Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 36-45. âyetlerinde vahye kör bakanların, ondan yüz çevirenlerin şeytanla arkadaş kılınacaklarını, artık şeytanın ondan ayrılmayacağını, mahşerde derin bir pişmanlık yaşayacağını, anack her birisinin azapta ortak olacaklarını, körlüğü, sağırlı ve sapkınlığı tercih edenlere hidayet edilmeyeceğini, onlardan bunun hesabının sorulacağını, vahye sarılmak gerektiğini, herkesin mutlak surette o vahiyden hesaba çekileceğini, Rahmân’dan başkasına kulluk edilsin diye herhangi bir şey belirlemediğini dile getirmektedir.

a) Vahye Karşı Olumsuz Tutum

Yüce Allah, sûrenin 36-42. âyetlerinde son derece önemli bir ilke olarak şu bilgilere yer vermektedir: “Kim Rahmân’ın zikrine karşı kör davranırsa (yüz çevirirse), yanından ayrılmayan bir şeytanı ona musallat ederiz. Muhakkak ki bu (şeyta)nlar onları doğru yoldan alıkoyarlar da onlar, kendilerinin doğru yolda olduklarını sanırlar.”

Ardından, inkarcı kişinin kendisini saptıran şeytana hitaben “Âh, keşke benimle senin aranda iki doğular kadar uzaklık olsaydı; ne kötü arkadaşmışsın!” diyeceği, zulmettikleri için mahşerde duydukları pişmanlığın kendilerine hiçbir fayda vermeyeceği, hepsinin azapta ortak olacağı haber verilmektedir.

Daha sonra, Hz. Peygamber’e hitap edilmekte şöyle buyrulmaktadır: “Sağırlara sen mi işittireceksin; yahut körleri ve apaçık sapıklıkta olanları doğru yola sen mi ileteceksin?! Biz seni onlardan alıp götürsek de yine onlardan intikam alırız. Yahut onlara vâdettiğimizi (azabı) sana gösteririz. Muhakkak ki (her hâlü kârda) bizim onlara gücümüz yeter.”

ı. Vahye Kör Bakışın Akıbeti

وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَر۪ينٌ وَاِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّب۪يلِ وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ “Kim Rahmân’ın zikrine (Kur’an’a) karşı kör davranırsa (ondan yüz çevirirse), yanından ayrılmayan bir şeytanı ona sardırırız. Şüphesiz ki bu (şeyta)nlar, onları doğru yoldan alıkoyarlar da kendilerinin doğru yolda olduklarını sanırlar.”

Buradaki وَمَنْ يَعْشُ ve men ya‘şu ifadesi “ve her kim kör davranırsa, uzak yaşarsa, yüz çevirirse”; عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمٰنِ ‘an zükri’r-rahmâni tamlaması “Allah’ın hatırlatmasından, Kur’ân’dan”; نُقَيِّضْ nukayyıd fiili “musallat ederiz”; لَهُ lehû ifadesi “ona”;شَيْطَانًا şeytânen kelimesi “bir şeytan”; فَهُوَ fe hüve zamiri “o”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”; قَر۪ين karînun kelimesi “yakın, ayrılmayan arkadaş (olur)”; وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “ve muhakkak ki onlar”; لَيَصُدُّونَهُمْ leyesuddûnehum fiili “mutlak surette onları engellerler”; عَنِ السَّب۪يلِ ‘ani’s-sebîli ifadesi “o yoldan, doğru yoldan”;وَيَحْسَبُونَ ve yahsebûne fiili “ve sanmaktadırlar, zannederler”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar, kendileri”; مُهْتَدُون mühtedûne kelimesi ise “hidayet üzere olanlar(dır)” demektir.

Burada zikr demek olan Kur’ân’dan yüz çevirmenin, ona karşı kör davranmanın akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَر۪ينٌ “Kim Rahmân’ın zikrine (Kur’an’a) karşı kör davranırsa (ondan yüz çevirirse), yanından ayrılmayan bir şeytanı ona sardırırız.” Yüce Allah zikrinden her kim yüzçevirirse ona bir şeytan musallat edeceğini, artık adeta kendisine yapışık olacağını, ondan hiç ayrılmayacağını haber vermektedir. Âyette yer alan ذِكْرِ الرَّحْمٰنِ zükru’r-rahmâni tamlaması “Yüce Allah’ın hatırlatması” manasında “vahiy”dir, yani “Kur’ân”dır.(1)

Burada geçen يَعْشُ ya‘şu fiili Kur’ân’da sadece bu âyette yer almakta ve hem “körlük yapmak”,(2) hem de “yüz çevirmek” manasına gelmektedir. Bu fiili eğer ‘âşe/ye‘îşu kalıbından ya‘şi şeklinde okur ve fiili de “yüz çevirmek” manasında yorumlarsak mesaj gayet açıktır. Çünkü Tâhâ 20/124'te de beyan edildiği gibi, vahiyden yüz çevirenleri sıkıntılarla dolu bir dünya hayatı ve azapta unutulmuş bir âhiret hayatı beklemektedir. Bu konuda Tâhâ 20/124’te geniş bilgi vermiştik.

Âyetteki يَعْشُ ya‘şu/‘aşâ fiili eğer ‘aşâ-ya‘şû kalıbında kabul edilirse -ki doğrusu budur- fiilin anlamı “körlük yapmak, kör davranmak” şeklinde olur. Bu anlam bu fiilin “gözde bir çeşit zayıflık ve tavukkarası denilen görmezlik, bir çeşit körlük” şeklindeki manasından kaynaklanmaktadır. Buna göre ilk cümlenin anlamı “Rahmân’ın zikrine karşı kim kör davranırsa” demektir. Vahyi görmezlikten gelmenin sonu, demek ki şeytanla buluşmayı getirmektedir.

Önceki âyetlerle bağlantılı olarak bu âyeti anlayacak olursak verilmek istenen mesaj şöyle olur: Her kime dünyalık eşya manasında fazla mal, servet, nüfuz vs. verilirse artık onların gözü başka bir şey görmeyeceği için Yüce Allah’ın zikri olan vahyi de görmezler. Bunun sonucunda da kendilerine bir şeytan musallat edilir ve artık ondan bir daha da ayrılıp kurtulamazlar.

Konuyla ilgili olarak Fussılet 41/25’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz onlara birtakım arkadaşlar musallat etmiştik de onlar önlerinde ve arkalarında ne varsa hepsini bunlara süslü göstermişlerdi. Kendilerinden önce gelip geçmiş olan cinler ve insanlar için (uygulanacak olan) azap onlara da gerekli olmuştur. Muhakkak ki onlar ziyanda idiler.”

Bu âyette Yüce Allah şirki ve inkârı tercih edip mahşerde cehennem ateşini hak eden kişilere birtakım arkadaşlar musallat ettiğini, onların da kendilerine önlerinde ve arkalarında yapıp ettikleri veya yapacakları her ne varsa hepsini süslü gösterdiklerini bildirmektedir. Fussılet 41/25’te قَيَّضْنَا kayyadnâ kalıbında yer alan fiil yorumunu yapmakta olduğumuz âyette نُقَيِّضْ nukayyıd şeklinde, “musallat etmek”, “(başlarına) sardırmak”,(3) “bir şey vermek”, “göndermek”(4) gibi anlamlar içermektedir.

Bu arada aynı şekilde Fussılet 41/25’te قُرَنَآء kuranâe şeklinde geçen sözcük ise bu âyette شَيْطَان şeytân olarak zikredilmektedir. Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette شَيْطَان şeytân kelimesi kullanıldıktan sonra, âyetin sonunda yer alan قَر۪ين karîn kelimesi şeytanın veya şeytanlaşmış insanların bu kişiye arkadaş olacağını, ona çok yakın durup yakın davranacağını da göstermektedir. Konuyla ilgili Nisâ’ 4/38’de hem “şeytan” hem de karîn kelimesi geçtiği için buradaki maksadı da bu çerçevede ele alabiliriz.

Yüce Allah işte vahiyden yüz çeviren ve tavrını inkârdan yana belirleyenlere hak ettikleri için bu tür arkadaşlar musallat ettiğini bildirmektedir. Bu tür arkadaşlar edinmek “sebep” değil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah’ın vahyinden uzak yaşamanın “sonuc”udur.

Meryem 19/83’te de şeytanların zaten kâfir olan kişilere gönderildiği, onları oynatıp durdukları, kışkırttıkça kışkırttıkları belirtilmektedir. Buradan hareketle, Nisâ’ 4/38’de “şeytanın yakın olduğu kişilere hitaben şeytanın çok kötü bir arkadaş olduğu” belirtilmekte, dolayısıyla Nisâ’ 4/38. âyetin bir “sonuç”, yorumunu yaptığımız Zuhruf 43/36’daki mesajın da “sebep” olduğu anlaşılmaktadır.

Kâf 50/27’de saptırılmasından dolayı başkasını sorumlu tutanlara karşılık şeytanın “onu ben azdırmadım, zaten kendisi bir sapıklık içindeydi” ifadesi hatırlatılmaktadır. İbrâhim 14/22’de insanların kendi iradeleriyle saptıkları şeytanın mahşerdeki bir beyanı olarak yer almaktadır.

Konuyla ilgili benzer bir mesaj Şu‘arâ’ 26/221-223’te şu şekildedir: “Şeytanların kime ineceğini size haber vereyim mi? Onlar, günaha, iftiraya düşkün olan herkesin üstüne inerler. Bunlar, (yalan sözlere) kulak verirler; zaten çoğu da yalancıdır.” Ayrıca A‘râf 7/27’de şeytanların iman etmeyenlere dost kılınacakları beyan edilmektedir. الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesinin çoğul gelmesi bu ifadenin kapsamında insan şeytanlarının da bulunduğunu göstermektedir.

“İmansızlıkla şeytanlık arasında bir çekicilik vardır. Korusuz bahçeye haşerelerin üşüştüğü gibi imansız kalplere de şeytanlar musallat olur. İmansızlar şeytanlığı sever, şeytana mahsus hasletlere, hareketlere meftun olurlar. Hayırsız hayırsızla düşer kalkar; eşkıyanın reisi en büyük haydut olur. Bunun gibi imansızların bütün eğilimleri şeytanlıkta olduğundan önlerine şeytanlar düşer, başlarına şeytanlar geçer ve artık onları diledikleri yere sevk eder, soydurur, soyarlar.”(5)

Bu âyetle ilgili bir başka yorumu daha burada aktarmakta özellikle yarar görmekteyiz:

“Vahye gece gibi karanlık bir akılla bakanın, vahyin gösterdiği hakikati göremeyeceği imasını taşır. Zımnen: Baktığı ne kadar doğru olursa olsun, yamuk bakan doğru göremez. Kusurlu bakış bakılan üzerinde hiçbir kalıcı etkiye sahip değildir, sadece sahibini aldatır. Vahyin mesajını bulandırmak, muhkemine müteşabih, müteşabihine esrarlı bir şifre ve bulmaca muamelesi yapmak da bu çerçevede değerlendirilmelidir.”

“Tavukkarası bakışın çağrıştırdığı bir başka nükte de âyetlere ‘darı’ muamelesi yapıp onu anlamak yerine didiklemektir. Vahye yamuk bakan, şeytanî bir öteki kişiliğin uydusu olmakla cezalandırılır. Mânevî şizofreni adını verebileceğimiz bu inançsızlık hastalığı, sahibini güdülerinin ve bilinçaltının nesnesi haline getirecektir. Bu âyet insanın nasıl şeytanın yörüngesine girip onun uydusu haline geldiğini ifade etmektedir.”(6)

2. وَاِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّب۪يلِ وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ “Şüphesiz ki bu (şeyta)nlar, onları doğru yoldan alıkoyarlar da kendilerinin doğru yolda olduklarını sanırlar.” Yüce Allah zikr dediği “Kur’ân”dan yüz çevirenlere bir şeytan musallat edeceğini ve onun da artık ondan hiç ayrılmayacağını beyan ettikten sonra, artık şeytanların onları Allah yolundan engelleyeceklerini, üstelik kendilerinin hak ve hakikat üzere olduklarını sandıklarını haber vermektedir.

Önceki âyette ifadeler tekil iken, bu âyette çoğul olmasının nedeni, maksadın Fussılet 41/25’te verilen bilgi çerçevesinde anlaşılmasını zorunlu kılmaktadır. Anlaşılıyor ki, ifadeler her ne kadar tekil ise de bu bir sembolik anlatımdır; maksat çoğul olarak düşünülmelidir. İlâhi huzurda yargılama tek tek gerçekleşeceği için de bir sonraki âyette ifadeler yeniden tekil hale getirilmektedir.

Şeytanları dost edinenler ve sonrasında yaşananlarla ilgili olarak A‘râf 7/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, kendilerinin doğru yolda olduğunu sanarak Allah’ın peşi sıra şeytanları kendilerine dostlar edinenlerdir.” İnsanların sapkınlığı tercih edenleri ve kendilerine sapkınlık kararının hak olduğu bu kişiler, şeytanları Yüce Allah’ın peşi sıra veya Allah’ı bırakıp dostlar edinmişlerdi. Bunu yapan kişiler kendilerinin hidayet üzere olduklarını sanarak derin bir aldanış içerisine girmişlerdi. Sapkınlık kendilerine hak olanların bu hali, hidayet üzere olduklarını sanmalarının sonucu gerçekleşmiştir.

Bu noktada en çok dikkat çeken hususlardan birisi, gittiği yolun yanlış olduğunu fark edememektir. Zira âyetin sonundaki وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ مُهْتَدُون “Hidayete erdirildiklerini sanırlar” ifadesi bu sıkıntılı durumu göstermektedir. A‘râf 7/30, Kehf 18/103-104 ve Mücâdele 58/18’de de benzerleri bulunan bu ifade, insanoğlunun yanılgı noktalarının en tehlikelisini oluşturmaktadır.

İnsan bir şeyin yanlış olduğunu bilirse bile bile onun peşine gitmeme ihtimali yüksektir. Ancak eğer yolunun doğru olduğuna inanır ve yanılmadığını düşünürse artık kendini kontrol etme ihtiyacı hissetmez, hatadan tevbe edemeden ölüp gider ki en büyük kayıp budur. Esasında Kehf 18/103-104’te “en büyük ziyanda olanlar” ifadesiyle kast edilenler de işte bu tiplerdir.

Yanlış yolda olanların büyük çoğunluğu, bu âyetlerde de dile getirildiği gibi gittiği yolun yanlış olduğunu bilmeyen, hatta doğru yolda olduğunu sananlardır. Bu nedenle, insan için en önemli hareket noktaları, inanmadan önce neye inanacağını bilmesi ve onu araştırmasıdır; duyduğu her şeye hemen inanmaması ve haberin doğruluğunu araştırmasıdır. Şüphe denen şey, doğruya en çok benzeyen yanlıştır.

İşte şeytanlar da tam bu noktada devreye girmekte ve insanları aldatmayı kolayca başarmaktadır. Bu sıkıntılı ve korkunç akıbetten kurtulmanın yolu Yüce Allah’ın vahyi olan Kur’ân’a sarılmak ve onu en iyi anlayıp uygulayan Hz. Peygamber’in bize nakledilen sahih sünnetini takip etmek, yalan, uydurma ve iftiralardan behemehâl uzaklaşmaktır.

ıı. Mahşerde Yaşanacak Perişanlıklar

حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْن۪ي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَر۪ينُ وَلَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ اِذْ ظَلَمْتُمْ اَنَّكُمْ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ “(Arkadaşı), bize (huzurumuza) gelince (şeytana) ‘Ah, keşke benimle senin aranda iki doğular kadar uzaklık olsaydı; ne kötü arkadaşmış(sın sen)!’ diyecektir. Haksızlık ettiğiniz için (pişmanlığınız) bugün size hiçbir yarar sağlamayacaktır. Şüphesiz ki siz azapta ortaksınız.”

Buradaki حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَنَا hattâ izâenâ ifadesi “bize geldiklerinde, gelecekleri zaman”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, demiş olacak ki”; يَا لَيْتَ yâ leyte ifadesi “âh, keşke”; بَيْن۪ي وَبَيْنَكَ beynî ve beyneke ifadesi “benimle senin aranda (olsaydı)”; بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ bu‘de’l-maşrikayni ifadesi “iki doğunun uzaklığı, iki doğu kadar uzaklık, mesafe”; فَبِئْسَ fe bi’se ifadesi “ne kötü”; الْقَر۪ينel-karînu “(şeytan) arkadaş(mışsın)”;وَلَنْ يَنْفَعَكُمُ ve len yenfe‘aküm fiili “size asla ve asla fayda vermeyecektir”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; اِذْ ظَلَمْتُمْ iz zalemtüm “çünkü zulmettiniz, haksızlık ettiniz”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; فِي الْعَذَابِ fi’l-‘azâbi ifadesi “azapta”; مُشْتَرِكُون müşterikûne kelimesi ise “ortak olanlar(sınız)” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak pişmanlıklar ve onların fayda vermeyişi gündeme getirilmektedir.

1.حَتّٰىٓ اِذَا جَآءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْن۪ي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَر۪ينُ “(Arkadaşı), bize (huzurumuza) gelince (şeytana) ‘Ah, keşke benimle senin aranda iki doğular kadar uzaklık olsaydı; ne kötü arkadaşmış(sın sen)!’ diyecektir.” Yüce Allah vahyinden yüz çevirdiği için kendisine şeytanı musallat kıldığı kişinin akıbetiyle ilgili olarak önce dünya hayatında sapmış olmasına rağmen bunu anlayamadığını beyan etmekte, bu âyette ise konunun mahşer boyutuna dikkat çekmektedir.

Dünyada kendisine yakın olan الْقَر۪ين el-karîn “(şeytan) arkadaş”, “şeytanlaşmış arkadaş” için nasıl bir dilekte bulunacağı beyan edilmektedir. Kur’ân’da 37 kez(7) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Şeytanın arkadaşlığının son derece kötü olduğu Nisâ’ 4/38’de şu şekilde zikredilmektedir: “Şeytan bir kimseye arkadaş olursa, (bilsin ki) o (şeytan) ne kötü bir arkadaştır!”

a) Âyette yer alan يَا لَيْتَ yâ leyte ifadesi “âh, keşke”, “âh, n’olaydı keşke” gibi pişmanlık manası vermektedir.

Bu arada âyetteki بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ bu‘de’l-maşrikayni ifadesi ise “iki doğu uzaklığı”, “doğu-batı uzaklığı” şeklinde bir anlam içermektedir. Esasında “iki doğu” tabiri “iki karşıtı veya birbiriyle ilintili iki şeyi biri üzerinden beyan etme”nin bir örneğidir. Meselâ “iki ay” ifadesiyle “Ay ve Güneş”in; “iki Basra” ifadesiyle de “Basra ve Küfe”nin; “iki ikindi” ifadesiyle “öğle ve ikindi”nin; el-‘umerân “iki Ömer” ifadesiyle “Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer”in; el-esvedân “iki siyah şey” ile “su ve hurma”nın kast edilmesi gibi burada da “iki doğu”dan kasıt “doğu ile batı” olarak düşünülebilir.(8)

İfade her nasıl yorumlanırsa yorumlansın, maksat saptırılan kişinin dünyada kendisini saptıran şeytanla aralarında çok uzak mesafelerin bulunması isteğini dile getirmektir; hatta “keşke onu hiç görmeseydi” dileğinde bulunmaktır.

Bu âyetin yorumu bağlamında hatırlanması gereken âyetlerden birisi Âl-i İmrân 3/30’dur: “Herkesin, iyilik olarak yaptıklarını da kötülük olarak yaptıklarını da karşısında hazır bulduğu günde (insan) isteyecek ki kötülükleri ile kendisi arasında uzun bir mesafe bulunsun. Allah, kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor. Allah kullarına çok şefkatlidir.”

İşte insanoğlu yapıp ettiği kötülüklerden uzak kalmayı nasıl isteyecekse, ona kötülükleri yapmasında teşvikçilik yapan şeytan ve şeytanlaşmış insanlardan da aynı şekilde uzak kalmak isteyecektir.

b) Yüce Allah dünya hayatında tercihini inkâr ve şeytandan yana belirleyenlerin mahşerde kendilerini saptıran şeytanla birlikte teker teker ilahi huzura geldiklerinde artık suçlamaların havada uçuşacağını haber vermektedir.

Kâf 50/27’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(9) Sadece bazılarını mealen hatırlatmakla yetineceğiz.

ı. A‘râf 7/38-39. âyetler şu bilgileri içermektedir: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir. Öncekiler sonrakilere şöyle diyecekler: (Belli ki) sizin bizden hiçbir farkınız yokmuş. O halde siz de (bizim gibi) yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”

ıı. İbrâhim 14/21’de de ele aldığımız gibi, cehennemlikler içerisinde yer alan ve dünya hayatında başkalarına tâbi olarak hak yoldan sapanlar kendilerini saptıranlara seslenecek ve “Allah’ın azabından başımıza gelenlerden bir şeyler gidersenize” diyerek, hem yardım istemiş olacaklar, hem de onları suçlayacaklardır. Ancak bunun onlara hiçbir şekilde herhangi bir faydası da dokunmayacaktır.

ııı. Ahzâb 33/66-68’de şöyle buyrulmaktadır: “Yüzleri ateşte evrilip çevrildiği gün, ‘Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Peygamber’e de itaat etseydik!’ diyecekler. ‘Ey Rabbimiz! Biz reislerimize ve büyüklerimize uyduk da onlar bizi yolda saptırdılar’ diyecekler. Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”

ıv. Sebe’ 34/31’de şöyle buyrulmaktadır: “Sen o zalimleri, Rablerinin huzurunda tutuklanmış, birbirlerine söz atarlarken bir görsen! Zayıf sayılanlar, büyüklük taslayanlara ‘Siz olmasaydınız, elbette biz inanan insanlar olurduk’ diyeceklerdir.” İşte dünya hayatındayken saptırılanlar kendilerini saptırdıklarını düşündükleri kişilere “Siz sebep olmasaydınız biz de inananlar olurduk” diyecek ve suçu onlara atmaya çalışacaklardır.

v. Sâffât 37/25-33. âyetlerde şu hususlara değinilmektedir: “Size ne oldu ki birbirinize yardım etmiyorsunuz? Evet, onlar o gün zilletle boyun eğeceklerdir. (İşte bu duruma düştükleri vakit) onlardan bir kısmı, diğerlerine yönelir, birbirlerini sorumlu tutmaya çalışırlar. (Uyanlar, uydukları adamlara:) Siz bize sağdan gelirdiniz (sûreti haktan görünürdünüz) derler. (Ötekiler de), ‘Bilâkis’ derler, ‘siz inanan kimseler değildiniz. Bizim sizi zorlayacak bir gücümüz yoktu. Fakat siz kendiniz azgın bir toplum idiniz. Onun için Rabbimizin hükmü bize hak oldu. Biz (hak ettiğimiz cezayı) mutlaka tadacağız. Biz sizi azdırdık. Çünkü kendimiz de azmıştık.”

Ahzâb 33/67-68’de belirtildiği gibi, dünyada Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklara, efendilere, büyüklere itaat edenler mahşerde bunlara lanet edecekler, Fussılet 41/29’da zikredildiği gibi onları ayaklarının altına almak isteyecekler, yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/38’de geçtiği şekliyle, onlara “sen ne kötü bir arkadaşmışsın” diyecek, yine Zuhruf 43/67’ye göre de onlara düşman kesileceklerdir.

İbrâhim 14/22’de belirtildiği üzere, şeytan bile kendisine yönelik şirk iddialarını kabul etmeyecektir. Benzer şekilde İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere “şeytan”ın, Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/40’ta ise “melekler”in, Meryem 19/82, Rûm 30/13 ve Ahkâf 46/6’da ise “putların veya kendilerine tapınılan varlıkların” kendilerine tapanların bu tapmalarını reddedecekleri bildirilmektedir.

‘Ankebût 29/25’te beyan edildiğine göre, kıyamet günü inkârcılar birbirilerinin kâfiri olacaklar, yani birbirilerini saptırdıklarını, birbirleriyle ilgili dediklerini inkâr edeceklerdir. Fâtır 35/14’te de şu bilgiler yer almaktadır: “(Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir.” Bu cümlede, putperestlerin dünyadaki şirklerinin âhirette reddedileceği bildirilmektedir.

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde de dile getirildiği şekliyle mahşerde yaşanacak olan karşılıklı suçlamalar esasında sonucu değiştirmeyecektir; çünkü devam eden âyet bu konuda tam da bu mesajı içermektedir.

2. وَلَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ اِذْ ظَلَمْتُمْ اَنَّكُمْ فِي الْعَذَابِ مُشْتَرِكُونَ “Haksızlık ettiğiniz için (pişmanlığınız) bugün size hiçbir yarar sağlamayacaktır. Şüphesiz ki siz azapta ortaksınız.” Yüce Allah mahşerde suçu başkalarına atma girişiminin hiçbir şekilde işe yaramayacağını, zira her iki tarafın da hak ettikleri cezayı çekeceklerini haber vermektedir.

İnsanlar inanmamakla kendilerine zulmetmiş olurlar. Bu nedenle, âyette yer verilen اِذْ ظَلَمْتُمْ iz zalemtüm “çünkü zulmettiniz” ifadesi inkarı tercih edenlerin akıl, irade, fıtrat ve vicdanlarına zulmettiklerini ortaya koymaktadır. Çünkü inançta tevhid adalettir; şirk ise zulumdur. Zâlimlerin mahşerdeki yeri ise ateş azabıdır.

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/34-35’te şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz o gün onlar azapta ortaktırlar. İşte biz, suçlulara böyle yapacağız.” Dünya hayatında birilerini saptıranların veya birileri tarafından saptırılanların mahşerdeki akıbetleri aynı olacak, azabı birlikte yaşayacaklardır. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/39’da, ayrıca A‘râf 7/38, İbrâhim 14/22, Sâffât 37/33-34 ve Mümin 40/48 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Anlaşılan o ki, mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da aynı azap ortamında kalacaklardır. Sapanlar saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları için, saptıranlar da kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları için her biri iki suç işlemiş olacaktır ve aynı azabı yaşayacaklardır; A‘râf 7/39’da beyan edilen husus da budur.

Rabbimizden niyazımız bizleri sapanlardan da saptıranlardan da uzak eylemesidir.

ııı. Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e Moral Vermesi

اَفَاَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ اَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَمَنْ كَانَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ فَاِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَاِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ اَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذ۪ي وَعَدْنَاهُمْ فَاِنَّا عَلَيْهِمْ مُقْتَدِرُونَ “Sağırlara sen mi duyuracaksın veya körleri ve apaçık sapkınlıkta olanları sen mi doğru yola ulaştıracaksın! Biz seni onlardan alıp götürsek de şüphesiz ki onlardan intikam alırız. Veya onlara vadettiğimiz (azabı) sana gösteririz. Şüphesiz ki bizim onlara gücümüz yeter.”

Buradaki اَفَاَنْتَ efeente zamiri “sen mi”; تُسْمِعُ tüsmi‘u fiili “işittirmektesin, işittirebilir misin, sen mi işittireceksin”; الصُّمّ es-summe kelimesi “sağıra”; اَوْ تَهْدِي ev tehdî fiili “veya (sen mi) yol göstereceksin”; الْعُمْي el-‘umye kelimesi “köre”; وَمَنْ كَانَ ve men kâne ifadesi “ve (şöyle) olan(lar)a da”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâl-i mübînin tamlaması “apaçık sapıklıkta (olan)”;فَاِمَّا نَذْهَبَنَّ fe immâ nezhebenne ifadesi “biz ya muhakkak ki gidereceğiz”; بِكَ bike ifadesi “seni”;فَاِنَّا fe innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; مُنْتَقِمُون muntekımûne kelimesi “intikam alanlar(ız)”; اَوْ نُرِيَنَّكَ ev nüriyenneke fiili “ya da sana mutlaka göstereceğiz”; الَّذ۪ي وَعَدْنَاهُمْ ellezî ve‘adnâhum ifadesi “onlara, kendilerine vaad etiğimiz şeyi (azabı)”;فَاِنَّا fe innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlara azap etmeye”; مُقْتَدِرُون muktedirûne kelimesi ise “gücü yetenler(iz)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e hem tebliğinde, hem de inkârcı muhataplara yönelik Yüce Allah’ın kudretinin yeteceğiyle ilgili mesajı gündeme getirilmektedir.

1.اَفَاَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ اَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَمَنْ كَانَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Sağırlara sen mi duyuracaksın veya körleri ve apaçık sapkınlıkta olanları sen mi doğru yola ulaştıracaksın!” Yüce Allah tercihini inkardan yana belirlemiş olan, hak ve hakikate karşı sağırlığı ve körlüğü tercih eden, bu yüzden de apaçık sapıklıkta kalanlara Hz. Peygamber’in hiçbir şey duyuramayacağını inkârî bir soru ifadesiyle(10) dile getirmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Yûnus 10/42-43’te iki âyette şu şekilde geçmektedir: “Onlardan seni dinleyenler vardır. Fakat sağırlara -üstelik akılları da ermiyorsa- sen mi duyuracaksın? Onlardan sana bakan da vardır. Fakat -hele (gerçeği) göremiyorlarsa- körleri sen mi doğru yola ileteceksin?” Sağırlara hakikatin işittirilemeyeceğiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(11)

a) اَفَاَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ “(Ey Peygamber!) Sağırlara sen mi işittireceksin?” Bu âyetlerden anlaşılıyor ki hakikate gönül vermeden bir şeyleri dinliyor görünmek, kişinin gerçeklere karşı manen sağır oluşunun ve aklını kullanmamasının sonucudur. Bu âyette durumu böyle olanlara karşı Hz. Peygamber’in moralini bozmaması gerektiği bildirilmek istenmektedir. Çünkü onlar dinliyor görünse de aslında dinlemiyorlar; çünkü akıllarını kullanıp bir hakikatin izini sürmüyorlardı. Bu nedenle fiziksel olarak değilse de mecazi olarak bunlar sağırdırlar.

Sağırlık Yüce Allah’ın bildirdiği prensiplere karşı ise bu durum fiziksel sağırlıktan çok daha kötü bir bozukluktur; çünkü böyle davranıldığı sürece kendileri istemediği sürece söz konusu kişilerin düzelme imkân ve ihtimali yoktur. Fiziksel sağırlıkta ise çeşitli yollarla hakikati öğrenmenin mümkün olduğu bilinen bir gerçektir. Kaldı ki fiziksel sağırlık bir kabahat değildir; çünkü doğuştan getirilmiş bir imtihan biçimidir; oysa manevi sağırlık kişinin kendi tercihidir ve bunun sonucuna katlanmak da kaçınılmaz olacaktır.

b) اَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَمَنْ كَانَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “(Ey Peygamber!) Yahut körleri ve apaçık sapıklıkta olanları doğru yola sen mi ileteceksin?” Konunun işitmeme boyunun yanında bir de görmeme ve apaçık sapkınlıkta kalma boyutu vardır. İnkârcılar içerisinden Hz. Peygamber’e şeklen veya fiziksel olarak bakanlar bulunacağını, ancak eğer aklını kullanmıyorlarsa kör olmayı tercih eden kişiye, ayrıca apaçık sapıklıkta kalana yol gösterilemeyeceği soru cümlesiyle ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden birisi Neml 27/80 ve Rûm 30/3’tedir: “Sen körleri şaşkınlıklarından çevirip doğru yola getiremezsin. Sadece âyetlerimize inanıp da (Hakk’a) teslim olanlara duyurabilirsin.”

Bakıyor olmak gerçek manada görmeye yetmez. Çünkü kişinin gözleri açık olsa da gören beyindir. Beyni başka taraflara dalmış kişilerin bakar kör olarak dolaştıkları herkesin bildiği bir gerçektir. Tıpkı bunun gibi hak ve hakikatin izini sürmek için değil de sırf şeklen bir bakış sahibi olmak gerçekleri görmeye elbette yetmez. Bakmak başka şeydir; görmekse bambaşka bir şeydir. Aklı ve gönül gözü görmeyenlerin fiziksel olarak bir yerlere bakması, görülebileceklerin görülmesine yetmez.

Konuyla ilgili âyetlerde geçen “nazar etmek” esasında bilinçsiz bir eylem olarak tanıtılmaktadır. Eğer aklı görmüyorsa Yüce Allah bu kişiler için âyetin sonunda “gerçeği görmeyen kör(ler)” ifadesini kullanmaktadır. Zira Hacc 22/46’da da beyan edildiği gibi, “Gözler kör olmaz; ancak göğüslerdeki kalpler kör olur.” Gerçekleri görmemek bir körlüktür ve tıpkı önceki âyette de belirttiğimiz gibi asıl sıkıntılı olanlar da bu türden kişilerdir.

Fiziksel olarak kör olanların ne kadar zeki oldukları ve neleri başardıkları herkesin malumudur. Oysa gözleri açık olsa da gerçeğe kapattıkları kalpleri kör olanlar karanlıklara ve zindanlara asıl kendilerini hapsedenlerdir. Bedensel olarak kör olanlara nasıl ki yol tarif edilemezse, akıl ve gönül gözünü de hakka ve hakikate kapatanlara hidayet edilemez; rehberlik yapılamaz; yol gösterilemez. Çünkü Yüce Allah bu tiplerle ilgili olarak A‘râf 7/198’de şöyle buyurmaktadır: “Onları doğru yola çağırırsanız (ciddiye alıp) size kulak vermezler. Onları sana bakar görürsün; oysa onlar görmezler.”

Âyetin sonunda yer alan وَمَنْ كَانَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Apaçık sapıklıkta olanları” ifadesi hem öncesindeki “hakikate karşı körlüğü tercih edenlerle”, hem de bir öncesindeki “hakikate karşı sağır olanlarla” ilişkilendirilebilir. Buna göre sağırlığı ve körlüğü tercih edenlerin bu halleri nedeniyle apaçık sapıklıkta kaldıkları beyan edilmiş olur. Bu durumda söz konusu ifade bütün âyetteki mesajı açıklayıcı bir anlam vermiş ve körlüğün de sağırlığın da bedensel değil, manevi olduğunu ortaya koymuş olur.

2. فَاِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَاِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ “Biz seni onlardan alıp götürsek de şüphesiz ki onlardan intikam alırız.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermeyi amaçladığı önceki âyetteki mesajını devam ettirmekte ve kendisini vefat ettirse de onu inkar eden müşriklerden er veya geç intikam alacağını, onlara dünyevi azap uygulayacağını haber vermektedir.

Burada geçen نَذْهَبَنَّ بِكَ nezhebenne bike ifadesi “seni gidermek” manasında “Hz. Peygamber’in vefat ettirilmesi”(12) anlamını içermekte ve Yüce Allah’ın onu vefat ettirmiş olsa da geride kalanlardan intikam alacağını bildirmiş olmaktadır.

Demek ki inançta zulüm demek olan şirke bulaşanlar ve hayatını bu istikamette şirk içinde zulümle bulaştıranlar çevrelerindekilere de zulmetmiş oldukları için Yüce Allah onlardan müminlerin intikamını alacağını, yapıp ettikleri zulmun yanlarına kâr bırakılmayacağını haber vermektedir.

Âyette zikredilen مُنْتَقِمُون muntekımûne kelimesi ise Kur’ân’da üç kez geçmektedir. Bu bağlamda söz konusu kelime Secde 32/22’de “mücrimlerden alınan intikamla” ilgilidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/41’de “şeytanı dost edinip cehennemi hak edenlerle”, Dühân 44/16’da ise vahiyden yüz çevirip Hz. Peygamber’e “insanlar tarafından öğretilmiş mecnun” diyenlerle ilişkilendirilmektedir.

Yüce Allah’ın intikam sahibi olduğunun beyan edildiği âyetlerde de benzer içerikler söz konusudur.(13) İşte hem bu âyetlerde hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu kelime, şeytan dostları olan inkarcıları, zalimleri, fasıkları, mücrimleri, kısaca ilâhi azabı ve gazabı hak edenlerden işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın intikam alışını ifade eder.

Bu arada özellikle belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmekte, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir.

Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Allah’a zarar vermeye gücü yetemez.(14)

3. اَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذ۪ي وَعَدْنَاهُمْ فَاِنَّا عَلَيْهِمْ مُقْتَدِرُونَ “Veya onlara vadettiğimiz (azabı) sana gösteririz. Şüphesiz ki bizim onlara gücümüz yeter.” Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’i vefat ettirse de inkarcı zalimlerden müminlerin intikamını alacağını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber hayattayken de onlara vaad ettiği azabı kendisine de gösterebileceğini, çünkü her şeye olduğu gibi buna da gücünün yeteceğini bildirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu son iki âyetle ilgili olarak Yüce Allah Yûnus 10/46’da şöyle buyurmaktadır: “Biz, onlara vaadettiğimizin (azabın) bir kısmını sana göstersek de veya (ondan önce) seni öldürürsek de onların dönüşü de sadece bizedir. Sonra, Allah onların yapmakta olduklarına da şahittir.” Aynı şekilde Ra‘d 13/40’ta da şu bilgiler yer almaktadır: “Biz, onlara vaadettiğimizin (azabın) bir kısmını sana (dünyada) göstersek de veya (ondan önce) seni öldürürsek de sana ancak (Allah’ın emirlerini) tebliğ etmek düşer. Hesap yalnız bize aittir.” Mü’min 40/77’de de benzer bir beyan yer almaktadır.

Yüce Allah inkarcılara uygulayacağı dünyevi azabın tamamını veya bir bölümünü Hz. Peygamber hayattayken gerçekleştirebileceğini, dolayısıyla inkarcıların korkunç akıbetlerini ona da gösterebileceğini, buna gücünün yeteceğini beyan ederek Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Burada sözü edilen durum Bedir’de yaşanmış(15) ve âyetin ileriye dönük verdiği gaybla ilgili bir haber daha sonradan ispatlanmıştır.

b) Vahye Karşı Davranışımız

Yüce Allah, sûrenin 43-45. âyetlerinde Hz. Peygamber’e seslenmekte ve ümmetin her ferdini ilgilendiren şu evrensel ve ölümsüz bilgilere yer vermektedir: “Sen, sana vahyedilene sımsıkı sarıl. Muhakkak ki sen, (bu şekilde) dosdoğru yoldasın. Muhakkak ki o (Kur’an), senin için ve kavmin için (gerçeği) hatırlatan (öğüt)tür. İleride ondan sorgulanacaksınız. Senden önce gönderdiğimiz elçilerimize (ümmetlerine) sor! Rahmân’ın peşi sıra tapılacak ilahlar (edinin diye) emretmiş miyiz?!”

ı. Vahye Sarılma Gereği

فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذ۪يٓ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ اِنَّكَ عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Sen, sana vahyedilene sımsıkı sarıl! Elbette sen doğru yoldasın.”

Âyetteki فَاسْتَمْسِكْ femtemsik emri “sımsıkı sarıl”; بِالَّذ۪يٓ اُو۫حِيَ billezî ûhıye ifadesi “vahyedilmiş olan şeye”; اِلَيْك ileyke ifadesi “sana”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ‘alâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru bir yol üzerinde(sin)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in vahye sarılması gerektiği ve böylece dosdoğru yolda olacağı gerçeği gündeme getirilmektedir.

1.فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذ۪يٓ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ “Sen, sana vahyedilene sımsıkı sarıl!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e çeşitli yönlerden moral verdikten sonra, onu sırât-ı müstakîm adını verdiği “dosdoğru yol” üzerinde sabit kılacak prensibi kendisine emretmekte, bu doğrultuda kendisine vahyedilen Kur’ân’a sımsıkı sarılması gerektiğini beyan etmektedir.

Vahye sıkıca sarılmanın aslında kopmaz bir kulpa yapışmak manasına geldiğiyle ilgili olarak Bakara 2/256’da şu bilgiler yer almaktadır: “O halde kim tâğutu reddedip Allah’a inanır güvenirse kopmayan sağlam kulpa yapışmıştır.” Benzer şekilde Lokmân 31/22’de “muhsin olarak, yani işini düzgün yaparak yüzünü, benliğini Allah’a teslim edenlerin de aynı şekilde sağlam bir kulpa yapıştığı” ifade edilmektedir.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/103’te herkesin topluca Yüce Allah’ın ipine yani Kur’ân’a sıkıca sarılmasını ve ayrılığa düşmemesini emretmektedir. Hacc 22/78’de Allah’a yani O’nun vahyi olan Kur’ân’a sımsıkı sarılmak emri yer almaktadır. Bütün bu âyetlerde dikkat çekilen husus esasında Nisâ’ 4/146’da beyan edildiği gibi Yüce Allah’a sımsıkı sarılmak, dini sadece ve sadece Allah’a has kılmaktır. Çünkü Âl-i İmrân 3/101’de zikredildiği gibi “her kim Allah’a sımsıkı sarılır, O’nun prensiplerini harfiyyen uygulamaya çalışırsa dosdoğru yola eriştirilmiş olacaktır.”

Hz. Peygamber’in vahye “sımsıkı sarılması” gerektiği, başka âyetlerde ona “tâbi olması” emri şeklinde zikredilmektedir. Bu bağlamda Yûnus 10/109’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sen, sana vahyolunmakta olana tâbi ol!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlığa hitap etmekte ve insanların tâbi olması gereken prensibi tanıtmaktadır.

Bu cümle, önceki âyetin anlamını devam ettirmekte, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır. Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(16)

En‘âm 6/106, Arâf 7/3, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, Arâf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55. âyette ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber’e tâbi olmak aslında onun da tâbi olmakla yükümlü tutulduğu vahye yani Kur’ân’a tâbi olmak manasına gelmektedir. Demek ki Kur’ân’a tâbi olmak bir şey, Hz. Peygamber’e tâbi olmak başka bir şey değildir; her ikisi de Kur’ân’a tâbi olmak şeklinde bir noktada buluşmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus da budur.

2. اِنَّكَ عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Elbette sen doğru yoldasın.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in vahye sarılmasını emrettikten sonra, sırât-ı müstakim üzere olmanın ancak ve ancak Kur’ân’a sarılmakla mümkün olacağını beyan etmektedir.

Yüce Allah En‘âm 6/87’de de beyan ettiği gibi bütün peygamberlerini ve elbette Hz. Peygamber’i sırât-ı müstakîm adını verdiği “dosdoğru yol”a ilettiğini haber vermektedir. Bu gerçek Hz. Peygamberle ilgili bir bağlamda ancak bütün peygamberler için Yâsîn 36/4’te de zikredilmektedir. Bu kavram hakkında Fâtiha 1/6’da geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

“Dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir. Öyleyse bu kavramın neyi karşıladığını Kur’ân’dan öğrenmek durumundayız.

Sırât-ı müstakîm, “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır.(17) Bu anlamda Kur’ân, doğruya götüren yegâne yoldur; onun akvam oluşu, “en doğru oluşu”nu değil, “tek doğru oluşu”nu ifade eder.(18) Başka kaynakların doğru olup olmaması Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır; Kur’ân’a uygun olan doğrudur; aykırı olan ise yanlıştır; Hz. Peygamber’in öğütlediği anlayış budur.

Sırât-ı müstakîm, “hidayet ve istikamet üzere olmak”,(19) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünü”,(20) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakikatı tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve özü sözü bir salihlerin yolu”,(21) “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yolu”dur.

Sırât-ı müstakîm, “içeriği ilâhî hakikatlerden beslenen, müslümanların takip etmesi istenen, Allah’a ulaştıran, kapısı cennete açılan tek ve en kestirme yol”dur. Sırât-ı müstakîm, Allah’ın,(22) özelde Hz. Musa ve Hz. Hârûn’un,(23) ayrıca Hz. İsâ’nın(24) ve nihayet Hz. Peygamber’in takip ederek ümmetine rehberlik ettiği yoldur.(25)

Sonuç olarak sırât-ı müstakîm, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi genelde bütün peygamberlerin(26) iman ettiği, yaşadığı ve ümmetlerine tebliğ ettiği “hak ve hakikat yolu”dur.

Vahyin sırât-ı müstakîm üzere olmayı sağlayan yegâne ölçü olduğu gerçeğini daha önce de zikrettiğimiz üzere Hz. Peygamber de Kur’ân’ı tarif ettiği uzunca bir hadisinde özellikle dile getirmektedir.(27) Söz konusu hadiste Hz. Peygamber, Kur’ân’ın gerçeği yanlıştan ayıran özelliğini ve bütünüyle insan hayatındaki yerini oldukça geniş ve pek çok noktayı açıkalayacak şekilde, özellikle de Kur’ân’dan beslenen çeşitli boyutlarıyla anlatmıştır. Bunun sonucunda dolayısıyla bizden de bunu böyle kavrayıp bilmemiz istenmektedir.

ıı. Vahyin Şeref Kaynağı Oluşu

وَاِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْـَٔلُونَ “Şüphesiz ki o (Kur’an), senin ve kavmin için (gerçeği) hatırlatan (öğüt)tür. İlerde ondan sorgulanacaksınız.”

Âyetteki وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَذِكْرٌ lezikrun kelimesi “(gerçeği) hatırlatma, öğüt, şeref, onur(dur)”; لَكَ leke ifadesi “senin için de”; وَلِقَوْمِكَ ve likavmike ifadesi “ve senin kavmin için de”; وَسَوْفَ تُسْـَٔلُونَ ve sevfe tüs’elûne ifadesi ise “ileride (bu kitaptan) sorgulanacaksınız” demektir.

Burada vahyin misyonu ile bütün muhatapların mahşerde ondan sorgulanacakları gerçeği gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ “Şüphesiz ki o (Kur’an), senin ve kavmin için (gerçeği) hatırlatan (öğüt)tür.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in ve onun şahsında bütün insanların sıkıca sarılmasını emrettiği vahyin hem Hz. Peygamber, hem de bütün kavmi yani ümmeti için bir zikr olduğunu beyan etmektedir.

a) Âyette sözü edilen ذِكْر zikr kelimesi “(gerçeği) hatırlatan şey” manasına gelmekte, dolayısıyla hak ve hakikatin sadece ve sadece onunla elde edilebileceği ifade edilmek istenmektedir. Bu âyette vahyin zikr oluşu “hatırlatıcılığı”nın yanında aynı şekilde “şeref, itibar ve onur kaynağı”(28) oluşuyla da anlaşılabilir.

Dahası, Mü’minûn 23/71’de de müşriklere şeref ve itibarlarının getirildiği, ancak onların bu şeref ve itibar kaynağı Kur’ân’dan yüz çevirdikleri beyan edilmektedir. Vahiy hem şeref, itibar, haysiyet, onur kaynağıdır; hem de onun sayesinde insanlar şeref ve itibar sahibi olacaklardır.

b) Vahyin ذِكْر zikr oluşuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun, size içinde sizin şeref ve haysiyetiniz bulunan bir kitap indirdik. Hâla aklınızı kullanmaz mısınız?” Yüce Allah, Kur’ân’ın bütün insanlar için gerçekleri hatırlatma, şeref, onur, haysiyet, tavsiye, öğüt içeren esaslara sahip olduğunu ifade etmektedir.(29)

Burada geçen ذِكْر zikr kelimesi Kur’ân’ın isimlerinden birisidir ve gerçekleri hatırlatıcılığı ile fıtrata yerleştirilen hakikatleri hatırlatması nedenine bağlı bir kelimedir. Kur’ânda zikrin bulunması, insanların muhtaç olduğu her şeyin onda bulunduğunu ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili olarak Sâd 38/1’de vahyin “zikir sahibi” oluşu vurgulanmaktadır.

Zâriyât 51/55 ve pek çok âyette de belirtildiği üzere, din adına hatırlatmalarda bulunmak isteyen veya bu görevi yapmak durumunda olanlar zikr olan Kur’ân’ı tebliğ etmekle yükümlüdür. En‘âm 6/70, Enbiyâ’ 21/45, Furkân 25/53 ve Kâf 50/45’te dikkat çekilen husus da budur. Zira vahiy, insan hayatına dair muhtaç olunan her şeyi içermektedir. Buna göre en güzel öğüt en güzelin öğüdüdür ki bu da Kur’ân’dır.

c) Kur’ân’ın Kur’ân’da geçen isimlerinden biri “hatırlatma ve öğüt” anlamında zikr, zikrâ veya tezkirah’tır. Kur’ân’da 70 kez geçen zikr/ez-zikr kelimelerinin önemli bir bölümü(30) “Kur’ân, vahiy” anlamına gelmektedir. Bu arada zikrâ/ez-zikrâ kelimeleri de Kur’ân’da 23 kez geçmektedir ki bunların da bir bölümü(31) “vahiy” manasındadır. Ayrıca 9 kez geçen tezkirah/et-tezkirah kelimelerinin 2 tanesi hariç,(32) diğerleri(33) “Kur’ân” için kullanılmaktadır.

Kur’ân’ın zikr veya tezkirah, yani “öğüt ve hatırlatma” oluşu, onun daha önce insana bildirilmiş olmasını gerektirir. Nitekim insanlara bir şeyleri hatırlatmak demek, onların daha önceden haberdar edildiğini söylemek demektir. Şunu söyleyebiliriz: Vahyin hatırlatıcılığı, onun fıtrata uygun gerçekler içermesi anlamına gelmektedir.

d) Fıtrat, yaratılışta Yüce Allah’ın insanı şekillendirdiği ilâhî programın adıdır. İnsan için önemli ve vazgeçilmez bütün değerler, fıtrata ilmek ilmek işlenmiştir. İnsandan istenen şey, buna uygun tercihler ve tavırlar ortaya koyması, bir anlamda fıtratıyla ters düşmemesidir. Fıtrata işlenen “Yüce Allah’ı tek ilâh olarak tanıma” imzası, Kur’ân’ın sunduğu hatırlatmaları fıtratın hiçbir şekilde yadırgamayacağını ortaya koymaktadır. İnsan, daha önce aşina olduğu şeyleri duyunca onları hatırlar ve zihninde herhangi bir çelişki ile karşılaşmaz.

“Zikir” ile “fıtrat” uyumu son derece önemlidir. Mutlak inkârcılar hariç olmak üzere, eğer sunulan ilâhî bildirimlere karşı red cevabı alınıyorsa, bilinmelidir ki ya yapılan sunumda bir yanlışlık vardır ya da ilâhî prensipleri doğru anlamada bir sorun yaşanmaktadır. Bu durumun sebebi, ya doğru bilgilenmemek ya da aklını doğru kullanmamaktır. İlâhî prensiplerin yer aldığı Kur’ân’ı Yüce Allah’ın bir kitabı, insanı ve onun fıtratını da diğer bir kitabı olarak kabul ettiğimize göre, bütünüyle iki kitabın ve parça parça âyetlerinin birbiriyle çelişmesi de kesinlikle mümkün değildir.

Kur’ân, “insana gerçekleri ve Yüce Allah’ı hatırlatan” ilâhî kaynaklı evrensel bir hitaptır, sesleniştir.(34) Bu ismi gereği Kur’ân, fıtrat sözleşmesindeki programın işletilmesi durumunda aklın yadırgamayacağı esasların insana sunulduğunu, bütün varlıklarla ilgili görev ve sorumlulukların kendilerine hatırlatıldığını ifade etmektedir. Bu arada vahiy için ذِكْر zikr kelimesinin kullanılması Enbiyâ’ 21/10. âyette de geçtiği üzere vahyin müminler için bir şeref, onur, hassasiyet ve itibar kaynağı oluşunu da içermektedir.

2. وَسَوْفَ تُسْـَٔلُونَ “İlerde ondan sorgulanacaksınız.” Yüce Allah vahye sımsıkı sarılma emrini Hz. Peygamber’e verdikten sonra, maksadın “bütün muhataplar” olduğunu beyan etmek istediğini işte bu cümlede ortaya koymaktadır. Çünkü burada kullanılan fiil تُسْـَٔلُونَ tüs’elûne şeklinde çoğul getirilmiştir.

İnsanlar başka kitaplardan değil, Kur’ân’dan hesaba çekilecekler, bu kitaba göre yaşayıp yaşamadıkları sorgulanacak, bu kitabın içeriğini hayatlarına taşıyıp taşımadıkları noktasında yargılanacaklardır. İfadenin başında yer alan سَوْفَ sevfe edatı bu sorgulamanın ileride yani mahşerde yaşanacağını(35) ve fiilin gelecek zaman manasına geldiğini gösteren bir edattır.

ııı. Tevhid Vurgusu

وَسْـَٔلْ مَنْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا اَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ اٰلِهَةً يُعْبَدُونَ “Senden önce gönderdiğimiz elçilerimize (ümmetlerine) sor! ‘Rahmân’ın peşi sıra tapılacak ilahlar (edinin.’ diye) emretmiş miyiz!”

Âyetteki وَسْـَٔلْ ves’el emri “sor”; مَنْ اَرْسَلْنَا men arselnâ ifadesi “gönderdiğimiz kişi(ler)e”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; مِنْ رُسُلِنَا min rusülinâ ifadesi “bizim elçilerimizden”; اَجَعَلْنَا ece‘alnâ sorusu “yapmış mıyız, belirlemiş miyiz”; مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ min dûni’r-rahmâni ifadesi “Rahmân’ın peşi sıra”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilahlar”; يُعْبَدُونَ yu‘bedûne edilgen fiili ise “kulluk edilmekte (olan)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında ümmete seslenilmekte ve hiçbir ilahi öğretide şirke dair bir izin olamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَسْـَٔلْ مَنْ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنَا “Senden önce gönderdiğimiz elçilerimize (ümmetlerine) sor!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve tevhid, risalet, âhiret vs. hususları kendisinden daha önce gönderilen peygamberlere sormasını istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/94’te şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana indirdiğimizden şüphede isen, senden önce el-Kitâb’ı (Tevrât’ı) okuyanlara sor. Andolsun ki, Rabbinden sana hak gelmiştir. Sakın şüphecilerden olma!” Bu âyetten de destek alarak, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede “kendilerine sorulması istenen peygamberler”den maksadın onların ümmetleri, onların öğretilerini takip edenler olduğu anlaşılmaktadır.

Söz konusu peygamberlerin hiçbirisi yaşamadıkları için, onlara doğrudan herhangi bir şey sormak mümkün değildi. Ya o peygamberlerin izinden gidenlere ya da onlardan geride kalan ve tahrif edilmiş de olsa elde avuçta kalan ilahi metinlerin bozulmamış kısımlarına müracaat edilme zorunluluğu vardı.

Pratik hayat açısından bakıldığında, kitap ehlinden bazı insanların kendi ellerinde bulunan metinlerle uygunluk arz ettiğini gördükleri bu son vahye inandıkları noktasında çeşitli âyetlerin bulunduğunu ifade etmeliyiz.(36) Konuyla ilgili olarak detaylı bilgiler verdiğimiz Kasas 28/52-55’te şöyle buyrulmaktadır:

“Ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlar idik’ derler. İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir. Bunlar kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler. Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette güne dair de çok önemli bir mesaj olduğu anlaşılmaktadır. İnsanlar özellikle dini meselelerde herhangi bir şüpheye düşerlerse onların yapacağı ilk iş “vahyi bilenlere sormaları”dır. Nahl 16/43, Enbiyâ’ 21/7 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/45’te de dikkat çekilen husus budur. İnsanlar bilmedikleri şeyleri bilenlere sormalıdırlar; aksi takdirde, bilmeyenler bilenlere boyun eğmek zorunda kalacaklarını unutmamalıdırlar.

2. اَجَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ اٰلِهَةً يُعْبَدُونَ “‘Rahmân’ın peşi sıra tapılacak ilahlar (edinin.’ diye) emretmiş miyiz!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in sormasını istediği konuyu bu cümlede dile getirmekte ve Rahmân’ın peşi sıra herhangi bir şekilde ilahlar edinip onlara tapınılmasını isteyip istemediğini sormasını kendisinden istemiş olmaktadır. Burada verilmek istenen mesaj son derece açıktır: Yüce Allah risaletle görevlendirdiği hiçbir peygambere şirk içerikli bir prensip indirmemiştir.

Böyle bir ihtimal akıllara ziyan olduğu için, Mekkeli müşriklerin bu konudaki muhtemel kafa karşıklıklarını ortadan kaldırmak için arzu edilmesi durumunda başka dini öğretilere de müracaat edilebileceğini ve hiç birinde şirk içerikli bir müsaadenin olmadının görüleceği bildirilmek istenmektedir.

Âyetin ilk cümlesinde muhatap Hz. Peygamber olsa da onun böyle bir şüphe duyması kesinlikle söz konusu olamaz; bu nedenle, maksat ümmetin içerisinde kafası karışık olanlara ve son vahiyden şüphe duyanlara bir yol gösterilmesidir. Esasında Yûnus 10/94’te verilen bilginin birlikte düşünülmesi gereken yine Yûnus 10/104’te şu açık ifadeler yer almaktadır: “De ki: Ey insanlar! Benim dinimden şüphede iseniz, (iyi bilin ki) ben Allah’ın peşi sıra tapmakta olduklarınıza tapmam; ancak sizi öldürecek olan Allah’a kulluk ederim. Bana müminlerden olmam emrolundu.”

Bu buyruk vahyin indirildiği dönem itibariyle toplumsal anlamda en büyük sorun olan şirkle ilgili olumlu bir değişim elde etmeyi amaç edinmektedir. Yoksa Kur’ân’ın dediklerinin hepsini önceki muharref metinlere onaylatmak diye bir durum kesinlikle söz konusu değildir. Çünkü dini metinlerin doğruluk ve geçerlilik ölçüsü onların Kur’ân’a uygunluğu veya en azından aykırı olmamasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 258; Zemahşerî, age., IV, 245. 2 - Semerkandî, age., III, 257-258; Taberî, age., XXV, 72-73; Zemahşerî, age., IV, 244-245.
• 3 - Semerkandî, age., III, 224. 4 - Taberî, age., XXIV, 111.
• 5 - Yazır, age., IV, 29-30.
• 6 - İslâmoğlu, age., s. 939’da 29. not.
• 7 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 8 - Râzî, age., XXVII, 213.
• 9 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Zuhruf 43/38; Ahkâf 46/6.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Zuhruf 43/38 Ahkâf 46/6
• 10 - Zemahşerî, age., IV, 247. 11 - Yûnus 10/42; Neml 27/80; Rûm 30/52; Zuhruf 43/40.
  • Yûnus 10/42 Neml 27/80 Rûm 30/52 Zuhruf 43/40
• 12 - Semerkandî, age., III, 258.
• 13 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; İbrâhim 14/47; Zümer 39/37.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 İbrâhîm 14/47 Zümer 39/37
• 14 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 15 - Zemahşerî, age., IV, 247.
• 16 - Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili mesajlar için bkz. Bakara 2/63, 93, 256; Âl-i İmrân 3/103; Nisâ 4/175; A‘râf 7/144, 171; Meryem 19/12; Zuhruf 43/43.
  • Bakara 2/63 Bakara 2/93 Bakara 2/256 Âl-i İmrân 3/103 Nisâ 4/175 A‘râf 7/144 A‘râf 7/171 Meryem 19/12 Zuhruf 43/43
• 17 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 18 - İsrâ’ 17/9. 19 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 20 - En‘âm 6/153. 21 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 İsrâ 17/9 Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69
• 22 - Hicr 15/41; En‘âm 6/126, 153. 23 - Sâffât 37/118. 24 - Âl-i İmrân 3/51; Meryem 19/36; Zuhruf 43/64. 25 - En‘âm 6/161; Şûrâ 42/52; Zuhruf 43/61; Feth 48/3. 26 - En‘âm 6/87. 27 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Hicr 15/41 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Sâffât 37/118 Âl-i İmrân 3/51 Meryem 19/36 Zuhruf 43/64 En‘âm 6/161 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/61 Fetih 48/3 En‘âm 6/87
• 28 - Semerkandî, age., III, 259; Taberî, age., XXV, 76; Zemahşerî, age., IV, 248. 29 - Semerkandî, age., II, 439; Taberî, age., XVII, 7; Zemahşerî, age., III, 102.
• 30 - Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/101; Tâhâ 20/124; Enbiyâ’ 21/7; Furkân 25/29; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; Sâd 38/8; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/36; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17. 31 - En‘âm 6/69, 90; A‘râf 7/2; Tâhâ 20/42; ‘Ankebût 29/51; Zümer 39/21; Muhammed 47/18; Müddessir 74/31. 32 - Vâkı‘a 56/73; Hâkka 69/12. 33 - Tâhâ 20/3; Hâkka 69/48; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/49, 54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/101 Tâhâ 20/124 Enbiyâ 21/7 Furkân 25/29 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/36 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 En‘âm 6/69 En‘âm 6/90 A‘râf 7/2 Tâhâ 20/42 ‘Ankebût 29/51 Zümer 39/21 Muhammed 47/18 Müddessir 74/31 Vâkı‘a 56/73 Hâkka 69/12 Tâhâ 20/3 Hâkka 69/48 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/49 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 34 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24, 50; Furkân 25/18, 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3, 168; Sâd 38/8, 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5, 36, 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müddessir 74/54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hûd 11/114 Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/50 Furkân 25/18 Furkân 25/29 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâffât 37/168 Sâd 38/8 Sâd 38/49 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/44 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 35 - Zemahşerî, age., IV, 248.
• 36 - Âl-i İmrân 3/113-114, 199; Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114; A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; Kasas 28/52-55; Hadîd 57/28-29.
  • Âl-i İmrân 3/114 Âl-i İmrân 3/199 Âl-i İmrân 3/113 Mâide 5/83 En‘âm 6/114 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 Kasas 28/55 Hadîd 57/29