Zâriyât Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ilk âyette yer alan ve “esip savuranlar” anlamındaki الذَّارِيَات ez-zâriyât kelimesinden alan Zâriyât sûresi, inişe göre 87, resmî sıralamada ise 51. sûredir.

Zâriyât sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “yemin ifadelerine yer verilmesi” (Kâf 1; Zâriyât 1-4); “mahşere dikkat çekilmesi” (Kâf 11; Zâriyât 4-5); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (Kâf 31-35; Zâriyât 15-16); “çeşitli peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kâf 12-14; Zâriyât 21-28); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarının ele alınması” (Kâf 38; Zâriyât 47-49) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Zâriyât sûresi, çeşitli varlıklara yemin ifadesiyle başlamakta, mahşerin gerçekliğine dikkat çekilmekte, inkârcılar eleştirilmekte ve kınanmakta, takvâ sahiplerine çeşitli ödüller verileceği müjdelenmekte, onların dünya hayatındaki özelliklerinden bir kısmı hatırlatılmakta, mahşerde amel defterlerinin hakkı ve hakikati ortaya koycağı haber verilmektedir.

24. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Mûsâ, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve Hz. Nûh gibi bazı peygamberlerin kıssalarına kısa da olsa değinilmekte, göğün güçlü bir şekilde yaratılması ve genişletilmeye devam etmesi, kâinattaki her şeyin çiftler halinde var edilmesi, Yüce Allah’a ve O’nun belirlediği prensiplere koşulması gerektiği, geçmiş kavimlerin kendilerine gönderilen elçilerle alay etmeleri, bu nedenle azgınlıkla anıldıkları ifade edilmektedir.

54. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in risalet görevine dair bilinçlendirilmesi ve inşa edilmesi bağlamında inkârcılardan yüz çevirmesi gerektiği, görevinin gerçeği hatırlatmak olduğu ve bundan müminlerin yararlanacağı belirtilmektedir.

56. âyetten itibaren ise, cinlerin ve insanların sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk için yaratıldıkları, Allah’ın yarattıklarından hiçbir şey istemediği, rızkı verenin kendisi olduğu, gücünün erişilmezliği hatırlatılmakta, öncekilerin olduğu gibi sonraki zalimler için de günah payı olduğu, sonrasında kendilerine vaad edilen kıyamet-âhiret sürecini inkâr edenlerin büyük bir yanılgı içerisinde bulunduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 24-37. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasına kısmen detaylı bir içerikte yer vermekte, sonrasında yanına gelen meleklerin geliş amaçlarının Hz. Lût’un kavminin helak edilmesi olduğu bilgisini aldığını ve ardından bu sapkın helak edilişiyle ilgili bilgileri dile getirmektedir.

a) Hz. İbrâhim’in Melek Misafirleri

Yüce Allah, sûrenin 24-30. âyetlerinde Hz. İbrahim’in ağırlanan misafirlerinin haberinin Hz. Peygamber’e ulaştığını, bu çerçevede melekerin gelip “selâm” dediklerini, Hz. İbrahim’in de selâmı aldığını, bu arada içinden de “Bunlar yabancı yani tanınmayan bir topluluk” şeklinde bir düşünce geçirdiğini, sonrasında hemen ailesinin yanına giderek semiz bir dana kebabı getirdiğini, onu meleklerin önlerine yaklaştırıp “Yemez misiniz?” dediğini, yemediklerini görünce onlardan korkmaya başladığını, bu nedenle meleklerin ona “Korkma” dediğini, çünkü ona bilgin bir erkek çocuğu müjdelemek için geldiklerini söylediklerini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. İbrâhim’in eşinin yani Hz. Sâre’nin çığlık atarak meleklere yöneldiği ve elini yüzüne çarparak “Ben kısır bir kocakarıyım!” dediği, buna karşılık meleklerin ise “haklısın ama bu böyledir; bunu Rabbin söylemiştir. Muhakkak ki sadece ve sadece O, hikmet sahibidir; bilendir” diye cevap verdikleri aktarılmaktadır.

ı. Karşılıklı Selamlaşmaları

هَلْ اَتٰيكَ حَد۪يثُ ضَيْفِ اِبْرٰه۪يمَ الْمُكْرَم۪ينَۢ اِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ “İbrahim’in ağırlanan misafirlerinin (meleklerin) haberi sana geldi, (değil) mi? Hani onlar (İbrahim’in) yanına girmiş ve ‘Selam!’ demişlerdi. (İbrahim de) ‘Selam!’ demiş, ‘(Bunlar) yabancı bir topluluk!’ (diye içinden geçirmişti).”

Buradaki هَلْ اَتٰيكَ hel etâke ifadesi “sana geldi mi, geldi değil mi”; حَد۪يثُ hadîsü kelimesi “haberi”; ضَيْفِ اِبْرٰه۪يمَ dayfi ibrâhîme tamlaması “İbrâhim’in misafirlerinin”; الْمُكْرَم۪ين el-mükramîne kelimesi “ikram edilmiş olanlar(ın)”; اِذْ iz edatı “hani”; دَخَلُوا dehalû fiili “girmişlerdi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onun yanına”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi”; سَلَامًا selâmun kelimesi “selam, esenlik (size olsun)”; قَالَ kâle fiili “o da demişti ki”; سَلَام selâmun kelimesi “(size de) selam, esenlik olsun”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(bunlar şöyle) bir kavimdir, topluluktur”; مُنْكَرُونَ mükramûne sözcüğü ise “inkar edilen, tanınmayanlar” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in kıssasının başlangıcı, meleklerle selamlaşması gündeme getirilmektedir.

Hz. İbrâhim’in kıssası hakkında İbrâhim 14/35’te genel bilgiler vermiştik. Burada kıssanın ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. İbrâhim’in kıssasıyla ilgili olarak Hûd 11/69-76, Hıcr 15/51-60, Meryem 19/41-50, Şu‘arâ’ 26/69-104, Sâffât 37/83-113 gibi çeşitli sûrelerde çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

1.هَلْ اَتٰيكَ حَد۪يثُ ضَيْفِ اِبْرٰه۪يمَ الْمُكْرَم۪ينَۢ “İbrahim’in ağırlanan misafirlerinin (meleklerin) haberi sana geldi, (değil) mi?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kendisine Hz. İbrâhim’e gelen melek misafirlerin haberinin geldiğini hatırlatmaktadır. Bu kıssanın hatırlatılma sebebi Hz. Peygamber’e moral verilmesi, onun teselli edilmesi olabilir. Ayrıca Mekkelilerin en çok bildiği bir peygamberin ilk etapta hatırlatılması da önemli bir tebliğ inceliğidir.

a) هَلْ hel edatı, soru anlamında kabul edilebilir; ancak kastedilen husus, bir cevap beklemek değil, cevabı kendi içinde bulunan bir ifadeyi ortaya koymaktır. Buna göre âyetin anlamı şöyledir: “İbrâhim’in ikram edilmiş misafirlerinin haberi sana geldi, (değil) mi?” “Takrîrî istifham” da denilen bu sorunun karşılığı, zımnen “evet, geldi, öyle oldu” şeklindedir. Tercümede tercih ettiğimiz anlam budur.

هَلْ hel edatına قد kad anlamı da verilebilir. Bu durumda anlam, “İbrâhim’in ikram edilmiş misafirlerinin haberi sana gelmişti” şeklini alır. Her iki durumda da, söz konusu meselenin Hz. Peygamber’e bildirildiği anlaşılmıştır.

b) Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, حَد۪يث hadîs kelimesi kök olarak, “vâki olmak”, “yokken var olmak”, “yeni olmak”, “bir şeyi yeniden meydana getirmek”, “icat etmek” gibi çeşitli anlamlara gelmekte, isim olarak da “Kur’ân, mesaj”,(1) “olay, olgu, haber”,(2) “sır, gizli bir mesele”,(3) “öğreti, söz”,(4) “efsane, masal”,(5) “sonradan söylenen ve yeni”(6) gibi anlamlar vermektedir.(7)

Bu anlam çeşitliliğinde de görüldüğü üzere, yorumunu yaptığımız Zâriyât 51/24’te ve geçmiş milletlerin hayatlarıyla ilgili kesitlerin sunulduğu yerlerde geçen hadîs kelimesi “kıssa” veya “haber” anlamına gelmektedir. Maksat, her iki kavmin bu ümmet için ibret içerikli kıssalarının kısa bir şekilde hatırlatılmasıdır.

c) Yüce Allah Hz. İbrahîm’e gelen “misafirler” için ضَيْف dayf kelimesini kullanmaktadır ki bu kelime çeşitli âyetlerde(8) tekil için de çoğul için de kullanılabilmektedir.(9) Burada maksadın çoğul olduğu açıktır; çünkü bu kelimeyi nitelendiren الْمُكْرَم۪ين el-mükramîne kelimesi ve devam eden âyetteki kelimeler de çoğuldur.

Esasında Enbiyâ 21/26’da da melekler için mükramûne şeklinde çoğul kelimenin kullanılması ضَيْف dayf kelimesinin çoğul manada olduğunun bir delili olarak düşünülebilir. Bu arada meleklere kim tarafından ikram edildiği de önemli bir sorudur. Buna göre elbette akla ilk gelen ihtimal bunun Yüce Allah tarafından gerçekleştiridiğidir; ancak konunun Hz. İbrahim’le ilişkilendirilebileceği de söylenmelidir; çünkü onlara Hz. İbrâhim de ikram etmek istemiştir.

Hz. İbrâhim’in ikramı bağlamında onun güler yüz göstermesi, güzel bir şekilde ikamet ettirmesi, yemeğe dair çarçabuk hazırlanışı ve yemek teklifi söz konusu edilebilir.(10) Enbiyâ’ 21/26’daki ifadeye bakıldığında, meleklerin ikrama mazhar kılınmasının ilahi kaynaklı olduğu görüşü bu ikinciye göre çok daha öneceliklidir.

2. اِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ “Hani onlar (İbrahim’in) yanına girmiş ve ‘Selam!’ demişlerdi. (İbrahim de) ‘Selam!’ demiş, ‘(Bunlar) yabancı bir topluluk!’ (diye içinden geçirmişti).” Bu ifadenin benzeri Hûd 11/69’da geçmekte, Hıcr 15/52’de ise kısmen yer almaktadır. Yüce Allah meleklerin Hz. İbrâhim’in yanına girdiklerinde ona selam verdiklerini, onun da bu selamı aldığını haber vermekte, bir anlamda insanlar bir araya geldiklerinde birbirlerine selam vermeleri gerektiği noktasında bilinçlendirilmek istenmektedir.

a) اِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ سَلَامٌ “Hani onlar (İbrahim’in) yanına girmiş ve ‘Selam!’ demişlerdi. (İbrahim de) ‘Selam!’ demişti.” Âyette yer alan ilk سَلَامًا selâm(en) kelimesinin mansûb yani “fetha”lı okunmasının muhtemel sebepleri, bunun nüsellimu şeklinde gizli bir fiil gereği “mef‘ûlü mutlak” sayılması, kâlû fiilinin doğrudan “mef‘ûlü” sayılması ve meleklerin güzel bir söz söylediklerinin beyan edilmesi olarak zikredilebilir.

Âyette yer alan ve Hz. İbrâhim’in verdiği cevaptaki سَلَامٌ selâm(un) sözcüğü ise merfû‘ yani “ötre” okunmaktadır ki bunun muhtemel sebebi ifadenin selâmun ‘aleyküm “esenlik size olsun” takdirinde olmasıdır.

Âyette geldiği beyan edilen meleklerle ilgili fiil çoğul getirildiği için gelen meleklerin en az üç tane olduğu anlaşılmaktadır. Çeşitli rivayetlerde meleklerin sayısı hakkında farklı rakamlar dile getirilmektedir.(11) Biz bu elçi meleklerin içinde peygamberle konuşması bakımından Hz. Cebrâîl’in bulunduğu, diğerlerinin ise hangi melekler olduğunun tespit edilmeyeceği kanaatindeyiz.

Konuyla ilgili olarak Hıcr 15/51-52’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara İbrahim’in misafirlerinden (meleklerden) de haber ver. Onun yanına girdikleri zaman ‘selâm’ demişler, (İbrahim de) ‘Biz sizden çekiniyoruz’ demişti.” Bu meselenin ele alındığı bu üç âyet grubunda da aynı konu dile getirilmekte ve gelen elçilerin melekler olduğu görülmektedir.

Konunun bu boyutuna ilave olarak söz konusu üç âyet grubunda da gelen meleklerin selâm verdiği, duranların ise selamı aldığı görülmektedir. Buradan hareketle, ilgili âyetlerden “gelenler oturanlara selam verirler” sonucunu çıkarabiliriz. Ancak En‘âm 6/54’te bunun tersi de vardır ki o âyette gelenlere oturanların selâm verdiği beyan edilmektedir. Bu arada Nisâ’ 4/86. âyet gereği, verilen selamı almanın da, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet gereği selam vermenin de gerekli olduğu anlaşılmaktadır.

Zuhruf 43/89’daki ifadelerden de dolaylı olarak bir yerden ayrılırken de selam vermenin uygulanması gereken bir duyarlılık olduğunu söyleyebiliriz. Selam verirken es-selâmu ‘aleyküm demeye göre selâmun ‘aleyküm demenin daha kapsamlı, daha mükemmel ve daha geniş alanlı olduğu da özellikle vurgulanmalıdır. Çünkü Kur’ân’daki kullanımlarda selâm kelimesi eliflâmsız gelmektedir ve bu kullanım Yüce Allah’ın rahmet ve esenliğini de diğer bütün esenlik dileklerini de içermektedir.

b) قَوْمٌ مُنْكَرُونَ “(İçinden de) ‘Bunlar yabancı (tanınmayan) bir topluluk’ (diye geçirmişti).” Hz. İbrâhim kendisine gelen meleklerin verdiği selama aynı şekilde karşılık verdikten sonra, muhtemelen içinden geçirecek şekilde onların tanınmayan bir topluluk olduğunu söylemişti. İşte âyette yer alan قَوْمٌ مُنْكَرُونَ kavmun münkerûne “bunlar tanımadık kimseler”, “yabancı kişiler” tamlaması onun bu şaşkın ve endişeli durumunu ortaya koymaktadır.

Melekler, insanların o zamanki halkın üzerinde bulunduğu halin dışında bir şekil ve görünüm üzere idiler ve onlar, bizzat kendileri açısından herkes nezdinde yadırganabilecek bir haldeydiler. Hz. İbrahim ve başkaları bu konuda ortak kanaattelerdi. İşte bu sebepledir ki Hz. İbrahim, “Ben sizi yadırgadım” dememiş, tam aksine “Sizler, bizzat kendiniz bakımından, bizden herkes nezdinde yadırganacak bir kavimsiniz” diye içinden geçirmiştir.(12)

Âyet metninde “içinden geçirdi” şeklinde bir ifade yoktur; ancak “dedi” şeklinde bir fiil de yoktur. Bu yüzden içinden geçirmişti ifadesi daha uygun görünmektedir.

ıı. Meleklere İkramı ve Sonrasında Yaşananlar

فَرَاغَ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ فَجَآءَ بِعِجْلٍ سَم۪ينٍ فَقَرَّبَهُٓ اِلَيْهِمْ قَالَ اَلَا تَاْكُلُونَ فَاَوْجَسَ مِنْهُمْ خ۪يفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلَامٍ عَل۪يمٍ “Hemen ailesinin yanına giderek besili bir dana (eti) getirmiş, onu onlara yaklaştırıp ‘Yemez misiniz?’ demişti. (Yemediklerini görünce) onlardan korkmaya başlamıştı. (Melekler) ‘Korkma!’ demiş ve ona bilen bir erkek çocuğu müjdelemişlerdi.”

Buradaki فَرَاغَ ۪fe râğa fiili “yanına gitmişti”; اِلٰىٓ اَهْلِه۪ ilâ ehlihî ifadesi “ailesine, ailesinin yanına”; فَجَآءَ fe câe fiiki “gelmişti, getirmişti”; بِعِجْلٍ سَم۪ينٍ bi ‘ıclin semînin tamlaması “besili bir buzak ile”; فَقَرَّبَهُ fe karrabehû fiili “onu yaklaştırmıştı”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara (elçilere)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَلَا تَاْكُلُونَ elâ te’külûne sorusu “yemez misiniz”; فَاَوْجَسَ fe evcese fiili “içine doğmuştu”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan dolayı”; خ۪يفَةً hîfeten kelimesi “korku, endişe”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَا تَخَفْ lâ tehaf emri “sakın korkma”; وَبَشَّرُوهُ ve beşşerûhu ifadesi “ve onu müjdelemişlerdi”; بِغُلَامٍ عَل۪يمٍ biğulâmin ‘alîmin tamlaması ise “bilgili bir çocuk ile” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in meleklere kızartılmış bir buzağı sunması, onların yememesi, sonrasında çocukla müjdelenmesi gündeme getirilmektedir.

1.فَرَاغَ اِلٰىٓ اَهْلِه۪ فَجَآءَ بِعِجْلٍ سَم۪ينٍ “Hemen ailesinin yanına giderek besili bir dana (eti) getirmişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in meleklerle selamlaşmasını ve onları tanımadığı için yadırgadığını ifade ettikten sonra, hemen ailesinin yanına döndüğünü ve semiz, kızarmış bir dana eti getirdiğini beyan etmektedir. Âyette geçen فَرَاغَ fe râğa ifadesinin başındaki fâ/fe harfi ta‘kıbiyye manasına gelmektedir. Buradan hareketle, Hz. İbrâhim’in hiç zaman kaybetmeden hemen ailesinin yanına döndüğü anlaşılmaktadır. Nitekim Hûd 11/69’da şöyle buyrulmaktadır: “Çok geçmeden kızartılmış bir buzağı getirmişti.”

Hz. İbrâhim’in eşinin yanına gittikten kısa bir süre sonra getirdiği beyan edilen şey “semiz bir dana”, “kızarmış bir buzağı” manasında عِجْلٍ سَم۪ينٍ ‘ıcl-i semîn idi. Bununla ilgili olarak Hûd 11/69’da عِجْلٍ حَن۪يذٍ ‘ıcl-i hanîz “kızartılmış dana” tamlaması geçmektedir. Bu arada جَآءَ ... بِ câe … bi kullanımı ise “ile gelmek” yani “getirmek” manası vermektedir.

2. فَقَرَّبَهُٓ اِلَيْهِمْ قَالَ اَلَا تَاْكُلُونَ “Onu onlara yaklaştırıp ‘Yemez misiniz?’ demişti.” Yüce Allah, Hz. İbrahim’in misafirleri olan meleklere semiz bir buzağı hazırladığını veya hazırlattığını beyan ettikten sonra, hemen onu meleklere yaklaştırdığını yani onu onların önüne getirip koyduğunu ifade etmekte, bu arada “yemez misiniz?”, “buyurmaz mısınız?”, “buyrun yemeğe” diyerek son derece kibar bir teklifte bulunduğunu haber vermektedir.

Ayette yer alan فَقَرَّبَ fe karrabe ifadesindeki fâ/fe edatı da tıpkı önceki âyette olduğu gibi ta‘kîbiyye manasında “hemen” anlamı içermekte, hazırlanan yemeği vakit geçirmeden misafirlerin önüne getirdiği manasını vermektedir.

Bu konuda misafirlere ikram adabıyla ilgili olarak Râzî’nin yaptığı değerlendirmeyi aktarmakta fayda görmekteyiz:

1. “Yemeği hemen getirmek”. Âyette geçen “Hemen, (gizlice) ailesine gidip” ifâdesinin delâlet ettiği manaya göre misafire sunulacak yemeği hemen getirmek. Çünkü رَاغَ râğa fiili “sürat ve çabukluğa” delâlet eder. Gizli bakış veya gizli geliş de bunun gibidir.”

2. “Bütün bu işleri gizli yapmak”. Çünkü misafir ağırlayan kimse, bir şey hazırlamak istediğinde onu hazırlamasına engel olmasın diye misafirden gizli yapması gerekir. Hz. İbrahim gizlice eve gitmiş, fakat ailesine, ‘Getirin’ dememiştir. Rahat olması, ihtiyacını gidermesi için misafir edenin biraz veya bir an misafirden ayrılması güzel karşılanmıştır. Misafirin misafir edenden duyduğu utanç ihtiyacını gidermeye engel olur.”

3. “En iyisini seçmek”. Bunun delili, ayetteki ‘semiz’ ifadesidir.”

4. “Misafiri, yiyeceğin olduğu yere taşımak değil, yiyeceği misafirin bulunduğu yere getirmek ve sunmak.” Bunun delili ‘bunu onlara yaklaştırdı’ ifadesidir. Çünkü misafir eden kimse, yiyeceği misafirin bulunduğu yere getirirse, o zaman oturma yeri değişmez. Eğer misafiri, yiyeceğin olduğu yere götürürse, orada çoğu kez bir oturma farklılığı meydana gelir; dolayısıyla mertebesi daha aşağı olanlar yiyeceğe daha yakın otururlar; daha yüksek olanlara ise yer kalmamış olur.”

5. “Yemeği sadece sunup, ‘yiyin’ diye emretmemek”. Bunun delili de ayetteki ‘Buyurmaz mısınız?’ denilip de ‘ye!’ denilmemesidir.”

6. “Misafir edenin, misafirlerin yiyip içmelerinden haz duyup, onların yemeyişlerinden haz duymamak. Nitekim pek çok yemek hazırlayıp da böylece külfete giren bazı cimri kimselerin aile ve çocuklarının, misafirin o yemekten ne zaman elini çekeceğini gözetmeleri bunun delili sayılır.”(13)

3. فَاَوْجَسَ مِنْهُمْ خ۪يفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلَامٍ عَل۪يمٍ “(Yemediklerini görünce) onlardan korkmaya başlamıştı. (Melekler) ‘Korkma!’ demiş ve ona bilen bir erkek çocuğu müjdelemişlerdi.” Yüce Allah meleklere yemek ikram etmesine rağmen, onların yemediğini görünce Hz. İbrahim’in içine bir korku düştüğünü haber vermekte, onların da kendisine korkmaması gerektiğini söylediklerini bildirmekte, bu arada ona bilgili bir çocuk müjdesi verdiklerini ifade etmektedir.

a)فَاَوْجَسَ مِنْهُمْ خ۪يفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ “(Yemediklerini görünce) onlardan korkmaya başlamıştı. (Melekler) ‘Korkma!’ demişlerdi.” Hz. İbrahim meleklerin durumu nedeniyle korkmuş, onlardan bir teselli ifadesi duymuştu.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/70’da şöyle buyrulmaktadır: “Ellerini yemeğe uzatmadıklarını görünce, onları yadırgamış ve onlardan dolayı içine bir korku düşmüştü. (Melekler de ona): ‘Korkma! (Biz melekleriz). Lût kavmine gönderildik’ demişlerdi.” Aynı konuda Hıcr 15/52-53’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Onun yanına girdikleri zaman ‘selâm (sana)’ demişler, (İbrahim de onlara:) ‘Muhakkak ki biz sizden çekiniyoruz’ demişti. (Melekler:) ‘Çekinme’ demişlerdi.”

Yüce Allah Hz. İbrâhim’in yanına gelen melekleri tanıyamadığını, onları insan sandığı için kendilerine kızartılmış bir buzağı ikram etmek istediğini, ancak meleklerin yemeğe el sürmediğini görünce durumdan işkillenip onları yadırgadığını, dolayısıyla korkuya kapıldığını haber vermektedir.(14)

Muhtemeldir ki Hz. İbrâhim’in yaşadığı dönemde ve ortamda bir misafirin yemek yememesi gelişinin kötü niyetli oluşunun bir delili, belirtisi veya göstergesi sayılırdı.(15) İşte Hz. İbrâhim de meleklerin yemeğe ellerini uzatmamalarını görünce işkillenmiş ve içinde bir korku hissetmişti. Hz. İbrâhim meleklerin durumundan korkunca durumu açıklığa kavuşturmak üzere elçiler onu teselli etmiş ve ona “Korkma!” demişlerdi.

b) وَبَشَّرُوهُ بِغُلَامٍ عَل۪يمٍ “Ona bilen bir erkek çocuğu müjdelemişlerdi.” Yüce Allah meleklerin Hz. İbrâhim’e rahatlama beyanında bulunduktan sonra, Hz. İbrahim’in yanına gönderilme gerekçelerine değinmiş ve kendisine bilgili bir çocuk müjdelediklerini ifade etmiştir. Burada Hz. İbrahim’e yönelik bilgili bir çocuk müjdesinde aniden bunun söylenmediği, bir süre sonra bunun duyurulduğu, çok iyi bir niteliğinden söz edildiği, daha normal ve sıradan şeylerin müjdede kullanılmadığı görülmektedir.(16)

Konuyla ilgili olarak Hıcr 15/53’te şu cümle yer almaktadır: “Muhakkak ki biz sana bilgili bir erkek çocuk müjdeliyoruz.” Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem de Hıcr 15/53’te meleklerin müjdelediği çocuğun غُلَامٍ عَل۪يمٍ ğulâm-ı ‘alîm yani “bilgili bir çocuk” olduğu beyan edilmektedir.

Âyette Hz. İbrâhim’e müjdelenen çocuk onun Hz. Sâre’den doğacak olan oğlu Hz. İshâk’tır.(17) Çünkü bu konunun ele alındığı Hûd 11/71’de açıkça ve isim verilerek şöyle buyrulmaktadır: “(O esnada) hanımı (Sâre) ayakta idi ve (bu sözleri duyunca) gülmüştü. Ona da İshak’ı, İshak’ın ardından da Yakub’u müjdelemiştik.” Bu tamlama Hz. İshâk’ın ilim ve irfan sahibi, doğru bilgi bahşedilmiş, bilgin, bilge bir erkek çocuk olacağı bilgisini içermektedir. Esasında bu ifade Hz. İshâk’ın ileride peygamberlik verilecek bir çocuk olduğuna da işaret etmektedir.(18)

Melekler tarafından kendisine böyle bir çocuk müjdelenince Hz. İbrâhim’in tepkisi bağlamında Hıcr 15/54’te şu ifadeler zikredilmektedir: “(İbrahim:) ‘Bana ihtiyarlık çökmesine rağmen beni müjdeliyor musunuz? (Beni) ne ile müjdeliyorsunuz?’ diye sormuştu.” Olayın sonrasına dair bilgiler ise devam eden âyetlerde şu şekilde beyan edilmektedir:

ııı. Hz. Sâre’nin Tepkisi ve Meleklerin Cevabı

فَاَقْبَلَتِ امْرَاَتُهُ ف۪ي صَرَّةٍ فَصَكَّتْ وَجْهَهَا وَقَالَتْ عَجُوزٌ عَق۪يمٌ قَالُوا كَذٰلِكِ قَالَ رَبُّكِ اِنَّهُ هُوَ الْحَك۪يمُ الْعَل۪يمُ “Hanımı, çığlık atarak (meleklere) yönelmiş ve (elini) yüzüne vurarak ‘Ben kısır bir kocakarıyım!’ demişti. Onlar (melekler ise:) ‘Öyle, (ama) bunu Rabbin söylemiştir. Şüphesiz ki sadece ve sadece O, el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).’ demişlerdi.”

Buradaki فَاَقْبَلَتِ fe akbelet fiili “ve dönmüştü”; امْرَاَتُهُ imraetuhû tamlaması “onun hanımı”; ف۪ي صَرَّةٍ fî sarratin ifadesi “çığlık içinde”; فَصَكَّتْ fe sakket fiili “vurmuştu”; وَجْهَهَا vechehâ tamlaması “onun kendisinin yüzüne”; وَقَالَتْ ve kâlet fiili “ve demişti ki”;عَجُوز ‘acûzün kelimesi “(ben) yaşlı(yım)”; عَق۪يم ‘akîmun sözcüğü “kısır(ım)”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; كَذٰلِكِ kezâliki kelimesi “böyledir, haklısın”;قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبُّكِ rabbuki tamalaması “senin Rabbin”;اِنَّهُ هُوَ innehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur O”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı “hikmet sahibi (olan)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen” demektir.

Burada Hz. Sâre’nin çocuk müjdesi karşısındaki şaşkınlığı ve meleklerin kendisine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. فَاَقْبَلَتِ امْرَاَتُهُ ف۪ي صَرَّةٍ فَصَكَّتْ وَجْهَهَا وَقَالَتْ عَجُوزٌ عَق۪يمٌ ُ “Hanımı, çığlık atarak (meleklere) yönelmiş ve (elini) yüzüne vurarak ‘Ben kısır bir kocakarıyım!’ demişti.” Yüce Allah meleklerin Hz. İbrâhim’e bilgili bir çocuk müjdeledikleri sırada yanlarında bulunan eşi Hz. Sâre’nin ellerini yüzüne vurarak yani çok büyük bir şaşkınlık içerisinde onlara döndüğünü, kendisinin kısır bir yaşlı kadın olduğunu, dolayısıyla çocuk doğurmasının mümkün olmadığını söylemek istediğini aktarmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَرَّة sarratin kelimesi “haykırma”, “çığlık atma”, “feryat etme”, صَكَّتْ sakket fiili ise “vurmak, çarpmak” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelimeler birlikte kullanılınca Hz. Sâre’nin büyük bir şaşkınlık içerisinde ellerini yüzüne çarparak haykırdığı, durumun sıradışılığını bu şekilde ortaya koyduğu anlaşılmış olmaktadır.

Bu konunun ele alındığı Hûd 11/71’de şöyle buyrulmaktadır: “(O esnada) hanımı (Sâre) ayakta idi ve (bu sözleri duyunca) gülmüştü.” Anlaşılıyor ki Hz. Sâre misafirlerinin yanında idi ve olup bitene, söylenenlere şahit olmuştu.

Çocuk müjdesini duyunca yaşadığı şaşkınlık sonrasında yine Hûd 11/72’de şu ifadelerde bulunduğu nakledilmektedir: “(İbrahim’in hanımı) ‘Vây be! (Olacak şey değil!) Ben bir yaşlı, bu kocam da bir ihtiyar iken çocuk mu doğuracağım?’ demişti.” Hz. İbrâhim’in eşi Hz. Sâre aldığı çocuk müjdesi karşısında şaşırmış olacak ki kendisinin yaşlandığını ve eşinin de ihtiyarladığını beyan ederek bunu algılamada güçlük hissettiğini beyan etmiştir.

Hz. Sâre şaşkınlığının gerekçesini dile getirmiş ve kendisinin عَجُوز ‘acûz yani “yaşlı, kocakarı” olduğunu belirtmiştir. Kur’ân’da iki kez(19) de Hz. Lût’un helak olan hanımı için kullanılan bu kelime yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/29’da عَق۪يم ‘akîm kelimesiyle birlikte kullanıldığı için Hz. Sare ilerlemiş yaşına kadar kısır olduğunu söylemek istemiştir.

Hz. Sâre, Hûd 11/72’e sadece kendisinin değil, aynı zamanda eşi Hz. İbrâhim’in de yaşlı olduğunu belirtmiştir. İşte Hz. Sâre’nin şaşkınlığı bu âyetlerde yer almakta ve bu olayla ilgili yaşadığı sıra dışı durumu “bu durumda ben mi doğuracağım yani!” şeklinde dile getirmiştir.

2. قَالُوا كَذٰلِكِ قَالَ رَبُّكِ اِنَّهُ هُوَ الْحَك۪يمُ الْعَل۪يمُ “Onlar (melekler ise) şöyle demişlerdi: Öyle, (ama) bunu Rabbin söylemiştir. Şüphesiz ki sadece ve sadece O, el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Burada iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a)قَالُوا كَذٰلِكِ قَالَ رَبُّكِ “Onlar (melekler ise ‘haklısın ama) bu böyledir; bunu Rabbin söylemiştir.’ demişlerdi.” Hz. Sâre’nin şaşkınlık içerisinde söylediği sözlerine melekler iki şekilde cevap vermişlerdi. İlki Hûd 11/73’tedir: “Allah’ın emrine şaşıyor musun? Ey ev halkı! Allah’ın rahmeti ve bereketleri sizin üzerinizdedir. Muhakkak ki O, övülmeye lâyıktır; iyiliği boldur.” İkincisi ise işte yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/30’dadır: “(Melekler Sâre’ye ‘haklısın ama) bu böyledir; bunu Rabbin söylemiştir. O, hikmet sahibidir; bilendir’ demişlerdi.”

Benzer şekilde Meryem 19/8-9’da geçtiği gibi, yaşlılık çağında çocuğunun olacağı kendisine müjdelendiğinde “Hz. Zekeriyyâ”nın verdiği tepkiye karşılık meleklerin söylediği sözde de, Meryem 19/20-21’de belirtildiği gibi hiçbir beşerin kendisine el sürmediği bir ortamda babasız bir şekilde çocuğunun nasıl olabileceği şaşkınlığını yaşayan “Hz. Meryem”e yönelik hitaplarda da benzer ifadeler zikredilmekte, bir taraftan muhatapların sözlerinin ve ileri sürdükleri durumun gerçek olduğu, diğer taraftan da bunun Yüce Allah için son derece kolay olduğu üzerinden mesajlar verilmektedir.

b) اِنَّهُ هُوَ الْحَك۪يمُ الْعَل۪يمُ “Muhakkak ki sadece ve sadece O, el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm ve el-hakîm/hakîm sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde(20) de ifade edilmektedir. Yüce Allah tek ilah olduğu gerçeğini dile getirdikten sonra, âyetin sonunda iki sıfatına dikkat çekmektedir.

Bunlar Rabbimizin الْحَك۪يم el-hakîm yani “her işinde hikmetli olan, hikmetsiz iş yapmayan” sıfatı ile الْعَل۪يم el-‘alîm yani “her şeyi çok iyi bilen” sıfatlarıdır. Bu kelimelerin başında yer alan eliflâm takıları Rabbimizin hükümlerindeki hikmetine, bilgi sahibi oluşundaki eşsizliğe ve erişilmezliğe dikkat çekmektedir. Gerçek manada hikmetli iş yapan ve hikmet sahibi olan kudret Yüce Allah’tır; gerçek anlamda bilgi sahibi olan da sadece ve sadece O’dur.

Yüce Allah her şeyi hakkıyla, aracısız bir şekilde ve tam olarak bilmektedir. Ayrıca Yüce Allah verdiği hükümlerde de sınırsız hikmet sahibidir; çünkü O, hikmetsiz bir işle asla ve asla anılamaz. Bir önceki âyetle bağlantılı olarak düşünüldüğünde Yüce Allah’ın الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı, müşrikleri kendi hezeyanları, alaycılıkları ve oyunları içinde bırakması gerektiği hükmünü kendisinin isabetli bir şekilde vermiş olduğunu, bu arada الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatı da bu hükmünü eşsiz ve erişilmez bilgisiyle verdiğini göstermektedir.

Âyetin sonunda meleklerin Yüce Allah için kullandıkları iki sıfat konuyla doğrudan bağlantılıdır. Nitekim الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı O’nun hikmetsiz, yani boşuna ve anlamsız hiçbir şey yapmayacağını ortaya koymaktadır.

Öte yandan, bu sıra dışı olayın meydana getirilebilmesi için her şeyin etraflı bir şekilde bilinmesi gerekmektedir ki bu durum da الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatıyla dile getirilmekte, böylece yaşlılık çağlarında ve kısır bir anneden çocuk dünyaya getirilmesinin hem derin hikmetler içerdiği, hem de eşsiz ve erişilmez bir bilgi gerektirdiği, bunun da sadece Yüce Allah’ta olduğu ifade edilmek istenmektedir. Zaten âyette yer alan هُوَ huve zamiri bir fasl zamiridir ve cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” mana katmaktadır.

b) Hz. Lût’un Kavminin Helaki

Yüce Allah, sûrenin 31-37. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in meleklere “Ey elçiler! (Başka) ne işiniz var?” diye sorduğunu, onların da “Biz, suçlu bir topluma (onları helâk etmeye, yani) üzerlerine çamurdan taş yağdırmaya gönderildik. (Bu taşlar,) aşırı gidenler için Rabbinin katında işaretlenmiş (taşlardır)” dediklerini bildirmektedir.

Ardından, bunun üzerine orada bulunan müminlerin bulundukları yerden çıkarıldığı, zaten müslümanlardan, bir ev halkından başka kimsenin o şehirde bulunmadığı ve elem verici azaptan korkanlar için orada bir işaret bırakıldığı ifade edilmektedir.

ı. İşaretli Pişmiş Taşların Gönderilişi

قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ اَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ قَالُوٓا اِنَّآ اُرْسِلْنَآ اِلٰى قَوْمٍ مُجْرِم۪ينَ لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ ط۪ينٍ مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِف۪ينَ “(İbrahim:) ‘Ey elçiler (melekler)! (Başka) ne işiniz var?’ diye sormuştu. Onlar ‘Şüphesiz ki biz suçlu bir topluma, üzerlerine çamurdan taş yağdırmak için gönderildik. (Bu taşlar), aşırı gidenler için Rabbinin katında işaretlenmiş(tir)!’ demişlerdi.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(İbrahim) demişti ki”; فَمَا خَطْبُكُمْ fe mâ hatbuküm sorusu “sizin işiniz nedir”; اَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ eyyühe’l-murselûne hitabı “ey elçiler”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّا innâ şifadesi “muhakkak ki biz”; اُرْسِلْنَا ursilnâ edilgen fiili “gönderildik”; اِلٰى قَوْمٍ مُجْرِم۪ينَ ilâ kavmin mücrimîne tamlaması “suçlu bir kavme”; لِنُرْسِلَ linursile fiili “gönderelim, atalım diye”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine”; حِجَارَةً hıcâraten kelimesi “taş”; مِنْ ط۪ينٍ min tînin ifadesi “çamurdan”; مُسَوَّمَةً müsevvemeten sözcüğü “işaretlenmiş olmak”; عِنْدَ رَبِّكَ ‘ınde rabbike ifadesi “Rabbinin katında”; لِلْمُسْرِف۪ينَ li’l-müsrifîne ifadesi ise “haddi aşanlar için” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in meleklere hitabı ve onların verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Hz. Lût’un kıssası hakkındaki genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/160’ta vermiştik. Burada kıssanın ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. Lût’un kıssasıyla ilgili olarak ayrıca A‘râf 7/80-84, Hûd 11/77-83, Hıcr 15/61-77, Şu‘arâ’ 26/160-175, Neml 27/54-58, Kamer 54/33-40 gibi çeşitli sûrelerde çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

1.قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ اَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ قَالُوٓا اِنَّآ اُرْسِلْنَآ اِلٰى قَوْمٍ مُجْرِم۪ينَ “(İbrahim:) ‘Ey elçiler (melekler)! (Başka) ne işiniz var?’ diye sormuştu. Onlar ‘Şüphesiz ki biz suçlu bir topluma gönderildik’ demişlerdi.” Bu ifadelerin aynısı Hıcr 15/57-58’de de yer almaktadır.

a) قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ اَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ “(İbrâhim:) ‘Ey elçiler! (Başka) ne işiniz var?’ diye sormuştu.” Burada geçen خَطْب hatb kelimesi “iş, emir, durum, hal” manasına gelmektedir.(21) Hz. İbrâhim meleklerin kendisini çocukla müjdelemelerini dinledikten ve o konuyla ilgili beyanlarını dile getirdikten sonra, bu defa meleklerin asıl geliş gayelerini kendilerine sormuştu.

Çünkü vahye muhatap olan Hz. İbrâhim meleklerin bir peygambere sadece böyle bir haberi vermek için gelmiş olamayacaklarını düşünmüş ve asıl gayelerini kendilerinden öğrenme ihtiyacı hissederek “ey elçiler, gerçek durumunuz, geliş gayeniz nedir?” diye sormuştu.

b) قَالُوٓا اِنَّآ اُرْسِلْنَآ اِلٰى قَوْمٍ مُجْرِم۪ينَ “Onlar da ‘Biz, suçlu bir topluma (onları helâk etmeye) gönderildik’ cevabını vermişlerdi.” Hz. İbrahim’in sorduğu soruya elçi melekler cevap vermiş ve asıl geliş gayelerinin mücrim yani suçlu, suça batmış bir toplumu helak etmek olduğunu beyan etmişlerdi.

“Mücrim topluluk” ifadesi “suça batan, sürekli suç işleyen, suçla anılan, suçtan beslenen insanlar” manasına gelmektedir. Hz. İbrâhim’in yanına gelen melek elçiler işte böyle bir topluluğu helak etmek için gönderildiklerini belirtmişlerdi.

Dikkat edilirse, âyette bu kavmin kimler olduğu beyan edilmemiştir; ancak devam eden cümleden hareketle, bunların tarihte eşi benzeri görülmemiş bir ahlaksızlığa batmış olan Hz. Lût’un kavmi olduğu anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/31’de şöyle buyrulmaktadır: “(Elçiler) ‘Biz bu memleket halkını helâk edeceğiz. Muhakkak ki oranın halkı zalim kimselerdir’ demişlerdi.”

2. لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ ط۪ينٍ مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِف۪ينَ “Üzerlerine çamurdan taş yağdırmak için (gönderildik. Bu taşlar), aşırı gidenler için Rabbinin katında işaretlenmiş(tir)!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in meleklere asıl geliş gerekçelerini sorduğunda onların verdiği cevabın ikinci bölümünü dile getirmekte ve suçlu bir topluluk olan Hz. Lût’un kavmini helak için gönderdiklerini beyan ettikten sonra, bir anlamda bu helakin nasıl gerçekleşeceği hakkında da bilgi verdiklerini ifade etmektedir.

Konunun ele alındığı Hûd 11/74-76’da Hz. İbrahim’in meleklere verdiği cevap şu şekilde dile getirilmektedir: “İbrahim’den korku gidip kendisine müjde gelince, Lût kavmi hakkında (adeta) bizimle mücadeleye başlamıştı. Muhakkak ki İbrahim yumuşak huylu, yufka yürekli, kendisini (Allah’a) vermiş biri idi. (Melekler şöyle) demişlerdi: Ey İbrahim! Bundan vazgeç. Çünkü Rabbinin (azap) emri gelmiştir. Muhakkak ki onlara, geri çevrilmez bir azap gelecektir!”

a)لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ ط۪ينٍ “Üzerlerine çamurdan taş yağdırmak için (gönderildik).” İşte bu konuşmadan sonra melekler Hz. Lût’un azgın ve sürekli suçla anılan, dahası aşırı giden mücrim kavmini Rabbinin katında haddi aşanlar için işaretlenmiş çamurdan taşlarla helak etmek üzere gönderildiklerini ifade ettikleri görülmektedir.

Bu konunun ele alındığı Hûd 11/82-83’te şöyle buyrulmaktadır: “(Azap) emrimiz gelince, oranın üstünü altına getirmiştik ve üzerlerine Rabbin katında işaretlenerek (balçıktan) pişirilip istif edilmiş taşlar yağdırmıştık. Onlar zalimlerden uzak değildir.” Yüce Allah Hz. Lût’un azgın ve ahlaksız kavminin helak ediliş biçimi hakkında bilgi vermekte, yaşadıkları yerlerin altını üstüne getirdiğini ve üzerlerine azap kasırgası yağdırdığını beyan etmektedir. Bu ifadenin benzeri Hıcr 15/74’te de geçmektedir.

Hz. Lût’un sapkın kavminin helakiyle ilgili olarak mealini aktardığımız âyette geçen سِجّ۪يلٍ مَنْضُود siccîl-i mendûd tamlaması “çamurdan pişmiş, hazırlanıp istif edilmiş, pişmiş, salıverilmiş (sert taşlar)”,(22) muhtemelen “volkanik taşlar” gibi anlamlar içermektedir. Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, Hz. Lût’un kavminin helak edildiği yağmurun bir “bela yağmuru” veya “yağmur gibi taşlar yağdırılması”(23) şeklinde gerçekleştiği anlaşılmakta, “üzerlerine gökten hedefi belirlenip taşlaşmış balçıklar yağdırıldığı” da diğer âyetlerde(24) beyan edilmektedir. Konuyla ilgili olarak Kamer 54/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Lût’un (inanç) ailesi hariç, üzerlerine taş (yağdıran bir fırtına) göndermiştik.”

“Üzerlerine taşların yağdırılması” muhtemelen yaşanan depremin şiddetinden kaynaklanan bir olaydı ve belki bir yanardağ patlaması da yaşanarak üzerlerine kayaların, lavların yağdırılması gerçekleşmişti. Yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/33’te, ayrıca Kamer 54/34’te olduğu gibi, bu çamurdan pişirilmiş taş fırtınasının yukarıdan aşağıya doğru gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Zaten A‘râf 7/84, Hûd 11/82, Şu‘arâ’ 26/173, Neml 27/58’te “bu azap taşlarının yukarıdan yağdırıldığı”, ‘Ankebût 29/34’te ise “gökten geldiği” açıkça ifade edilmektedir.

b) مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِف۪ينَ “Bu taşlar), aşırı gidenler için Rabbinin katında işaretlenmiş(tir)!” Yüce Allah Hz. Lût’un azgın kavminin üzerine yağdırdığı azap ve helak taşlarının kendi katında işaretlenmiş olduğunu beyan etmektedir. Burada sözü edilen مُسَوَّمَة müsevvemeten kelimesi “hazırlanmış”, “damgalanmış”, “nişanlanmış”, “belirlenmiş”, “işaretlenmiş”(25) manasında, bu taşların azgın kavmi helak etmek için bir anlamda özel olarak belirlenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Burada hem taşların durumu, hem de azap ve helakin evrenselliği üzerinde durulmaktadır. Çünkü Hûd 11/83’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar hiçbir şekilde zalimlerden uzak değildir.”

Yüce Allah hem inançlarındaki şirk ve küfür hem de davranışlarındaki ahlaksızlık nedeniyle, Hz. Lût’un kavmini Hûd 11/83’te “zalimlik”le, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise لِلْمُسْرِف۪ين li’l-müsrifîne ifadesi gereği “misriflik”le yani “haddini aşma”yla nitelendirmektedir.

Daha önce yorumladığımız Zâriyât 51/32’de ve Hıcr 15/58’de bu kişlerin “mücrimlik”, yorumunu yapmakta olduğumuz Zâriyât 51/34’te ise “müsriflik” yani haddini aşma ile nitelendirildikleri görülmektedir. A‘râf 7/80, Neml 27/55 ve ‘Ankebût 29/28’de onların daha önce hiç kimsenin yapmadığı bir ahlaksızlığı yaptıkları ve feci bir cahillik örneği ortaya koydukları ifade edilmektedir.

Hz. Lût’un kavmi gibi sınır tanımayanların akıbeti, benzer şekilde sınır tanımayan bir felaketle şekillenecek ve benzer yanlışlıkları yapanlar benzer cezalarla helak edileceklerdir. Son ümmetin fertleri de bu noktada duyarlı davranmalı, dünyada azap yağmurunu, mahşerde ise ebedî azabı hak edenlerden olmamak için çaba sarfetmeleri gerektiğini unutmamalıdırlar. Cinsel anlamda ahlaksızlık yapanlar adeta tabiatın dengesini bozdukları için helakleri de tabiat kuvvetlerinin azaba dönüşmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir.

Tercihini inkârdan yana belirleyenler bir anlamda hakikati bozanlardır; hakikate karşı bozgunculuk yapanlardır; mücrimlerdir yani suç işleyenler ve suçtan beslenenlerdir; sınır tanımayanlardır, yani haddi aşanlardır. İnkârcıların yaşadıkları akıbet, benzer inkârcılar için de bir ders olmalı, aynı hataları yapanların aynı sonuçlarla karşılaşacağını herkes bilmelidir.

Konuyla ilgili A‘râf 7/84’te geçen انْظُرْ unzur emri Hz. Peygamber’e hitaben gelse de mesaj “bak, düşün, ibret al” gibi anlamlarla bütün insanlığa yöneliktir. Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarında gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması anlamında pek çok âyette(26) emirler vardır.

ıı. İnananların Helakten Kurtarılışı

فَاَخْرَجْنَا مَنْ كَانَ ف۪يهَا مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ فَمَا وَجَدْنَا ف۪يهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “(Biz) orada bulunan müminleri çıkarmıştık. Zaten orada müslümanlardan (olan) bir ev (halkın)dan başka (kurtarılacak) kimse bulmamıştık.”

Buradaki فَاَخْرَجْنَا fe ahracnâ fiili “çıkarmştık”; مَنْ كَانَ ف۪يهَا men kâne fîhâ ifadesi “orada olan kişileri”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi “müminlerden”; فَمَا وَجَدْنَا fe mâ vecednâ fiili “bulmamıştık”; ف۪يهَا fî hâ ifadesi “orada”; غَيْرَ بَيْتٍ ğayra beytin ifadesi “bir evden başka”; مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ mine’l-müslimîne ifadesi ise “müslümanlardan” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavminin helakinden önce az sayıdaki müminin kurtarıldığı gündeme getirilmektedir.

1.فَاَخْرَجْنَا مَنْ كَانَ ف۪يهَا مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “(Biz) orada bulunan müminleri çıkarmıştık.” Yüce Allah sapkınlık yapan kavmi işaretlenmiş taşlarla helak ettiğini haber verdiği Hz. Lût’un kavminin helak edilmesinden önce o şehirdeki müminleri oradan çıkardığını beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hûd 11/81’de de ifade edildiği gibi, bu çıkarma işi Hz. Lût’a yönelik vahiy sayesinde şu şekilde bildirilmektedir: “(Melekler şöyle) demişti: Ey Lût! Biz Rabbinin elçileriyiz. Onlar sana asla dokunamazlar. Sen gecenin bir kısmında (inanç) ailenle (yola çıkıp) yürü. Eşinden başka sizden hiçbiri geride kalmasın. Çünkü onlara gelecek olan (azap) şüphesiz ona da isabet edecektir. Onlara vaadolunan (helâk) zamanı, sabah vaktidir. Sabah yakın değil mi?” Bu geceleyin yola çıkartılmayla ilgili olarak hem Hûd 11/81, hem de Hıcr 15/65’te bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. فَمَا وَجَدْنَا ف۪يهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Zaten orada müslümanlardan (olan) bir ev (halkın)dan başka (kurtarılacak) kimse bulmamıştık.” Yüce Allah Hz. Lût’un azgın kavmini helak etmeden önce müminleri oradan çıkardığını, hiyanetinde o şehirde bir ev halkı hariç başka müslüman da bulunmadığını haber vermektedir.

Burada geçen الْمُسْلِم۪ين el-müslimîne kelimesi önceki âyette geçen الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi gereği “müminler” manasına gelebilir. Ayrıca kelimenin kendi anlamı gereği maksat “selamete erenler”, yani “kurtulanlar” şeklinde de düşünülebilir; çünkü çok az sayıda insan kurtulmuş, diğerleri helak edilmişti. Âyette sözü edilen “tek ev”in Hz. Lût’a ait olduğu, orada da eşinin diğerleri arasında kalmayı tercih ettiği başka âyetlerde beyan edilmektedir.

Yüce Allah Hz. Lût’u ve inanç ailesini kurtardığını beyan etmektedir. Helakten kurtarılma işleminde geride kalanlar arasında onun “eşi” istisna edilmişti ki bu kadın A‘râf 7/83, Hûd 11/81, Hıcr 15/60, Şu‘arâ’ 26/171 ve ‘Ankebût 29/32-33’den de anlaşıldığı gibi “Hz. Lût’un hanımı”ydı; kocasına da hıyanet etmişti.(27)

Bu kadın, peygamber olan eşi Hz. Lût’u değil, sapkın kavmini tercih etmiş, dolayısıyla da helak edilenler arasında kalmıştı. Onun bir kadın olmasına rağmen, erkek erkeğe yapılan bir ahlâksızlığın faillerini tercih etmesi elbette bir cinsel tercih olarak değil, tıpkı Hz. Nûh’un eşinin yaptığı gibi risalet öğretilerine karşı olan düşmanlığı noktasında görülmelidir.

ııı. Hz. Lût’un Kavminin İbretlik Sonu

وَتَرَكْنَا ف۪يهَآ اٰيَةً لِلَّذ۪ينَ يَخَافُونَ الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ “Elem verici azaptan korkanlar için orada bir delil bırakmıştık.”

Âyettekiوَتَرَكْنَا ve teraknâ fiili “ve bırakmıştık”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اٰيَة âyeten kelimesi “bir delil, ibret”; لِلَّذ۪ينَ يَخَافُونَ lillezîne yehâfûne ifadesi “korkanlar için”; الْعَذَابَ الْاَل۪يمَ el-‘azâbe’l-elîme tamlaması ise “elem verici azaptan” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavminin sonrasında onlardan geriye ibretler kaldığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Lût’un azgın kavmini şiddetli bir şekilde helak ettiğini beyan ettikten sonra, onlardan geriye elem verici azaptan korkanlar için yani vahyin indirildiği dönem ve sonrasında yaşayacak olan bütün insanlar için bir işaret bıraktığını beyan etmektedir.

Burada geçen اٰيَة âyeh “âyet” kelimesi helak sonrasında geride kalan haraberlerden oluşan “ibret nişanesi” yani bir ibret, bir ders, bir mesaj manasına gelmektedir.(28) Kelimenin nekra olması nedeniyle maksadın pek çok delil, işaret anlamını içerdiği de söylenebilir.

Konuyla ilgili olarak benzer bir mesaj içermesi bakımından ‘Ankebût 29/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki biz aklını kullanacak bir kavim için orada apaçık bir âyet (ibret, delil, işaret) bırakmışızdır.”

Her iki âyet birlikte düşünüldüğünde, buradaki âyetten maksadın ilahi âyetler, mesajlar olduğu da söylenebilir. Nitekim ilahi mesajlar sayesinde bu tür olaylar bir anlamda dillere destan bir mahiyet arz etmiş olmaktadırlar. Âyet kavramının pek çok manasının bulunduğunu Yâsîn 36/33’te dile getirdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 2 - Tâhâ 20/9. “Olgu, olay, olaylar” anlamlarındaki kullanımlar için bk. Yûsuf 12/6, 21, 101; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 3 - Tahrîm 66/3. 4 - Zümer 39/23. Söz anlamındaki kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Câsiye 45/6; Murselât 77/50; 5 - Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 6 - Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ’ 26/6. 7 - Bu kelimenin geniş açıklaması için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 196-197.
  • Nisâ 4/78 Kehf 18/6 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Tâhâ 20/9 Yûsuf 12/6 Zâriyât 51/24 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Zümer 39/23 Nisâ 4/42 En‘âm 6/68 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19 Enbiyâ 21/2 Şu‘arâ 26/6
• 8 - Hûd 11/78; Hıcr 15/51, 68; Zâriyât 51/24; Kamer 54/37. 9 - Râzî, age., XXVII, 210.
  • Hûd 11/78 Hicr 15/51 Hicr 15/68 Zâriyât 51/24 Kamer 54/37
• 10 - Râzî, age., XXVII, 210.
• 11 - Semerkandî, age., II, 166; Taberî, age., XII, 68; Zemahşerî, age., II, 393.
• 12 - Râzî, age., XXVII, 213.
• 13 - Râzî, age., XXVIII, 213-214.
• 14 - Semerkandî, age., II, 166; Taberî, age., XII, 71. 15 - Taberî, age., XII, 71; Zemahşerî, age., II, 394. 16 - Râzî, age., XXVIII, 214.
• 17 - Semerkandî, age., III, 345; Taberî, age., XXVI, 208; Zemahşerî, age., IV, 392. 18 - Râzî, age., XXVIII, 196.
• 19 - Şu‘arâ’ 26/171; Sâffât 37/135.
  • Şu‘arâ 26/171 Sâffât 37/135
• 20 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30
• 21 - Semerkandî, age., II, 271; Taberî, age., XIV, 41; Râzî, age., XXVIII, 198.
• 22 - Semerkandî, age., II, 170; Taberî, age., XII, 93-95; Zemahşerî, age., II, 400; Râzî, age., XXVIII, 217. 23 - Semerkandî, age., I, 530; Taberî, age., VIII, 237; Zemahşerî, age., II, 121. 24 - Hûd 11/82-83; ‘Ankebût 29/34; Zâriyât 51/33-34.
  • Hûd 11/83 ‘Ankebût 29/34 Zâriyât 51/34
• 25 - Semerkandî, age., II, 170; Taberî, age., XII, 95-96; Râzî, age., XXVIII, 218.
• 26 - Âl-i ‘Imrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25
• 27 - Tahrîm 66/10.
  • Tahrîm 66/10
• 28 - Semerkandî, age., III, 345; Taberî, age., XXVII, 2; Zemahşerî, age., IV, 393.