62. âyette de geçtiği üzere, Yüce Allah kulluk görevlerini düzgün yapanların ödüllerini kendisinin vereceğini beyan ettikten sonra, onların âhiretle ilgili bir korkularının olmayacağını, geride bıraktıkları için de hüzünlenmeyeceklerini müjdelemektedir.

Yüce Allah ödülleri bağlamında kulları için iki müjdeye daha yer vermektedir. Bu çerçevede Yüce Allah bu kişilerin korkmayacaklarını ve hüzünlenmeyeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(15) Âyetteki وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ “Onlara korku yoktur” ifadesi onların gelecekten, mahşerdeki azaptan endişe etmemeleri gerektiğini, وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar hüzünlenmeyeceklerdir” ifadesi ise geçmişten dolayı üzüntü duymayacakları mesajını içermektedir.(16)

ııı. Yahudi ve Hıristiyanların Birbirlerine Sözleri

وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارٰى عَلٰى شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارٰى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلٰى شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ كَذٰلِكَ قَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّٰهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Kitabı (Tevrat ve İncil’i) tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta) oldukları hâlde, yahudiler ‘Hristiyanlar, herhangi bir şey üzerinde (doğru yolda) değildir.’ demişlerdi. Hristiyanlar da ‘Yahudiler, herhangi bir şey üzerinde (doğru yolda) değildir.’ demişlerdi. (Kitabı) bilmeyenler de (birbirleri hakkında) tıpkı onların dediklerini söylemişlerdi. Allah, onların anlaşmazlığa düştükleri şey hakkında kıyamet günü aralarında hüküm verecektir.”

Âyetteki وَقَالَتِ ve kâlet fiili “ve (şöyle) demişti”; الْيَهُودُ el-yehûdü ifadesi “yahudiler”; لَيْسَتِ leyset kelimesi “değildir”; النَّصَارٰى en-nesârâ sözcüğü “hristiyanlar”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “herhangi bir şey üzere”; وَقَالَتِ ve kâlet fiili “ve yine (şöyle) demişti”; النَّصَارٰى en-nesârâ ifadesi “hristiyanlar”; لَيْسَتِ leyset kelimesi “değildir”; الْيَهُودُ el-yehûdü kelimesi “yahudiler”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “herhangi bir şey üzere”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يَتْلُونَ yetlûne fiili “tilavet ediyorlar, okuyorlar”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; كَذٰلِكَ kezâlike sözcüğü “işte böylece”; قَالَ kâle fiili “dedi ki”; الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ ellezîne lâ ya‘lemûne ifadesi “bilmeyenler”; مِثْلَ قَوْلِهِمْ misle kavlihim tamlaması “onların sözlerinin benzerini”; فَاللّٰهُ fallâhu kelimesi “Allah”; يَحْكُمُ yahkümü fiili “hüküm verecektir, hükmeder”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; ف۪يمَا كَانُوا fîmâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onun hakkında”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne ifadesi ise “ihtilaf etmekte oldkları, ihtilaf ettikleri şeylerde” demektir.

Burada kitap ehlinin birbirleri hakkındaki suçlamaları ve Yüce Allah’ın onlar hakkındaki hüküm vericiliği gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارٰى عَلٰى شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارٰى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلٰى شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ “Kitabı (Tevrat ve İncil’i) tilavet etmekte (okuyup aktarmakta) oldukları hâlde, yahudiler ‘Hristiyanlar, herhangi bir şey üzerinde (doğru yolda) değildir.’ demişlerdi. Hristiyanlar da ‘Yahudiler, herhangi bir şey üzerinde (doğru yolda) değildir.’ demişlerdi.” Yüce Allah kitap ehlinin kendi aralarında birlik içerisinde bulunmadıklarını, birbirlerini değersiz saydıklarını beyan etmekte, üstelik el-Kitâb’ı okuduklarını hatırlatmaktadır. Esasında aynı kitabı okumalarına rağmen birbirleri hakkında bu denli suçlayıcı beyanlarda bulunmaları onların nasıl bir psikolojide olduklarını göstermektedir. Çünkü Yahudiler Eski Ahid’i, Hıristiyanlar ise Yeni Ahid’i okuyarak birbirinin adeta devamı olan metinleri takip ediyorlardı.

Âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay aktarılmaktadır: “Rivayet edildiğine göre, Necran Hıristiyanları heyeti Hz. Peygamber’in yanına gelince, yahudî âlimleri de gelip onlara katılmıştı. Böylece onlar kendi aralarında münakaşaya tutuşmuşlar ve sesleri yükselmeye başlamıştı. Bunun üzerine yahudiler, o hristiyanlara ‘Sizler dinî bakımdan, hiçbir hak üzerine değilsiniz’ deyip Hz. İsâ’yı ve İncil’i inkâr etmişler; hristiyanlar da onlara aynı şeyi söyleyip Hz. Musa’yı ve Tevrat’ı inkâr etmişlerdi.”(17)

Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi “vahiy” manasına alınırsa, ellerindeki metnin esasında tahrif edildiği, birbirleri hakkında bu türden değerlendirmelere yol açacak ifadelere sahip olduğu, çünkü aynı kaynaktan gelen vahyin çelişkiler içermeyeceği bilinen bir gerçektir. Bu nedenle, ellerinde başkalarını suçlayacak ifadelerin yer aldığı bir metin olduğu söylenebilir. Bir başka ihtimale göre ise metinde sorun yoktur; ancak onun sunumunda hakikatler gizlendiği için insan uydurmalarının etkin bir rol oynadığı ifade edilebilir. Zaten daha önce yorumladığımız Bakara 2/79’da “el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazdıkları”, Âl-i İmrân 3/78’de ise “bile bile Allah’a yalan isnat ettikleri” bildirilmektedir. Demek ki bu insanlar ya metni tahrif etmişlerdi veya metinde bulunan hakikatleri gizlemişlerdi. Bunun doğal sonucu olarak da haliyle birbirlerini suçlayarak sadece kendilerinin hak ve hakikati temsil ettiğini düşünmüşler, bunu söylemlerine konu edinmişlerdi.

Âyette verilen bu bilgi gereği, genellikle hiçbir şey bilmeyenlerin değil de bazı şeyler bilenlerin son derece tehlikeli oldukları, hakikati bilerek gizledikleri ve sonuçta insanlara zarar verdikleri anlaşılmaktadır. Bütünüyle cahil olanların ikna edilmesi ve hakikatlere davet edilmeleri, yarım bilgili olanlara göre çok daha kolaydır. “Yarım hoca dinden eder” sözünün söylenme nedeni muhtemelen budur. Kendini âlim sananlar bu türden suçlamalara girişince onları takip edenlerin de aynı hatayı işlemeleri artık kaçınılmaz olmaktadır. Nitekim devam eden cümlede dile getirilen husus budur.

2.كَذٰلِكَ قَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ “(Kitabı) bilmeyenler de (birbirleri hakkında) tıpkı onların dediklerini söylemişlerdi.” Yüce Allah kitap ehlinin birbirlerini suçladıklarını beyan ettikten sonra, o kitabı da hakikati de bilmeyen kitap ehlinin bilenler gibi birbirlerini suçladıklarını, bu bağlamda ilahi bilgi anlamında herhangi bir bilgiye sahip olmayan müşriklerin de müminlere aynı suçlamada bulunduklarını haber vermektedir.

Bu âyet bağlamında yapılan bir değerlendirmeyi burada aktarmak istemekteyiz:

“Burada iki zümre de birbirini yok sayıp temelsizlikle suçlarken, referans olarak kendi kitaplarını gösteriyorlardı. Bu ibare, âyette ifade edilen karşılıklı suçlama işini önce cahillerin değil, okumuş-yazmışların başlattığını vurgular. Bir sonraki cümle bunun en güzel delilidir. Tarafların âlimleri bu iddiaları ileri sürer, cahil kesimleri de onları takip eder. Şu soru sorulabilir: İki zümrenin de birbirleri hakkındaki yargısı doğrudur; öyleyse bu âyetin kınayıcı üslûbunu nasıl açıklayabiliriz? Buna verilecek cevap şudur: Hayır, onların bir inanç temelinden yoksun olduğu tespiti doğru değildir. Aksine onların inancının temeli araştırılacak olursa, karşımıza insanlığın değişmez değerlerinin öbür adı olan islâm çıkar. Hıristiyanlar Yahudileri ‘kâfir’ ve ‘cehennemlik’ olarak görürken, ellerinde taşıdıkları Kitab-ı Mukaddes’te Eski Ahid yer alıyordu. Bu durum, suçlamalarındaki samimiyetsizliğin ve keyfiliğin de bir göstergesiydi.”

“Kitab’ı okuyanlar yukarıdaki gibi aslında temeli tevhide dayalı olduğu hâlde sonradan tahrif edilen inancın temelini yok sayınca, cahil kitleler de onları takip ettiler. Tavandaki bu münakaşa tabanda daha da seviyesiz bir hâl aldı ve her iki zümre de din davasını kan davasına dönüştürdüler. Bu ifadeden yola çıkarak diyebiliriz ki, âyetin kapsamına mensup olduğu zümreyi sırf aidiyetinden ve asabiyetinden dolayı cennetlik ilan edip onun dışındakilere ebedî kurtuluş kapısını kapatan herkes girer.”(18)

3. فَاللّٰهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Allah, onların anlaşmazlığa düştükleri şey hakkında kıyamet günü aralarında hüküm verecektir.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönemde yaşayan yahudiler ve hristiyanlar başta olmak üzere, insanların din adına ihtilaf ettikleri şeylerle ilgili olarak kıyamet gününde aralarında hüküm vereceğini beyan etmektedir. Secde 32/25’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, bu son cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(19)

Yüce Allah kıyamet gününde kendilerini Allah’ın seçkin ve ayrıcalıklı kulları sanan, böylece birtakım kuruntulara saplanan bütün insanları din adına ihtilafa düştükleri konularda yargılayacağını ve adaletli bir şekilde aralarında hüküm vereceğini haber vermektedir. Bu ifade kendilerini ayrıcalıkla sayan Yahudilere ve müşriklere yönelik bir gözdağı olurken, müminler için bir moral kaynağı olarak kabul edilmelidir.

b) Mabede Saldırı ve Allah’ın Eşsiz Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 114-117. âyetlerinde Allah’ın mescidlerinde O’nun adının anılmasına engel olan ve onların harap olmasına çalışandan daha zalim kimsenin olamayacağını, bunların oralara ancak korkarak girebilmeleri gerektiğini, böyleleri için dünyada rezillik, ahirette de büyük bir azap olacağını bildirmektedir. Ayrıca doğunun da batının da sadece ve sadece Allah’a ait olduğunu, nereye dönerlerse Allah’ın rızasının orada olduğunu, Allah’ın imkânlarının geniş ve her şeyi bilenin de kendisi olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, müşriklerin “Allah çocuk edindi” dedikleri, oysa Allah’ın bundan münezzeh olduğu, göklerde ve yerde olanların hepsinin sadece O’na aidiyeti, hepsinin sadece O’na boyun eğdiği, göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı olduğu, bir işe hükmettiği zaman ona sadece “ol” dediği ve onun da hemen olmaya başladığı ifade edilmektedir.

ı. Mescitlerde İbadete Engel Olanların Hazin Sonu

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللّٰهِ اَنْ يُذْكَرَ ف۪يهَا اسْمُهُ وَسَعٰى ف۪ي خَرَابِهَا اُو۬لٰٓئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ اَنْ يَدْخُلُوهَآ اِلَّا خَآئِف۪ينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Allah’ın mescitlerinde O’nun adının anılmasına engel olan ve onların (mescitlerin) harap olması için çalışandan daha zalim kim olabilir ki! Onların (kötü niyetli zalimlerin) oralara ancak korkarak girebilmeleri gerekir. Onlar için dünyada rezillik vardır; onlar için ahirette de büyük bir azap vardır.”

Âyetteki وَمَنْ اَظْلَمُ ve men azlemu ifadesi “daha zalimi kimdir ki”; مِمَّنْ مَنَعَ mimmen mene‘a ifadesi “engel olandan”; مَسَاجِدَ اللّٰهِ mesâcidellâhi tamlaması “Allah’ın mescitlerinde”; اَنْ يُذْكَرَ en yüzkera edilgen fiili “anılmasına”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اسْمُهُ ismuhû tamlaması “O’nun adı(nın)”;وَسَعٰى ve se‘â fiili “ve çalışan(dan)”; ف۪ي خَرَابِهَا fî harâbihâ ifadesi “onların tahribine, yıkımına”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; مَا كَانَ لَهُمْ mâ kâne lehum ifadesi “onlar için yoktur”; اَنْ يَدْخُلُوهَآ en yedhulûhâ ifadesi “oralara girmeleri”; اِلَّا خَآئِف۪ينَ illâ hâifîne istisnası “korkanlar olmalarının dışında”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; خِزْي hızyun kelimesi “rezillik”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “yine onlar için vardır, onlar için olacaktır”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati ifadesi “âhirette”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “ağır, büyük bir azap” demektir.

Burada mescitlerde ibadete engel olmanın ne kadar büyük bir günah olduğu ve sonucunun korkunç olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللّٰهِ اَنْ يُذْكَرَ ف۪يهَا اسْمُهُ وَسَعٰى ف۪ي خَرَابِهَا “Allah’ın mescitlerinde O’nun adının anılmasına engel olan ve onların (mescitlerin) harap olması için çalışandan daha zalim kim olabilir ki!” Yüce Allah mescitlerde kendi adının anılmasına engel olan ve onların tahrip edilmesiyle ilgili çaba sarf edenlerden daha zalim hiç kimsenin bulunmayacağını soru cümlesi şeklinde dile getirmekte, olayın vahametini gözler önüne sermek istemektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Bu bağlamda Râzî’nin naklettiği görüşleri hatırlatmayı gerekli ve faydalı görmekteyiz.

ı. İbn Abbâs şöyle demiştir: Hıristiyanlardan bir hükümdar, Beyt-i Makdis’i istilâ ederek orayı harap etmiş, orayı leşlerle doldurmuş, halkını kuşatmış, bir kısmını öldürerek geriye kalanları esir almış ve Tevrat’ı da yakmıştır. Hz. Ömer zamanında müslümanlar onu onarıncaya kadar Beyt-i Makdis harap bir haldeydi.

ıı. Hasan el-Basrî, Katade ve Süddî şöyle demişlerdir: Bu âyeti kerime Buhtunnasr hakkında nazil olmuştur. Çünkü o, Beyt-i Makdis’i harap etmiş, bazı Hıristiyanlar da Yahudilere olan öfkelerinden dolayı Buhtunnasr’a yardımcı olmuşlardı.

Ebu Bekr er-Razî, Ahkâmu’l-Kur’ân’ında şöyle demiştir: Ayetin sebeb-i nüzulü olarak yukarıda belirtilen bu iki görüş de yanlıştır. Çünkü siyer âlimleri arasında Buhtunnasr’ın zamanının, Hz. İsa’nın doğumundan çok önce olduğu hususunda bir anlaşmazlık söz konusu değildir. Hristiyanlık, Mesîh’ten sonra olmuştur. O halde onlar Beyt-i Makdis’i tahrip konusunda, Buhtunnasr ile nasıl beraber olmuş olabilirler? Hem yine Hıristiyanlar da Yahudiler gibi, Beyt-i Makdis’e tazim gösterileceğine inanırlar, hatta onlardan daha fazla... Bu nedenle, Beyt-i Makdis’in tahribi hususunda onlar tahripçilere nasıl yardım etmiş olabilirler?...

ııı. Bu âyet, Hz. Peygamber’i Mekke’de Yüce Allah’a davetten menederek, onu hicret etmeye zorlayan Arap müşrikleri hakkında nazil olmuştur. Böylece o müşrikler hem Hz. Peygamber’e hem de onun ashabına Mescid-i Haram’da Yüce Allah’ı anma hususunda engel olmuşlardır. Hz. Ebu Bekr evinin yanında bir mescit yapmış, ancak buradan da menedilmişti. Ona eziyet edenler arasında Kureyş’in çocukları ve kadınları da bulunuyordu. Yüce Allah’ın ‘İbadetinde sesini yükseltme, o kadar da kısma!’(20) ayetinin bu konuda nazil olduğu da söylenmiştir. İşte bu sebepten ötürü, kendisine eziyet edilmesin diye Hz. Peygamber cehren (açıktan) Kur’ân okumaktan menedilmiştir. Ebu Cehil de Hz. Peygamber’in sırtına insan pislikleri atıyordu. İşte bunun üzerine, Yüce Allah’ı birleyen, O’na herhangi bir şeyi ortak koşmayan, huşu içinde O’nun için namaz kılan, O’nu tefekkür etmek için kalplerini başka şeylerden boşaltan, dillerini Allah’ın zikriyle, bedenlerini O’nun azamet ve saltanatından duyulacak lezzetle meşgul eden müslümanları engelleyen şu müşriklerden daha zalim kim olabilir? denilmiştir.

ıv. Ebû Müslim şöyle demiştir: Bundan maksat, Hudeybiye senesinde Medine’den Mescid-i Haram’a gittiği zaman Hz. Peygamber’i Mescid-i Harâm’dan engelleyen kimselerdir. Ebû Müslim bu görüşüne, Yüce Allah’ın ‘Onlardan inkâr eden ve sizi Mescid-i Haram’dan menedenler...’(21) ayetiyle ‘Onlar Mescid-i Haram’dan menediyorlarken Allah onlara niçin azâb etmesin?’(22) ayetini delil getirmiş, Allah’ın ‘Ancak korkarak’ buyurduğunu da Allah’ın Peygamber’in gücünü yüceltmesine ve kelimetullâhı üstün kılmasına hamletmiştir. Nitekim Yüce Allah münafıklar hakkında, ‘'Andolsun ki biz seni onlara musallat kılacağız; sonra da onlar seninle ancak az bir zaman komşu olabilirler. Lanetlenmiş olarak... Nerede ele geçirilirlerse yakalanırlar ve öldürüldükçe de öldürülürler’(23) buyurmuştur. (Bu âyetin indiriliş zamanı dikkate alındığında bu görüşün doğru olamayacağı söylenebilir.)

v. Bana (Râzî’ye) göre bu hususta beşinci bir izah tarzı daha bulunmaktadır ki bu âyet metinin gözetilmesi bakımından daha uygundur. O da, şöyle denilmesidir: Kıble Kâbe’ye çevrilince, bu durum Yahudilere çok zor gelmişti. Bunun üzerine onlar, insanları Kâbe’ye yönelerek namaz kılmaktan menetmeye yönelmişlerdi. Öyle ki bazı kâfirleri Kâbe’yi tahrip etmeye kışkırtmak suretiyle de Kâbe’yi tahrip etmek hususunda çaba harcamışlardı. Yine onlar, içinde kıbleye yönelerek namaz kılmasınlar diye, Hz. Peygamber’in mescidini tahribe de çalışmışlardır. Böylece Yüce Allah onları bu konuda kınamış ve onların bu konudaki tutumlarının kötülüğünü beyan etmiştir.

Bu açıklama, öncekinden daha uygundur. Bu böyledir; çünkü Yüce Allah, bu ayetten önceki ayetlerde Yahudi ve Hıristiyanların fiillerinin çirkinliğinden bahsetmiş, bu ayetten sonra da onların fiillerinin çirkinliğini bildirmiştir. O halde bu tek ayette kastedilenin, müşriklerin Hz. Peygamber’i Mescid-i Harâm’dan engellemeleri hususundaki kötü fiilleri olması nasıl uygun olabilir? Ayeti, Hıristiyanların Beyt-i Makdis’i tahrip etme çabalarına, -Ebu Bekr er-Râzî’nin de izah ettiği gibi- hamletmek zayıftır. Bu nedenle geriye ancak bizim dediğimiz kalır.”(24)

Aktardığımız görüşlerin yanında bu konuda benzer başka rivayetler de tefsirlerimizde yer almaktadır.(25)

b) Âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Yüce Allah’ın mescitlerinde O’nun adının anılmasını engelleyenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(26) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde de konuyla ilgili dile getirilen hususlarda sözü edilenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığı beyan edilmek istenmektedir. Adâlet kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(27) Buradan hareketle, demek ki mescitlerde “Yüce Allah’ın adının anılması ve onların tahrip edilmemesi” durumu, yapılması gereken şey manasında “adalet”tir; “buna engel olmak” ise bir şeyi yerinden etmek anlamında “zulüm”dür. Hacc 22/40’ta verilen bilgilerden hareketle, hiçbir ibadete engel olmamak gerektiği Kur’ân’ın genel prensibi olarak belirlenmiş demektir.

c) Yüce Allah’ın mescitlerinde O’nun adının anılmasına engel olmak, elbette orada namaz kılınmasını engellemek şeklinde anlaşılmalı, oraların tahribi için çalışmak ise ibadete gitmek isteyenleri engellemek ve onların yıkılıp perişan edilmesi için çaba sarf etmek şeklinde yorumlanabilir. Elbette âyette verilen mesaj mescitlerle ilgilidir ve akla ilk gelen ibadet de namazdır; ancak “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, bütün mabetlerde yapılan ibadetlerin burada kast edildiğini söylemekte herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. Nitekim ‘Alak 96/9-10’da dile getirilen ve kınanan davranışta da kast edilen durum aynıdır; evrensel manada Allah rızası için yapılan herhangi bir ibadetin engellenmesi kınanmaktadır.

d) Mescitlerin değeri bağlamında “Bütün mescitler Yüce Allah’ındır; Allah ile beraber başkalarına yalvarılmaması gerektiği”,(28) ayrıca “Allah’ın mescitlerini Allah’a ve âhirete iman eden, namazı kılan, zekâtı veren ve Allah’tan başkasından korkmayanların imar edeceği”(29) bilgisi mescitlerin önemini ortaya koyan âyetler olarak hatırlanmalıdır. Hatta “içlerinde Allah’ın adının anıldığı, sabah-akşam orada tesbihlerin edildiği evlerin de bu bağlamda övüldüğü”(30) bilinmektedir. Ayrıca Hz. Peygamber’in “Kim Allah için bir mescit yaparsa Allah da onun için cennette bir köşk yaratır”(31) hadisi ile “Beldelerin Allah’a en sevimli olanının mescitler olduğu”(32) rivayeti mescitlerin değerine dair hatırlanması gereken bilgiler arasında yer almaktadır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ اَنْ يَدْخُلُوهَآ اِلَّا خَآئِف۪ينَ “Onların oralara ancak korkarak girebilmeleri gerekir.” Yüce Allah mescitlerde kendi adının anılmasına engel olan ve oraların tahribi için çaba sarf edenleri en zalimler olarak nitelendirdikten sonra, bu zalimlerin o mabetlere rahatça girememeleri gerektiğini, korkarak oralara girebilmelerini, başka türlü girmeye haklarının olmadığını beyan etmek istemektedir.

Mescitlerde ibadetin engellenmemesi gerektiği ve o mekânların tahrip edilmemesinin zorunluluğu beyan edilince, esasında mabetlerin saygınlığına dikkat çekilmiş olmakta, dolayısıyla oralara “Allah’a saygılı bir şekilde” girmenin gerektiğine gönderme yapılmış demektir. Mabetler saygın yerlerdir ve ilahi rızaya uygun ibadet yerlerine saygı göstermek ibadetlerin muhatabı olan Yüce Allah’a saygının bir başka göstergesidir.

Konuyla ilgili olarak Râzî şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Yüce Allah bu vaadinin doğruluğunu gerçekleştirerek, onları Mescid-i Harâm’a girmekten menetmiştir. Onlar hakkında, Hz. Ebu Bekr’in haccettiği yılda şöyle nida etmiştir: ‘Dikkat, bu yıldan sonra hiçbir müşrik Kâbe’yi haccedemez!..’ Hz. Peygamber, Yahudilerin Arap yarımadasından çıkartılmasını emretmiş, böylece ertesi yıl galip ve hâkim olarak ziyaret etmiş ve hiçbir müşrik onun haccetmesine, Mescid-i Harâm’a girmesine engel olamamıştı. İşte bu yorum, Ebû Müslim’in ‘Mescitlerden engellenmesi müşriklerin Hz. Peygamber’i Hudeybiye yılında Mescid-i Harâm’dan engellemelerine hamletmesinin izah tarzıdır. Ebû Müslim, ayetteki ‘korku’yu da Hz. Peygamber’in dâvasının hâkimiyetine ve müşriklerin Hz. Peygamber ve onun ümmetinden korkacak biçimde Hz. Peygamber’in onlara galip gelmesine hamletmiştir.”(33)

3. لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Onlar için dünyada rezillik vardır; onlar için ahirette de büyük bir azap vardır.” Yüce Allah söz konusu kişiler için dünya hayatlarında tam bir rezillik ve perişanlık olacağını, âhirette ise büyük bir azabın onları beklediğini haber vermektedir. Âyette geçen خِزْي hızy kelimesi “zillet, rüsvalık, hor ve hakir kılınma, meskenet, perişanlık, cizye, savaşta katledilme”, “Mekke’nin fethi”(34) gibi kapsamı geniş bir şekilde yorumlanmıştır. Âhiretteki büyük azabın ise cehennem ateşi olduğunda şüphe yoktur.(35)

Âyette güne dair verilmek istenen muhtemel mesaj, hiçbir kâfirin veya gayrı müslimin mescitlere ve mabetlere dokunamayacak hale getirilmesi, Müslümanların bu manada son derece güçlü olmaları gerektiği, Müslümanların güçleriyle caydırıcı olmaları, bu arada geçici şartlarda yaşanan sıkıntılar sebebiyle ümitlerini kaybetmemeleri ve görevlerini hakkıyla yapmaları durumunda Yüce Allah’ın yardımının kendilerine geleceğini bilmeleri gerektiğidir.

ıı. Allah’ın Rızasının Evrenselliği

وَلِلّٰهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَاَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Doğu da Batı da yalnızca Allah’a aittir. Nereye yönelirseniz Allah’ın yüzü (rızası) oradadır. Şüphesiz ki Allah vâsi‘dir (imkânları geniş olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; الْمَشْرِق el-meşrıku kelimesi “doğu”; وَالْمَغْرِبُ ve’l-mağribu sözcüğü “ve batı”; فَاَيْنَمَا تُوَلُّوا fe eynemâ tüvellû ifadesi “her nereye yönelirseniz”; فَثَمَّ fe semme edatı “oradadır”; وَجْهُ اللّٰهِ vechullâhi tamlaması “Allah’ın yüzü, Allah’ın rızası”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; وَاسِع vâsı‘un sıfatı “(imkânı) geniş olan(dır)”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “bilen(dir)” demektir.

Burada insanların yapıp ettiği her bir davranışın Yüce Allah tarafından bilineceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَلِلّٰهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَاَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ “Doğu da Batı da yalnızca Allah’a aittir. Nereye dönerseniz Allah’ın yüzü (rızası) oradadır.” Yüce Allah kitap ehlinin cennete sadece kendilerinin gireceği iddialarını reddettikten, birbirlerinin doğru yolda olmadıkları ifadelerini naklettikten ve Allah’ın mescitlerinde O’nun adının anılmasına engel olup tahrip edilmeleri için çalışanların en zalimler olduğunu beyan ettikten sonra, sadece mescitlerin değil, bütünüyle doğu ve batının sadece ve sadece kendisine ait olduğunu, her nereye yönelirlerse kendisinin rızasının orada olduğunu haber vermektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir.

ı. Bu çerçevede İbn Abbâs’a nispet edilen bir rivayete göre, Hz. Peygamber’in ashabından bir grubun yolculuğa çıktığı, kendilerini bir sisin kapladığı, bir kısmının doğuya, diğerlerinin batıya doğru namaz kıldıkları, Güneş doğunca durumun ortaya çıktığı, Nebî (as)’ın yanına geldiklerinde bu durumu sordukları ve bu âyetin indirildiği ifade edilmektedir.

ıı. Bir başka rivayet ise Abdullah b. Ömer’den nakledilmektedir ki bu âyetin Nebî (as)’ın binek üzerindeki yolculuğuyla ilgili indirildiği şeklindedir.

ııı. Bu âyetin kıblenin değişimiyle ilgili olarak indirildiği, Hz. Peygamber Beyt-i Makdis’e doğru namaz kılarken Kâbe’ye dönme emri geldiğinde Yahudilerin bunu uygun karşılamadıkları, “Bir kere bir yere doğru, başka bir kere başka bir yere doğru kılıyor” diye suçlamalarda bulundukları, bu nedenle bu âyetin indirildiği nakledilmektedir.

Bu üç rivayeti nakleden Semerkandî ve Zemahşerî herhangi bir şekilde neshten söz etmemişlerdir.(36)

Taberî, onların bu noktada Bakara 2/142’de ifade edilen “Onlar üzerinde bulundukları kıbleden çeviren sebep nedir ki” sözlerini de hatırlatmakta, bu âyetin daha sonra indirilen kıblenin Mescid-i Harâm’a çevrilmesi emriyle neshedildiği görüşünü zikretmektedir.

Ayrıca başka bazı âlimlerin bu âyetin nafile namazlarla ilgili olarak binek üzerinde veya sabit bir mekânda kılınabileceğiyle, hatta korku zamanlarındaki namazla ilgili olduğunu benimsedikleri, bir kısmının bu âyetin kıblenin bilinmediği zamanlarla ilgili olduğu, diğer bazı âlimlere göre bu âyetin Necâşî’nin cenazesiyle ilgili olarak yaşanan tartışmayla ilgili olarak indirildiği görüşü zikredilmektedir.(37)

b) Bu âyetle ilgili ileri sürülen görüşler oldukça çeşitlilik arz etmektedir. Genelde âyetin namazla ve dolayısıyla kıble ile ilgili olduğu kabul edilse de bu konuda hatırı sayılır ölçüde başka görüşler de ileri sürülmektedir. Bu çerçevede Râzî’nin naklettiği görüşleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

ı. “Âyetin manası şudur: Kendisinde ismimin anılmasına engel olmaları ve oraların harap edilmesine gayret etmeleri sebebiyle, mescitlerime engel olarak zâlim olan şu kimseler için şöyle şöyle cezalar vardır. Hem onlar benden ve benim hükümranlığımdan kaçarak nereye yönelirlerse yönelsinler, muhakkak benim hükümranlığım onların yakasına yapışacak ve benim kudretim onları aşacaktır. Ben onları bilirim, oldukları yer bana gizli değildir.”

“Âyetin böyle anlaşılmasında, günahlardan sakındırma ve onları işlemekten insanları alıkoyma vardır. Yüce Allah’ın ‘Muhakkak ki Allah imkânı geniş olan ve her şeyi bilendir’ buyruğu, tıpkı ‘Göklerin ve yerin bucaklarından geçip gitmeye gücünüz yetiyorsa, haydi geçin! Fakat bir kudret olmadıkça asla geçemezsiniz’(38) âyeti gibidir. Buna göre âyetten maksat, Allah’ın ilminin genişliğidir. Bu da O’nun ‘Nerede olursanız olun, O sizinle beraberdir’,(39) ‘Üç kişinin gizli konuşması olsa, muhakkak O (Allah) onların dördüncüsüdür’,(40) ‘Ey Rabbimiz, sen her şeyi rahmetinle ve ilminle kuşattın’(41) ve ‘O (Allah) her şeyi ilmen kuşatmıştır’(42) âyetlerinin bir benzeridir. Yani Yüce Allah ilmiyle, idaresiyle, kuşatmasıyla ve her şeye üstün oluşu ile bütün varlıkları kaplamıştır.”

ıı. “Katâde şöyle demiştir: Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: ‘Kardeşiniz Necâşî Öldü. Onun için cenaze namazı kılın’. Ashâb da ‘Müslüman olmayan bir kimse için cenaze namazı mı kılalım?’ dediler. Bunun üzerine şu âyet nazil oldu: ‘Hakikaten Ehl-i Kîtab arasında Allah’a ve hem size hem de kendilerine indirilene, Allah’a saygı göstererek inanan kimseler vardır. Onlar Allah'ın âyetlerini verip az bir pahayı almazlar. İşte onlar öyledir. Onlara Rableri yanında ecirler vardır. Muhakkak ki Allah hesabı çabuk görendir.’(43) Sahâbe ‘O, kıblenin dışındaki yönlere doğru namaz kılıyordu’ dediler. O zaman da Yüce Allah (yorumunu yapmakta olduğumuz) Bakara 2/115. âyeti indirdi. Buna göre âyetin anlamı ‘Doğu, batı ve bunlar arasında kalan milletlerin yönelip namaz kıldıkları bütün yönler bana aittir. Bu nedenle, kim yönünü benim rızamı kastederek, bana itaat niyetiyle, bu yönlerden hangisine dönerse orada beni, yani sevabımı bulur’ şeklindedir. Böylece bu izah tarzında, doğuya yönelmiş olarak ibadet edip ölen Necâşî ve arkadaşları için bir mazeret kapısı açılmış olur. Bu, Yüce Allah’ın ‘Allah sizin imanlarınızı, (yani namazlarınızı) boşa çıkarmaz’(44) âyeti gibidir.”

ııı. ‘Bana duâ edin; duanıza icabet edeyim’(45) âyeti nazil olduğu zaman, insanlar ‘Ona nerede dua edelim?’ dediler. Bunun üzerine bu âyet nazil oldu. Bu Hasan el-Basrî’nin, Mücâhid’in ve Dahhâk’ın görüşüdür.”

ıv. “Bu, müslümanlara bir hitaptır. Manası şöyledir: ‘Allah’ın mescitlerini tahrip edenlerin tahribi, sizi yeryüzünün neresinde olursanız olun Allah’ı zikretmekten alıkoymasın. Çünkü doğu da batı da bütün yönler de Allah’ındır.’ Bu, Ali b. İsâ’nın görüşüdür.”

v. “Bazıları, bu âyetin, içtihadın şartlarını yerine getirerek, ister namaz, ister başka bir hususta olsun, içtihat yapan kimseler hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir. Bundan maksat, eğer müctehit içtihadın şartlarını içerecek şekilde bir hüküm ortaya koymuş ise doğruya isabet etmiştir.”(46)

c) Klasik nesh teorisini kabul edenlerin neshe verdikleri örneklerden birisi işte bu âyettir. Onlara göre bu âyet daha sonra indirilmiş olan Bakara 2/144, 149 ve 150’te zikredilen “Her nerede olursan(ız) yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir(in)” ifadesiyle nesh edilmiştir. Hatta başka bazıları bu âyetin Beyt-i Makdis’e dönüşü neshettiğini iddia etmiştir.(47)

ı. Taberî’de yer aldığı üzere, bu âyetin Kur’ân’da ilk neshedilen âyet olduğu görüşü son derece problemlidir. Çünkü bu görüşe göre Nebî (as) Medine’ye hicret ettiğinde Medine’nin çoğunluğu Yahudilerden oluşuyordu. Yüce Allah da ona Beyt-i Makdis’e doğru yönelmesini emretmiş, Yahudiler de bundan memnun olmuşlardı. Resülüllah (as) 10 küsur ay oraya doğru namaz kılmıştı; fakat her zaman kalbinde Hz. İbrâhim’in kıblesi olan Kâbe’ye yönelme arzusu taşıyordu. Bu nedenle dua ediyor ve göğe doğru bakıyordu. Bunun üzerine Yüce Allah Bakara 2/144’te geçen “Biz senin yüzünü göğe doğru çevirdiğini görüyoruz…” ifadesini indirdi. Yahudiler bundan dolayı tereddüt edince Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti indirdi.(48)

ıı. Bu âyetin neshle ilişkilendirilmesi son derece hatalı bir yaklaşımdır. Çünkü Kur’ân’da mensûh hüküm olduğunu kabul edenlerin bile ileri sürdüğü şartlardan birisi, nesh edilecek olan hükmün hiçbir şekilde uygulanabilir bir tarafının ve zamanının bulunmamasıdır. Oysa yukarıda naklettiğimiz görüşlere bakıldığında, âlimlerimizin bir bölümü bu âyetin namazla ve kıble ile ilişkili olduğunu kabul etmelerine rağmen bunun nafile namazlarla, binek üzerinde kılınanlarla, hatta korku durumlarında uygulanabilecek bir serbesti içerdiğini belirtmişlerdir. Demek ki bu âyet kıble ve namazla ilişkili olsa da bir durumda uygulanabilme imkânı vardır. Neshi kabul edenlerce de ileri sürüldüğü gibi bu durumda âyetin “mensuh” oluşundan değil, “tahsis” edilişinden söz edilebilir. Bu haliyle olsa bile bir hüküm bir yerde veya özel bir durumda uygulanabiliyorsa kabul edilen nesh şartlarını taşımıyor demektir.

ııı. Nesh ebediyyen bir hükmün iptalidir; hâlbuki bu âyetin uygulanabilme imkânı her zaman mevcuttur. Bugün bile kıblenin bilinemediği zamanlarda bu âyetin verdiği serbestiye herkes her zaman muhtaçtır. Dahası kıblenin bilindiği mekânlarda zaman zaman çok az bir sapmanın Kâbe’nin hizasında ne kadar büyük uzaklıklara sebep olacağında da şüphe yoktur. Durum böyle olunca, bir âyeti neshe konu edinmektense onu uygulanabilir kabul etmek son derece önemli bir hassasiyet göstergesidir. Bir Müslüman olarak biz de asıl maksadı gözeterek, her bir âyetin uygulanabilir olduğunu kabul etmeli ve âyetlerle iletişimimizi bu şekilde belirlemeliyiz.

ıv. Daha önce ele aldığımız ve Râzî’den naklettiğimiz beş görüşe bakıldığında, bu âyetin kıble ve namazla ilişkili olmadığı yaklaşımının da oldukça geniş bir kabule sahip olduğu anlaşılmaktadır. Durum böyle ise, o zaman âyetin nesh edilmesi gerektiği noktasında geride ve elde hiçbir makul gerekçe kalmamaktadır. Zira bir âyetin nesh edilebilmesi için nâsih ve mensûh iki âyet arasında mutlak bir zıtlığın bulunması şart olduğu için bu âyetle çelişik olabilecek herhangi bir âyet yoktur. Kaldı ki Nisâ’ 4/82’de verilen bilgiye göre, Kur’ân Allah katındandır; eğer başkası tarafından gönderilmiş olsaydı içinde pek çok ihtilaf ve çelişki bulunurdu. Bu durumda içinde çelişki bulunmayan Kur’ân’da hükmü kaldırılmış âyet olamayacağı ortaya çıkmaktadır. Hele ki daha önce de aktardığımız üzere bazılarının ileri sürdüğü gibi bu âyete nâsih veya mensûh gözüyle bakmak, konuya bakıştaki zihin dağınıklığının bir göstergesidir. Elbette Allah gerçeği bilendir.

“Nesh” konusunu ayrıntılı bir şekilde Bakara 2/106’da ele aldığımız için burada konuyla ilgili benzer detaylara girmek istemiyoruz.

2. اِنَّ اللّٰهَ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah vâsi‘dir (imkânları geniş olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah âyetin sonunda kendisinin her türlü imkâna ve mekâna hâkim olduğunu, her yapılanla ilgili onları kaydettiğini, aynı şekilde kimin nerede, hangi niyetle ve ne kadar neler yapıp ettiğini gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

ııı. Yüce Allah’a Çocuk İsnadının Geçersizliği

وَقَالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ بَد۪يعُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونَ “Onlar ‘Allah çocuk edindi.’ dediler. (Haşa)! O yücedir. Aksine göklerde ve yerde olanların hepsi, yalnızca O’na (Allah’a) aittir; hepsi yalnızca O’na boyun eğenlerdir. (O), göklerin ve yerin yoktan yaratıcısıdır. Bir işe hükmettiği zaman ona sadece ‘Ol!’ der; o da hemen olmaya başlar.”

Buradaki وَقَالُوا ve kâlû fiili “(şöyle) dediler”; اتَّخَذَ ittehaze fiili “edindi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَلَدًا veleden kelimesi “herhangi bir çocuk”; سُبْحَانَهُ sünhânehû ifadesi “hâşâ, O’nun şanı yücedir”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’nun içindir, O’na aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti tamlaması “göklerde olan her şey”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde (bulunan her şey)”; كُلّ küllün kelimesi “hepsi”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’nun için, O’na(dır)”; قَانِتُونَ kânitûne kelimesi “boyun eğenler(dir)”; بَد۪يع bedî‘u sıfatı “yoktan var eden(dir)”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “göklerin”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimeleri “ve yerin”; وَاِذَا قَضٰىٓ ve izâ kadâ ifadesi “hüküm verdiği zaman, hükmettiği zaman”; اَمْرًا emran kelimesi “herhangi bir işe”; فَاِنَّمَا يَقُولُ fe innemâ yekûlü ifadesi “sadece ve sadece (şöyle) der”; لَهُ lehû ifadesi “o şeye, o şey için”; كُنْ kün emri “ol”; فَيَكُونَ fe yekûnu fiili ise “hemen oluşur, oluşmaya başlar” demektir.

Burada kitap ehlinin ve müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnatları ve Yüce Allah’ın kendilerine verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ “Onlar ‘Allah çocuk edindi.’ dediler. (Haşa)! O yücedir. Aksine göklerde ve yerde olanların hepsi, yalnızca O’na (Allah’a) aittir; hepsi yalnızca O’na boyun eğenlerdir.” Yüce Allah bağlam gereği Medineli ehli kitabın, genel manada başta müşrikler olmak üzere pek çok insanın kendisine çocuk isnat ettiğini, zatının bundan münezzeh olduğunu, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece O’na ait olduğunu ve O’na boyun eğdiklerini beyan etmektedir.

a) وَقَالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ “Onlar ‘Allah çocuk edindi’ dediler. (Haşa)! O yücedir.” Burada inkârcıların Yüce Allah’a çocuk isnatları ve O’nun bundan münezzeh yani uzak olduğu ifade edilmektedir. Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/26’da şöyle buyrulmaktadır: “(Müşrikler) ‘Rahmân (olan Allah, melekleri) çocuk edindi’ dediler. (Hâşâ!) O, bundan münezzehtir.” Bir benzeri Meryem 19/88’de de geçen bu âyette özelde Mekkeli müşriklerin, genelde ise bütün müşriklerin korkunç iftirası ve yalanı hatırlatılmaktadır.

Tevbe 9/30, Necm 53/21 ve İhlâs 112/4 gibi âyetlerde geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, bazı Yahudiler Hz. Üzeyr’i, bazı Hıristiyanlar ise Hz. İsâ’yı Yüce Allah’ın oğlu saymış,(49) hatta bütün Yahûdî ve Hıristiyanlar kendilerinin Allah’ın oğlu olduklarını iddia etmişlerdi.(50) Buna karşılık Mekkeli müşrikler “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(51) Bir kısmı ise Yüce Allah ile cinler arasında nesep ilişkisi iddiasında bulunmuşlardı.(52)

Kur’ân’da 41 kez(53) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(54) ya da “yüceler yücesidir”(55) şeklinde tercüme edilebilir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kitap ehlinin iddiaları ve bütün bu şirk kabulleri hatırlatılmakta, devam eden cümlede ise Rabbimizin bundan uzak ve münezzeh olduğu سُبْحَانَهُ sünhânehû ifadesiyle dile getirilmektedir.

b) بَلْ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Aksine göklerde ve yerde olanların hepsi, yalnızca O’na (Allah’a) aittir.” Yüce Allah kendisine çocuk isnat edenlere önce O’nun bundan münezzeh olduğunu beyan etmekte, ardından da sadece isnat edilen uydurma çocukların (!) değil, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu ve O’na boyun eğdiklerini bildirmektedir.

Konuyla ilgili olmak üzere Rûm 30/26’da şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na (Allah’a) aittir. Hepsi sadece O’na boyun eğenlerdir.” Âyette geçen ve akıllı varlıklar için kullanılan مَنْ men edatı burada muhatapların putperest olmaları nedeniyle onların zihinlerinde şahıslaştırdıkları akıllı ve idareli varlıkları yani “melekler”i içermektedir. Benzer bir kullanım Meryem 19/93’te de söz konusudur. Çünkü Mekkeli müşrikler melekleri Yüce Allah’ın kızları kabul ettikleri için onlara tapınıyorlardı; işte Yüce Allah onların bu kabullerini reddetmektedir.

Bu gerçeğe ilave olarak, kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yaratıkları olduğu ve O’na ait oldukları müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(56) Durum böyle olunca, âyette verilmek istenen mesajın Yüce Allah’tan başka varlıklara ilahlık rolü verilmemesi gerektiğiyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik ifade bu noktada vurgulu bir mana içermekte ve kâinattaki her şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(57) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(58) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da(59) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(60) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Konuyla ilgili âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

c) كُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ “Hepsi yalnızca O’na boyun eğenlerdir.” Yüce Allah göklerde ve yerde kim varsa hepsinin sadece kendisine ait olduğunu beyan ettikten sonra, aynı şekilde Fussilet 41/11’de belirtildiği gibi hepsinin sadece ve sadece kendisine boyun eğdiğini bildirmektedir.

Kur’ân’da altı kez(61) geçen قَانِتُون kânitûne(îne) kelimesi “gerçeği ikrar edenler”, “boyun eğenler”, “itaat edenler”, “iman edenler” gibi anlamlar içermektedir.(62) Kâinattaki her bir şey Yüce Allah’a boyun eğmişken insanoğlunun O’na karşı bir tavır içerisine girmesi son derece sıkıntılı, hadsiz ve yanlış bir harekettir; dolayısıyla akıbeti de korkunç bir şekilde tecelli edecektir.

2. بَد۪يعُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونَ “(O), göklerin ve yerin yoktan yaratıcısıdır. Bir işe hükmettiği zaman ona sadece ‘Ol!’ der; o da hemen olmaya başlar.” Yüce Allah kendisine yönelik çocuk isnadına cevap vermeye devam etmekte ve isnat edilen çocuklar dahil her şeyi O’nun yoktan var ettiğini, sisteminin de “ol” demekten ibaret bir şekilde işlediğini ve ilgili şeylerin de hemen oluşum sürecine girdiğini beyan etmektedir.

a) بَد۪يعُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “(O), göklerin ve yerin yoktan yaratıcısıdır.” Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece kendisine ait olduğunu ve sadece O’na boyun eğdiklerini beyan ettikten sonra, bütün varlıkları kendisinin yarattığını ifade etmek üzere gökleri ve yeri yoktan var ettiğini vurgulamaktadır. En‘âm 6/101’de de geçtiği üzere âyetteki بَد۪يع bedî‘ kelimesi “yoktan yaratmak”, “örneksiz ve benzersiz güzellikte yaratmak” gibi anlamlar içermektedir.(63)

Henüz mahlukat anlamında kâinatta hiçbir şey yokken, hiçbir şeyden örnek almak gibi bir durum söz konusu değilken, bütün mahlukatı yaratmak demek onları yoktan var etmek demektir ki bu sıfat sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir. Şirk içinde bulunan ve Yüce Allah’a çocuk isnat edenler de bu gerçeği kabul etmesine rağmen, nasıl olur da Allah’a çocuk isnadında bulunabilirler, bu anlaşılabilir bir şey değildir.

b) وَاِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونَ “Bir işe hükmettiği zaman, ona sadece ‘Ol!’ der; o da hemen olmaya başlar.” Bu ifadenin mesaj açısından benzerleri çeşitli âyetlerde(64) dile getirilmektedir. Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(65) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek, kesin olarak emretmek, buyurmak, tamamlamak, bitirmek” gibi anlamlara gelmektedir.(66)

Bu cümle Yüce Allah’ın yaratma sistemi hakkında bilgi içermekte, O’nun belirlediği prensip hatırlatılmaktadır. Yüce Allah için yaptığı sayısız işle ilgili olarak herhangi bir şeyin zorluğundan kesinlikle söz edilemez. Zira herhangi bir şeyin olmasını istediğinde onun ilgili şeyle ilgili yaptığı tek iş, o şeye sadece “ol” demekten ibarettir; o şey de hemen oluşum sürecine girer. Aynı mesajı içermekte olan En‘âm 6/73’te şöyle buyrulmaktadır: “O, gökleri ve yeri bir amaç ile yaratandır. ‘Ol!’ dediği gün her şey olmaya başlar. O’nun sözü gerçektir. Sûr’a üflenecek gün de hükümranlık sadece O’nundur. (O), görüleni de görülmeyeni de bilendir. O, hikmet sahibidir; her şeyden haberdardır.”

Konuyla ilgili âyetlerde geçen فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnu(67) ifadesindeki كُنْkün “ol” emri ve فَيَكُونُfe yekûnu “hemen olur, oluşur” beyanı “hemen olup bitmek” şeklinde anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi “olup bitme”yi değil, oluşumun “hemen” başladığını göstermektedir. Çünkü sünnetüllâh denen “Yüce Allah’ın yasası” bu noktada tedrîcilik (aşamalılık) esasına göre bir özellik arz etmektedir. Yaratılmak istenen şeyin “hemen” oluşuma başlaması ise فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesinin başında yer alan fâ/fe ta‘kîbiyye edatı ile elde edilmektedir.

c) Kitap Ehlinin Sözleri ve Risâletin Amacı

Yüce Allah, sûrenin 118-120. âyetlerinde ilâhi bir bilgiye sahip olmayanların “Allah bizimle konuşmalı ya da bize bir âyet (mucize, delil) gelmeli değil miydi?” şeklinde söylediklerini beyan etmekte, böylece onlardan öncekilerin de tıpkı onların dediklerini söylediklerini, kalplerinin nasıl da birbirine benzediğini, gerçekleri iyice bilmek isteyenlere âyetleri apaçık gösterdiğini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in bir amaç ile müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderildiği, kendisinin cehennemliklerden sorumlu olmadığı, milletlerine uymadıkça Yahudilerin de Hıristiyanların da ondan asla razı olmayacakları belirtilmekte, kendilerine şu bildirimde bulunulmaktadır: “De ki: Allah’ın rehberliği asıl rehberliktir. Sana gelen ilimden sonra onların arzularına uyacak olursan, Allah’tan (gelecek bir azaba karşı) senin için hiçbir dost ve yardımcı olmayacaktır.”

ı. Kafalarının Karışıklığı

وَقَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللّٰهُ اَوْ تَاْت۪ينَآ اٰيَةٌ كَذٰلِكَ قَالَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ “(Gerçekleri) bilmeyenler şöyle demişlerdi: ‘Allah bizimle konuşmalı veya bize bir delil gelmeli değil miydi?’ Öncekiler de tıpkı onların dediklerini demişlerdi. Kalpleri (akılları nasıl da) birbirine benzedi! Kesin bir şekilde inananlara ayetleri elbette apaçık ortaya koyduk.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “(şöyle) dedi”; الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ ellezîne lâ ya‘lemûne cümlesi “bilmeyenler”; لَوْلَا يُكَلِّمُنَا levlâ yükellimunâ â ifadesi “bize konuşsaydı ya”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَوْ تَاْت۪ينَا ev te’tînâ ifadesi “veya bize gelseydi”;اٰيَةٌ âyetün kelimesi “bir delil, ayet”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “öylece”; قَالَ kâle fiili “dedi”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “kendilerinden öncekiler”; مِثْلَ قَوْلِهِمْ misle kavlihim tamlaması “onların sözleri gibi”; تَشَابَهَتْ teşâbehet fiili “birbirine benzedi”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”;قَدْ بَيَّنَّا kad beyyennâ fiili “muhakkak ki açıkladık”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri, delilleri”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُوقِنُونَ yûkınûne fiili ise “kesin inanmakta (olan)” demektir.

Burada hakikati bilmeyenlerin eski sapkınlar gibi istekler dile getirdikleri ve aynı yolu takip ettikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ لَوْلَا يُكَلِّمُنَا اللّٰهُ اَوْ تَاْت۪ينَآ اٰيَةٌ “(Gerçekleri) bilmeyenler şöyle demişlerdi: Allah bizimle konuşmalı veya bize bir delil gelmeli değil miydi?” Yüce Allah kitap ehlinin saçma kabullerini ve son derece olumsuz birtakım tavırlarını beyan ettikten, dahası kendisine çocuk isnatlarını şiddetle reddettikten sonra, bu defa sözü dönemin müşriklerine getirmekte, onların dile getirdiği iki isteği veya beklentiyi hatırlatmaktadır. Burada sözü edilenlerin Hıristiyanlar veya Yahudiler olduğu ifade edilse de dile getirilen istekler maksadın müşrikler olduğu yönündedir.(68)

Âyette yer alan لَوْلَا levlâ edatı “hadi olsa ya”, “olsaydı ya” manasında bir teşvik veya meydan okuma anlamı vermektedir.(69) Yüce Allah burada sözünü ettiği kişileri “hiçbir ilahi bilgiye sahip olmayanlar” şeklinde tanıtmakta ve onların da daha önce yaşamış olan Yahudilere benzemeye çalıştıklarını ifade etmek istemektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/108’de, ayrıca Nisâ’ 4/153’te de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’e yönelik olarak önceden Hz. Musa’ya yönlendirilen istekler dile getirilmiştir. İşte buna benzeyecek şekilde Yüce Allah’ın Mekkeli müşriklere de konuşmasını veya kendilerine de âyet, delil, mucize gelmesini istediklerini, bunu beklediklerini beyan etmektedir.

a) “Allah’ın onlara konuşması” ifadesi kendilerine özel bir bilgi yani vahiy gelmesi, özel kitaplar verilmesi olarak kabul edilebilir. Nitekim En‘âm 6/124’de önceki peygamberlere verilen gibi kendilerine de âyet verilmesini istedikleri, Müddessir 74/52’de ise her birisinin önlerinde açılmış sahifeler bekledikleri ifade edilmektedir. Aslında onların derdi Yüce Allah’ın kendilerine Hz. Peygamber’in gerçek peygamber olduğunu bizzat bildirmesi ve peygamberliğine dair bir alametin verilmesi beklentisiydi.(70)

b) “Kendilerine bir âyet” gelmesi ifadesi hakkında da çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda En‘âm 6/8, 124, Yûnus 10/15-16, 20, Ra‘d 13/31, İsrâ’ 17/90-93, Enbiyâ’ 21/5, Furkân 25/7, 8, 21, ‘Ankebût 29/50-51 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler verilmekte, ancak En‘âm 6/109, 111 gibi âyetlerde onların iman etmeyecekleri belirtilmekte, Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da ise uyarıların kendilerine hiçbir fayda vermeyeceği ifade edilmektedir.

2. كَذٰلِكَ قَالَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ “Öncekiler de tıpkı onların dediklerini demişlerdi. Kalpleri (akılları nasıl da) birbirine benzedi!” Yüce Allah gerçeğin bilgisine sahip olmayanların eskilerinin de sonrakilerinin de aynı şekilde söylemlere sahip olduklarını, aynı şeyleri söyleyip yaptıklarını beyan etmekte, bu hususu Bakara 20/108 ve Nisâ’ 4/153’te de dile getirmektedir. Böyle bir inanışa sahip olanların kalplerinin birbirine benzediğini, esasında yanlışta ittifak edenlerin kalplerinin, yani akıllarının karmakarışık olduğunu da belirtmiş olmaktadır.

Burada geçen تَشَابَهَتْ teşâbehet fiili hem karşılıklı olarak “benzeşmek” hem de “karışmak, karışık olmak” gibi anlamlar verebilmektedir. Bu kişilerin kalpleri yani akılları, beyinleri, algıları birbirine benzediği için sözleri de birbirine benzemiştir. Küfür tek millettir; bu yüzden eskilerinin de yenilerinin de hem kalpleri hem de söz ve eylemleri birbirine benzemektedir, vesselâm.

3. قَدْ بَيَّنَّا الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ “Kesin bir şekilde inananlara ayetleri elbette apaçık ortaya koyduk.” Yüce Allah hem eski inkârcıları hem de sonrakileri kast ederek, gerçeği tam ve kesin bir şekilde bilip anlamak isteyenler için bütün âyetlerini, delillerini, hakikatlerini apaçık bir şekilde ortaya koyduğunu beyan etmektedir.

Bu ifadeye benzer başka ifadeler(71) de Kur’ân’da yer almakta ve Yüce Allah’ın âyetlerini açıklamasının gerekçesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazı âyetlerde insanlarının akıllarını kullanmaları,(72) takvâ sahibi olmaları,(73) tefekkür etmeleri,(74) gerçeği hatırlamaları,(75) hidayete ermeleri(76) ve/veya şükretmeleri(77) şeklinde zikredilmektedir.

ıı. Risâletin Anlamı ve Sorumlulukların Şahsiliği

اِنَّآ اَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَش۪يرًا وَنَذ۪يرًا وَلَا تُسْـَٔلُ عَنْ اَصْحَابِ الْجَح۪يمِ “Şüphesiz ki biz seni bir amaç ile müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. Sen cehennem halkından sorumlu tutulmayacaksın.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَرْسَلْنَاكَ arselnâke fiili “seni gönderdik”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; بَش۪يرًا beşîran kelimesi “müjdeci olarak”;وَنَذ۪يرًا ve nezîran sözcüğü “ve uyarıcı olarak”; وَلَا تُسْـَٔلُ ve lâ tüs’elû edilgen fiili “ve sorulmazsın, sen sorumlu değilsin”; عَنْ اَصْحَابِ الْجَح۪يمِ ‘an ashâbi’l-cehîmi tamlaması ise “cehennem ehlinden, cehennem halkından” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risâletinin gerçekliği, misyonu ve öncekilerin hatalarından sorgulanmaya gerek olmayacağı gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّآ اَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَش۪يرًا وَنَذ۪يرًا “Şüphesiz ki biz seni bir amaç ile müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik.” Yüce Allah kitap ehlinin sapkınlıklarını ve müşriklerin puta tapıcılıklarını çeşitli şekillerde eleştirdikten ve tevhid inancına dikkat çektikten sonra, konuyu Hz. Peygamber’in risâletine getirmektedir. Bu âyet hakkında çok önemli birtakım anlam açılımları bulunmaktadır.

a) Yüce Allah Hz. Peygamber’in risâletini inkâr edenler başta olmak üzere bütün insanlığa hitap etmekte ve vurgulu bir ifade kullanarak Nebî (as)’ı bir amaç ile gönderdiğini beyan etmektedir. Âyetteki بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” şeklinde değil de “bir amaç ile” manasında yorumlanmalıdır ki risâletin amacı İbrâhim 14/1’de belirtildiği gibi “insanlığı karanlıklardan aydınlığa çıkarmak” şeklinde belirlenmektedir. Dahası الْحَقّ el-hakk kelimesi Kur’ân’ın da isimlerinden olduğu için Hz. Peygamber’in vahiy ile yani Kurân ile görevlendirildiği beyan edilmiş olmaktadır.(78) Dahası bu kelimeye “islam” manası da verilmektedir.(79)

b) Yüce Allah Hz. Peygamber’in görevleri bağlamında bu âyette iki sıfatına değinmektedir.

ı. Bunlardan biri onun بَش۪ير beşîr yani “müjdeci” olmasıdır. Bu sıfat, bütün peygamberlerde olduğu gibi Hz. Peygamberde de elbette vardır ve “cenneti müjdeleyen” manasına gelmektedir.(80)

ıı. Kur’ân’da “uyarıcı, uyarıcılar” anlamında da kullanılan نَذ۪ير nezîr veya çoğul olarak nüzür kelimeleri elbette öncelikle peygamberler için de tercih edilen sözcüklerdendir. Bu nedenle, isim olarak Kur’ân’da nezîr, nüzur ve münzir/münzirîne kalıplarında geçen bu kelimenin hem Hz. Peygamber(81) hem de diğer peygamberler(82) için kullanıldığını beyan etmeliyiz.

Bu kelimenin anlam dünyasına biraz daha yakından bakmak gerekmektedir.

- İnzâr, “uyarmak” anlamına alınırsa, âyetteki maksat, Hz. Peygamber’in kendisine gelen vahiyleri muhataplara iletmesidir. Bu, kelimenin asıl manasıdır ve bir anlamda tebliğ görevini ifade etmektedir.

- İnzâr veya nezîr kelimesi eğer “müjdeleyici” demek olan beşîr kelimesiyle birlikte kullanılırsa, müjdelemenin zıddına bu defa “azapla korkutmak, azaba uğratılmamak için muhatapları bilgilendirmek, ikaz etmek” anlamlarına gelir.

- İnzâr kelimesi özellikle bu âyetteki kullanımında “ilk bilgilendirme” anlamına alınırsa, Şu‘arâ’ 26/214’ün de desteğiyle bu defa mesaj, “(duyuruya yakın akrabadan) başlamak” şeklini alır. Bu âyetlerin vahyin ilk dönemiyle ilgili olduğu gerçeğinden hareketle, Hz. Peygamber’in risâlet ilkelerini tebliğe en yakınından başlaması gerektiği bu emrin hedefi olarak görülebilir. Yüce Allah, Hira’da sorularına cevap verdiği Hz. Peygamber’den bu bilgileri etrafına ulaştırmasını istemektedir. Çünkü vahyin hedefi, en yakınından başlayarak bütünüyle insanlığa yöneliktir.

- İnzâr kelimesinin bunların dışında, bir de “adamak” anlamı vardır. Nezr veya nüzûr kalıplarında bu kelime Kur’ân’da “adak, adaklar” anlamında da kullanılmaktadır.(83) İşte bu anlam, âyeti doğru anlayıp yorumlamada bizlere çok önemli ufuklar kazandırmaktadır. Yüce Allah, Hz. Peygamber’den kendisini bu göreve adamasını istemektedir. İnsanın bir işte arzu edilen başarıyı yakalaması için kendisini o göreve adaması, görevi yapmak için de onu yaşaması gerekir. Özellikle peygamberlik görevi adanmışlık gerektirir. Risâlet sıradan bir görev değildir; hayatı bütünüyle o görev uğrunda yaşamayı zorunlu kılan bir adanmışlık ve fedakârlık kurumudur.

Peygamberler, vahyin gözetiminde görevlerinde başarıyı üst düzeyde gerçekleştirmekle yükümlüydüler. İşte dini doğru anlayıp yaşamak şeklindeki bu başarıyı yakalamak müminlerden de istenmektedir. Din, uğruna adanmış insanlar ister. Vahyi kuşananlar veya kuşanmak isteyenler tıpkı peygamberler gibi kendilerini bu muazzez yola adamalıdırlar. Kendini adamayanlar aldanırlar. Âyetin günümüze mesajını bu noktada anlamak bizim için bir zorunluluktur.

2. وَلَا تُسْـَٔلُ عَنْ اَصْحَابِ الْجَح۪يمِ “Sen cehennem halkından sorumlu tutulmayacaksın.” Yüce Allah risâletin amaçsız ve anlamsız olmadığını, Hz. Peygamber’in görevleri arasında müjdeleyicilik ve uyarcılık bulunduğunu beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in cehennemlikler nedeniyle sorgulanmayacağını bildirmektedir. Ra‘d 13/40 ve Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’e düşen görev sadece ve sadece tebliğden ibarettir ve o da görevini hakkıyla yerine getirmiştir. Ancak inkârcı muhataplar onu dikkate almamaya ve tebliğ ettiği hakikatlere itibar etmemeye kararlı oldukları için Hz. Peygamber’in bu noktada suçunun olmadığı bildirilmektedir. ‘Abese 80/7’de arınmak istemeyenlerden onun sorumlu olmadığı ifade edilmekte, ayrıca Bakara 2/272 ve Kasas 28/56’da insanların hidayete erdirilmesinden kendisinin sorumlu olmadığı, çünkü Yüce Allah’ın dileyenlere hidayet edeceği beyan edilmektedir.

Bu ifadenin âyette yer almasının muhtemel sebebi, Hz. Peygamber’in inanmayanlar nedeniyle kendisini harap edecek şekilde moralinin bozulması ve aşırı etkilenmesidir. Bu konuda Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’de çeşitli bilgiler verilmektedir. İşte bu ifade gereği, Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermekte ve cehennemlik olmaya karar verenlerden dolayı onun sorumlu olmayacağını, bu nedenle de onlardan dolayı sorgulanmayacağını kendisine müjdelemektedir.

ııı. Yahudi ve Hıristiyanların Memnuniyetsizliği

وَلَنْ تَرْضٰى عَنْكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارٰى حَتّٰى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ اِنَّ هُدَى اللّٰهِ هُوَ الْهُدٰى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اَهْوَآءَهُمْ بَعْدَ الَّذ۪ي جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Milletlerine (dinlerine) uyuncaya kadar yahudiler de hristiyanlar da senden asla razı olmayacaklardır. De ki: ‘Şüphesiz ki Allah’ın rehberliği, gerçek rehberliktir.’ Sana gelen bilgiden sonra onların arzularına uyarsan, Allah’tan (gelecek azaba karşı) senin için herhangi bir dost ve yardımcı olmayacaktır.”

Âyetteki وَلَنْ تَرْضٰى ve len tardâ fiili “ve asla ve asla razı olmayacaktır”; عَنْكَ ‘anke ifadesi “senden”; الْيَهُود el-yehûdü kelimesi “ne yahudiler”; وَلَا النَّصَارٰى ve le’n-nesârâ sözcüğü “ne de hristiyanlar”; حَتّٰى تَتَّبِعَ hattâ tettebi‘a ifadesi “sen tâbi oluncaya, uyuncaya kadar, uymadıkça”; مِلَّتَهُمْ milletehum tamlaması “onların milletine, dinine”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ هُدَى اللّٰهِ inne hüdellâhi ifadesi “Allah’ın hidayeti, rehberliği”; هُوَ hüve zamiri “asıl odur”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “rehberlik”;وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ ve leinitteba‘te fiili “ve eğer tabi olursan, eğer uyarsan”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması “onların arzularına”; بَعْدَ الَّذ۪ي جَآءَكَ ba‘dellezî câeke ifadesi “sana gelenden sonra”; مِنَ الْعِلْمِ mine’l-‘ılmi ifadesi “ilimden”; مَا لَكَ mâ leke ifadesi “senin için yoktur, senin için olmayacaktır”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (başka)”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin ifadesi “ne herhangi bir dost”; وَلَا نَص۪يرٍ ve lâ nasîrin ifadesi ise “ne de herhangi bir yardımcı” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında ümmeti bilgilendirilmekte ve kitap ehlinin hevâ ve heveslerine uymaları durumunda ne tür bir sıkıntı ile karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَنْ تَرْضٰى عَنْكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارٰى حَتّٰى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ “Milletlerine (dinlerine) uyuncaya kadar yahudiler de hristiyanlar da senden asla razı olmayacaklardır.” Yüce Allah kitap ehlinin birbirleri hakkındaki olumsuz düşüncelerini, gerçekleri bilmeyenlerin benzer hezeyanlar savurduklarını ve Hz. Peygamber’in risâletinin amacını beyan ettikten sonra, onların milletine uymadığı sürece Yahudilerin de Hıristiyanların da kendisinden memnun olmayacağını haber vermektedir.

Daha önce Bakara 2/113. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Yahudiler ve Hıristiyanlar birbirlerini herhangi bir esas üzere olmamakla suçlamışlardı. Bakara 2/111. âyette ise kendilerinden başkasının cennete giremeyeceğini iddia ettikleri dile getirilmiştir. Dahası, Bakara 2/94. âyette de dile getirildiği gibi, âhiret yurdunun yani ödül yurdunun diğer insanlara değil de sadece kendilerine ait olduğunu söyleyecek kadar ileri gitmişlerdi. Kendi aralarında son derece katı bir tutum sergileyen ve her durumda birbirlerinin hak ve hakikat üzere olmadıklarına inanan bu kişileri aynı anda memnun etmek mümkün değildir. Çünkü birini memnun eden husus diğerini etmemekte, dolayısıyla aynı anda her ikisinin milletine yani dinine ve yoluna girilmedikçe memnun olmayacakları ifade edilmektedir.

Âyette geçen مِلَّة milleh kelimesi çeşitli âyetlerde de dile getirildiği üzere, “din”,(84) “yol”, “millet”, “şeriat”, “inanç sistemi” gibi anlamlar içermekte, Allah’a nispetinde “din”, hukuk yönüyle “şeriat”, inanç sistemi itibariyle “millet”, topluluk yönüyle “ümmet” gibi açılımlar için kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kast edilen anlamı Yahudi ve Hıristiyanların inandığı ve yaşadığı sistem anlamına alınmalıdır. Çünkü onların kendilerince benimsedikleri yola, sisteme, yani dine uymadığı, yani tâbi olmadığı sürece Hz. Peygamber’den memnun olmayacakları beyan edilmektedir. Bir sonraki cümlede dile getirildiği üzere, Yüce Allah’ın rehberliğinin gerçek rehberlik olduğu ifade edildiği için buradaki “millet” kavramının “hidayet”, “yol”, “din” gibi anlamlara alınması gerektiği anlaşılmaktadır.

Bazı âlimlerimiz bu âyetteki bütün maksadı onların yöneldiği “kıble” olarak yorumlamakta ve kendilerinin yöneldiği kıbleye yönelmediği sürece kitap ehlinin yani yahudi ve hrisiyanların Hz. Peygamber’den memnun olmayacakları ifade edilmektedir.(85) Esasında önceki âyetlerde konu kıble ile ilişkilendirildiği için böyle bir yoruma başvurulduğu söylenebilir. Oysa konu kıble ile değil, bütünüyle yaşanan ve inanılan sistemle ilişkilidir; dolayısıyla maksat onların yaşadığı hayat ve din olmalıdır.

2. قُلْ اِنَّ هُدَى اللّٰهِ هُوَ الْهُدٰى “De ki: Şüphesiz ki Allah’ın rehberliği, gerçek rehberliktir.” Yüce Allah önceki cümlede Yahudilerin ve Hıristiyanların milletine yani dinine tâbi olmadığı sürece Hz. Peygamber’den memnun olmayacaklarını beyan ettikten sonra, bir benzeri de Âl-i İmrân 3/73 ve En‘âm 6/71’de geçen bu cümlede gerçek hidayetin, yani gerçek rehberliğin, gerçek dinin, gerçek yolun Yüce Allah’ın öğrettiği ve rehberlik ettiği prensiplerden oluştuğunu, dolayısıyla hem Yahudilerin hem de Hıristiyanların iddialarının hakikati ifade etmediğini ortaya koymak istemektedir. Âyette kullanılan zamir-i fasl tekniğiyle elde edilen hasr/kasr tekniği cümleye “vurgu” manası katmakta, Yüce Allah’a ait olmayan, O’nun göndermediği, esaslarını O’nun belirlemediği hiçbir öğretinin “hidayet” adını alamayacağı belirtilmek istenmektedir.

Burada sözü edilen hidâyet, esaslarını Yüce Allah’ın belirlediği yoldur; Allah’ın Resülü, Allah’ın kitabı yani Allah’ın dini dururken başkalarına tâbi olmak sapkınlıktır; çünkü hak din Allah’ın gönderdiğidir; aranacak, benimsemek, uyulacak tek yol da işte Allah’ın seçtiği yoldur. İçeriğini insanların belirlediği yollar çelişkiler yumağıdır ve insanları saptırmaktan başka bir şey de vaad etmezler. Esasında ilk peygamberden son peygambere kadar Yüce Allah’ın belirlediği ve insanlara ilettiği yolun adı da bu nedenle Allah’a teslim olmak manasında “islam”dır.(86)

3. وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اَهْوَآءَهُمْ بَعْدَ الَّذ۪ي جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Sana gelen bilgiden sonra onların arzularına uyarsan, Allah’tan (gelecek azaba karşı) senin için herhangi bir dost ve yardımcı olmayacaktır.” Bu ifadenin kıble ile ilgili olarak bir benzeri Bakara 2/145’in son bölümünde yer almaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmeye devam etmekte ve kendisine ulaşan gerçeğin bilgisine yani Kur’ân’a rağmen onların heva ve heveslerine uyması durumunda kendisini Allah’tan gelecek herhangi bir azaba karşı hiç kimsenin sahiplenemeyeceğini ve hiçbir yardımcısının da bulunamayacağını haber vermektedir.(87) Konuyla ilgili olarak Yahudi ve Hıristiyanların dost edinilmemesi gerektiği noktasında Mâide 5/51 ve 57. âyetlerde verilen bilgiler mutlak sûrette bilinmeli ve onların ışığında konu aydınlığa kavuşturulmalıdır.

Burada hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e olsa da maksat onun ümmeti durumundaki insanlardır.(88) Çünkü Hz. Peygamber’in Yahudilerin ve Hıristiyanların hevâ ve heveslerine uyması kesinlikle söz konusu bile olamaz. Buradaki şart cümlesi tıpkı En‘âm 6/88, 116 ve Zümer 39/65’te olduğu gibi bir uyarı niteliği taşımakta ve gerçekleşmesi halinde durumun korkunç olacağı bildirilmek istenmektedir.

Gerçeğin bilgisi gelmiş olmasına rağmen farklı bir arayışa girmek, yapılması gerekeni yapmayıp tersini yerine getirmek manasına geleceği için bu bir zulümdür. Şûrâ 42/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Zalimlerin ise hiçbir dostu ve yardımcısı yoktur.” Yüce Allah zalimlerin hiçbir şekilde dostlarının ve yardımcılarının bulunmadığını beyan etmektedir. Burada sözü edilen “zalimler”, inançta adalet demek olan tevhidi bırakıp zulüm demek olan şirki benimseyenlerdir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için O’nun (Rablerinin) peşi sıra ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra öncelikle Mekkeli müşriklere, inkârcılara ve sonrasında bütün insanlara hitap etmektedir. Kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve yardımcılarının bulunamayacağı haber verilmektedir.

Daha önce yorumladığımız Bakara 2/107’de de belirttiğimiz üzere, inkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının ve şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(89) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(90)

d) Kitap Ehlinin Vahye Karşı Olumsuz Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 121-123. âyetlerinde kendilerine kitap verdiği kimselerden bazısının onu, hakkını gözeterek tilâvet ettiklerini, onların vahye iman ettiklerini, onu inkâr edenlere gelince, işte gerçekten zarara uğrayanların da bunlar olduğunu bildirmekte, sonrasında İsrailoğulları’na yönelik şu uyarılara yer vermektedir: “Ey İsrailoğulları! Size verdiğim nimet(ler)imi ve sizi (bir zamanlar) âlemlere (inançsızlara) üstün kıldığımı hatırlayın! Öyle bir güne karşı takvâlı (duyarlı) olun ki (o gün) kimse kimseden hiçbir şey gideremez; kimseden fidye kabul edilmez; kimseye şefaat yarar sağlamaz; onlara yardım da edilmez.”

ı. Kitaba İnananlarının Bulunuşu

اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِه۪ اُو۬لٰٓئِكَ يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَمَنْ يَكْفُرْ بِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Kendilerine kitap verdiklerimiz(den bazısı) onu, tam olarak (hakkını gözeterek) tilâvet ederler (okuyup aktarırlar). (Çünkü) onlar, ona iman ederler. Onu inkâr edenlere gelince, işte asıl kaybedenler onlardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ ellezîne âteynâhum ifadesi “kendilerine verdiklerimiz”; الْكِتَاب el-kitâbe sözcüğü “kitap, vahiy”; يَتْلُونَهُ yetlûnehû fiili “onu tilâvet ederler, okurlar, takip ederler”; حَقَّ تِلَاوَتِه۪ hakka tilâvetihî ifadesi “hakkıyla uyulacak şekilde”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “inanırlar”; بِه bihî ifadesi “ona”;وَمَنْ يَكْفُرْ ve men yekfur ifadesi “her kim inkâr ederse”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْخَاسِرُون el-hâsirûne kelimesi ise “ziyana uğrayanlar, kaybedenler” demektir.

Burada kitap ehlinden bir kısmının Kur’ân’a iman ettiği, bir kısmının ise inkâr edip ziyana uğradığı gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِه۪ اُو۬لٰٓئِكَ يُؤْمِنُونَ بِه۪ “Kendilerine kitap verdiklerimiz(den bazısı) onu, tam olarak (hakkını gözeterek) tilâvet ederler (okuyup aktarırlar). (Çünkü) onlar, ona iman ederler.” Yüce Allah kitap ehlinden insanlarla ilgili bilgi vermeye devam etmekte, hepsinin küfür üzere olmadıklarını, içlerinden vahyi layıkı üzere okuyup ona sadakat gösterenlerin yani iman edenlerinin bulunduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen يَتْلُونَ yetlûne fiili “okumak” anlamından ziyade, İmâm Mücâhid’in de dediği gibi okudukları vahye “uymak”, onun dediklerini “yapmak”, “izinden gitmek” şeklinde bir anlamda değerlendirilmelidir. Dahası, İbn Mes‘ûd’un bu ifadeyi Kur’ân’ın helalini helal, haramını haram edinmek ve metni tahrif etmeden okumak şeklinde tefsir ettiği nakledilmektedir.(91) Bunun böyle olduğu devam eden ifadede yer alan حَقَّ تِلَاوَتِه۪ hakka tilâvetihî “hakkıyla uyulacak şekilde” mefûlü mutlak’ından anlaşılmaktadır. “Onlar olması gerektiği gibi tilâvet ediyorlardı” demek, onun dediklerini uyguluyorlardı demektir ki bunun sonunda da zaten “vahye iman etmek” gelmektedir.

Bu âyetin Habeşistan’a hicret sonrası oradan Ca‘fer b. Ebî Tâlib ile dönen 32 kişi hakkında indirildiği, âyetin sonundaki ziyana uğrayanlar ifadesinin ise Ka‘b b. Eşref ve arkadaşlarıyla ilişkili olduğu beyan edilmektedir.(92) Sure Medenî olduğu için bu rivayet sorunludur.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/51-52’de şöyle buyrulmaktadır: “Ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlar idik’ derler.” Bu âyetlerin benzerleri Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114, İsrâ’ 17/107-109 ve ‘Ankebût 29/47’de de geçmektedir.

Yüce Allah Hz. Muhammed’e gönderdiği ve hakikatleri ayrıntılı olarak ele alıp açıkladığı vahyine, kendilerine daha önce içerisinde ilahi ilkelerin yer aldığı ve الْكِتَاب el-kitâb denilen mesajların verildiği kitap ehlinden kişilerin de inanması gerektiğini beyan etmektedir. Kitap ehlinden insanların bu son vahye inandıklarıyla ilgili başka âyetler de vardır.(93) Dahası devam eden âyetlerdeki mesajlar bu doğrultuda şekillenmektedir. Buna rağmen mesele sadece kitap ehlinden inananların bulunduğunu bildirmek değil, tümüyle kitap ehlinin ve elbette bütün insanların bu mesaja inanmalarının zorunlu olduğunu ortaya koymaktır.

Tefsirlerimizde verilen bilgilere göre, kitap ehlinden olmasına rağmen daha sonra Kur’ân’a inananlar vardı ve bunların sayısı 18 ila 40 arasında değişmektedir.(94) Hatta Selmân-ı Fârisî ve Abdullah b. Selâm bunlardan ikisidir.(95) Bu âyetlerin Habeşistan’a hicret sonrasında Ca‘fer-i Tayyâr ile birlikte dönen 40 kişi olduğu da rivayet edilmektedir ki bu durumda âyetlerin Medenî olması zorunluluğu ortadan kalkar. Rifâ‘a b. Kurayzâ bu âyetlerin 10 kişi hakkında indiğini, kendisinin de bunlardan birisi olduğunu ifade etmiştir. Burada sözü edilenlerin Şam’dan gelen 10 kişi olduğu da rivayet edilmektedir.(96)

Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, sebebin özel oluşu mesajın genel oluşuna engel değildir.(97) Dolayısıyla kendisinde ve hakkında böyle bir özellik bulunan herkes âyetin hükmüne dâhildir ve nihayet ister Mekke döneminde olsun, isterse Medine döneminde olsun, kitap ehlinden iman etmiş olan herkesin bu âyet grubunda verilen bilgilere muhatap olduğunu söylemek durumundayız.

Konunun ele alındığı İsrâ’ 17/107-109’da da şu bilgiler yer almaktadır: “De ki: Siz ona ister inanın, ister inanmayın; şu bir gerçek ki, daha önce kendilerine ilim verilenlere (Kur’ân) okununca ‘Rabbimizi tesbîh ederiz ki O’nun vaadi mutlaka yerine getirilmiştir’ diyerek derhal yüzüstü secdeye kapanırlar. (Kur’ân okumak) onların saygısını arttırmış olarak (tekrar tekrar) ağlayarak yüz üstü yere kapanırlar.” İşte bu âyetler konuyu çok daha net ifadelerle ortaya koymakta ve kitap ehlinden olup vahye duyarlı davrananların gerçeği fark edip nasıl secdeye kapandıkları beyan edilmiş olmaktadır.

2. وَمَنْ يَكْفُرْ بِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Onu inkâr edenlere gelince, işte asıl kaybedenler onlardır.” Yüce Allah kitap ehlinden olup da Kur’ân vahyini hakkıyla tilâvet edenlerin bulunduğunu ve ona iman ettiklerini beyan ettikten sonra, içlerinden bir kısmının ise onu inkâr ettiklerini ve asıl ziyana uğrayanların da bunlar olduğunu haber vermektedir.

Kasas 28/54 ve Hadîd 57/28’de belirtildiği üzere, eğer kitap ehlinden olanlar iman ederlerse ödülleri iki kat verilecektir. İşte bunun zıddına olarak aslında ellerindeki metinde Kur’ân’ın ve Hz. Peygamber’in hak ve hakikat üzere oldukları hakkında bilgi verilmesine rağmen onu inkâr ederlerse, bu defa da zarara ve ziyana uğrayanların ta kendileri olacağı haber verilmektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/41’de de belirtildiği gibi, İsrailoğulları’nın beraberlerindeki mesajı tasdik edici olan bu Kur’ân’a iman etmeleri ve onu inkâr edenlerin öncüsü olmamaları gerektiği beyan edilmesine rağmen, içlerinden önemli bir bölümün bu noktada inkârı tercih ettikleri ve sonuçta ziyana uğrayanlar olacakları haber verilmiş olmaktadır.

ıı. İsrailoğulları’na Hatırlatma

يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّت۪يٓ اَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَاَنّ۪ي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Ey İsrailoğulları! Size verdiğim nimet(ler)imi ve sizi (bir zamanlar) âlemlere (inançsızlara) üstün kıldığımı hatırlayın!”

Âyetteki يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ yâ benî isrâîle hitabı “ey İsrailoğulları”; اذْكُرُوا üzkürû emri “hatırlayın”; نِعْمَتِيَ nı‘metiye tamlaması “benim nimet(ler)imi”; الَّت۪يٓ اَنْعَمْتُ elletî en‘amtü ifadesi “nimet verdiğim şeyleri”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَاَنّ۪ي ve ennî ifadesi “ve yine muhakkak ki ben”; فَضَّلْتُكُمْ faddaltüküm ifadesi “sizi farklı, üstün kılmıştım”; عَلَى الْعَالَم۪ينَ ‘ale’l-‘âlemîn ifadesi ise “âlemlere, inançsızlara” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na yönelik nimetlerinden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin mesajı Bakara 2/40, 47’de de geçmektedir. Yüce Allah 40. âyette de açıkladığımız üzere İsrailoğulları’na çeşitli nimetler verdiğini tekrar hatırlatmakta, bu çerçevede onları yaşadıkları dönemin inkârcılarına üstün tuttuğunu haber vermektedir. Oradakinden farklı olarak, burada söz konusu âyetin verdiği mesaj, İsrailoğulları’nın ikiyüzlülüklerini kınamak ve Hz. İbrâhim soyundan gelmenin tek başına bir üstünlük sebebi olmadığını kendilerine hatırlatmaktır.

Yüce Allah İsrailoğulları’nı âlemlere tafdîl ettiğini, yani inkârcılara üstün kıldığı bilgisini vermektedir. Bu konuda Bakara 2/47, 122, A‘râf 7/140, Dühân 44/32 ve Câsiye 45/16 gibi âyetlerde de bilgiler yer almaktadır. Burada sözü edilen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi “âlemler” manasının ötesinde, “o dönemdekiler”,(98) özellikle de “inançsızlar” manasına alınmalıdır. Çünkü sözü edilen tafdîl eğer bilinen anlamda “üstünlük” ise müminler kâfirlerden zaten üstündür; yoksa bütün âlemlerdeki insanlardan üstünlük söz konusu değildir.

ııı. Mahşere Karşı Duyarlılık Gereği

وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْز۪ي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْـًٔا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنْفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “Öyle bir güne karşı takvâlı (duyarlı) olun ki (o gün) kimse kimseden hiçbir şey gideremez; kimseden fidye kabul edilmez; kimseye şefaat yarar sağlamaz; onlara yardım da edilmez.”

Âyetteki وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı olun, duyarlı olun”; يَوْمًا yevmen kelimesi “(şöyle) bir güne karşı”; لَا تَجْز۪ي lâ teczî fiili “karşılayamaz, gideremez”; نَفْسٌ nefsün kelimesi “hiçbir can, nefis”; عَنْ نَفْسٍ ‘an nefsin ifadesi “hiçbir candan, nefisten”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”;وَلَا يُقْبَلُ ve lâ yukbelü edilgen fiili “ve kabul edilmez”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan”; عَدْل ‘adlün sözcüğü “fidye”; وَلَا تَنْفَعُهَا ve lâ tenfe‘uhâ fiili “ve ona fayda vermez”; شَفَاعَة şefâ‘atün kelimesi “şefaat, torpil”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) değillerdir, olmayacaklardır”; يُنْصَرُونَ yunsarûne edilgen fiili ise “kendilerine yardım edilmekte (olanlar)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’na ve bütün muhataplara yönelik âhiret bilinci kazanmalarıyla ilgili uyarıları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri daha önce Bakara 2/48’te geçmektedir. Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunda İsrailoğulları’nı muhatap alarak onların şahsında bütün insanlara hitap etmekte, mahşerde yaşanacak hakikatler hakkında çok önemli uyarılarda bulunmaktadır. Bu çerçevede hiçbir canın hiçbir candan hiçbir şey gideremeyeceği, sorumluluk üstlenemeyeceği, hiç kimseden fidyenin ve aracılığın kabul edilmeyeceği ve nihayet hiç kimseye yardım da edilemeyeceği beyan edilmektedir.

Bu âyet sorumlulukların şahsiliğini öğretmekte, mahşerde başkalarına güvenmenin kesinlikle geçerli olmayacağı ve herhangi bir kayırmacılığın söz konusu edilemeyeceği belirtilmekte, bu arada Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin de hiç kimseye yardım edemeyeceği beyan edilmektedir. Âyet hakkında detaylı açıklamalarımızı Bakara 2/48. âyette yaptığımız için aynı bilgileri tekrarlamak istemiyor, bu kadarlık hatırlatmayla yetinmek istiyoruz.

Dipnotlar

1 - Semerkandî, age., I, 84. 2 - Semerkandî, age., I, 84; Taberî, age., I, 492; Zemahşerî, age., I, 176; Râzî, age., IV, 3.
3 - Semerkandî, age., I, 85. 4 - Taberî, age., I, 492.
5 - Tirmizî, Kıyâmeh, 25. 6 - Râzî, age., IV, 3.
7 - Bakara 2/111; Nisâ’ 4/174; Yûsuf 12/24; Enbiyâ’ 21/24; Mü’minûn 23/117; Neml 27/64; Kasas 28/75. 8 - Bakara 2/111; Enbiyâ’ 21/24; Neml 27/64; Kasas 28/75. 9 - Bakara 2/23, 111; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussilet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/1.
- Bakara 2/111 Nisâ 4/174 Yûsuf 12/24 Enbiyâ 21/24 Mü'minûn 23/117 Neml 27/64 Kasas 28/75 Bakara 2/111 Enbiyâ 21/24 Neml 27/64 Kasas 28/75 Bakara 2/23 Bakara 2/111 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/1
10 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; ‘Itk, 6; Menâkıbu’l-Ensâr, 45; Talâk, 11; Eymân, 23; Hıyel, 1; Müslim, İmârah, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tah’aret, 59; Talâk, 24; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26. 11 - Müslim, Birr, 32, 34; İbn Mâce, Zühd, 9; Ahmed b. Hanbel, II, 285, 539.
12 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân, 2; Îmân, 38; Müslim, İmân, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, Îmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164. 13 - Semerkandî, age., III, 27.
14 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
15 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 16 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 494.
- Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
17 - Benzer rivayetler için bk. Taberî, age., I, 495-496; Zemahşerî, age., I, 178; Râzî, age., IV, 7.
18 - İslâmoğlu, age., s. 43’te 1 ve 2. notlar. 19 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
- Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
20 - İsrâ’ 17/110.
- İsrâ 17/110
21 - Feth 48/25. 22 - Enfâl 8/34. 23 - Ahzâb 33/60-61.
- Fetih 48/25 Enfâl 8/34 Ahzâb 33/61
24 - Râzî, age., IV, 9-10.
25 - Semerkandî, age., I, 86; Taberî, age., I, 498-499; Zemahşerî, age., I, 178-179. 26 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7. 27 - Taberî, age., I, 497.
- Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7
28 - Cinn 72/18. 29 - Tevbe 9/18. 30 - Nûr 24/36. 31 - Buhârî, Salât, 65; Müslim, Mesâcid, 24, 25; Müsâfirîn, 103; Zühd, 43, 44; Ebû Dâvûd, Tatavvu‘, 1; Tirmizî, Salât, 120, 186, 204; Nesâî, Mesâcid, 1; İbn Mâce, İkâmeh, 100, 185; Dârimî, Salât, 113; Ahmed b. Hanbel, I, 20, 53. 32 - Müslim, Mesâcid, 288.
- Cinn 72/18 Tevbe 9/18 Nûr 24/36
33 - Râzî, age., IV, 11.
34 - Semerkandî, age., I, 86. 35 - Taberî, age., I, 500-501; Zemahşerî, age., I, 179.
36 - Semerkandî, age., I, 86-87; Zemahşerî, age., I, 180. 37 - Taberî, age., I, 501-506.
38 - Rahmân 55/33. 39 - Hadîd 57/4. 40 - Mücâdele 58/7. 41 - Mü’min 40/7. 42 - Tâhâ 20/98.
- Rahmân 55/33 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/7 Mü'min 40/7 Tâhâ 20/98
43 - Âl-i İmrân 3/199. 44 - Bakara 2/143.
- Âl-i İmrân 3/199 Bakara 2/143
45 - Mü’min 40/60. 46 - Râzî, age., IV, 20-21.
- Mü'min 40/60
47 - Râzî, age., IV, 21. 48 - Taberî, age., I, 502.
49 - Tevbe 9/30. 50 - Mâide 5/18. 51 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 52 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/153-159. 53 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 54 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 55 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
- Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 En‘âm 6/100 Sâffât 37/159 Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
56 - Mü’minûn 23/84-89. 57 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 58 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9. 59 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 60 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
- Mü'minûn 23/89 Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
61 - Bakara 2/116, 238; Âl-i İmrân 3/17; Rûm 30/26; Ahzâb 33/35; Tahrîm 66/12. 62 - Semerkandî, age., I, 87; III, 9; Taberî, age., I, 507; XXI, 34-35; Zemahşerî, age., I, 180; III, 460.
- Bakara 2/116 Bakara 2/238 Âl-i İmrân 3/17 Rûm 30/26 Ahzâb 33/35 Tahrîm 66/12
63 - Semerkandî, age., I, 88, 472; Taberî, age., I, 508; VII, 298; Zemahşerî, age., I, 180; II, 51.
64 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68. 65 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussilet 41/12. 66 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631.
- Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68 Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12
67 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
- Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
68 - Taberî, age., I, 512; Zemahşerî, age., I, 181.
69 - Taberî, age., I, 513. 70 - Semerkandî, age., I, 88.
71 - Nûr 24/18, 58, 59. 72 - Bakara 2/242; Âl-i İmrân 3/118; Nûr 24/61. 73 - Bakara 2/187. 74 - Bakara 2/219, 266. 75 - Bakara 2/221. 76 - Âl-i İmrân 3/103. 77 - Mâide 5/89.
- Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Bakara 2/242 Âl-i İmrân 3/118 Nûr 24/61 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/266 Bakara 2/221 Âl-i İmrân 3/103 Mâide 5/89
78 - Semerkandî, age., I, 89. 79 - Taberî, age., I, 515.
80 - Bakara 2/119; Mâide 5/19; A‘râf 7/188; Hûd 11/2; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/56; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28; Fâtır 35/24; Feth 48/8. 81 - Bakara 2/119; A‘râf 7/184, 188; Hûd 11/2, 12; Hicr 15/49, 89; İsrâ’ 17/105; Furkân 25/1, 56; ‘Ankebût 29/50; Secde 32/3; Ahzâb 33/45; Sebe’ 34/28, 44; Fâtır 35/23, 24, 37, 42; Sâd 38/4, 65, 70; Fussilet 41/4; Zuhruf 43/23; Ahkâf 46/9; Feth 48/8; Kâf 50/2; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/8, 9, 26; Nâzi‘ât 79/45. 82 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; Mâide 5/19; En‘âm 6/48; Hûd 11/25; Ra‘d 13/7; Kehf 18/56; Furkân 25/51; Şu‘arâ’ 26/115, 194, 208; Neml 27/92; Kasas 28/46; Sebe’ 34/34, 46; Fâtır 35/24; Sâffât 37/72; Dühân 44/3; Ahkâf 46/21, 29; Kamer 54/23, 33, 41; Nûh 71/2.
- Bakara 2/119 Mâide 5/19 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 İsrâ 17/105 Furkân 25/56 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Fâtır 35/24 Fetih 48/8 Bakara 2/119 A‘râf 7/184 A‘râf 7/188 Hûd 11/2 Hûd 11/12 Hicr 15/49 Hicr 15/89 İsrâ 17/105 Furkân 25/1 Furkân 25/56 ‘Ankebût 29/50 Secde 32/3 Ahzâb 33/45 Sebe' 34/28 Sebe' 34/44 Fâtır 35/23 Fâtır 35/24 Fâtır 35/37 Fâtır 35/42 Sâd 38/4 Sâd 38/65 Sâd 38/70 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/23 Ahkâf 46/9 Fetih 48/8 Kâf 50/2 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/8 Mülk 67/9 Mülk 67/26 Nâzi‘ât 79/45 Bakara 2/213 Nisâ 4/165 Mâide 5/19 En‘âm 6/48 Hûd 11/25 Ra‘d 13/7 Kehf 18/56 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/115 Şu‘arâ 26/194 Şu‘arâ 26/208 Neml 27/92 Kasas 28/46 Sebe' 34/34 Sebe' 34/46 Fâtır 35/24 Sâffât 37/72 Duhân 44/3 Ahkâf 46/21 Ahkâf 46/29 Kamer 54/23 Kamer 54/33 Kamer 54/41 Nûh 71/2
83 - Bakara 2/270; Hacc 22/29; İnsân 76/7.
- Bakara 2/270 Hacc 22/29 İnsân 76/7
84 - Râzî, age., IV, 31.
85 - Semerkandî, age., I, 89.
86 - Semerkandî, age., I, 89; Taberî, age., I, 517; Zemahşerî, age., I, 182. 87 - Semerkandî, age., I, 89.
88 - Semerkandî, age., I, 89.
89 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 90 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussilet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
- Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
91 - Semerkandî, age., I, 90; Taberî, age., I, 519-520; Râzî, age., IV, 32.
92 - Semerkandî, age., I, 90. 93 - Âl-i İmrân 3/113-114, 199; Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114; A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; Kasas 28/52-55; Hadîd 57/28-29.
- Âl-i İmrân 3/114 Âl-i İmrân 3/199 Âl-i İmrân 3/113 Mâide 5/83 En‘âm 6/114 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 Kasas 28/55 Hadîd 57/29
94 - Semerkandî, age., II, 639. 95 - Taberî, age., XX, 89. 96 - Zemahşerî, age., III, 407. 97 - Râzî, age., XXIV, 262.
98 - Semerkandî, age., I, 546; Taberî, age., IX, 46.

Sure veya Ayet Seçiniz

Git