Hacc Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını 27. âyette yer alan ve “hac” anlamındaki الْحَجّ el-hacc kelimesinden alan Hacc sûresi, inişe göre 91, resmî sıralamada ise 22. sûredir.

Bu sûrenin iniş sırası itibariyle 103. sûre olduğu, bir kısım âyetinin Mekke’de, bir kısmının Medine’de indirildiği, hatta ilk grup âyetlerinin Mekke’de indirilmiş olması nedeniyle sûrenin 88. sırada indirildiği ve Mekkî olduğu da ifade edilmektedir. Özellikle hacla ilgili âyetler, kurban ibadeti, cihada, yani savunma savaşına izin verilmesi, işlenen suçlara karşılık nasıl cezalar verileceği, zekata değinilmesi gibi konular sûrenin çoğu âyetinin Medine’de indirildiğinin delili olarak kabul edilebilir. Bu konularda tartışmalara girmeme adına mesajı anlamaya çalışmanın çok daha önemli olduğu kanaatindeyiz.

Hacc sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Enbiyâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci” (Enbiyâ’ 1, 40; Hacc 1-2, 7), “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Enbiyâ’ 51-90; Hacc 61, 65), “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Enbiyâ’ 30-33; Hacc 18, 61), “Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgiler” (Enbiyâ’ 51-73; Hacc 26-33), “namaz ve zekat ibadetlerinin evrensel anlamda bütün ümmetlerde bulunuşu” (Enbiyâ’ 73; Hacc 41) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hacc sûresi, Son Saat’in şiddetini bildiren âyetlerle başlamakta, devam eden âyetlerde insanın yaratılışıyla ilgili bilgilerin ardından mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekilmekte, inançta sınırda olanların durumu hakkında bilgi verilmekte, farklı isimlerde ve yaşantılarda olanlar arasında Yüce Allah’ın mahşerde hüküm vereceği bildirilmekte, kainattaki mahlukatın secde halinde bulunduğu beyan edilmekte, kötülerin akıbetinin cehennem, iyilerinkinin ise cennet olduğu bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, Mecsid-i Harâm’ın bazı özellikleri, Hz. İbrâhim’n hacca davetiyle ilgili çağrısı, şirkten uzak durmanın gerekliliği, kurban ibadetinin evrenselliği ve asıl maksadı gibi konular ele alınmaktadır. Ardından 39. âyetten itibaren kendilerine zulmedilen Müslümanların zalim saldırganlara karşı savaş edebilmeleriyle ilgili izin, Yüce Allah’ın dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceği müjdesi, önceki nesillerin inkarcılıkları ve feci akıbetleri, azabı acele isteyenlerin bu istekleri nedeniyle pişman olacakları ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, iman edenlerle inkar edenlerin akıbeti, peygamberlere düşmanlık edip vahye katıştırma yapmak isteyen şeytana karşı Yüce Allah’ın vahyini sahiplenmesi, kafirlerin ümitsiz bekleyişleri, iman edenlerin cennetle ödüllendirilecekleri, herhangi bir suça karşılık nasıl davranılması gerektiği, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, her ümmete ibadet esaslarının öğretildiği, mahşerde yargılamanın mutlaka gerçekleştirileceği, vahye karşı çıkmanın korkunç bir sonunun olacağı haber verilmektedir.

73. âyetten itibaren, bir sivrisinek örneği, Yüce Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiği, iman edenlerin kurtuluşa erebilmeleri için ruku, secde ve Allah’a kullukla yükümlü tutuldukları bildirilmekte, son âyette ise Allah yolunda gerçek mücadelenin yapılması gerektiği, Allah’a teslim olan bütün milletlere “müslüman” adının verildiği, mahşerde şahitlik kurumunun işletileceği, namaz ve zekat emriyle mevlamız olan Yüce Allah’a sımsıkı yapışmamız gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 26-33. âyetlerinde Hz. İbrâhim’e Kâbe’nin yerini gösterdiğini, insanların hacca çağrılmasını, hacdaki kurbanın etlerinin nasıl değerlendirilmesi gerektiğini, şirkten uzak durulmasının önemini, müşrikçe davranışın nelere benzediğini ifade etmektedir.

a) Kâbe’nin Yeri ve Hacca Davet

Yüce Allah, sûrenin 26-29. âyetlerinde bir zamanlar Hz. İbrahim’e Beyt’in yerini gösterdiğini ve ona şöyle dediğini bildirmektedir: “Bana hiçbir şeyi ortak koşma; tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, rükû ve secdeye varanlar için evimi temiz tut! İnsanlar arasında haccı ilân et ki gerek yaya olarak, gerekse nice uzak yoldan gelen binekler üzerinde sana gelsinler!”

Ardından, haccın yararları bağlamında kendilerine ait birtakım yararları görmeleri, Yüce Allah’ın kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanlar üzerine belli günlerde Allah’ın ismini anmaları için insanların hacca çağrılması gerektiği ifade edilmekte, artık o hayvanların etinden hem kendilerinin yemeleri, hem de yoksula ve fakire yedirilmesi gerektiği ifade edilmekte, sonrasında “Kirlerini gidersinler; adaklarını (görevlerini) yerine getirsinler ve o Eski Ev’i (Kâbe’yi) tavaf etsinler” buyruğuna yer verilmektedir.

ı. Kâbe’ye Karşı Bazı Görevler

وَاِذْ بَوَّاْنَا لِاِبْرٰه۪يمَ مَكَانَ الْبَيْتِ اَنْ لَا تُشْرِكْ ب۪ي شَيْـًٔا وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّآئِف۪ينَ وَالْقَآئِم۪ينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ “Hani İbrahim’e O Ev’in (Kâbe’nin) yerini göstermiş (şöyle demiştik): Bana hiçbir şeyi ortak koşma; tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, rükû (ve) secde edenler için evimi temiz tut!”

Âyetteki وَاِذْ بَوَّاْنَا ve iz bevve’nâ fiili “hani, bir zamanlar göstermiştik, yerleştirmiştik”; لِاِبْرٰه۪يمَ li ibrâhîme ifadesi “İbrâhim’e, İbrahim için”; مَكَانَ الْبَيْتِ mekâne’l-beyti tamlaması “o (mukaddes) Ev’in yerini”; اَنْ لَا تُشْرِكْ en lâ tüşrik ifadesi “ortak koşma diye, ortak koşmaman üzere”; ب۪ي bî ifadesi “bana”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; وَطَهِّرْ ve tahhir emri “ve temizle (diye)”; بَيْتِيَ beytiye tamlaması “benim evimi”; لِلطَّآئِف۪ينَ li’t-tâifîne ifadesi “tavaf edenler için”;وَالْقَآئِم۪ينَ ve’l-kâimîne sözcüğü “ve ayakta ibadet edenler (için)”; وَالرُّكَّعِ ve’r-rukka‘ı kelimesi “ve rukü edenler (için)”; السُّجُود es-sücûdi sözcüğü ise “secde edenler (için)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Evi’yle ilgili Hz. İbrâhim’e yer bildiriminde bulunulması, ardından yine ona yönelik çok önemli iki görev gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ بَوَّاْنَا لِاِبْرٰه۪يمَ مَكَانَ الْبَيْتِ اَنْ لَا تُشْرِكْ ب۪ي شَيْـًٔا “Hani, İbrahim’e Beyt’in (Kâbe’nin) yerini göstermiş (ve ona şöyle demiştik): Bana hiçbir şeyi ortak koşma!” Yüce Allah önceki âyette yerli veya yabancı insanları Allah yolundan ve Mescid-i Harâm’dan engelleyen kişilere elem verici bir azap tattıracağını beyan ettikten sonra, bu âyette yine konuyu Beyt ile yani Kâbe ile ilişkilendirmekte ve çok daha eski dönemlerde yaşamış olan tevhid abidesi Hz. İbrâhim’e yönelik emirlerini hatırlatmaktadır.

Bir kez de Yûnus 10/93’te geçen بَوَّاْنَا bevve’nâ fiili “göstermek”, “tespit etmek”, “yerleştirmek”, “kondurmak”, “hazırlamak” gibi anlamlar içermekte,(1) Beyt’in yani Kâbe’nin yerinin neresi olduğunun Hz. İbrâhim’e “bildirilmesi” manası söz konusu edilmektedir. Anlaşılıyor ki Kâbe’nin yeri çeşitli olaylar veya felaketler sebebiyle kaybolmuştu. Bunun sonrasında Yüce Allah işte Beyt’in yerini Hz. İbrâhim’e göstermiş, bildirmiş, Bakara 2/127’de belirtildiği gibi o da oğlu Hz. İsmâil’le birlikte Kâbe’nin temellerini yükseltmişti.

Burada kast edilen olay şudur: İnsanlık için inşa edilen ilk mabed olan Kâbe’nin yapılmasını veya temellerinin yükseltilmesini temin için her şeyden önce yerinin hazırlanması, belirlenmesi, muhataplara gösterilmesi gerekiyordu. İşte bu amaçla Yüce Allah Hz. İbrâhim’e Beyt’inin yani Kâbe’nin yerini bildirdiğini beyan etmektedir. Bunun sebebi, gerek orada ibadet etmek, gerekse barınmak için faydalanabileceği bir sığınak haline getirilmesi amaçlanmıştır ki asıl maksat “hiçbir şeyi Allah’a ortak koşmamak”tır.

Tevhidle anılan, hatta tevhidin babası denilen Hz. İbrâhim’e bu bilinci veren Yüce Allah, bütün peygamberlerini gönderme gerekçesini de bu şekilde belirlemiş ve Nahl 16/36’da belirttiği gibi “tek Allah’a ibadeti emredip, tâğût denen şeytansılardan kaçınmanın gereğini” beyan etmiştir. Beyt’in binasını yaparken Yüce Allah’a ihlastan başka bir gayenin beslenmemesi gerektiği, her şeyin sırf Allah rızası için ve samimi bir kulluk görevi olarak yapılması emredilmektedir. İşte söz konusu mekana Beytullâh yani “Allah’ın evi” adı bu anlamda verilmiştir ki, “Allah için ibadete mahsus hane” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/125’te şu bilgiler yer almaktadır: “Biz, Beyt’i (Kâbe’yi) insanlara toplanma mahalli ve güvenli bir yer kıldık. Siz de İbrahim’in makamından bir namaz yeri edinin (orada namaz kılın).” Demek ki mabed sevap kazanılma yeri ve güvende bulunma mekanıdır. Âl-i İmrân 3/96’da belirtildiği gibi, oraya girenler güvende olurlar. Şirk bir güvensizliktir; tevhid ise kişinin alabildiğine hürriyetini kullanabilmesi ve hayatı bir, tek Allah inancı bilinciyle buluşturup yaşayabilmesidir.

2. وَطَهِّرْ بَيْتِيَ لِلطَّآئِف۪ينَ وَالْقَآئِم۪ينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ “Tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, rükû ve secdeye varanlar için evimi temiz tut!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e yönlendirdiği “O’na şirk koşmama” emrinin ardından, bu defa “Beytim” dediği mabedi tertemiz tutmasını da emretmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/125’te muhataplar Hz. İbrâhim ve oğlu Hz. İsmail olacak şekilde şöyle buyrulmaktadır: “İbrahim ve İsmail’e ‘Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evim’i temiz tutun’ diye emretmiştik.” Demek ki Yüce Allah kendisine ibadet edilen yerleri Kâbe’nin şahsında kendi evi saymakta ve hac için gelip tavaf edenler, kıyama yani namaza duranlar, rukû ve secde edenler için tertemiz tutulması gerektiğini hükme bağlamıştır.

Yüce Allah’ın Hz. İbrâhim’e emrettiği “Beyt’imi temiz tut” emri mabedin elbette maddi kirlerden temizlenmesi gerektiği mesajını içermektedir. Ancak mesaj bundan ibaret olamaz; tevhid ilkesini zedeleyecek ve ondan sapacak ne tür batıllık varsa mabedin onlardan da arındırılması hükmünü içermektedir. Cinn 72/18’de de belirtildiği gibi, “mescidler Allah içindir; orada Allah ile beraber başkalarına yalvarılmaz.”

Temizlik, hem maddî, hem de manevî anlamdadır. Böyle olunca mabedi “şeytan işi pislik”(2) olan put ve dikili taşlardan temizlemek de bunun içindedir. Yani Kâbe’nin içini, dışını gerek gözle görülen maddî, gerekse manevî pisliklerden arındırıp pek temiz tutmak, tavaf edenler ve namaza duranlar, ayrıca ruku ve secde halinde bulunanlar için böyle bir maddi ve manevi temizlik şart koşulmaktadır.

Hem bu âyet hem de Bakara 2/125’teki emir nedeniyle bütün mabedlerin maddi kirlerden temizlenmesinin yanında manevi kir demek olan şirk unsurlarından da arındırılması gerektiği âyetlerin mesaj alanında yer almaktadır. Mabedi temiz tutmak orada ibadet ettiğimiz yüce kudretin önündeki esas duruşumuzu, ciddiyetimizi, samimiyetimizi ve sadakatimizi sembolize etmektedir. Maddesi temiz, manası ak pak, yüreği pirupak bir duruş ortaya koymak mümin olmanın gereğidir ve bu iki âyetten de anlaşıldığı üzere, öncesinde olduğu gibi Hz. İbrâhim’den bu yana da böyle ciddi bir duruş müslümanlardan istenmektedir.

ıı. İnsanların Hacca Davet Edilmesi

وَاَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَاْتُوكَ رِجَالًا وَعَلٰى كُلِّ ضَامِرٍ يَاْت۪ينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَم۪يقٍ “İnsanlar arasında haccı ilan et ki gerek yaya olarak, gerekse uzak yoldan gelen binekler üzerinde sana gelsinler!”

Âyetteki وَاَذِّنْ ve ezzin emri “ve duyur, ilan et, bildir”; فِي النَّاسِ fi’n-nâsi ifadesi “insanlar içinde”; بِالْحَجِّ bi’l-hacci ifadesi “haccı”; يَاْتُوكَ ye’tûke ifadesi “sana gelirler, sana gelsinler”;رِجَالًا ricâlen kelimesi “yaya olarak”;وَعَلٰى كُلِّ ضَامِرٍ ve ‘alâ külli dâmirin ifadesi “ve her bir binek üzerinde”; يَاْت۪ينَ ye’tîne fiili “gelirler”; مِنْ كُلِّ فَجٍّ min külli feccin ifadesi “her yöreden”; عَم۪يق ‘amîkın sözcüğü ise “uzak” demektir.

Burada insanların yaya veya binekli bir şekilde gelmeleri için hacca davet edilmeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’e Beyti’nin yerini gösterdikten, şirkten uzak ve mabedin ibadet edenler için tertemiz kılınması gerektiğini emrettikten sonra, bu defa insanları hacca davet etmesi görevini ona verdiğini beyan etmektedir. Bu çerçevede insanlar içerisinde haccı ilan etmesi görevinin sonrasında insanların gerek رِجَال ricâl yani “yaya olarak”, gerekse ضَامِر dâmir yani at, deve, fil gibi hayvanlar veya günümüz şartlarındaki ulaşım araçları manasında “her türlü binek üzerinde” manasını vermektedir.

Ayrıca âyette geçen فَجٍّ عَم۪يقٍ fecc-i ‘amîk ifadesi gereği, “çok uzak yöreler”den(3) gelebilecekleri bilgisi de söz konusu edilmektedir. Bu anlamda bir kez de Bakara 2/239’da geçen رِجَال ricâl kelimesi “yaya” manasına gelirken, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen ضَامِر dâmir sözcüğü ise “binek üzerinde” demektir.

Bağlamı dikkate alırsak, buradaki muhatabın Hz. İbrâhim olduğunu söylemek durumundayız. Çünkü önceki âyette yer alan iki emrin muhatabı Hz. İbrâhim’dir; devamında gelen bu emir de ona yönelik olarak anlaşılmalıdır. Ancak Hasan el-Basrî gibi bazı müfessirlerimiz buradaki muhatabın Hz. Peygamber olduğu kanaatindedirler ki Hz. Peygamber’in bu çağrıyı Veda Haccı’nda gerçekleştirdiğini belirtmişlerdir.(4) Her iki durumda da maksadı “evrensel manada insanları hacca davet etmek” şeklinde anlamak durumundayız.

Yüce Allah’ın peygamberleri vasıyasıyla bildirdiği bu ilahi emrin gereğini yerine getirme noktasında hacca veya umreye gidenlerin telbiyesi işte bu çağrıya verdiğimiz cevaptır. Yani “Yüce Allah bizden herhangi bir şey istemeye görsün, biz onu en az iki kere yaparız” manasındaki telbiye, müslümanların insanlık tarihiyle buluşmasının en önemli göstergelerinden birisidir. Telbiye bir parola olduğu kadar tevhid davasının evrensilliğinin de bir sembolüdür. Hz. İbrâhim de bu parolanın çok önemli bir yerinde yer almıştır.

ııı. Hacdaki Bazı Uygulamalar ve Kurban

لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ ف۪يٓ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْبَآئِسَ الْفَق۪يرَ “Kendilerine ait birtakım yararları görmeleri, (Allah’ın) onlara rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanlar üzerine belirli günlerde Allah’ın ismini anmaları için (insanları hacca çağır)! Artık o (hayvanların eti)nden hem kendiniz yiyin hem de fakir yoksula yedirin!”

Âyetteki لِيَشْهَدُوا li yeşhedû ifadesi “şahit olsunlar diye”; مَنَافِع menâfı‘ kelimesi “yararlara”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, kendileri için”;وَيَذْكُرُوا ve yezkürû fiili “ve hatırlasınlar, zikretsinler diye”; اسْمَ اللّٰهِ ismellâhi tamlaması “Allah’ın ismini”; ف۪يٓ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ fî eyyâmin ma‘lûmâtin tamlaması “belli, bilinen günlerde”; عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ ‘alâ mâ razekahum ifadesi “onlara rızık vermesine karşılık”;مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ min behîmeti’l-en‘âmi tamlaması “dört ayaklı davarlardan”; فَكُلُوا fe külü emri “ve yiyin”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan”; وَاَطْعِمُوا ve at‘ımû emri “ve yedirin; الْبَآئِس el-bâise kelimesi “alabildiğine fakire, sıkıntılı kişiye”; الْفَق۪ير el-fakîra sözcüğü ise “fakire, muhtaç olana” demektir.

Burada hac esnasında insanların ne türden yararlar elde edecekleri ve kendilerinden neler istendiği gündeme getirilmektedir.

1. لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ ف۪يٓ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ “Kendilerine ait birtakım yararları görmeleri, (Allah’ın) onlara rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanlar üzerine belirli günlerde Allah’ın ismini anmaları için (insanları hacca çağır)!” Yüce Allah insanların hacca davet edilmesi emrini iki gerekçeye bağlayarak, bu ibadetin dünya hayatına yönelik faydalarına dikkat çekmek istemektedir.

a) لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ “Kendilerine sağlayacağı birtakım yararları görmeleri için.” Burada sözü edilen husus, hacca gidecek kişilere Yüce Allah’ın mabedinin sağlayacağı bilinçlenme, duyarlılık, bütün müminleri kucaklayan kardeşlik bilincinin yanında dünya müslümanlarının ekonomik, kültürel, siyasi, sosyal, ahlaki ve toplumsal problemlere yönelik katkılar, her türlü maddi-manevi, dini-dünyevi kazanımlar ve ecirler(5) olarak düşünülebilir.

Abdullah b. Abbâs ve Sa‘îd b. Cübeyr’e göre, “Beytullâh’ı ziyarete gelen insanların görecekleri menfaatler, dünyevî ticaretler”dir. Mücâhid’e göre ise “bu menfaatler, dünyada ticaret, âhirette ise elde edilecek mükâfatlar”dır. Ebû Ca‘fer ve Muhammed b. Ali’ye göre ise “bu menfaatler, Yüce Allah’ın, haccedenleri affetmesi”dir. Ayrıca maksadın, “Yüce Allah’ı razı edecek bütün ameller ve dünyevî ticaretler olduğunu” söyleyenlerin görüşü de tercih edilebilir; zira âyetin içeriğinin buna müsait olduğu görülmektedir.

b) وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ ف۪يٓ اَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلٰى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ “(Allah’ın) kendilerine rızık olarak verdiği kurbanlık hayvanlar üzerine belli günler de Allah’ın ismini ansınlar!” Yüce Allah insanların hacca çağrılmasındaki ikinci gerekçeyi “Allah’ın kendilerine ihsan ettiği kurbanlık hayvanlardaki rızıklarla ilgili olarak bilinen günlerde Allah’ın adının anılması” şeklinde dile getirmektedir.

Âyette geçen اَيَّام مَعْلُومَات eyyâm-ı ma‘lûmât “belli günler” tamlamasından kasıt, Zilhıcce ayının 10, 11 ve 12. hac günleridir. Bazı müfessirlere göre bu günler “Teşrik tekbirlerinin getirildiği günlerdir.” Taberî gibi bazı âlimlere göre ise bu günler “Zilhicce ayının ilk on günüdür.”

Mâide 5/1 ve Hacc 22/28, 34’te yer alan بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ behîmetü’l-en‘âm “dört ayaklı davarlar” ifadesindeki بَه۪يمَة behîmeh, karada olsun, denizde olsun, dört ayaklı her canlıyı ifade eden kapalı bir ifadedir. Bu nedenle, ilgili kelime, الْاَنْعَام el-en‘âm lafzı ile açıklanmıştır ki bu kelime de “deve”, “sığır”, “koyun” ve “keçi” demektir. Yüce Allah hacca gidenlerin orada kesilen kurbanlardan istifade etmeleri noktasında belli günlerde o hayvanları keserken Allah’ın adının anılmasını özellikle istemektedir.

En‘âm 6/118-121’de genel manada kesilen hayvanların üzerine Yüce Allah’ın adının anılmasıyla ilgili genel hükümler zikredilmektedir. Bunun devamı olarak, aynı hassasiyetin hacda kesilen kurbanlık hayvanlar için de söz konusu edilmesi gerektiği beyan edilmektedir.

2. فَكُلُوا مِنْهَا وَاَطْعِمُوا الْبَآئِسَ الْفَق۪يرَ “Artık o (hayvanların eti)nden hem kendiniz yiyin hem de fakir yoksula yedirin!” Yüce Allah kesilmek üzere olan kurbanlık hayvanların üzerine kendi adının anılmasını emrettikten sonra, onların etlerinden hem kurbanların sahiplerinin yiyebileceğini, hem de yoksul fakirlere yedirilmesini emretmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْبَآئِس el-bâis kelimesi “aslında fakir olmasa da bulunduğu şartlar gereği zorda ve sıkıntıda olan kişi” veya “alabildiğine fakir, sıkıntılı insan” demektir. Çeşitli âyetlerde(6) geçen الْفَق۪ير/ فَق۪ير fakîr/el-fakîr sözcüğü “fakir”, “muhtaç” gibi anlamlara gelmektedir. Bu ifadeler “müzmin hasta” veya “dilenen fakir” yahut “sıkıntıya düşmüş, zor durumdaki çaresiz kişi” şeklinde izah edilmektedir.

Bu âyette yer alan مِنْهَا minhâ ifadesindeki مِنْ min edatı bazıyet yani “bir kısmı” manasına gelmekte, dolayısıyla kesilen hayvanların her tarafının değil de sadece bir kısmının kurban sahipleri tarafndan yenmesini, geri kalan büyük çoğunluğun ise muhtaç fakirlere verilmesi gerektiğini manaya katmaktadır.

Buradaki emri “farz” diye yorumlayan alimlerimiz, maksadı Mekkeli müşriklerin hac zamanında kurban kestiklerinde fakirleri beğenmeyip o etlerden yememeleri nedeniyle onların yaptıklarına muhalif olunsun diye bir zorunluluk manasında yorumlamışlardır. Anlaşılıyor ki bu âyetin indirildiği dönemde hacda kesilen kurbandan yenmemesi şeklindeki bir uygulamanın yanlışlığına dikkat çekilmiş olmaktadır.

ıv. Görevlerin Yerine Getirilmesi

ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَت۪يقِ “(Hacca gidenler bundan) sonra kirlerini gidersinler; adaklarını (görevlerini) yerine getirsinler ve o Eski Ev’i (Kâbe’yi) tavaf etsinler!”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ليَقْضُوا liyakdû emri “gidersinler”; تَفَثَهُمْ tefesehum tamlaması “onların kirlerini”; وَلْيُوفُوا ve’lyûfû emri “ve yerine getirsinler”; نُذُورَهُمْ nüzûrahum tamlaması “onların adaklarını”; وَلْيَطَّوَّفُوا ve’lyattavvefû emri “ve tavaf etsinler”; بِالْبَيْتِ الْعَت۪يقِ bi’l-beyti’l-‘atîkı tamlaması ise “Eski Ev’i, Kâbe’yi” demektir.

Burada Kâbe’yi tavaftan önce emredilen çok önemli iki görev daha gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ “(Hacca gidenler bundan) sonra kirlerini gidersinler!” Yüce Allah hacdaki kurban kesme olayını ve etlerinin ne yapılması gerektiğini beyan ettikten sonra, Kâbe’yi tavafın öncesinde genel manada bir vücut temizliği yapılması gerektiğini de hükme bağlamaktadır. Bu çerçevede kirlerini gidermelerini beyan ederken kullanılan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَفَث tefes kelimesi “saç”, “bıyık”, “tırnak”, “kir” vs. şeyler manasına gelmekte ve âyette bu türden vücut temizliklerinin yapılması gerektiği ifade edilmiş olmaktadır.

Bazı müfessirlerimiz, buradaki ليَقْضُوا تَفَثَهُمْ liyakdû tefesehum emrini “menâsiki yani hac dolayısıyla yapmaları gereken ibadetleri yerine getirmeleri” şeklinde yorumlamaktadır.(7) Daha başka müfessirlerimiz buradaki maksadı “hac ihramı esnasındaki bilinen yasakların artık sona erdirilmesi” olarak izah etmişlerdir. Hac pratiklerine bakıldığında burada sözü edilen uygulamanın daha çok vücut temizliği olarak kabul edilmesi gerektiği anlaşılsa da diğer görüşün de hatırı sayılır bir yorum olduğunu belirtmek durumundayız. Zira maddî-manevî her türlü kirden temizlenmek Yüce Allah’ın emridir.

2.وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ “adaklarını (görevlerini) yerine getirsinler!” Yüce Allah burada hac yapanlara tavaf öncesi bir hatırlatmada daha bulunmakta ve “hacıların varsa adaklarını yerine getirmeleri gerektiğini” hükme bağlamaktadır.(8) Esasında buradaki emri sadece bilinen manada “adakların yerine getirilmesi” şeklinde değil de “hacla ilgili yapılması gereken yükümlülüklerin tamamını yerine getirmek şeklinde” anlamak çok daha isabetli olsa gerektir. Bir anlamda kurban kesilip genel manada vücut temizliği yapıldıktan sonra, tam anlamıyla arınmış olabilmek için görevleri yapmış olmanın dışında, adanmış birtakım görevler varsa onların da yerine getirilmesi gerektiği ifade edilmiş olmaktadır.

3. وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَت۪يقِ “O Eski Ev’i (Kâbe’yi) tavaf etsinler!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde hacda kesilecek kurban, onun etlerinin nasıl değerlendirilmesi gerektiği, vücut kirlerinin giderilmesi, ihram yasaklarının kalkması, hac görevlerinin ve varsa adakların yerine getirilmesinin ardından, الْعَت۪يق el-‘atîk denen “Evi”nin tavaf edilmesini emretmektedir. Bir kez de Hacc 22/33. âyette geçen el-beytü’l-‘atîk tamlaması “Eski Ev”, “eski Mabed”,(9) “saygın ev” gibi anlamlar içermekte ve Kâbe için kullanılmaktadır.

Âyette geçen الْعَت۪يق el-‘atîk kelimesi “eski” manasına gelmektedir; çünkü Âl-i İmrân 3/96’ya göre, insanlar için ilk kurulmuş ev, mabed Bekke’de yani Mekke’de olandır. Bu görüş Hasan el-Basrî’ye aittir. Bu kelime “zorbaların tasallutundan kurtarılmış, azat edilmiş” manasına da gelmektedir. Çünkü Yüce Allah orayı yıkmak için yola çıkan nice zorbaları engellemiştir. Bu, İbn Abbas ve İbn Zübeyr’in görüşüdür. Bunlar, Hz. Peygamber'in “Ebrehe oraya yöneldiğinde başına gelen geldi” dediğini rivayet etmişlerdir.

Bu kelime Kâbe’nin mülk edinilememesi manasındaki halini de ifade edebilir ki bu da vakaya uygundur. Dahası, oranın kaybolmaktan kurtarılması manası da zikredilmektedir. Nihayetinde söz konusu kelimenin “iyi, güzel, şerefli” manası da vardır ki Mescid-i Harâm tamlamasındaki el-harâm kelimesinin verdiği “muhterem, saygın” anlamıyla bu anlam aynı noktada buluşmaktadır.(10)

b) Şirkten Uzak Durma Gerekliliği ve Semboller

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde durumun böyle olduğunu, her kim Allah’ın prensiplerine saygı gösterirse, bunun Rabbinin katında kendisi için daha hayırlı olacağını, haram olduğu bildirilenlerin dışında kalan hayvanların helâl kılındığını, o halde pisliklerden yani putlardan ve yalan sözden sakınılması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, Yüce Allah’a ortak koşmaksızın hanifler olmaları gerektiği, zira her kim Allah’a ortak koşarsa sanki gökten düşüp (parçalanmış) da kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibi olacağı, sonrasında her kim de Allah’ın sembollerine saygı gösterirse, muhakkak ki bunun kalplerin duyarlılığından olduğu, hac prensiplerinde insanlar için belli bir süreye kadar birtakım yararlar bulunduğu, sonra bunların varacakları yerin Kâbe’ye kadar ulaşacağı ifade edilmektedir.

ı. Putlardan Uzaklaşılması

ذٰلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللّٰهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّه۪ وَاُحِلَّتْ لَكُمُ الْاَنْعَامُ اِلَّا مَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْاَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ “İşte böyle. Kim Allah’ın saygın kıldığı şeyleri yüceltirse, bu, Rabbinin katında kendisi için hayırlı olandır. (Haram olduğu) size tilâvet edilen (okunup aktarılan)ların dışında kalan hayvanlar size helal kılınmıştır. Putlardan oluşan pislikten kaçının; yalan sözden de kaçının!”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte durum bu”; وَمَنْ يُعَظِّمْ ve men yu‘azzım ifadesi “her kim saygı gösterirse”; حُرُمَاتِ اللّٰهِ hurumâtillâhi tamlaması “Allah’ın yasaklarına, saygın kıldığı şeylere”; فَهُوَ fe huve zamiri “o (saygı)”; خَيْر hayrun kelimesi “hayırlıdır, hayırlı olandır”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; عِنْدَ رَبِّه۪ ‘ınde rabbihî ifadesi “onun Rabbinin katında”; وَاُحِلَّتْ ve uhıllet edilgen fiili “ve helal kılınmıştır”; لَكُم leküm ifadesi “size, sizin için”; الْاَنْعَام el-en‘âmu kelimesi “hayvanlar”;اِلَّا مَا يُتْلٰى illâ mâ yütlâ istisnası “tilavet edilen dışında, okunan, aktarılanlar hariç”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَاجْتَنِبُوا fectenibû emri “kaçının”; الرِّجْس er-ricse kelimesi “pis şeylerden”; مِنَ الْاَوْثَانِ mine’l-evsâni kelimesi “putlardan”; وَاجْتَنِبُوا vectenibû emri “ve yine kaçının”; قَوْلَ الزُّورِ kavle’z-zûri tamlaması ise “yalan sözden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın saygın kıldığı şeylere itibar etmenin hayırlı olacağı, haram olduğu bildirilenler hariç diğer evcil hayvanların helal kılındığı ve pis şeylerden kaçınılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللّٰهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّه۪ “İşte böyle. Kim Allah’ın saygın kıldığı şeyleri yüceltirse, bu, Rabbinin katında kendisi için hayırlı olandır.” Yüce Allah hacca dair en önemli hususları bu şekilde beyan ettikten sonra, bu âyette durumun aktarılan şekilde olduğunu, saygın kıldığı şeyleri yüceltenlere bu davranışlarının gerçek manada hayırlı olduğunu ifade etmektedir. Âyetin başındaki ذٰلِكَ zâlike kelimesi Zemahşerî’nin de dediği gibi “işte durum bu” manasına gelmektedir.

Âyette geçen حُرُمَاتِ اللّٰهِ hurumâtillâhi tamlaması “Allah’ın yasakları” manasına alınsa da esasında maksadın “Allah’ın hürmet ve ihtimam gerektiren bütün emirleri veya prensipleri”, “Allah tarafından saygın kılınan ilahi ilkeler” şeklinde anlaşılması gerekmektedir.(11) Çünkü hacca dair dile getirilen hususlar sadece yapılmaması gereken haramlardan ibaret değil, bunlara ilave olarak çeşitli emirler ve prensipler de söz konusudur.

Durum böyle olunca, ilgili tamlamayı “Allah’ın saygın kıldığı hükümler” şeklinde yorumlamak çok daha doğru olsa gerektir. Dahası, bu tamlamanın öncesinde yer alan يُعَظِّمْ yu‘azzım fiili de “saygı göstermek”, “gerekeni layıkıyla yapmak” manasına geldiği için, maksat çok daha belirgin bir şekilde anlaşılmaktadır. İşte âyette, bağlam gereği olarak Yüce Allah’ın hac ibadetine dair belirlediği ilahi prensiplere gereken önemin verilmesi durumunda bunun yapanları için Allah katında çok daha hayırlı olacağına özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır.

2.وَاُحِلَّتْ لَكُمُ الْاَنْعَامُ اِلَّا مَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ “(Haram olduğu) size tilâvet edilen (okunup aktarılan)ların dışında kalan hayvanlar size helal kılınmıştır.” Âyette geçen يُتْلٰى yütlâ edilgen fiili bilinen anlamda “okunmak” değil de daha çok karşıdakine “aktarılmak” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah muhataplarına Hz. Peygamber tarafından tilavet edilen, yani okunup aktarılanlar dışındaki bütün evcil hayvanların kendilerine helal kılındığını beyan etmektedir. Burada insanlara haram kılındığı aktarılan hayvanlar hakkında Bakara 2/173, Mâide 5/3, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te bilgi verilmekte ve bunların yenmemesi gerektiğine dair özellikle beyanlara yer verilmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde de görüleceği üzere, Yüce Allah’ın zikrettiği hayvanlar dışında kalanlar insanlara helal kılınmıştır ki bu helalleri insanlara haram olarak sunmak Allah’a iftira tehlikesi doğuracağı için bundan özellikle ve behemehal uzak durulmalıdır. Böylece Kur’ân’da haram kılındığı belirlenen şeylerin dışında kalanların özünde helal ve meşru olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

3. فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْاَوْثَانِ وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ “Putlardan oluşan pislikten kaçının; yalan sözden de kaçının!” Yüce Allah haram olduğunu belirttiği hayvanların dışındaki diğer hayvanların helal kılındığını beyan ettikten sonra, artık Mekkeli müşrikler özelinde ancak evrensel manada bütün putperestlere seslenmekte, hepsi de pis olan putlardan kaçınılması gerektiğini, ayrıca yalan sözden de uzaklaşılmasının zorunlu olduğunu ortaya koymaktadır.

Âyette yer alan اجْتَنِبُوا ictenibû emirleri mutlak anlamda “kaçınmak” manasını vermekte, الرِّجْس er-rics kelimesi ise yine mutlak anlamda “bütün pis şeyleri” içermektedir. Buna ilave olarak, ayrıca الْاَوْثَان el-evsân denen “putlar”ın ve قَوْلَ الزُّورِ kavle’z-zûr yani “yalan söz”ün zikredilmesinin muhtemel sebebi, muhatapların putperestlikleri ve yalanla içiçe bir hayat yaşamaları olarak belirlenebilir.

Konuya biraz daha yakından bakıldığında, bir sonraki âyetin de işaretiyle müşriklerin Yüce Allah’a ortak isnatları ve O’nun kızlarının bulunduğunu düşünmeleri en büyük yalan olarak görülecektir. Dahası, Nahl 16/116’da da belirtildiği gibi, dini hükümlerden kendi kafalarına göre helal ve haram belirlemeleri de Yüce Allah’a yalan isnat etmeleri de âyette kaçınılması emredilen “yalan sözler” kapsamında yer almaktadır.(12)

Mekkeli müşrikler de Medine’dekiler de aynı şekilde putperest bir gidişata sahip oldukları yani bu en büyük yalanı hayat tarzına dönüştürdükleri için, Yüce Allah onların şahsında bütün putperestlerin bu korkunç hatadan uzaklaşmalarını, diğerlerinin de buna bulaşmamalarını istemektedir.

ıı. Şirkin Benzetildiği Şeyler

حُنَفَآءَ لِلّٰهِ غَيْرَ مُشْرِك۪ينَ بِه۪ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَكَاَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَآءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ اَوْ تَهْو۪ي بِهِ الرّ۪يحُ ف۪ي مَكَانٍ سَح۪يقٍ “Kendisine ortak koşmaksızın Allah için hanîfler (Allah’ı birleyenler) olarak (yaşayın)! Kim Allah’a ortak koşarsa, sanki o gökten düşüp kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibidir.”

Âyetteki حُنَفَآءَ hunefâe kelimesi “birleyiciler olarak”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ı”; غَيْرَ مُشْرِك۪ينَ ۪ ğayra müşrikine ifadesi “ortak koşmadan, ortak koşanların dışında”; بِه bihî ifadesi “O’na”; وَمَنْ يُشْرِكْ ve men yüşrik ifadesi “ve her kim ortak koşarsa”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; فَكَاَنَّمَا خَرَّ fe kennemâ harra ifadesi “sanki düşer gibi olur”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yüksekten”;فَتَخْطَفُهُ fe tahtafuhû fiili “ve onu kapıp götürür”; الطَّيْر et-tayru kelimesi “kuş”;اَوْ تَهْو۪ي ev tehvî fiili “veya sürükler”; بِهِ bihî ifadesi “onu”; الرّ۪يح er-rîhu kelimesi “rüzgar”; ف۪ي مَكَانٍ سَح۪يقٍ fî mekânin sahîkın tamlaması ise “uzak bir yere doğru” demektir.

Burada şirkten uzak yaşamanın önemine dair çok önemli iki benzetme gündeme getirilmektedir.

1.حُنَفَآءَ لِلّٰهِ غَيْرَ مُشْرِك۪ينَ بِه۪ “Kendisine ortak koşmaksızın Allah için hanîfler (Allah’ı birleyenler) olarak (yaşayın)!” Yüce Allah önceki âyette putlardan ve yalandan kaçınılması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette de hiçbir şeyi O’na ortak koşmayacak şekilde Allah’ı birleyenler olmaları gerektiğini muhataplarından istemektedir.

Âyette geçen حُنَفَآء hunefâe kelimesi hanîf kelimesinin çoğuludur ve sözlükte “sapıklıktan istikamete, çarpıklıktan doğruluğa meyletmek” manasına gelirken, kavram olarak da “bâtıl şeylerden yüz çevirip Allah’a yönelmek”, “Allah’ı birlemek”, “O’nu bir olarak tanımak” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelime, “doğru asla yönelmek, doğru ve saf inanç”(13) anlamıyla hanîf şeklinde tekil olarak çeşitli âyetlerde(14) geçmektedir. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Beyyine 98/5’te de olduğu gibi hunefâ’ kalıbında çoğul olarak yer almaktadır.

Haniflik, tevhidi tanımlamak üzere Hz. İbrahim’e kadar ulaştırılan arı-duru yolun adıdır. Hanîf olunmadan tevhide ulaşılamaz; çünkü hanifliğe inanmayan kişi muvahhid olamaz. Haniflik, İbrâhîmî sistemin eskimez tevhid çizgisinin olmazsa olmazıdır. Bu nedenlerle, Yüce Allah’a kulluk, dini sadece O’na ait kılıp, sadece O’na yönelmekle mümkün olabilmektedir. İşte Yüce Allah böyle bir duruş ortaya koymaları için muhataplarını uyarmakta ve hiçbir şeyi kendisine ortak koşmayarak, Allah’ı birleyici insanlar olmalarını istemektedir.

2. وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَكَاَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَآءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ اَوْ تَهْو۪ي بِهِ الرّ۪يحُ ف۪ي مَكَانٍ سَح۪يقٍ “Kim Allah’a ortak koşarsa, sanki o gökten düşüp kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibidir.” Yüce Allah kendisine ortak koşulmasını bu âyette iki şeye benzetmekte, bu şekilde şirkin ne kadar korkunç bir inanç bozukluğu olduğunu ortaya koymak istemektedir.

a) وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَكَاَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَآءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ “Kim Allah’a ortak koşarsa, sanki o, gökten düşüp (parçalanmış) da kendisini kuş kapıyor gibidir.” Yüce Allah müşrikleri gökten aşağıya doğru düşmüş olan ve kuşların kapıp götürdüğü bir nesneye benzetmektedir.

Yukarılardan aşağılara düşmekte olan veya düşmüş olan cesetleri nasıl ki akbabalar kapıp götürürler, bilinmez bir mekana sürükler ve akıbetleri tam bir meçhule doğru giderse, şirke bulaşanların akıbeti de aynı şekilde korkunç bir sona doğru hızlı bir şekilde ilerliyor demektir. Gökten aşağıya dönüş nasıl ki korkunç bir hız içeriyorsa, şirke bulaşmak da aynı şekilde korkunç bir hızla hak ve hakikatten, bir anlamda tevhidden uzaklaşmayı ifade etse gerektir.

b) اَوْ تَهْو۪ي بِهِ الرّ۪يحُ ف۪ي مَكَانٍ سَح۪يقٍ “Veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor (gibidir).” Yüce Allah şirk denen inanç sapkınlığını bu defa “rüzgarın uzak bir mekana savurduğu nesneye” de benzetmektedir ki korkunç fırtına veya kasırgalarda, korkunç bir görüntü veren şiddetli kasırga ve hortumlarda nesnelerin nasıl bir hal aldığı, nerelere savrulduğu herkesin bildiği bir gerçektir.

İşte Yüce Allah kendisine ortak koşanların aslında nereye gittiği veya nerelere götürüldüğü belli olmayan, hatta izinin sürülüp akıbetinin bilinmesi mümkün olamayan bir nesne gibi ortalıklara saçıldığını, savrulup kaybolduğu gerçeğini gözler önüne sermektedir. Böylece şirk denen korkunç sapmanın insanları nerelere götüreceğini, onları nasıl perişan bir hale getireceğini beyan etmektedir.

Kâfirlerin yapıp ettikleriyle ilgili olması bakımından şu üç âyeti burada hatırlatmakta yarar vardır:

İbrâhîm 14/18: “Rablerini inkâr edenlerin durumu, amelleri fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu küle benzer. Kazandıklarından hiçbir şeye güç yetiremezler (hiçbir şey elde edemezler). İyiden iyiye sapıtma işte budur bu.”

Nûr 24/39: “İnkâr edenlere gelince, onların amelleri, ıssız çöllerdeki serap gibidir ki susayan onu su zanneder. Nihayet ona (olduğunu sandığı suyun yanına) vardığında herhangi bir şey bulamamış, (üstelik) yanıbaşında Allah’ı bulmuş (olacak)tır ki O da onun hesabını tastamam görmüş (olacak)tır. Allah hesabı çok hızlı olandır.”

Nûr 24/40: “Yahut (o kâfirlerin davranışları) çok derin bir denizdeki (okyanustaki) yoğun karanlıklar gibidir; (öyle) ki, onu dalga üstüne dalga kuşatıyor; üstünde de (bir) bulut. Birbiri üstüne karanlıklar. (İnsan), elini çıkar(ıp uzatıp bak)sa, neredeyse onu dahi göremez. Allah bir kimseye nûr (ışık) vermemişse, artık o kimsenin hiçbir nûru (ışığı) olmaz.”

Ayrıca inkârcıların dünyadaki harcamalarıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/117’de bu konuda çok önemli bir bilgi verilmektedir: “Onların, bu dünya hayatında yapmakta oldukları harcamaların durumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavurucu bir rüzgârın durumu gibidir. Onlara Allah zulmetmedi; fakat onlar kendilerine zulmediyorlar.” Bu arada Ahkâf 46/20’de bu gibilerin dünyada yaptıklarının karşılığını dünyada aldıkları, bu yüzden mahşere herhangi bir şey kalmadığı bildirilmektedir. Muhammed 47/1, 9, 28, 32’de de inkarcıların amellerinin çeşitli nedenlerle silinip gideceği beyan edilmektedir.

Şirk koşanlar şunu özellikle bilmelidir: Müşrikler kendileriyle Yüce Allah’ın arasına koydukları putların, tıpkı bir rüzgarın kapıp savurduğu şeylerden haberdar olmaması gibi veya gökten aşağıya doğru düşüp de avlarını kapıp götüren, ancak onların durumundan haberdar olamayan akbabalar gibi kendilerinden kesinlikle haberdar olamayacaklar, onları derin ve korkunç bir çaresizliğe terk edecekler, mahşerde hiçbir şekilde kendilerini sahiplenemeyeceklerdir.

Şirk koşmak, aslında çaresizliğe yelken açmaktır. Şirk koşmak, kendini yukarılardan aşağılara düşürmektir. Şirk koşmak, Yüce Allah’ın insanı çıkardığı ahsen-i takvîm denen “en güzel kıvam”dan esfele sâfilîn denen “aşağıların aşağısı”na inmektir. Şirk koşmak, esip duran, önüne geleni etrafa saçıp savuran, hiçbir şekilde arzu edilen menzile taşımayan, aksine uzak mekanlara sürükleyen korkunç bir kasırganın alıp götürdüğü meçhule yelken açmaktır.

ııı. Sembollere Saygı-Takva İlişkisi

ذٰلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَآئِرَ اللّٰهِ فَاِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ “İşte böyle. Kim Allah’ın sembollerini yüceltirse, şüphesiz ki bu kalplerin takvâsından (duyarlılığından)dır.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike “işte böyle”; وَمَنْ يُعَظِّمْ ve men yu‘azzım ifadesi “her kim yüceltirse, saygı gösterirse”; شَعَآئِرَ اللّٰهِ şe‘âirallâhi tamlaması “Allah’ın sembollerine”; فَاِنَّهَا fe innehâ ifadesi “muhakkak ki bu (davranış)”; مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ min takve’l-kulûbi tamlaması ise “kalplerin takvasındandır, duyarlılığındandır” demektir.

Burada Yüce Allah’ın sembollerine saygı duymanın gereği ve önemi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah hacla ilgili beyanlarından ve şirkten uzak bir şekilde kendisine kulluk edilmesine dair esasları hatırlatmasından sonra, durumun bu şekilde olduğunu ifade etmekte, şe‘âir dediği “değerler”ine saygı gösterenlerin bu tavrının kalplerin duyarlılıklarından olduğunu dile getirmektedir.

Hacc 22/30. âyette de geçen يُعَظِّمْ yu‘azzım fiili “saygı göstermek”, “gerekeni layıkıyla yapmak” manasına geldiği için onun belirlediği şiarlara saygı gösterilmesi gerektiğini hatırlatmaktadır. Bu arada Kur’ân’da dört kez geçen شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullah tamlaması, Bakara 2/158’de “Safâ ve Merve”, Mâide 5/2’de genelde “Allah’ın sembolleştirdiği değerler”, Hacc 22/36’da ise “kurbanlık develer” için kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise konu hacla ilgili olduğu için maksadı “hacla ilgili prensipler” şeklinde anlayabiliriz.

Bazı alimlerimiz bu kavramdan maksadı “her ibadet”, “hac menasiki (haccın gerekleri)”, “hedy yani kurbanlık hayvanlar” şeklinde yorumlamışlardır ki شَعَآئِر şe‘âir kelimesi şe‘îrah kelimesinin çoğuludur ve “kendisiyle bir şeyin tanınıp seçildiği alametler, nişanlar” manasına gelmektedir.(15) Buradan hareketle, konuyu Hacc 22/30. âyetteki mesaja uygun olacak şekilde söz konusu tamlamayı özelde hacla ilgili prensipler ve oradaki mekanlar olarak, genelde Yüce Allah’ın sembolleştirdiği bütün değerler şeklinde kabul etmek daha kapsayıcı bir mana oluşturacaktır.

İşte Yüce Allah bu şekilde beyan ettiği değerlerini, sembollerini gerektiği gibi önemseyen, onlara derin ve gerekli saygıyı gösteren kişilerin bu davranışının kalplerin samimi kulluk bilincinin bir sonucu ve göstergesi olduğunu ifade etmektedir. “Kalplerin takvâsı” ifadesi, “kalplerdeki Allah bilinci, Allah duyarlılığı manasında derin bir farkındalık” manasına gelmektedir. Böyle davrananlar elbette bunun karşılığını Yüce Allah’ın huzurunda fazlasıyla alacaklardır.

ıv. Başka Bazı Yararlar

لَكُمْ ف۪يهَا مَنَافِعُ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَآ اِلَى الْبَيْتِ الْعَت۪يقِ “Onlarda (hac hükümlerinde) sizin için belirli bir süreye kadar birtakım yararlar vardır. Sonra bunların varacakları yer, o Eski Ev’e (Kâbe’ye) kadardır.”

Âyetteki لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onlarda”; مَنَافِع menâfı‘u kelimesi “yararlar”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş bir süreye kadar”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; مَحِلُّهَا mehıllühâ tamlaması “onun varacağı yer”; اِلَى الْبَيْتِ الْعَت۪يقِ ile’l-beyti’l-‘atîkı tamlaması ise “eski eve, Kâbe’ye(dir)” demektir.

Burada dini değerlere sadakatin bütün hayatı kuşatacak bir zamana yayılmasıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette dikkat çektiği sembollerinde belli bir süreye kadar pek çok menfaat yani yarar bulunduğunu, sonrasında ise onların varıp duracağı yerin Eski Ev yani Kâbe olduğunu beyan etmektedir. Burada sözü edilen menfaatlerin neyle ilgili olduğu konusu önemlidir. Çünkü âyette geçen ف۪يهَا fîhâ ifadesindeki هَا hâ zamiri önceki âyette yer alan şe‘âirullâh tamlamasını görmektedir.

Eğer شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullâh tamlaması yani “Yüce Allah’ın sembolleştirdiği değerler”i hacda kesilen kurbanlar manasına geliyorsa, o zaman onlarda belli bir süreye kadar bulunan menfaatler süt, et, kıl, binek olmaları vs. şeklinde yorumlanabilir; ayrıca kurbanların varacakları yer olan الْبَيْت الْعَت۪يق el-beytü’l-‘atîk yani “Eski Ev”den maksat da Kâbe’dir. Bu tamlamanın Kâbe manasına geldiğini Hacc 22/29’da dile getirmiştik.

Biz önceki âyette geçen شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullâh “Yüce Allah’ın sembolleştirdiği değerler” tamlamasını genelde haccın bütün prensipleri şeklinde kabul ettiğimize göre, burada sözü edilen مَنَافِع menâfi‘ denilen “faydalar”ın kapsamında elbette içinde kurbanlıkların da bulunduğu, ancak bunlarla sınırlı olmayan pek çok yarardan söz edilebilir. Bu çerçevede Yüce Allah’ın hacda yapılmasını emrettiği bütün uygulamaların kişilerin yararına sonuçlar doğuracağı, bunun belli bir süreye kadar devam edeceği, nihayetinde bu hükümlerin Eski Ev’de sona ereceği ifade edilmiş olur.

Önceki âyette geçen شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullâh “Yüce Allah’ın sembolleştirdiği değerler” tamlamasını eğer “bütün dini semboller” şeklinde anlarsak, o zaman bu değerlere sadakatin hayatın sonuna kadar sürmesinin istendiği, sonuçta bu duyarlılıkların insanları en mukaddes ev olan “Yüce Allah’ın rızası”na mazhar kılacağı yorumu da elbette yapılabilir.

Bu âyetle ilgili olarak şu değerlendirmeyi burada aktarmak istemekteyiz:

“Min ve ilâ edatları, bir şeyin çıkış ve varış noktalarını gösterirler. Çıkış noktası ‘müminin kalbindeki sorumluluk bilinci’ olan hac ibadetini oluşturan sembollerin gösterdiği güzergâhı izle- yen herkesin varıp duracağı nokta (mahıll), Allah karşısındaki acziyet ve kulluğunu simgeleyen, dolayısıyla tevhid akidesini sembolize eden Kâbe’dir. Kökü insanın yüreğinde olan Allah’a karşı borçluluk bilinci, sahibini yeryüzünün kalbi olan Kâbe’ye doğru yöneltir.”

“Mahıll, “açtı, çözdü” ve oradan “yükü indirdi” anlamındaki halle kökünden türetilir (Mekâyîs). Mahıll ismi, hem mastar olarak “varış noktası belli olan bir güzergâh”, hem de varış “zamanı” ve “yeri” anlamlarına gelir. Buna göre, yürekten çıkıp zamanda ve mekânda özgürlüğü keşfetmek için girişilen eyleme delâlet eder. Bu, aynı zamanda hac ibadetinin kapsamlı bir tanımını da ele vermektedir.”(16)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 391; İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, V, 423.
• 2 - Mâide 5/90.
  • Mâide 5/90
• 3 - Mukâtil b. Süleyman, Tefsîr, 381; Semerkandî, age., II, 391.
• 4 - İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, V, 423-424;
• 5 - Semerkandî, age., II, 392.
• 6 - Âli-i İmrân 3/181; Nisâ’ 4/6, 135; Hacc 22/28; Kasas 28/24.
  • Âl-i İmrân 3/181 Nisâ 4/6 Nisâ 4/135 Hacc 22/28 Kasas 28/24
• 7 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, s. 381; Semerkandî, age., II, 392. 8 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, s. 381.
• 9 - Semerkandî, age., II, 392.
• 10 - Zemahşerî, age., III, 153; Râzî, age., XXIII, 34.
• 11 - Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 424.
• 12 - Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 425.
• 13 - Semerkandî, age., II, 139. 14 - Bakara 2/135; Âl-i İmrân 3/67, 95; Nisâ’ 4/125; En‘âm 6/79, 161; Yûnus 10/105; Nahl 16/120, 123; Rûm 30/30.
  • Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 En‘âm 6/79 En‘âm 6/161 Yûnus 10/105 Nahl 16/120 Nahl 16/123 Rûm 30/30
• 15 - Semerkandî, age., II, 394.
• 16 - İslâmoğlu, age., s. 647’de 2. not.