Kamer Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 55 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “ay” anlamındaki الْقَمَر el-kamer kelimesinden alan Kamer sûresi, inişe göre de, resmî sıralamada da 54. sûredir.

Kamer sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Necm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrede de tıpkı Neml’de olduğu gibi çeşitli peygamberlerin helak edilen kavimleriyle ilgili kısa bilgiler verilmektedir.

Kamer sûresi, yaklaşan Son Saat’le ilgili bir mesajla başlamakta, o dönemde Ay’ın yarılmış olacağı bilgisini vermektedir. Daha sonra müşriklerin herhangi bir mucize görseler bile ona inanmayacakları bildirilerek, mahşerde bunların korkunç akıbetine dikkat çekilmektedir.

9. âyetten itibaren, öncelikle Hz. Nûh’un kavminin ona yaptıkları hatırlatılmakta, ardından yaşadıkları felaket beyan edilmektedir. Peşinden ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a düşmanlıkları gündeme getirilmekte, sonuçta korkunç bir kasırga ile nasıl helak edildikleri haber verilmektedir.

23. âyetten itibaren, söz Hz. Sâlih’e ve onun kavmi Semûd’a getirilmekte, onların Allah’ın sembol kıldığı deveyi nasıl hunharca katlettikleri ifade edildikten sonra onların da helak edildikleri bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, konu Hz. Lût’a getirilmekte, onların da azgınlıklarının sonucunu en şiddetli şekilde yaşadıkları beyan edilmektedir. Benzer şekilde Firavun ailesinin de uyarıcılara itibar etmedikleri, sahte güçlerine güvenmelerinin sonucunda hepsinin hezimete uğratıldığı ve birlikteliklerinin bozulduğu bildirilmektedir.

43. âyetten itibaren, kafirlerin ellerinde hiçbir garantinin olmadığı, inkarcıların hezimete uğrayacağı, Yüce Allah’ın her şeyi bir ölçü ile yarattığı, Son Saat’in buluşma zamanı oluşu beyan edilmektedir.

51. âyetten itibaren, önceki azgınların da helak edildiği, her türlü fiilin kaydedildiği, muttakilerin ödüllendirileceği müjdesi ile sûre sonra erdirilmektedir. Sûrede yer alan kıssaların sonunda dört defa “Biz bu Kur’ân’ı gerçeği hatırlasınlar diye kolaylaştırdık; gerçeği hatırlayanlar nerede!” ifadesi yer almakta, böylece vahyin hem kolay olduğu hem de amacının ne olduğu açık ifadelerle ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-8. âyetlerinde Son Saat’in yaklaştığını bildirmekte ve müşriklerin mucizelere karşı olumsuz tutumunu, Hz. Peygamber’in onlardan yüz çevirmesi gerektiğini, mahşerdeki perişan durumlarını hatırlatmaktadır.

a) Son Saat Ayın Yarılması ve Müşriklerin Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde Son Saat’in yaklaştığını, ayın yarılmış olacağını, müşriklerin görebilecekleri bütün delillerden yüz çevirici olduklarını, bu çerçevede mucizelere “süregelen büyü” deyip onlarla alay ettiklerini, kendi arzularına uydukları için hakikatleri yalanladıklarını, ancak her işin olması gereken şekilde gerçekleşeceğini beyan etmektedir.

ı. Son Saat ve Ayın Yarılması

اِقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ “O (Son) Saat yaklaşmıştır ve (o zaman geldiğinde) Ay yarılmış (olacak)tır.”

Âyetteki اِقْتَرَبَتِ ıkterabet fiili “yaklaştı”; السَّاعَةُ es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat”; وَانْشَقَّ venşekka fiili “ve yarıldı, yarılacak”; الْقَمَرُ el-kameru kelimesi ise “Ay” demektir.

Burada Son Saat’in yaklaştığı ve Ay’ın yarılmış olacağı ifade edilerek, bu âlemin sona ereceği gerçeği gündeme getirilmektedir.

1.اِقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ “O (Son) Saat yaklaşmıştır.” Âyetin ilk cümlesi Son Saat’in yaklaştığı mesajını vermektedir. Hz. Peygamber, “Ben ve Son Saat şu iki parmağım gibidir”(1) buyurarak, bu yakınlığın derecesini ortaya koymuştur. Bu konuda Enbiyâ’ 21/1 ve 97. âyetlerde benzer bir bilgi verilmekte ve yaklaşan Son Saat hakkında insanların dikkatli davranmaları kendilerinden istenmektedir.

Nebe’ 78/40’ta yer alan “Sizi yakın bir azapla uyarıyorum” ve Me‘âric 70/6-7’de verilen “Onlar onu uzak görüyorlar; biz ise yakın görüyoruz” şeklinde verilen bilgi de bu çerçevede aynı hakikate dikkat çekmektedir.

Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir.

Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat, kıyâmet anı” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah(2) şeklinde kullanılmaktadır. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(3) şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir.

Kur’ân’da zikredilen السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

2. وَانْشَقَّ الْقَمَرُ “Ve (o zaman geldiğinde) Ay yarılmış (olacak)tır.” Âyetin bu ikinci cümlesi hakkında birtakım görüşler söz konusudur. Bu nedenle konuya biraz daha geniş açıdan bakmakta yarar vardır.

a) Bu âyet hakkında oldukça fazla tartışmalar yapılmış, birbirinden çok farklı kanaatler ortaya konulmuştur. Öyle ki âyetin tercümesi “Son Saat yaklaştı; Ay da yarılacak” veya “Kıyâmet yaklaşıp Ay yarılsa” veya “kıyâmet yaklaşır ve Ay da yarılır”(4) ya da “Son Saat yaklaşacak ve Ay yarılacak”(5) şekillerinde yapılmıştır.

b) Âyette kast edilen anlam hakkındaki ihtimaller bağlamında birtakım hatırlatmalar yapmak istiyoruz:

ı. Genel ve geleneksel kabule göre, burada sözü edilen durum, Hz. Peygamber zamanında gerçekleştiği kabul edilen bir “mucize”yle ilgilidir. Rivayete göre Mekkeliler Hz. Peygamber’den kendilerine bir mucize göstermesini istemişlerdi. O da onlara Ay’ın yarılması (mucizesini) göstermişti.

İbn Mes‘ûd’dan gelen bir başka rivayete göre, Ay, Hz. Peygamber döneminde iki parçaya ayrılmıştı. Bir parçası dağın üstünde, diğeri ise aşağısında idi. Bunun üzerine Rasûlüllah (sav) de “şâhit olun” demişti.(6) Tirmizî’de Hz. Enes’ten gelen bir rivayete göre bu olayın Mekke’de iki kere (merrateyn) meydana geldiği ifade edilmektedir.(7)

Buhârî’de yer alan rivayetlerin birinde olayı nakleden kişi Hz. Enes olarak ifade edilmektedir. İlk etapta sorun yokmuş gibi sanılsa da Enes b. Mâlik’in Medineli bir Müslüman olup o dönemde dört yaşında olduğu düşünüldüğünde bu rivayetlerde bir sorun olduğu hemen anlaşılmaktadır.

Mekke’de yaşandığı iddia edilen bir olayı Medine’de yaşayan bir Müslüman’ın nakletmesi, olayın sağlıklı olup olmadığı noktasında soru işaretleri içermektedir. Ayrıca konuyla ilgili bazı rivâyetlerde İbn Abbâs’ın da adı geçmektedir ki onun hicretten üç yıl önce doğmuş olması görmezden gelinmiş olmaktadır. Zira bu tarih, olduğu iddia edilen Ay’ın yarılmasından öncedir.

Tirmizî’de nakledilene bakıldığında bu olayın iki kez meydana geldiği söylenmektedir ki bu durum sünnetüllâh’ın devre dışı bırakılması manasına gelmektedir.

Olayın Mekke’de gerçekleştiği görüşünü benimseyen bazı âlimler âyette bir takdîm-te’hîr olduğunu, yani “Ay’ın yarılmasının önce, kıyâmet’in yaklaşmasının ise sonra” olduğunu ifade etmişlerdir.(8) Bu durum, insanların kendi görüşlerini desteklemek için vahyin sıralanışında bile nasıl oynamalar yapabildiklerinin bir delilidir.

Müfessir Mâverdî, bu âyeti izah ederken üç ihtimal üzerinde durmakta ve ilk ihtimal olarak انْشَقَّ الْقَمَرُ ifadesinin “bir işin açığa çıkması, görünmesi” manasına geldiğini bildirmektedir ki bunun Arap geleneğinde özel bir kullanım olduğunu belirtmektedir. Ayrıca yine ona göre bu ifade Ay’ın doğması esnasında karanlığının yarılması (karanlığının gitmesi) manasına da gelmektedir. Üçüncü ihtimal ise bilinen anlamda Ay’ın yarılmasının kast edildiği şeklindeki görüşü zikretmiştir.

Söz konusu ifade hakikat manasına alınırsa, bunun Son Saat’in gelmesinden sonra, yani ikinci kez Sûr’a üflenmesinin ardından yarılacağı manası anlaşılmış olur. Zira eğer Ay o dönemde yarılmış olsaydı, herkesin onu görmüş olması gerekirdi; çünkü âyetler (deliller ve mucizeler) konusunda bütün insanlar eşittir.

Yaygın kabule göre ise bu olay Hz. Peygamber döneminde gerçekleşmiştir. Amcası Hz. Hamza, Müslüman olduğunda Nebî (as)’a Ebû Cehil’in sövmesinden dolayı kızmış, imanının daha güçlenmesini sağlaması için Hz. Peygamber’den bir delil (mucize) göstermesini istemişti.

İmâm Mücâhid’den gelen bir rivayette de bu olayın hicretten önce yaşandığı, bir parçasının Ebû Kubeys tepesinde, diğerinin ise es-Süveydâ’nın üzerinde olduğu, bunun üzerine Mekkelilerin de “Ay büyülendi” dediği nakledilmektedir.(9) Başka bazı rivayetlerde ise olay Hirâ mağarasıyla ilişkilendirilerek sunulmuştur.(10)

Şakk-ı Kamer hadisesini, Hz. Peygamber’in mucizesi olarak kabul edenler, olayın hicretten dört yıl önce meydana geldiği görüşündedirler. Oysa aynı kişiler sûrenin nüzûl sırasının risâletin ilk yılları olduğunu, hatta Târık sûresinden hemen sonra indirildiğini ileri sürmektedirler.(11)

Bu durumda Kamer sûresi iddia edilen “ayın yarılması” olayından yıllarca önce indirilmiş olmalıdır ki bu da âyette geçmiş zaman kalıbının kullanılmasının anlamını yitirmesine neden olmaktadır. İddia sahiplerinin görüşlerindeki tezat göz ardı edilmemelidir.

Yüce Allah’ın tabiatta yarattığı her bir şey O’nun varlığının delillerindendir ve Allah’ın yasalarında herhangi bir değişiklik olamayacağı Kur’ân’da haber verilmektedir.(12) Eğer iddia edildiği gibi Ay yarılmış olsaydı, bunun tabiatta nasıl sonuçlar doğuracağı ilim adamlarının ifadelerinde görülebilir.

İkinci âyette yer alan يَرَوْا yeravv ve يُعْرِضُوا yu‘ridû fiillerinin geniş zaman kalıbında getirilmesi, iddia edilen türden bir olayın yaşanmadığını göstermektedir. İkinci âyetteki “müşrikler böyle bir olayı görseler yüz çevirirler ve ‘bu, süregelen bir büyüdür’ derler” ifadesi de olayın olduğunu değil, “eğer böyle bir şey olsaydı tepkileri inkârdan yana olurdu” şeklinde beyan edilmektedir.

Konuya mucize türünden bakılması son derece sıkıntılı bir durum meydana getirir. Çünkü İsrâ’ 17/59’da şöyle buyrulmaktadır: “Bizi âyetler (deliller, mucizeler) göndermekten alıkoyan şey, evvelkilerin (onları) yalanlamış olmasıdır. Semûd kavmine açık bir mucize olarak dişi deveyi vermiştik; o zulümlerine sebep oldu (deveyi boğazlayarak kendilerine yazık etmiş oldular). Biz mucizeleri yalnız korkutmak için göndeririz.” Bu âyetten anlaşılıyor ki, Yüce Allah önceki kavimlere gönderdiği türden geçici mucizeler göndermemiş, gerekçesini de “öncekilerin yalanlaması” olarak belirlemiştir.

Mucizeler kâfirlere gösterilir ve eğer inanmazlarsa topluca helak edilirlerdi. Oysa burada muhataplar Mekkeli müşrikler değil, olaya şahit olduğu iddia edilen müminlerdi. Muhatapların müşrikler olduğu kabul edilirse bu defa da inanmadıkları için toplumun topluca helaki beklenirdi ki böyle bir şey de olmamıştır.

Konuyla ilgili yani mucize istekleri konusunda İsrâ’ 17/90-93’te şöyle buyrulmaktadır: “(İnkârcılar) şöyle demişlerdi: ‘Bizim için yerden bir kaynak fışkırtıncaya veya sana ait bir hurma bahçen ve üzüm bağın olup içlerinden şarıl şarıl ırmaklar akıtıncaya ya da bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırıncaya veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirinceye veya altından bir evin (köşkün) oluncaya ya da göğe çıkıncaya kadar sana kesinlikle inanmayacağız. Bize, okuyacağımız bir kitap indirmediğin sürece (göğe) çıkmana da asla inanmayacağız.’ (Bu sözlerine karşılık onlara) de ki: Rabbimi tenzih ederim. Ben, sadece elçi bir beşerim.”

‘Ankebût 29/50-51’de şöyle buyrulmaktadır: “Ona Rabbinden (başkaca) âyetler (deliller, mucizeler) indirilmeli değil miydi? derler. De ki: Âyetler (deliller, mucizeler) ancak Allah’ın katındadır. Ben ise sadece apaçık bir uyarıcıyım. Kendilerine okunmakta olan Kitâb’ı sana indirmemiz onlara yetmemiş mi? Elbette iman eden bir kavim için onda rahmet ve ibret vardır.” Bu âyetten de anlaşıyor ki Hz. Peygamber’e verilen tek ve ebedî mucize Kur’ân’dır.

En‘âm 6/7, 25, 109, 111, A‘râf 7/146, Yûnus 10/33, 96, Hıcr 15/13-15, İsrâ’ 17/93, Şu‘arâ’ 26/199 ve Sebe’ 34/31 gibi çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere, müşrikler her bir âyeti, delili, mucizeyi görseler de inanmayacaklarını ifade etmişlerdir.

ıı. Hz. Peygamber Mekke’de iken o dönemde bir “ay tutulması” olayının yaşanmış olması ve âyette işaret edilen olayın da bu olduğu ihtimali akla gelmektedir. Râzî’nin naklettiği üzere, nitekim müneccimler bunun sıradan bir Ay tutulması olayı olabileceğini, ayrıca Ay’ın yarısının bir yerde görülüp diğer yarısının uzayda meydana gelen başka bir görüntüsünün ortaya çıkmış olabileceğini ifade etmişler, bunu olağanüstü bir olay olarak nakletmemişlerdir.(13) Ay’ın önüne bir gök cisminin gelmiş olması veya değişik bir gök olayının yaşanmış olması da ihtimaller arasındadır.

ııı. “Ayın yarılması” bazı âlimlere göre “işin açığa çıkması” manasına gelmektedir. Arap şiirinde bu tür kullanımların bulunduğu beyan edilmektedir.(14)

ıv. Hasan el-Basrî ve ‘Atâ b. Ebî Rabâh gibi bazı âlimlerimiz olayın Kıyamet esnasında Ay’ın kararması olayına işaret ettiği kanaatindedir.

Furkân 25/25’te de açıkladığımız gibi, âyetteki inşekka fiili Kur’ân’da genel olarak mahşer şartları için kullanılmakta ve oradaki yeni şekillenmeler bağlamında geçmektedir. Buna göre “göğün yarılması” anlamındaki ayetlerde kast edilen anlam, âhiret sisteminin düzenlenmesi ve “gerçeklerin ortaya çıkması, hiçbir şeyin gizli saklı kalmaması”dır.

Furkân 25/25-26’da konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Gökyüzünün bulutlarla yarılacağı ve meleklerin bölük bölük indirilecekleri gün, mutlak hâkimiyet işte o gün Rahmân’a ait bir gerçeklik olacaktır. O gün kâfirler için çok çetindir.” “Göğün bulutlarla yarılması” ifadesi, “göğün bulutsu bir şekle bürünmesi” manasına gelmektedir. Bu durum, içerisinde Ay’ın da bulunduğu göğün, yani uzayın mahşer şartlarında yeniden bir sisteme kavuşturulması demektir.

İnfitâr 82/3’te “gezegenlerin serpiştirilmesi”den söz edilirken bunların arasında Ay’ın da bulunduğunu bu vesileyle ifade edebiliriz. Kur’ân’da “göğün yazı tomarları gibi dürülmesi”,(15) “göklerin başka göklere değiştirilmesi”,(16) “yeni bir fıtrata kavuşturulması”(17) ve “yaratılışın iade edilmesi”(18) gibi konular aslında bu gerçeğin ifadesi olarak zikredilmektedir.

Ayrıca “gökyüzünün göz alıcı bir kırmızılığa bürünmesi”,(19) “kapıları olan bir görüntüye sahip kılınması”,(20) “herkesin görebileceği şekilde ortaya serilmesi”(21) şeklindeki bilgiler de aynı konuyla ilgilidir. Mahşer şartlarında “yeryüzünün süratle yarılması”(22) gibi gökyüzü de yarılacaktır; yani her ikisi de yeni bir yapıya kavuşturulacak ve yeni bir fıtrat kazanacaklardır.

Müzzemmil 73/18’de geniş bir şekilde ele aldığımız gibi, infitâr da inşikâk da bir yok oluş değil, yeni bir sistemin başlangıç aşamalarıdır. İşte haşr, bütün bu yeniden yapılanmadan sonra gerçekleştirilecek ve yargılamanın başlaması için de meleklerin gelmesi sağlanacaktır.

v. Âyette geçmiş zaman kalıplarının kullanılmasının nedeni, bunun bir Kur’ân üslubu olmasıdır. Gerçekleşmesi kesin olaylar için Kur’ân’da geçmiş zaman kalıplarının kullanıldığı, özellikle Son Saat, kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacakların ifadesinde bunun tercih edildiği bilinmektedir.

İşte bunun bir örneği olarak Son Saat’in yaklaştığı ve ayın da yarılmış olacağı beyan edilmiş olmaktadır. Bazı müfessirlerin bu olayı Son Saat’le ilişkilendirdiği ve ayın o esnada yarılacağını beyan ettiklerini nakletmişler,(23) söz konusu fiilin ينْشَقّ yenşekku veya سينْشَقّseyenşekku anlamında “gelecek zaman” manası verdiğini beyan etmişlerdir.(24)

vı. Son Saat bağlamında “gözlerin kamaşacağı, Ay’ın tutulacağı, Güneş ve Ay’ın bir araya toplanacağı” ifade edilirken de hep geçmiş zaman fiilleri kullanılmaktadır.(25) Müzzemmil 73/18 gibi çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, bu konuyla ilgili hem geçmiş zaman kalıpları, hem de edilgen kalıplar tercih edilerek olayın kesinliği üzerinde durulmuş olmaktadır. Bu nedenle Kamer sûresinin ilk âyetinde de Ay’ın yarılması, bunun Son Saat’te gerçekleşeceğini göstermek için “geçmiş zaman” kalıbında getirilmiştir.

vıı. “Ayın yarılması” Son Saat’in yaklaşması ifadesinden sonra geldiği için, anlaşılıyor ki ayın yarılması Son Saat’in bir parçasıdır ve o esnada gerçekleşecektir. İkinci âyette yer alan يَرَوْا yeravv ve يُعْرِضُوا yu‘ridû fiillerinin “geniş zaman” kalıbında getirilmesi, iddia edilen türden bir olayın yaşanmadığını göstermektedir. İkinci âyetteki “müşrikler böyle bir olayı görseler yüz çevirirler ve ‘bu, süregelen bir büyüdür’ derler” ifadesi de olayın olduğunu değil, “eğer böyle bir şey olsaydı tepkileri inkârdan yana olurdu” şeklinde beyan edilmektedir.

Bu arada olayın Son Saat’le ilişkisini ortaya koyan Hz. Peygamber, “Ben ve Son Saat şu iki parmağım gibidir”(26) buyurarak meseleyi doğrudan kıyâmetle ilişkilendirmiştir.

Görüldüğü üzere, Kur’ân’da geçen herhangi bir meselede farklı yorumlar yapılmakta, büyük çoğunluk bir bölüm rivayeti delil getirirken, azınlıkta kalsalar da diğerleri başka rivayetlerle konuyu izaha çalışmışlardır. Bizim tercihimiz “Ay’ın yarılması”nın Son Saat’le ve kıyâmet-âhiret süreciyle ilişkili olduğu yönündedir. Çünkü rivayetlerde bir birlik yoktur. Ancak diğer yaklaşımlar gibi bizimki de bir tercihtir.

“Ay’ın yarılması” konusunu inkâr eden yoktur; sadece bunun ne zaman gerçekleştiği veya gerçekleşeceği noktasında farklı yaklaşımlar vardır. Doğrudan imanla ilgili olmayan bir konuda farklı kanaatleri benimseyip karşıtlarına inkârcılık suçlamasında bulunulması korkunç bir hatadır. Konuyla ilgili bizim anlayışımız budur; gerçeği elbette sadece Rabbimiz bilmektedir, vesselâm.

ıı. Müşriklerin Mucizelere Karşı Alaycı Tutumu

وَاِنْ يَرَوْا اٰيَةً يُعْرِضُوا وَيَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ وَكَذَّبُوا وَاتَّبَعُوٓا اَهْوَآءَهُمْ وَكُلُّ اَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ “Bir ayet (mucize) görseler bile hemen yüz çevirir ve ‘Bu da sıradan (süregelen) bir büyüdür!’ derler. Kendi arzularına uyarak (gerçeği) yalanladılar. (Oysa) her iş amacına ulaşacaktır.”

Buradaki وَاِنْ يَرَوْا ve in yeravv fiili “ve eğer görseler”; اٰيَةً âyeten kelimesi “herhangi bir âyet, delil”; يُعْرِضُوا yu‘ridû fiili “yüz çevirirler”; وَيَقُولُوا ve yekûlû fiili “ve derler ki”; سِحْرٌ sıhrun kelimesi “(bu bir) büyü(dür)”; مُسْتَمِرٌّ müstemirrun sözcüğü “alışagelen, süregelen”; وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanladılar”; وَاتَّبَعُوا vettebe‘û fiili “ve uydular”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehüm ifadesi “onların kendi arzularına”; وَكُلُّ اَمْرٍ ve küllü emrin tamlaması “ve her iş”; مُسْتَقِرٌّ müstekırrun sözcüğü ise “ulaşan(dır)” demektir.

Bu âyetlerde müşriklerin inkârcılıklarında kararlı oldukları ifade edilmekte, kendilerine gelen her bir delile büyü diyerek olumsuz bir tavır takındıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ يَرَوْا اٰيَةً يُعْرِضُوا وَيَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ “Bir ayet (mucize) görseler bile hemen yüz çevirir ve ‘Bu da sıradan bir büyüdür!’ derler.” Yüce Allah müşriklerin inkârda ne kadar ısrarcı olduklarını beyan için bu ifadeyi kullanmakta ve sıra dışı gördükleri her bir şeyi büyü diyerek reddettiklerini haber vermektedir.

a) وَاِنْ يَرَوْا اٰيَةً يُعْرِضُوا “Bir ayet (mucize) görseler bile hemen yüz çevirirler.” Müfessirlerimizin büyük çoğunluğu Ay’ın yarılmasını Hz. Peygamber zamanında Mekke’de gerçekleşmiş kıyâmet alametlerinden biri kabul ettikleri için, bu âyeti şu şekilde yorumlamışlardır: “Müşrikler Ay’ın yarılması gibi herhangi başka bir mucize görseler yüz çevirirler ve ‘süregelen bir büyü’ derlerdi.”(27)

Birinci âyetin tefsirinde de ifade ettiğimiz üzere, Mekkeli müşrikler pek çok defa Hz. Peygamber’den mucize istemişler, ancak her defasında olumsuz cevapla karşılaşmışlardı. Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, ‘Ankebût 29/50-51 ve İsrâ’ 17/59. âyetlerden öğrenebildiğimiz ve anlayabildiğimiz kadarıyla Hz. Peygamber’e Kur’ân’dan başka herhangi bir mucize verilmemiştir.

Önceki kavimler mucize istediklerinde kendilerine bu istekleri verilmiş, iman etmedikleri için de topluca helak edilmişlerdi. Bu âyetlerde de durum aynı olmalıyken böyle bir helak yaşanmamıştı; çünkü Ay’ın yarılmasına karşılık herhangi bir müşrikin imana geldiğine dair bilgi sahibi değiliz. Eğer mucize istemişler de kendilerine bu mucize gösterilmiş, onlar da inanmamışlar ve alay etmişlerse sünnetullâh gereği hepsinin helak edilmesi gerekirdi. Oysa tarihi veriler ve rivayetler bu noktada iddia sahiplerini desteklememektedir.

Esasında Kur’ân’da müşriklerin mucize isteklerine karşılık Yüce Allah’ın olumsuz cevaplar verdiği bilindiği için, bu âyette de durum aynıdır ve kendilerine bu tür bir mucize verildiğinden değil, verilirse imansızlıklarında ısrar edeceklerinden söz edilmektedir. Bazı âlimler bu âyetin izahında “Daha başka bir âyet (delil, mucize) görseler, ‘bu, devam edegelen bir büyüdür’ derler” şeklinde yorumlayarak, Ay’ın yarılmasının gerçekleştiğini, buna inanmayan müşriklerin başka herhangi bir mucize görseler de inanmayacaklarını belirtmişlerdir.(28)

Konu eğer önceki âyette dile getirilmiş olan Ay’ın yarılmasıyla ilgili olsaydı, bu âyette اٰيَةً أخري âyeten uhrâ denilir ve “bir başka mucize daha görseler” şeklini alırdı; oysa böyle bir durum kesinlikle söz konusu değildir. Dahası, âyetin başındaki اِنْ in edatı, geçmişte yaşanan bir olaya göndermek yapmamakta, sadece bir ihtimali dile getiren mesaj vermektedir.

İddia edildiği gibi, eğer Ay yarılmış ve müşrikler de bunu görmelerine rağmen inanmamış olsalardı, bu defa âyetin başında اِنْ in edatının değil de لو lev edatının kullanılması beklenirdi. Buna göre âyetin meali de “Bir delil (mucize) görmüş olsalardı ‘bu, devam ede gelen bir büyüdür’ derlerdi” şeklini alırdı.

Demek ki bu anlamda herhangi bir delil veya mucize görmüş değillerdi. Önceden böyle olağanüstü bir şey görmedikleri gibi, bundan sonra da eğer herhangi bir delil görseler yine de inanmaz, onun bir büyü olduğunu söyler geçerlerdi.

Kanaatimizce âyette söylenmek istenen şudur: Son Saat yaklaştı ve Ay da yarıldı (iş ortaya çıktı). O müşrikler herhangi bir delil (mucize) görseler bile itibar etmez; ‘bu, süregelen (veya gelip geçici) bir büyüdür’ derler.” Âyette “onlar bir delil (mucize) gördüler ve ondan yüz çevirdiler” denmemektedir.

b) وَيَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ “Ve ‘Bu da sıradan bir büyüdür!’ derler.” Bir kez de Kamer 54/19’da geçen مُسْتَمِرّ müstemirr kelimesi Müddessir 74/25’te de geçtiği üzere “süregelen, devam eden” manasına geldiği gibi “gelip geçici” anlamına da gelmektedir. Bu ikinci anlam kelimenin murûr mastarı nedeniyledir. Ayrıca bu sözcüğün mirrah kelimesinden gelerek “kuvvetli, sapasağlam” manası verdiği de ifade edilmektedir.(29) Bu anlamlara ilâve olarak, söz konusu kelimenin “acı, tadı olmayan” anlamı da zikredilmektedir.(30)

Bütün bu anlamların her biri kendine göre doğrudur ve Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği değerlere karşı tutumlarını içermektedir. Genelde müşrikler, özelde Velîd b. Muğîre, vahyin “insan sözü”, hatta “eskilerden aktarılan bir büyü” olduğunu ifade etmişlerdi.(31)

Vahye “iftira” veya “eskilerin masalları” diyen zihniyetin elemanları, herhangi bir delil veya mucize görseler hemen bunun da bir büyü olduğunu söyleyerek inkârlarını ve tepkilerini ortaya koyarlardı. İşte âyette müşriklerin bu yöndeki ifadelerinden birisi yer almaktadır.

İnkârcıların inanmamakta kararlılıklarıyla ilgili geniş bilgileri En‘âm 6/7, 25, 109, 111, A‘râf 7/146 ve Hicr 15/15’te ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmeyeceğiz.

2. وَكَذَّبُوا وَاتَّبَعُوٓا اَهْوَآءَهُمْ وَكُلُّ اَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ “Kendi arzularına uyarak (gerçeği) yalanladılar. (Oysa) her iş amacına ulaşacaktır.” Yüce Allah bu âyette müşriklerin iki özelliğine dikkat çekmekte, onların gerçekleri yalanladıklarını ve kendi arzularına uyduklarını haber vermektedir.

a) وَكَذَّبُوا “Yalanladılar.” Müşriklerin yalanladıkları şey, Hz. Peygamber’in risalet adına tebliğ ettiği bütün değerlerdir; çünkü onlar her şeyden önce Hz. Peygamber’in risaletini reddediyorlardı. Ancak bağlamı dikkate aldığımızda burada özellikle Son Saat’i ve o esnada yaşanacakları yalanladıklarını söyleyebiliriz.

İlk âyette dile getirilen hususu “Ayın yarıldığı” şeklinde kabul eden âlimlere göre burada öncelikle söz konusu edilen şey, “kıyâmetin kopması”yla birlikte “Ayın yarılması” mucizesini yalanlamalarıdır.(32) Tercihimiz ilk görüşten yanadır.

b) وَاتَّبَعُوٓا اَهْوَآءَهُمْ “Arzularına uydular.” Bu ifadeyi “hâl cümlesi” olarak kabul edip yalanlama gerekçelerinin bu olduğunu söyleyebiliriz. Bu cümlede müşriklerin hakikatleri neden yalanladıkları üzerinde durulmakta ve onların hevâlarına uyarak gerçekleri reddettikleri beyan edilmiş olmaktadır.

Müşriklerin, kendi arzularına uyma durumları sadece “Ay’ın yarılması”yla ilgili olamaz. Onlar arzularını ilah edinerek,(33) bütünüyle ilâhî öğretileri reddetmiş, risalet prensiplerinin hiç birisine itibar etmemişlerdi. Arzularına uyanlar putperest inançlarına devam etmiş, buna karşılık Yüce Allah’tan Hz. Peygamber’e gelen hiçbir öğretiye itibar etmemişlerdi.

c) وَكُلُّ اَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ “(Oysa) her iş amacına ulaşacaktır.” Bu ifade “olması gereken her iş olacaktır” manasına gelmektedir. Neml 27/40 ve Kamer 54/38’de de geçen مُسْتَقِر müstekırr kelimesi “karar kılmak, gerçekleşmek” manalarına gelmektedir.

Müşrikler yalanlamış olsalar da Hz. Peygamber’in risalet adına ortaya koyduğu bütün prensipler ve meydana geleceğinden söz ettiği bütün olaylar mutlak surette gerçekleşecektir. Onun sözleri gelip geçici değil, Yüce Allah’ın ilim ve hikmetine göredir. Hepsinin varıp gideceği bir gaye ve sonuç vardır; nihayet söylediği şeylerin hak mı yoksa bâtıl mı olduğu noktasında gerçekler zamanı geldiğinde elbette ortaya çıkacaktır.(34)

ı. Âyetlerdeki mesajı “Ay’ın yarılması”ndan ibaret sayanlara göre, burada sözü edilen husus çok fazla bir anlam ifade etmemektedir. Oysa mesele Ay’ın yarılması gibi bir olayla ilgili değil, bütünüyle risalet öğretilerine karşı müşriklerin tepkilerinin yersiz olduğunu ortaya koymakla alakalıdır. Onlar ne derlerse desinler, neye karşı çıkarlarsa çıksınlar, nasıl düşmanlık besleyip ne tür oyunlar ve entrikalar üretirlerse üretsinler, sonuçta her iş olacağına varacaktır ve ilâhî prensipler maksadını gerçekleştirecektir.

ıı. Tevbe 9/32 ve Saff 61/8’de dile getirildiği gibi, ağızlarıyla, yani sözleriyle Allah’ın nurunu söndürmeye çalışan kâfirler istemeseler de Allah nurunu tamamlamaktan geri durmayacak, onu maksadına ulaştıracaktır. Nitekim Mâide 5/3’te ilan edildiği üzere, Rabbimiz ümmete yönelik olarak dinini tamamlamış, nimetini kemâle erdirmiş, bütün ümmetlere olduğu gibi din olarak da “islâm”ı uygun görmüştür.

Dünya hayatı için durum böyle gerçekleşmiştir; nihayet mahşer şartlarında da herkesin dünyada yapıp ettikleri kayıt altına alınmış olduğu için bütün işler Yüce Allah’a döndürülecek ve herkes dünyada yapıp ettiklerinin hesabını Yüce Allah’a verecektir. Buna göre, ilâhî prensipleri benimseyip hayatını ona göre şekillendirenler cennete, gerçekleri reddedip Yüce Allah’a meydan okuyanlar da cehenneme gideceklerdir; âyette dikkat çekilen husus kanaatimizce budur.

b) İnkârcıların Mahşerdeki Perişan Durumu

Yüce Allah, sûrenin 4-8. âyetlerinde müşriklere gelen kötülüklerden menedici tastamam hikmet içerikli prensiplerin onlara fayda vermediğini, Hz. Peygamber’in onlardan yüz çevirmesi gerektiğini, mahşer şartlarında bir çağırıcının korkunç bir şeye çağıracağı günde inkârcıların gözleri düşük bir şekilde çevreye yayılan çekirgeler gibi kabirlerden çıkacaklarını, kendilerini çağıran görevli meleğe doğru boyunlarının eğilmiş olacağını ve kâfirlerin o günle ilgili “çok zor bir gün” diye söyleyeceklerini haber vermektedir.

ı. Uyarıların Kendilerine Fayda Vermemesi

وَلَقَدْ جَآءَهُمْ مِنَ الْاَنْبَآءِ مَا ف۪يهِ مُزْدَجَرٌ حِكْمَةٌ بَالِغَةٌ فَمَا تُغْنِ النُّذُرُ “Yemin olsun ki onlara tastamam doğru hükümler içeren, (kendilerini) kötülükten engelleyecek haberler gelmiştir. (Yüz çevirene) uyarılar yarar sağlamaz.”

Buradaki وَلَقَدْ جَآءَهُمْ ve lekad câehum fiili “yemin olsun ki onlara gelmişti”; مِنَ الْاَنْبَآءِ mine’l-enbâi kelimesi “haberlerden bir kısmı”;مَا ف۪يهِ mâ fîhi ifadesi “onda, içinde (şöyle şeyler) vardır”; مُزْدَجَرٌ müzdecerun kelimesi “alıkoyucu (şey)”; حِكْمَةٌ hıkmetün kelimesi “hikmet(li)”; بَالِغَةٌ bâliğatün sözcüğü “üstün, hedefe ulaşan, büyük, tastamam”; فَمَا تُغْنِ fe mâ tuğni fiili “fayda vermez”; النُّذُرُ en-nüzüru kelimesi ise “uyarılar” demektir.

Bu âyetlerde müşriklere hikmet dolu nice haberlerin geldiği, fakat bütün bu uyarıların kendilerine fayda sağlamadığı gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ جَآءَهُمْ مِنَ الْاَنْبَآءِ مَا ف۪يهِ مُزْدَجَرٌ “Yemin olsun ki onlara (kendilerini) kötülükten engelleyecek haberler gelmiştir.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler başta olmak üzere bu vahyin muhatapları arasındaki bütün inkârcılara çeşitli haberler gönderdiğini bildirmektedir.

Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi hem yemin manası içermekte, hem de olayın meydana geldiğini kesin bir şekilde ortaya koymaktadır. Hz. Peygamber vasıtasıyla gelen bu haberlerin insanların ibret almalarını sağlayacak nitelikte olduğu, kendilerini şirk, küfür, nifak vs. olumsuz inançlardan uzaklaştıracak nitelikte mesajlar içerdiği beyan edilmektedir.

a) Âyette sözü edilen الْاَنْبَآء el-enbâ’ kelimesi Kur’ân’da 12 kez(35) zikredilmekte ve “önceki ümmetlerle ilgili ibret içerikli haberler”, bu bağlamda “kişileri kötülük yapmaktan menedecek önemli bilgiler” manasına gelmektedir.(36) Bu yaklaşım elbette doğrudur; ancak mesajı bunlardan ibaret saymamak gerekir.

Âyetlerin bağlamına bakıldığında, maksadın “bütünüyle risalet öğretileri” olduğu anlaşılabileceği gibi, özel olarak “Son Saat, kıyâmet-âhiret süreciyle ilgili her türlü bilgi” olduğu da görülmelidir. Zira müşrikler esasında mahşerde yaşanacak diriltilme, sorgulanma, yargılanma ve cennete veya cehenneme sevk ediliş hakkında derin bir karşı çıkış içerisindeydiler. Bu nedenle, âyette sözü edilen “haberler”den kastı daha geniş bir çerçevede görmek durumundayız.

b) Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُزْدَجَر müzdecerun kelimesi “mimli mastar” olduğu için “alıkoymak”,” önlemek”, “vazgeçirmek” gibi anlamlara gelmektedir. Bazı âlimlerimiz bu kelimeye “(geçmiş ümmetlere ait) öğüt, (şirkten ve isyanlardan uzaklaştırıcı) zorlama” manasını vermiştir.(37)

Kelimenin manasından elde edilebilecek husus şudur: Kur’ân’ın içerdiği prensipler kötülüklerden sakındırıcı öğütler veya sakınılması gereken acı sonuçlardır. Kelimenin “mastar” manasında ism-i mef‘ûl oluşu bu anlamların verilmesine müsaittir.(38)

Anlaşılan o ki, Kur’ân’ın içerdiği bütün mesajlar, muhatapların yanlış yapmamalarını sağlamaya yönelik mahiyet arz etmektedir. Bir taraftan içerdiği hakikatler, diğer taraftan kâinat kitabıyla insanlık tarihinden oluşan kıssalar kitabından yapılan sunumlar, insanların hataya düşmemelerini hedeflemekte, aklı kullanarak doğruyu bulmaya teşvik manası vermektedir. İnsanlar vahyin hakikatlerini doğru bir şekilde anlayabilirlerse hakikate ulaşmayı sağlayan bir mahiyetin bulunduğunu rahatlıkla görebileceklerdir.

2. حِكْمَةٌ بَالِغَةٌ فَمَا تُغْنِ النُّذُرُ “Tastamam doğru hükümler içeren (haberler gelmişti). (Yüz çevirene) uyarılar yarar sağlamaz.” Yüce Allah bu âyette, öncekinin devamı ve onu açıklayıcı olarak, müşriklere gelen önemli haberlerin bir özelliğini zikretmekte ve her şeye rağmen uyarılara itibar etmeyenlere bunların fayda vermeyeceğini beyan etmektedir.

a) حِكْمَةٌ بَالِغَةٌ “Tastamam doğru hükümler içeren (haberler gelmişti).” Önceki âyette sözü edilen “kötülüklerden uzaklaştırıcı önemli haberler”in hikmetlerle dolu ve son derece değerli, donanımlı olduğu ifade edilmektedir. حِكْمَةٌ بَالِغَةٌ tamlaması “tam hikmetli, kapsayıcı hikmete sahip, hedefe ulaştırıcı hikmette, üstün hikmet” şekillerinde tercüme edilmektedir. Buna göre söz konusu tamlama önceki âyetteki مَا mâ edatının içerdiği mananın bedeli, yani açıklaması durumundadır.

Bu tamlamadan kastın “vahiy”, “Kur’ân” ve “güvenilir hikmet” olduğu da belirtilmektedir.(39) Bu anlama göre âyet öncekinden bağımsız müstakil bir cümledir ve başında var kabul edilen gizli bir mübtedâ’nın haberi konumundadır. Müşriklere onları kötülüklerden uzaklaştırmayı hedefleyen önemli haberler geldiği gibi ayrıca hikmetlerle dolu mesajların da kendilerine ulaştığı bildirilmiş olmaktadır.

Her iki ihtimal de mümkündür; sonuçta maksat muhataplara tebliğ edilen prensiplerin derin hikmetler içerdiğini, boş ve anlamsızlıklardan uzak olduğunu, her türlü hakikatle donatıldığını ortaya koymaktır.

b) فَمَا تُغْنِ النُّذُرُ “(Yüz çevirene) uyarılar yarar sağlamaz.” Âyetteki تُغْنِ tüğni fiili aslında تُغْنيِ tuğnî şeklinde sonunda yâ harfi var hükmündedir. Kesra (esra) harekeyle yetinildiği için yazıda yâ harfi düşürülmüştür. Fiilin başındaki مَا mâ edatının muhtemel üç manası olabilir:

ı. مَا mâ edatı “nefy/olumsuzluk” manası verebilir. Buna göre müşriklerin kendilerine ulaşan hakikatlere itibar ve iman etmemelerinin sonucunda uyarıların onlara hiçbir fayda sağlamayacağı ifade edilmektedir. Yûnus 10/101’de de dile getirildiği gibi, “iman etmek istemeyenlere âyetlerin ve uyarıların hiçbir faydası olmayacaktır.”

Bu durumda âyetin mesajı doğrudan Hz. Peygamber’e yönelik olur ve müşriklerin hiçbir uyarıdan etkilenmeyecekleri ve onlara hiçbir uyarının artık fayda vermeyeceği beyan edilmiş olur. Zaten bir sonraki âyetin ilk cümlesi de bu gerçeği ortaya koymaktadır.

ıı. مَا mâ edatı “istifhâm/soru” manası verebilir. Buna göre Mesed 111/2’de de belirtildiği gibi söylenmek istenen şudur: “Sen üzerine düşen görevi yaptın; öncekilerin haberlerini ve hikmetlerle dolu hakikatleri onlara ulaştırdın; daha hangi uyarıcıların ne faydası olacak ki?” Eğer inanmamışlarsa ve kendilerine azap sözü gerçekleşmişse artık peygamberlerin de uyarıların da hiçbir faydası olmaz.(40)

ııı. مَا mâ edatı için burada ennâ edatı manası da söz konusu olabilir. Verilmek istenen mesaj ilk ihtimalde dile getirdiğimize benzer şekilde müşriklerin ibret almayacaklarını, bunun ne kadar uzak, hatta imkânsız bir durum olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durumda da anlam “Hangi uyarının onlara faydası olabilir ki!” şeklini alır.(41)

Her üç ihtimalde de dikkat çekilen nokta, bütün uyarılara rağmen müşriklerin bundan yararlanmak istemedikleri ve mahşerde de bunun karşılığını göreceklerinin haber verilmesidir.

ıı. Mahşerin Kâfirler İçin Çok Zor Oluşu

فَتَوَلَّ عَنْهُمْۢ يَوْمَ يَدْعُ الدَّاعِ اِلٰى شَيْءٍ نُكُرٍ خُشَّعًا اَبْصَارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْاَجْدَاثِ كَاَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ مُهْطِع۪ينَ اِلَى الدَّاعِ يَقُولُ الْكَافِرُونَ هٰذَا يَوْمٌ عَسِرٌ “Sen de onlardan yüz çevir! Bir çağrıcının hoş görülmeyecek bir şeye çağıracağı gün, etrafa yayılmış çekirgeler gibi bakışları perişan bir hâlde mezarlardan çıkacaklar, boyunlarını o çağrıcıya uzatan kâfirler, ‘Bu, ne zor bir günmüş!’ diyeceklerdir.”

Buradaki فَتَوَلَّ fe tevelle emri “yüz çevir”; عَنْهُمْۢ ‘anhum ifadesi “onlardan”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَدْعُ yed‘u fiili “çağıracaktır”; الدَّاعِ ed-dâ‘ı sözcüğü “çağrıcı”; اِلٰى شَيْءٍ ilâ şey’in kelimesi “(şöyle) bir şeye”; نُكُرٍ nükürin sözcüğü “hoş görülmeyen”; خُشَّعًا huşşa‘an kelimesi “perişan bir halde”; اَبْصَارُهُمْ ebsâruhum ifadesi “onların bakışları”; يَخْرُجُونَ yahrucûne fiili “çıkarlar, çıkacaklar”;مِنَ الْاَجْدَاثِ mine’l-ecdâsi ifadesi “kabirlerden”; كَاَنَّهُمْ keennehüm ifadesi “sanki onlar”; جَرَادٌ cerâdün kelimesi “çekirgeler(dir)”; مُنْتَشِرٌ münteşirun sözcüğü “yayılmış”; مُهْطِع۪ينَ mühtı‘îne kelimesi “boyunlarını uzatanlar olarak”; اِلَى الدَّاعِ ile’d-dâ‘ı ifadesi “o çağırıcıya”; يَقُولُ yekûlü fiili “der, diyecek ki”; الْكَافِرُونَ el-kâfirûne sözcüğü “kâfirler”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; يَوْمٌ yevmun kelimesi “(şöyle bir) gün(dür)”; عَسِرٌ ‘asrun sözcüğü ise “zor, çetin” demektir.

Bu âyetlerde Hz. Peygamber’in inkârcılara karşı nasıl bir tutum sergilemesi gerektiği üzerinde durulmakta, bu nankör insanların mahşerde ne kadar çetin bir pozisyonla karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1. فَتَوَلَّ عَنْهُمْۢ يَوْمَ يَدْعُ الدَّاعِ اِلٰى شَيْءٍ نُكُرٍ “Sen de onlardan yüz çevir! Bir çağrıcının hoş görülmeyecek bir şeye çağıracağı gün.” Bu âyette iki cümle söz konusudur:

a)فَتَوَلَّ عَنْهُمْ “Sen de onlardan yüz çevir!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i muhataplarıyla ilişkisi noktasında bilgilendirmekte, bütün delilleri kendilerine sunduktan sonra, uyarıların fayda vermediğini anlayınca inkârcılıkta ısrar edenlerden yüz çevirmesini emretmektedir. Necm 53/29’da dile getirildiği gibi, Yüce Allah’ın zikrinden, yani vahiyden yüz çeviren ve dünya hayatından başka hiçbir şey umurunda olmayanlardan yüz çevirmek gerekmekte, gereksiz ısrarcılık yapılmamalıdır. Yüz çevirenden yüz çevrilir.

Bu işlemin mahşerde yaşanacak olaylarla ilişkili olduğu iddia edilse de, maksat bu dünyada müşriklerin düşmanlıklarına ve vahye ilgisizliklerine karşı Hz. Peygamber’in onlardan yüz çevirmesiyle ilgili olmalıdır.

b) يَوْمَ يَدْعُ الدَّاعِ اِلٰى شَيْءٍ نُكُرٍ “Bir çağırıcının hoş görülmeyecek bir şeye (onları) çağıracağı gün (halleri nice olacak)!” Âyetteki يَدْعُ yed‘u fiilinin sonunda يَدْعُو yed‘û şeklinde gizli bir vâv harfi var olmasına rağmen, damme (ötre) hareke ile yetinildiği için bu harf düşürülmüştür.(42)

Bu cümle mahşerde yaşanacak korkunç akıbetle ilgili bilgi içermektedir. Bir çağrıcı melek onları hiç hoşlanmayacakları bir şeye çağıracaktır ki bu, “yargılanmak” için gerçekleşecek sesleniştir. Çağrıyı kimin yapacağı konusunda açık bir ifade olmasa da Kâf 50/41’de geçtiği üzere el-münâd denilen ünleyici (melek) çağrıda bulunmuş olacaktır.

Çağrıcı meleğin korkunç bir şeye çağıracağı gün suçluların nasıl bir durumda olacağıyla ilgili olarak devam eden âyetlerde bilgi verilmektedir.

2. خُشَّعًا اَبْصَارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْاَجْدَاثِ كَاَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ “etrafa yayılmış çekirgeler gibi bakışları perişan bir hâlde mezarlardan çıkacaklardır.” Bu âyette inkarcıların mahşer şartlarına çıkarken yaşayacakları korkunç durum hakkında bilgi verilmektedir. Âyetin başındaki خُشَّعًا huşşa‘an kelimesi, sonrasında yer alan يَخْرُجُونَ yahrucûne fiilinin “hâli” olarak mansuptur.

Kalem 68/43’te de yer aldığı üzere, خَاشِعَة hâşi‘ah ve خُشَّعًا huşşa‘, yani huşû‘ kelimeleri “yere bakmak”, “düşkün olmak”, “zillet içinde kalmak” ve “eğik olmak” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime Kur’ân’da dünya hayatında “derin bir saygı”yı ifade etmekte ve inananlar için olumlu bir hassasiyeti nitelendirmektedir.(43)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, söz konusu kelime bazı âyetlerde, azabı hak edenler için âhiret hayatında yaşanacak sıkıntılı ve perişan bir görüntüyü anlatmak için kullanılmaktadır.(44) Kalem 68/43, Me‘âric 70/44 ve Ğâşiye 88/2 gibi bazı âyetlerde geçen خَاشِعَة hâşi‘ah kelimesi, kıyâmetteki bu hali ortaya koymaktadır. O gün bazı gözler, yani kâfirlerin gözleri düşkün bir halde olacak, adeta kafalarını kaldıramayacak derin bir mahcubiyet yaşayacaklardır.

İşte Hz. Peygamber’in risalet öğretilerine kulak tıkayan, onunla alay eden nankör ve inkârcı insanlar etrafa yayılmış çekirgeler gibi gözleri zillet içerisinde perişan bir şekilde mahşer şartları için kabirlerden çıkacaklardır.

3. مُهْطِع۪ينَ اِلَى الدَّاعِ يَقُولُ الْكَافِرُونَ هٰذَا يَوْمٌ عَسِرٌ “Boyunlarını o çağrıcıya uzatan kâfirler, ‘Bu, ne zor bir günmüş!’ diyeceklerdir.” Âyette iki hususa değinmek gerekmektedir.

a) مُهْطِع۪ينَ اِلَى الدَّاعِ “Boyunlarını o çağrıcıya uzatarak.” Me‘âric 70/36’da da yer aldığı üzere مُهْطِع۪ين muhtı‘îne kelimesi “boynu eğerek uzatmak, hızlıca yönelmek” anlamlarına gelmektedir.

Kur’ân’da toplam üç kez geçen مُهْطِع۪ين mühtı’îne kelimesi Me‘âric 70/36’da müşriklerin Mekke’de Hz. Peygamber’le alay edişleriyle, diğer iki kullanımı ise mahşerle ilgilidir. Bu kelime hem İbrâhim 14/43’te, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Kamer 54/8’de inkârcıların mahşer sabahı durumlarını deşifre etmektedir.

Başları yukarı kalkık veya başları enseye düşük bir şekilde yuvalarına geri dönemeyen gözlerin ve bomboş yüreklerin sahipleri panik içerisinde “sağa sola yalpalayacak” veya duruşma çağrısını yapan görevliye doğru “seğirtecekler”dir.

Dünyada hakka ve hakikate karşı burun kıvırıp olabildiğince alaycı davrananlar bunun karşılığını mahşerde göreceklerdir. Hatta Mutaffifûn 83/29-32’de yer aldığı üzere, Müslümanları her gördüklerinde onlara gülen, kaş göz hareketleri yapıp kafadarlarının yanına döndüklerinde eğlenen, dahası Müslümanların sapık olduğunu iddia edenler bu yaptıklarının hesabını elbette vereceklerdir. Mutaffifûn 83/34-36’da da bu konuda çok önemli bilgiler yer almaktadır.

b) يَقُولُ الْكَافِرُونَ هٰذَا يَوْمٌ عَسِرٌ “Kâfirler, ‘Bu, ne çetin bir günmüş!’ diyeceklerdir.” Dünya hayatında Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği risalet öğretilerine karşı çıkıp onlarla alay eden kâfirler mahşer şartlarını gördüklerinde o günün çok zor bir gün olduğunu söyleyeceklerdir.

Yüce Allah konuyla ilgili olarak Müddessir 74/9-10’da şöyle buyurmaktadır: “İşte o gün, çok zor bir gün olacaktır. (O gün) özellikle kâfirler için (hiç de) kolay olmayacaktır.” Benzer şekilde Mü’min 40/18’de de şu bilgiler verilmektedir: “Onları yaklaşan güne karşı uyar. Zira (o gün) yürekler, gırtlaklara dayanmış olacaktır.”

Yüce Allah meâlini aktardığımız bu âyetlerde mahşerin çok zor bir süreç halinde yaşanacağını bildirmektedir. İyilik sahipleri hariç, endişeli gözlerle etrafa çaresizlik içerisinde bakılacak olan mahşerdeki kıyâm (diriltilip kalkmak), elbette inkarcılar için zor ve çetin olacaktır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı gerçek bu defa mahşer şartlarını görecek olan kâfirlerin dilinden aktarılmakta, alay ettikleri âhiretin çok zor bir mahiyet arz edeceğini ifade edecekleri bildirilmektedir.

Kâfirler için çok zor geçecek olan bu günün müminler için ise kolay bir mahiyet arz edeceği anlaşılmaktadır. Enbiyâ’ 21/103, Neml 27/88 ve Zümer 39/68’de haber verildiği üzere, Son Saat, kıyâmet-âhiret sürecinin dehşetinden uzak tutulacak ve düşüp bayılmaktan istisna edilecek kişiler de elbette olacaktır.

Rabbimizden niyazımız, bizi ve mümin kardeşlerimizi bu korkunç günün şiddetinden ve dehşetinden muhafaza buyurmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Rikâk, 39.
• 2 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 3 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/3; Ahkâf 46/35.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/3 Ahkâf 46/35
• 4 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 733. 5 - Esed, age., s. 1087; İslâmoğlu, age., s. 1061.
• 6 - Buhârî, Kitâbu’t-Tefsîr, 54/1, Bâb 1; Kitâbu’l-Menâkıb, 27; Ahmed b. Hanbel, I, 377, 413, 447; III, 275, 278; IV, 82. 7 - Tirmizî, TefsîruSûre-i Kamer, 1, 3, 5. Benzer rivayetler için bk. Müslim, Munâfikûn, 46; Hâkim, el-Müstedrek, II, 471; Taberî, age., XXVII, 87; Âlûsî, age., XXVII, 75.
  • Kamer 54/1 Kamer 54/1
• 8 - İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, VII, 291.
• 9 - Mâverdî, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn, V, 409. 10 - Vâhıdî, el-Vecîz, II, 1045.
• 11 - Zemahşerî, age., IV, 420. 12 - Fâtır 35/43; Feth 48/23.
  • Fâtır 35/43 Fetih 48/23
• 13 - Râzî, age., XXIX, 28.
• 14 - Isfehânî, age., s. 459.
• 15 - Enbiyâ’ 21/104. 16 - İbrahim 14/48. 17 - İnfitâr 82/1-4. 18 - Rûm 30/26-27. 19 - Rahmân 55/37. 20 - Nebe’ 78/19. 21 - Tekvîr 81/11. 22 - Kâf 50/44.
  • Enbiyâ 21/104 İbrâhîm 14/48 İnfitâr 82/4 Rûm 30/27 Rahmân 55/37 Nebe' 78/19 Tekvîr 81/11 Kâf 50/44
• 23 - Isfehânî, age., s. 459. 24 - Semerkandî, age., III, 369; Râzî, age., XXIX, 28; Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, V, 120; İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, VII, 290; Ebu’s-Su‘ûd, İrşâdu’l-‘Akli’s-Selîm, VII, 167.
• 25 - Kıyâmet 75/7-9.
  • Kıyâmet 75/9
• 26 - Buhârî, Rikâk, 39.
• 27 - Semerkandî, age., III, 369.
• 28 - Semerkandî, age., III, 369; Taberî, age., XXVII, 87; Râzî, age., XXIX, 29.
• 29 - Semerkandî, age., III, 369; Taberî, age., XXVII, 88. 30 - Zemahşerî, age., IV, 421; Râzî, age., XXIX, 31. 31 - Müddessir 74/24-25.
  • Müddessir 74/25
• 32 - Semerkandî, age., III, 370; Taberî, age., XXVII, 88; Râzî, age., XXIX, 31.
• 33 - Furkân 25/4; Câsiye 45/23. 34 - Zemahşerî, age., IV, 421.
  • Furkân 25/4 Câsiye 45/23
• 35 - Âl-i İmrân 3/44; En‘âm 6/5; A‘râf 7/101; Hûd 11/49, 100, 120; Yûsuf 12/102; Tâhâ 20/99; Şu‘arâ’ 26/6; Kasas 28/66; Ahzâb 33/20; Kamer 54/4. 36 - Semerkandî, age., III, 370; Taberî, age., XXVII, 89; Zemahşerî, age., IV, 421.
  • Âl-i İmrân 3/44 En‘âm 6/5 A‘râf 7/101 Hûd 11/49 Hûd 11/100 Hûd 11/120 Yûsuf 12/102 Tâhâ 20/99 Şu‘arâ 26/6 Kasas 28/66 Ahzâb 33/20 Kamer 54/4
• 37 - Semerkandî, age., III, 370; Taberî, age., XXVII, 89. 38 - Râzî, age., XXIX, 32.
• 39 - Semerkandî, age., III, 370; Taberî, age., XXVII, 89; Zemahşerî, age., IV, 421.
• 40 - Semerkandî, age., III, 370.
• 41 - Ferrâ, age., III, 105; Taberî, age., XXVII, 89.
• 42 - Zemahşerî, age., IV, 421.
• 43 - Bakara 2/45; Âl-i ‘Imrân 3/199; İsrâ’ 17/107; Enbiyâ’ 21/90; Mü’minûn 23/2; Ahzâb 33/35; Hadîd 57/16; Haşr 59/21.
  • Bakara 2/45 Âl-i İmrân 3/199 İsrâ 17/107 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/2 Ahzâb 33/35 Hadîd 57/16 Haşr 59/21
• 44 - Şûrâ 42/45; Kamer 54/7; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Nâzi‘ât 79/9.
  • Şûrâ 42/45 Kamer 54/7 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Nâzi‘ât 79/9