Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 24-41. âyetlerinde Hz. Musa’nın kıssasına dair başka bilgiler vermekte, konuyu tebliğ için Firavun’a göndermesine getirmektedir. Bunun üzerine Hz. Musa daha önceki bir olay nedeniyle içinin daraldığını beyan ederek kardeşinin de ona yardımcı verilmesini isteyerek dua ve niyazda bulunmaktadır.

Ardından Yüce Allah onun duasını kabul ettiğini ve daha önce de kendisine benzer iyiliklerde bulunduğunu ifade ederek, bebekliğinde yaşadığı ve annesiyle kız kardeşinin de içinde bulunduğu bir olayı detaylı bir şekilde gündeme getirmektedir.

a) Hz. Musa’nın Risaleti ve Duası

Yüce Allah, sûrenin 24-37. âyetlerinde Hz. Musa’yı azgın Firavun’a gönderdiğini, bunun üzerine Hz. Musa’nın bir niyazda bulunduğunu hatırlatmaktadır. Hz. Musa gönlünün ferahlatılmasını, işinin kolaylaştırılmasını, dilinden düğümün çözülmesini, böylece sözlerinin daha iyi anlaşılmasını, ailesinden kardeşi Harun’un ona yardımcı verilmesini, onunla arkasının kuvvetlendirilmesini, işine ortak kılınmasını, böylece daha çok tesbih ve zikir yapabileceklerini, durumu “Allah’ın gördüğünü” duasının konusu edinmiştir. Sonunda Yüce Allah duasını kabul etmiş ve daha önceki bir başka ikramını kendisine hatırlatmıştır.

ı. Azgın Firavun’a Gönderilmesi

اِذْهَبْ اِلٰى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغٰى “(Allah şöyle demişti): Firavun’a git! O iyice azdı.”

Âyetteki اِذْهَبْ izheb emri “git”;اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir’avne sözcüğü “Firavun’a”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; طَغٰى tağâ fiili ise “azgınlık gösterdi, haddi aştı” demektir.

Burada Hz. Musa’ya yönelik tebliğle ilgili bir emir gündeme getirilmektedir.

Nâzi‘ât 79/18’de aynısı ve Tâhâ 20/43’te benzeri geçen bu ifade, Firavun’un azgınlaştığına dikkat çekmekte ve ona hakikati tebliğ görevinin Hz. Musa’ya ve kardeşi Hz. Harun’a verildiğini göstermektedir. Firavun’un azgınlığı noktasında İsrailoğullarına yaptığı haksızlıklar,(1) erkek çocuklarını öldürtmesi,(2) ülkelerini ve iktidarlarını kaybetmelerine sebep olması, kavmini bölüp parçalaması, onları güçsüz hale getirmesi,(3) kavmini küçümsemesi ve onları kendine boyun eğer hale getirmesi,(4) sihirbazların tevbe etmesine karşılık onlara ölüm tehditleri savurması(5) gibi pek çok şey söylenebilir. Ancak ilâhlık iddiasında bulunması azgınlığın son noktasıdır. Bu konuda üç âyeti özellikle hatırlatmak gerekmektedir:

“(Firavun şöyle demişti: Ey Musa), eğer benden başka ilah edinirsen seni mutlaka hapse atılanlardan yaparım.”(6)

“Firavun şöyle demişti: Ey ileri gelenler! Sizin için benden başka hiçbir ilâh tanımıyorum. Ey Hâmân! Haydi, benim için çamur üzerine bir ateş yak (tuğla imal et); bana bir kule yap ki Musa’nın ilahına ulaşayım; ama Musa’nın yalan söyleyenlerden olduğunu sanıyorum.”(7)

“(O ise) hemen yalanlamış ve isyan etmişti. Sonra (inkâr için) olanca çabasını göstererek arkasını dönmüştü. Derhal (adamlarını) toplamış ve (onlara) şöyle seslenmişti: Ben, sizin Rabbinizim! En yüce benim.”(8)

İnsanlık tarihi boyunca hak ve hakikat düşmanları peygamberlere ve ilâhî mesajlara karşı son derece olumsuz bir tavır içerisine girmişler, her türlü azgınlık yapıp saldırılar düzenlemişlerdi. Ancak hiçbir zaman hiçbir mahlûk kendisinin ilâh olduğunu iddia edecek bir densizlik yapmamıştı. Bu noktada Firavun’un neden azgınlıkla anıldığını anlamakta herhangi bir zorluk yoktur. Hz. Musa’ya, Firavun’a sunmak üzere “en büyük mucizenin gösterilmesi”nin nedeni de bu olsa gerektir. En büyük azgınlığa sahip olan Firavun’a karşı en büyük mucizenin gösterilmesi bu hikmetin sonucu olarak görülmelidir.

“Firavun’a git” demek, “Git ve onu Allah’ı birlemeye, O’na itaat etmeye ve İslâm’a davet et” demektir.(9) Hz. Musa elbette döneminin bütün insanlarına gönderilmiş olmasına rağmen, özellikle Firavun’un zikredilme sebebi, ilâhlık taslaması, büyüklenmesi ve çevresindekilerce tâbî olunan kişi mesabesinde bulunmasıydı.(10) Ona yönelik hitabın muhatabı elbette çevresindeki bütün inkârcılar olarak düşünülmelidir.

Bu arada âyetteki emirاِذْهَبْ izheb, yani “git” şeklinde olduğu için, tebliğde faaliyete geçmenin, gerektiğinde muhatapların ayağına gitmenin yararlı olduğu mesajı elde edilmelidir. Bir peygamber sadece durduğu yerde ve bulunduğu ortamda değil, insanların yoğun olduğu ortamlara da gitmelidir. Müddessir 74/2’de de beyan edildiği gibi, risalet kurumu durağanlığı ve hakkına razı olmayı değil, harekete geçmeyi ve kendisini görevine adamayı zorunlu kılan aktif bir kurumdur. İşte Hz. Musa’ya yönelik emir de bu görevin faaliyete geçirilmesi gerektiğini ortaya koyan bir istekten oluşmaktadır.

Duanın devam eden kısmında yer alan yefkahû fiilinin çoğul getirilmesi maksadın bütün inkârcı muhataplar olduğunun bir delilidir. Bir başka delil ise Şu‘arâ’ 26/10-11’de şu şekildedir: “Hani Rabbin, Musa’ya, ‘Zalimler güruhuna, yani Firavun’un kavmine git. Hâlâ (kötülüklerden ve bunun sonucunda başlarına gelecekten) sakınmayacaklar mı?’ diye seslenmişti.”

ıı. Duasının İlk Cümleleri

قَالَ رَبِّ اشْرَحْ ل۪ي صَدْر۪ي وَيَسِّرْ ل۪يٓ اَمْر۪ي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَان۪ي يَفْقَهُوا قَوْل۪ي “(Musa ise) şöyle dua etmişti: Rabbim! Benim için yüreğime genişlik ver! İşimi bana kolaylaştır! Dilimden bağı çöz ki sözümü anlasınlar.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اشْرَحْ işrah duası “aç, genişlet”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; صَدْر۪ي sadrî tamlaması “benim göğsümü”; وَيَسِّرْ ve yessir duası “ve kolaylaştır”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; اَمْر۪ي emrî tamlaması “benim işimi”; وَاحْلُلْ vahlül duası “ve çöz”; عُقْدَةً ‘ukdeten kelimesi “düğümü”;مِنْ لِسَان۪ي min lisânî tamlaması “benim dilimden ki”; يَفْقَهُوا yefkahû fiili “anlasınlar (diye)”; قَوْل۪ي kavlî tamlaması ise “benim sözümü” demektir.

Burada Firavun’a tebliğ için gönderilme emrinin peşinden Hz. Musa’nın Yüce Allah’a yaptığı dua ve dilindeki düğümün çözülmesi isteğinin gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Bu bağlamda Hz. Musa’nın Yüce Allah’tan istediği “altı” husus sırasıyla ele alınacaktır.

1.قَالَ رَبِّ اشْرَحْ ل۪ي صَدْر۪ي “(Musa ise) şöyle dua etmişti: Rabbim! Benim için yüreğime genişlik ver!” Bu cümle Hz. Musa’nın Yüce Allah’tan “ilk” isteğidir. Bu ifade “Benim için, görevimi rahat yapabilmem için yüreğime ferahlık ver” şeklinde de anlaşılabilir.

Bu âyette tıpkı İnşirâh 94/1’de Hz. Peygamber’in gönlünün rahatlatılmasını ifade eden şerh ve sadr kelimeleri kullanılmaktadır. Kur’ân’daki bütün örneklerinde bu iki kelime “manevi rahatlama, huzur bulma, göğsün ferahlatılması, gönlün rahatlatılması, kalbin genişletilmesi”(11) anlamında kullanılmakta, maddî bir yarma ve ayırma işlemini ifade etmemektedir. Bu kelimeler Zümer 39/22’de “kalbin katılaşmasının”, En‘âm 6/125’te “göğsün daralmasının zıddı” manasını vermektedir. Nahl 16/106’da ise bu ifade “sahte bir huzur için göğsün küfre açılması” bağlamında geçmektedir.

- Sadr, Kalb, Füâd ve Lübb Kelimeleri

Sadr kelimesi bazen “kalb”,(12) bazen de “kalbin de içinde bulunduğu yer” manasına gelmektedir.(13) İnşirâh 94/1’de de açıklayacağımız üzere, Kur’ân’da “kalb” manasına gelebilecek dört kelime kullanılmaktadır: Bunlar Sadr, kalb, füâd ve lübb sözcükleridir. Sadr, İslâm’ın karargâhıdır. “Göğsün İslâm’a açılması” ifadesi bunun delilidir.(14)

Kalb, imanın karargâhıdır. “İmanın kalblere süslenmesi” de bunu desteklemektedir.(15) Füâd, ma‘rifetüllah’ın, yani Yüce Allah’ı tanımanın karargâhıdır. “(Gözünün) gördüğünü gönül yalanlamadı”(16) cümlesi ile “Kulak, göz ve gönül, bunların her biri sorumludur”(17) âyetinde verilmek istenen mesaj budur. Lübb ise, tevhidin karargâhıdır. “Ancak ‘lübb sahipleri’ gerçeği hatırlarlar”(18) âyetinin verdiği mesaj da bunun delilidir.(19)

Âyetteki ل۪ي lî “benim için” ifadesi gereği, Hz. Musa’nın bu duasında özellikle kendi pozisyonunu ortaya koyduğunu göstermektedir. Benzer bir durum Hz. Peygamber’le ilgili İnşirâh 94/1’deki leke kullanımında da söz konusu edilmektedir. Sonraki cümlelerinden de anlaşılabileceği gibi, Hz. Musa özel durumu için kendisine özel dua etmekte ve Rabbinden yardım talep etmektedir. Muhatabının konumu gereği, gönlünün ferahlatılması sayesinde Firavun’dan korkmamasının sağlanmasını duaya konu edinmektedir.

Râzî’nin beyanına göre, “insan vücudu bir ülke gibi”dir. “Göğüs” ülkenin kalesi, “gönül” köşkü, “kalb” tahtı, “ruh” hükümdarı, “akıl” veziri, “şehvet” beldeye nimet çeken görevli memur, “gazap” devamlı dövme ve terbiye ile görevli seyis, “duyu organları” onun gözcüleri, “diğer kuvvetler” ise hizmetçiler, işçiler ve sanatkârlar gibidirler. Şeytan işte bu ülkenin ve hükümdarın düşmanıdır.”

“Şeytan kraldır; heva, hırs ve diğer kötü huylar ise onun ordularıdır… Şeytanın insana zarar verme girişimlerinde eğer ilâhî yardıma sığınılırsa, o yardım gelir, düşman ordusunu o kaleden çıkarır ve iş kolaylaşır; göğüs genişler; şeytanın karanlıkları çıkar ve Allah’ın hidayet nurları insanın içine dolar ki, işte Hz. Musa’nın “Rabbim, benim için göğsümü genişlet” duasıyla kast edilen budur.(20)

Tebliğde duanın ne kadar önemli olduğu bu örnekle ortaya konulmaktadır. Burada da başka yerlerde de duada Yüce Allah’ın rabb sıfatının tercih edilme sebebi, sahiplenici, koruyup kollayıcı, kulunu yetiştirici ve duaya icabet edici olduğunu bildirmesidir. Kişi kendisine ne kadar güvense de, ne kadar donanımlı ve bilgili, hatta ülü’l-‘azm yani “azim ve kararlılık sahibi” peygamberlerden biri olsa da tebliğine dua ile başlamalı, Yüce Allah’ın yardımına ve manevi desteğine müracaat etmelidir.

Dua ile başlanan tebliğde veya faydalı herhangi bir işte gönül ferahlığı, muhataptan önce tebliğ sahibi için son derece önemlidir. Yüreği rahat olmayan, çeşitli sıkıntılara sahip kişilerin sözlerinde muhatap için de olumsuz sonuçlar kaçınılmazdır.

2. وَيَسِّرْ ل۪يٓ اَمْر۪ي “İşimi bana kolaylaştır!” Hz. Musa’nın duasının “ikinci” konusu “tebliğ işinin kolaylaştırılması”yla ilgilidir. Esasında tarihin belki en azgın inkârcısı olan Firavun’a yönelik tebliğin nasıl zorluklar içerdiğini bilen Hz. Musa, bu noktada Yüce Allah’tan yardım talebinde bulunmaktadır. “Göğsünün ferahlatılması” isteğinin ardından “işinin kolaylaştırılması”nı talep etmesi ilâhî kudretin hakkı ve hakikati savunanlara yardım edeceği bilgisinin sonucudur.

İnşirâh 94/5-6’da iki kez yer alan cümlede “her bir zorlukla beraber en az iki kolaylığın bulunduğu” beyan edilmekte, Talâk 65/7’de Yüce Allah’ın her zorluktan sonra bir tür kolaylık yaratacağını müjdelenmektedir. Bu doğrultuda Leyl 92/7-10’da “fedakârlık yapanlar için cennet yolunun, hak edenler için de cehennemin kolaylaştırılacağı” verilen bilgiler arasında yer almaktadır.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in beyanı son derece açıklayıcıdır: “Hiçbir zorluk iki kolaylığa galip gelemeyecektir.”(21) Demek ki her zorluğun en az iki kolaylığı vardır ve ümitsizliğin hiçbir sebebi de gereği de yoktur.

İlâhî öğretilerdeki ruh ve mesaj birlikteliğinden hareketle şunu söyleyebiliriz: Hz. Peygamber’e yönelik olarak vahyi muhafazada başarısının kolaylaştırılması bilgisi(22) elbette Hz. Musa ve diğer peygamberler için de söz konusuydu. Bu gerçeği bilen Hz. Musa duasının ikinci cümlesini işte bu konuyla ilişkilendirmektedir. Hayata daima müdahil olan Yüce Allah, tebliğ için görevlendirdiği bütün peygamberlere elbette yardım edicidir.

Muhammed 47/7’de yer alan şu ifade ilâhî yardımın gelme şartını ortaya koymaktadır: “Ey iman edenler, eğer siz Allah’a yardım ederseniz O da size yardım eder ve ayaklarınızı sabit kılar.” Hacc 22/40’ta şu bilgileri görmekteyiz: “Allah’a yardım edenlere elbette Allah da yardım edecektir.” Bu fedakârlığı en ileri düzeyde yapan peygamberlere yardımla ilgili olarak Mü’min 40/51. âyet mealen şöyledir: “Muhakkak ki biz elçilerimize ve inananlara hem dünya hayatında, hem de şahitlerin (şahitliğe) kalkacağı günde yardım ederiz.”

Hz. Musa’nın duasının bu cümlesi insanların hayata ümitle ve daha bir güvenle sarılmasının önünü açmakta, Yüce Allah’ın yardım ediciliğini müjdelemektedir. Allah’a sığınanları Allah yalnız ve çaresiz bırakmaz; âyette verilmek istenen temel mesaj bu olsa gerektir.

3. وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَان۪ي يَفْقَهُوا قَوْل۪ي “Dilimden bağı çöz ki sözümü anlasınlar.” Hz. Musa bu cümlesinde dilinden bağın çözülmesini Yüce Allah’tan “üçüncü” arzusu olarak istemekte, gerekçesini de sözlerinin anlaşılması olarak belirlemektedir.

a) Hz. Musa’nın dilindeki düğüm sanıldığı ve iddia edildiği gibi bir çeşit “kekemelik” olamaz. Çünkü peygamberlik bir tebliğ kurumudur ve tebliğ de dili güzel kullanmanın zorunlu olduğu bir görevdir. “Kekemelik” elbette bir suç değildir; ancak risalet görevinde mesajın muhataplara doğru, açık ve etkili bir şekilde aktarılması vazgeçilmez, ertelenemez ve ötelenemez bir öneme sahiptir.

Bu durumda Hz. Musa’nın böyle bir istekte bulunmasının sebebi ne olabilir? Bu sorunun cevabı bu âyet grubunda yer almamakta, ancak başka pasajlarda açık bir şekilde dile getirilmektedir. Şu‘arâ’ 26/12-14’te şu bilgileri görmekteyiz: “(Bu emir üzerine Allah’a yönelik olarak) Musa demişti ki: Ey Rabbim! Beni yalanlamalarından korkuyorum. İçim daralabilir, dilim dönmeyebilir; onun için Harun’a da (bana yardımcı olsun diye) peygamberlik görevi ver. Onların bana yönelttikleri bir de suç var. Bu nedenle beni öldürmelerinden de korkuyorum.”

Bu konuda benzer bir başka bilgi de Kasas 28/33-34’tedir: “Musa şöyle demişti: Ey Rabbim! Ben (yanlışlıkla) onlardan birini öldürmüştüm, beni öldürmelerinden korkuyorum. Kardeşim Harun’un dili benimkinden daha düzgündür. Onu da beni doğrulayan bir yardımcı olarak benimle birlikte gönder. Bana yalancılık ithamında bulunmalarından endişe ediyorum.”

İşte bu âyetlerde Hz. Musa’nın dilindeki düğümün sebebi “kavmi tarafından yalanlanma korkusu”, “göğsünün daralması”, “dilinin dönmemesi” ve “kavmi lehinde kendi aleyhinde bir günahın varlığı”dır. Bu bilgilerden anlaşılıyor ki, mesele Hz. Musa’nın daha önce bir gencin ölümüne neden olması sebebiyle(23) ilgili kavimden çekinmesi, göğsünün daralması ve öldürülme korkusuyla dilinin dönmemesidir. Buna ilave ve bütün bunların bir sonucu olarak kavmi tarafından yalanlanma korkusu yaşaması da önemli bir etkendir; yoksa herhangi bir kekemelik veya kalıcı bir konuşma özrü söz konusu olamaz.

İnsan, yaşadığı sıkıntılar ve psikolojik sorunlar nedeniyle rahat konuşamayabilir; çeşitli sebeplerden dolayı korktuğu için de sorunsuz bir şekilde kendini ifade edemeyebilir; bunlar hayatın akışı içerisinde normal şeylerdir. Hz. Musa da daha önce ölümüne neden olduğu delikanlının akrabası veya yakınlarının da içinde bulunduğu topluluğa tebliğ ile görevlendirilince öldürülme ve yalanlanma korkusu yaşamış ve bu durum onun konuşmasına yansımıştı. Durumun farkına varan Hz. Musa, bu noktada ilâhî yardıma müracaat etmiş, gönlünün ferahlatılması ve dilindeki düğümün çözülmesi için Rabbine niyazda bulunmuştu.

Âyetteki مِنْ min edatı, ba‘dıyet yani “bir kısmı” manasına geldiği için Hz. Musa’nın hiç konuşamadığı değil, kısmen bir sıkıntının yaşandığı anlaşılmaktadır. Bu da sıkıntının dilden veya ağızdan değil, gönülden geldiğini gösterebilir. Nitekim Şu‘arâ’ 26/13’te “göğsünün daralmasından sonra konuşamadığı” beyan edilmekte, kullanılan kelimeler de geçmiş zaman kalıbında değil, yedîku, yentaliku kalıbında gelecek zaman fiilleri olarak geçmektedir.

Eğer Hz. Musa’da kalıcı bir kekemelik olsaydı bu durum geçmiş zaman kalıbındaki fiillerle ifade edilirdi. Zuhruf 43/52’de de Firavun, Hz. Musa’nın bu durumunu “neredeyse sözü anlaşılmayacak” ifadesiyle dile getirmiş, kendisiyle alay etmişti. “Neredeyse anlaşılmamak” veya “sözün neredeyse açık olmaması”, meselenin bütünüyle ve sürekli olarak konuşamamayla değil, geçici bir sıkıntı boyutuyla ilgili olduğunu göstermektedir.

b) Hz. Musa, dilindeki “düğümün çözülmesi”ni isteme gerekçesini “sözünü muhataplarının anlaması” şeklinde belirlemiştir. Buradan anlaşılıyor ki, sözün söylenme nedeni “anlaşılmak”tır; çünkü anlaşılmamak için konuşulmaz. Dildeki düğüm çözülünce hem konuşan rahat konuşur, hem de muhataplar konuşulanı anlamış olurlar. Gönül rahat olunca söz daha etkili olarak ifade edilebilir.

Gönlü rahat olmayanın sözü etkili olamaz. Bu ve benzer sebepledir ki Yüce Allah Kur’ân’da “ehl-i kitap ile en güzel şekilde mücadele edilmesi gerektiğini”,(24) Allah’a davet ederken hikmetli sözlerin konuşulmasını ve güzel öğütlerin tercih edilmesini emretmektedir.(25) Rahmân’ın has kullarının da her sözü dinledikleri, ancak en güzeline uydukları beyan edilerek, sözün güzel olmasının gerekliliğine dikkat çekilmektedir.(26)

Bu âyette verilmek istenen mesaj özetle şu olabilir: “Düğümü çözülmemiş söz başkalarının düğümünü çözemez.”(27)

ııı. Kardeşinin Risaletle Görevlendirilmesi İsteği

وَاجْعَلْ ل۪ي وَز۪يرًا مِنْ اَهْل۪ي هٰرُونَ اَخ۪ي اُشْدُدْ بِه۪ٓ اَزْر۪ي وَاَشْرِكْهُ ف۪يٓ اَمْر۪ي كَيْ نُسَبِّحَكَ كَث۪يرًا وَنَذْكُرَكَ كَث۪يرًا اِنَّكَ كُنْتَ بِنَا بَص۪يرًا “Bana ailemden kardeşim Harun’u vezir (yardımcı) görevlendir! Onunla arkamı güçlendir. Onu işime ortak (destekçi) kıl! Bu sayede seni çok tesbih edelim (yüceltelim). Seni çok analım! Şüphesiz ki sen bizi görensin.”

Buradaki وَاجْعَلْ vec‘al duası “ve yap, kıl, görevlendir”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; وَز۪يرًا vezîran kelimesi “yardımcı”; مِنْ اَهْل۪ي min ehlî tamlaması “benim ailemden”; هٰرُون Harune kelimesi “Harun’u”; اَخ۪ي ahî tamlaması “benim kardeşimi”; اُشْدُدْ üşdüd duası “güçlendir, kuvvetlendir”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; اَزْر۪ي ezrî tamlaması “benim sırtımı, benim arkamı”; وَاَشْرِكْهُ ve eşrikhu duası “ve onu ortak kıl”;ف۪يٓ اَمْر۪ي fî emrî tamlaması “benim işimde ki”; كَيْ نُسَبِّحَكَ key nüsebbihake fiili “seni tesbih edelim diye”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çok, çokça”;وَنَذْكُرَكَ ve nezkürake fiili “ve seni zikredelim, hatırlayalım diye”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çok, çokça”; اِنَّكَ كُنْتَ inneke künte ifadesi “muhakkak ki sensin sen”; بِنَا binâ ifadesi “bizi”; بَص۪يرًا basîran kelimesi ise “gören(sin)” demektir.

Burada Hz. Musa’nın Yüce Allah’tan talep ettiği üç şey daha gündeme getirilmektedir.

Hz. Musa’nın bu âyetteki talepleri de sayılınca, istekleri “altı”ya tamamlanmaktadır. Böylece “ailesinden birisinin, yani kardeşi Hz. Harun’un kendisine yardımcı verilmesi” ile “onunla arkasının güçlendirilmesi” ve “tebliğ işine onun da ortak edilmesi” bu üç arzuyu oluşturmaktadır.

1. وَاجْعَلْ ل۪ي وَز۪يرًا مِنْ اَهْل۪ي هٰرُونَ اَخ۪ي اُشْدُدْ بِه۪ٓ اَزْر۪ي وَاَشْرِكْهُ ف۪يٓ اَمْر۪ي “Bana ailemden kardeşim Harun’u vezir (yardımcı) görevlendir! Onunla arkamı güçlendir. Onu işime ortak (destekçi) kıl!” Yorumunu yapacağımız bu âyetlerde işte Hz. Musa’nın üç talebi dile getirilmektedir.

a) وَاجْعَلْ ل۪ي وَز۪يرًا مِنْ اَهْل۪ي هٰرُونَ اَخ۪ي“Bana ailemden kardeşim Harun’u vezir (yardımcı) görevlendir!” Burada Hz. Musa’nın Yüce Allah’tan dilediği “dördüncü” talebi ele alınmaktadır. Âyetteki “sorumluluk paylaşan yardımcı” anlamında geçen وَز۪ير vezîr kelimesi, Kasas 28/34’te açıklanmakta ve “beni destekleyen yardımcı” manasında rid’en yusaddikunî ifadesi kullanılmaktadır. Bu arada, Hz. Harun’un konuşmasının daha etkili ve güzel olduğu beyan edilerek bu isteğin maksadı da gerekçesi de ortaya konulmuş olmaktadır.

Hz. Musa’nın, kardeşinin vezîr olarak görevlendirilme isteği Şu‘arâ’ 26/13’te “ona peygamberlik verilmesi” şeklinde yer almakta, dolayısıyla risalet görevinin ona da verilmesini arzu ettiği manası elde edilmektedir. Zaten Hz. Harun’a Hz. Musa ile birlikte el-furkân, diyâ’ ve zikr verilmesi,(28) diğer peygamberler gibi ona da vahyedilmiş olması(29) onun da peygamber olduğunun açık delilidir.

Hz. Musa’nın kardeşini peygamber olarak istemesi, risaletin insan isteklerinin sonucu gerçekleştiği manasına gelmez. O sadece kendi durumunu Yüce Allah’a arz etmişti ve ilâhî kaderde Hz. Harun’un peygamber yapılacağı mevcut olduğu için Hz. Musa’nın duası ilâhî planla uyuşmuş oldu. Bilindiği üzere, peygamberlik kesbî değil, vehbî bir kurumdur; yani çalışılarak elde edilmez; Yüce Allah’ın seçiminin bir sonucu olarak ikram edilir.

Hz. Musa’nın tebliğde yardımcı istemesi, bu görevin paylaşılabileceğinin ve yardımlaşma yapılabileceğinin en önemli delilidir. Yardımcı aranırken yakınından başlanması ve istenen kişinin özelliklerinin verilmesi de çok önemlidir. Sadece kan bağı ile değil, değerler ve özellikler bağlamında ortak nitelikler belirlenmeli, özellikleri en iyi bilinen kişiden veya kişilerden yardım talep edilmelidir.

Râzî’nin de belirttiği gibi, dini konularda yardımlaşmak çok şerefli bir iştir. Kaldı ki kişinin en yakınını sevip iyilikleri onunla paylaşmak istemesi de son derece normal bir davranıştır.(30) Şimdilerde din alanında çalışanların bu nezih ve haysiyetli tavırdan ne kadar uzak oldukları, dolayısıyla bu bakış açısına ne kadar muhtaç oldukları son derece açık bir gerçektir.

b) اُشْدُدْ بِه۪ٓ اَزْر۪ي وَاَشْرِكْهُ ف۪يٓ اَمْر۪ي “Onunla arkamı güçlendir. Onu işime ortak (destekçi) kıl!” Bu iki âyette Hz. Musa’nın Yüce Allah’tan “beşinci” ve “altıncı” talebi ele alınmaktadır. Âyetteki اَزْر۪ ezr kelimesi Kasas 28/35’te ‘adud sözcüğüyle karşılanmakta ve maksadın “pazu, arka/sırt, güç, kuvvet” olduğu anlaşılmaktadır.(31) Âyetin sonundaki اَمْر۪ي emrî kelimesinden maksadın ise “peygamberlik görevi” olduğunda şüphe yoktur.

Hz. Musa, Yüce Allah’ın kendisine verdiği risalet görevini Firavun’a ve beraberindeki inkârcılara tebliğde sıkıntılar çekeceğini bildiği için, kardeşinin kendisine yardımcı olarak görevlendirilmesini istemişti. Onun bu talebi Tâhâ 20/36’da ve Kasas 28/35’te de beyan edildiği gibi Yüce Allah tarafından kabul edilmiştir. Böylece Yâsîn 36/14’te de dile getirildiği üzere Yüce Allah peygamberlerini desteklediği uygulamasının sonucu olarak Hz. Harun’u da Hz. Musa ile birlikte tebliğ görevini sürdürmekle yükümlü tutmuştur.

2. كَيْ نُسَبِّحَكَ كَث۪يرًا وَنَذْكُرَكَ كَث۪يرًا اِنَّكَ كُنْتَ بِنَا بَص۪يرًا “Bu sayede seni çok tesbih edelim (yüceltelim). Seni çok analım! Şüphesiz ki sen bizi görensin.” Hz. Musa kardeşi Hz. Harun’un kendisine yardımcı kılınmasının gerekçesini “daha çok tesbih ve zikir” olarak belirlemekte ve Yüce Allah’ın onların her halini gördüğünü ifade etmektedir.

a) كَيْ نُسَبِّحَكَ كَث۪يرًا وَنَذْكُرَكَ كَث۪يرًا “Bu sayede seni çok tesbih edelim (yüceltelim). Seni çok analım!” Burada geçen كَيْ key edatı, gerekçe bildiren “sebebiyye” edatıdır ve Hz. Musa’nın isteğinin gerekçesini ortaya koymaktadır.

Hz. Musa’nın ifade ettiği “çok tesbih ve çok zikir”, aslında Kur’ân’da da üzerinde çokça durulan bir husustur. Bu bağlamda Âl-i İmrân 3/41’de Hz. Zekeriyya’ya emredildiği bildirilen “Allah’ı çok zikir ve sabah-akşam tesbih” ile Ahzâb 33/41-42’de bütün müminlere hitaben zikredilen “Ey iman edenler, Allah’ı çok anın ve O’nun sabah-akşam (gündüz/gece) tesbîh edin” ifadesi hatırlanmalıdır. Aynen Cum‘a 62/10’da da benzer bir buyruk söz konusudur. Böylece ilâhî mesajlardaki ruh ve hedef birlikteliğine de güzel bir örnek elde edilmiş olmaktadır.

Hz. Musa’nın kardeşiyle birlikte çok zikir ve çok tesbih sözünü vermesi, esasında bu görevlerin başta peygamberler olmak üzere bütün insanların görevi olarak tanıtılmaktadır. Bu arada, Hz. Musa’nın kardeşinin peygamber olarak görevlendirilmesi ve kendisine yardımcı verilmesi isteğinde bulunurken yaptığı gibi, normal hayatta bizlerin de herhangi bir istekte bulunurken gerekçe söylememiz gerektiğini öğrenmekteyiz. Gerekçeli konuşmak muhatabın ikna olmasında son derece etkin bir konuşma biçimidir.

Yüce Allah’ın çokça anılması ve tesbih edilmesi, O’nun hayata her an müdahil olduğunu bilmemiz ve ona göre davranmamız gerektiğini göstermektedir. Belli bazı cümleleri belli sayıda ve belli zamanlarda tekrardan ibaret bir zikir ve tesbihten söz edilmemektedir. Zikr Yüce Allah’ı mümkün olan her anda ve mekânda hatırda tutmaktır; tesbîh ise O’nu eksikliklerden münezzeh kılarak hayatı O’nun istediği gibi yaşama kararlılığı ortaya koymaktır.

Hz. Musa ve kardeşi Hz. Harun birer peygamber oldukları için, onların görevlerinden birisi ve belki en önemlisi risalet ve ilâhî ilkeleri tebliğ etmeleriydi. İşte Hz. Musa’nın dile getirmek istediği husus, tebliğde başarı için görevde başarı elde etmelerine dikkat çekmekti. Tebliğde başarı demek, Yüce Allah’ı çokça zikir ve tesbih etmek demekti. Bu faaliyetler yapılırken Allah’ın adının anılması motivasyon sağlar ve kişinin daha çok güven içerisinde bu işi yapmasını kolaylaştır. Risaleti tebliğde durum böyle olduğu gibi hayatın diğer meşgalelerinde de aynıdır.

b) اِنَّكَ كُنْتَ بِنَا بَص۪يرًا “Şüphesiz ki sen bizi görensin.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(32) Hz. Musa’nın bu ifadesi Yüce Allah’ın kullarının her halini bilip gördüğünün bir itirafıdır. Kardeşine de peygamberlik verildiğinde Hz. Musa elbette görevinde herhangi bir aksaklık veya eksiklik yapmayacaktı; çünkü bir peygamber olarak sorumluluğunun nelerden ibaret olduğunun farkındaydı.

Açıktan yaptıkları gibi gizlice yerine getirdiği her ne varsa Yüce Allah’ın onları hakkıyla bildiğinin bilincinde olduğunu beyan etmekteydi. Cümlenin başındaki “muhakkak ki” anlamındaki اِنَّ inne edatı bu kararlılığın göstergesidir. Onun bu sözü bir anlamda bir bilincin ve hayatı Allah’ın istediği gibi yaşama kararlılığının değişik bir ifadesi olarak görülmelidir.

Bakara 2/33’te “Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunu geniş bir şekilde ele aldığımız için “Yüce Allah’ın her şeyi görmesi” hakkında bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

Konu Allah olunca, meselenin hiçbir gizli ve kapaklı yanı olamaz. Aslında Yüce Allah’ın eşsiz bilgi sahibi olmasının yanında, “O’nun her şeyi gören ve gözetleyen” olduğu konusunda da daha önce de belirttiğimiz üzere Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Yüce Allah’ın basîr sıfatı, O’nun her şeyi vasıtasız bir şekilde görebildiğini ifade eder.

“Gözler O’nu idrak edemezler/göremezler; hâlbuki bütün gözleri O görür/idrak eder”(33) âyeti, tek başına bu gerçeği gözler önüne sermektedir. Bundan farklı olarak, Yüce Allah, kendisini her şeyin murakıbı, yani gözetleyicisi olarak tanıtmaktadır.(34) Allah’ın gözetleyici olduğu gerçeği âhiretteki sorgulamada Hz. İsâ’nın itirafları arasında da yer alacaktır.(35)

Fecr 89/14’te de zikredildiği gibi, Yüce Allah’ı hesaba katmama ya da O’nu atlatabilme yönündeki şaşkın ve çarpık anlayışlara karşı şu ölümsüz ve evrensel hitapla seslenilmekte, adeta herkese meydan okunmaktadır: “Muhakkak ki Rabbin (her zaman kulları) gözetleyip durmaktadır.” Benzer bir ifade, İnşikâk 84/14-15’tedir: “(Amel defteri kendisine arkasından verilen) nankör kişi, hiçbir zaman Rabbine dönmeyeceğini sandı; oysa Rabbi onu görüyordu.”

İşte Hz. Musa da bu ölümsüz gerçeğe dikkat çeken bir ifade ile hem kendi dönemine hem de Kur’ân’ın aktarması sayesinde kendisinden sonraki bütün insanlara bu hakikati beyan etmiş olmaktadır. Esasında onun bu sözünde şöyle bir nokta daha olabilir:

Hz. Musa demek istiyor ki, “ey Rabbim, benim bilgim bu kadar, kardeşimin yardımına ihtiyacım olduğunu gördüğüm için bunu senden niyazımın konusu edindim. Ancak senin bilgin çok daha engindir; başka nelere muhtaç olacağımı elbette sen çok daha iyi bilirsin. Halimiz sana malum; durumu bilip görüyorsun. Muhtaç olduğumuz her konuda desteğine talibiz; desteğini esirgeme bizden.”

ıv. Duasının Kabulü ve Başka Bir Nimetin Hatırlatılması

قَالَ قَدْ اُو۫ت۪يتَ سُؤْلَكَ يَا مُوسٰى وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَيْكَ مَرَّةً اُخْرٰى “(Allah) şöyle demişti: Ey Musa! İstediklerin sana elbette verildi. Yemin olsun ki sana bir kez daha lütufta bulunmuştuk.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;قَدْ اُو۫ت۪يتَ kad ûtîte fiili “sana elbette verilmişti”;سُؤْلَكَ sü’leke tamlaması “senin isteğin, talebin”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa”; وَلَقَدْ مَنَنَّا ve lekad menennâ ifadesi “yemin olsun ki sana lütufta bulunmuştuk, ihsan etmiştik”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; مَرَّةً اُخْرٰى merraten uhrâ tamlaması ise “başka bir defasında” demektir.

Burada Hz. Musa’nın isteğine Yüce Allah’ın cevap verdiği ve daha başka bir keresinde daha benzer bir lütufta bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ قَدْ اُو۫ت۪يتَ سُؤْلَكَ يَا مُوسٰى “(Allah) şöyle demişti: Ey Musa! İstediklerin sana elbette verildi.” Yüce Allah Hz. Musa’nın istediği “göğsünün ferahlatılması, işinin kolaylaştırılması, sözünün anlaşılması için dilinden düğümün çözülmesi, kardeşinin kendisine yardımcı kılınması, arkasının kuvvetlendirilmesi ve peygamberlik işinde ona ortak kılınması” gibi istekleri kendisine verdiğini beyan etmektedir.

- Yüce Allah’ın Kullarına İcabeti

Yüce Allah’ın kullarına icabeti, yani dualarını kabul etmesi noktasında Kur’ân’da çeşitli bilgilerin bulunduğu bilinmektedir. Bu bağlamda birtakım âyetleri özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

a) Hz. Âdem’in duasına icabet edilmesi:

“Âdem, Rabbinden bir takım ilhamlar aldı ve tevbesini Allah kabul etti. Çünkü Allah tevbeleri kabul eden ve merhameti bol olandır.”(36)

“Daha sonra Rabbi, Âdem’i seçkin kıldı; tevbesini (Hakk’a yönelmesini) kabul etti ve (ona) doğru yolu gösterdi.”(37)

b) Hz. Nûh’un tevbesini kabul edilmesi:

“(Bunun üzerine Hz. Nûh), Rabbine, ‘Ben yenik düştüm, bana yardım et!’ diyerek yalvardı. Biz de sel gibi akan bir su ile göğün kapılarını açıp yeryüzünde de kaynaklar fışkırttık ki (her iki) su, takdir edilmiş bir işin (tufan) gerçekleşmesi için birleşsin.”(38)

c) Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in duasına icabet:

“Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenlerden kıl, neslimizden de sana itaat eden bir ümmet çıkar, bize ibadet usullerimizi göster, tevbemizi kabul et; zira tevbeleri çokça kabul eden, çok merhametli olan ancak sensin. Ey Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin âyetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti öğretecek, onları temizleyecek bir peygamber gönder. Çünkü üstün gelen, her şeyi yerli yerince yapan yalnız sensin.”(39)

d) Hz. Yûsuf’un duasına icabet:

“(Yusuf şöyle dua etmişti:) Ey Rabbim! Bana zindan, bunların benden istediklerinden daha iyidir! Eğer onların hilelerini benden çevirmezsen, onlara meyleder ve cahillerden olurum! dedi. Rabbi onun duasını kabul etti ve onların hilesini uzaklaştırdı. Çünkü O çok iyi işiten, çok iyi bilendir.”(40)

e) Hz. Yûnus’un duasının kabul edilmesi:

“Zünnûn’u da (Yûnus’u da hatırla, zikret). O öfkeli bir halde geçip gitmişti; bizim kendisini asla sıkıştırmayacağımızı zannetmişti. Nihâyet karanlıklar içinde, ‘Senden başka hiçbir ilah yoktur. Seni tenzih ederim. Gerçekten ben zalimlerden oldum!’ diye niyaz etti. Bunun üzerine onun duasını kabul ettik ve onu kederden kurtardık. İşte biz müminleri böyle kurtarırız.”(41)

f) Hz. Eyyûb’a icabet edilmesi:

“Eyyûb’u da (an). Hani Rabbine, ‘Başıma bu dert geldi. Sen, merhametlilerin en merhametlisisin’ diye niyaz etmişti. Bunun üzerine biz, tarafımızdan bir rahmet ve kulluk edenler için bir hatıra olmak üzere onun duasını kabul ettik; kendisinde dert ve sıkıntı olarak ne varsa giderdik ve ona aile efradını, ayrıca bunlarla birlikte bir mislini daha verdik.”(42)

g) Hz. Zekeriyyâ’nın duasına cevap verilmesi:

“Zekeriyya’yı da (an). Hani o, Rabbine şöyle niyaz etmişti: Rabbim! Beni yalnız bırakma! Sen, vârislerin en hayırlısısın, (her şey sonunda senindir). Biz onun da duasını kabul ettik ve ona Yahya’yı verdik; eşini de kendisi için (çocuk doğurmaya) elverişli kıldık. Onlar (bütün bu peygamberler), hayır işlerinde koşuşurlar, umarak ve korkarak bize yalvarırlardı; onlar, bize karşı derin saygı içindeydiler.”(43)

h) Hz. Peygamber’in, muhacirlerin ve ensârın duasına icabet:

Hz. Peygamber’in Hira’ya çıkışı aslında fiilî bir dua idi; ona risalet verilmesi bu duanın karşılık bulmasıdır ve bütünüyle izzet ve ikram bu duanın cevap bulmasının sonucunda yaşanmıştı. Bu konuda iki örnekle yetinelim:

“Andolsun ki içlerinden, kendilerine Allah’ın âyetlerini okuyan, (kötülüklerden ve inkârdan) kendilerini temizleyen, kendilerine Kitap ve hikmeti öğreten bir Peygamber göndermekle Allah, müminlere büyük bir lütufta bulunmuştur. Hâlbuki daha önce onlar apaçık bir sapıklık içinde idiler.”(44)

“Andolsun ki Allah, müslümanlardan bir grubun kalpleri eğrilmeye yüz tuttuktan sonra, Peygamberi ve güçlük zamanında ona uyan muhacirlerle ensarı affetti. Sonra da onların tevbelerini kabul etti. Çünkü O, onlara karşı çok şefkatli, pek merhametlidir.”(45)

i) Samimiyetle yapılan bütün dualara icabet edilmesi:

Bu noktada Kur’ân’da oldukça fazla âyetin varlığını hatırlatarak birkaç tanesini zikretmekle yetinelim:

“Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulsunlar.”(46)

“Bunun üzerine Rableri, onların dualarını kabul etti. (Dedi ki:) Ben, erkek olsun kadın olsun -ki hep birbirinizdensiniz- içinizden, çalışan hiçbir kimsenin yaptığını boşa çıkarmayacağım. Onlar ki, hicret ettiler, yurtlarından çıkarıldılar, benim yolumda eziyete uğradılar, çarpıştılar ve öldürüldüler; andolsun, ben de onların kötülüklerini örteceğim ve onları altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağım. Bu mükâfat, Allah tarafındandır. Allah; karşılığın güzeli O’nun katındadır.”(47)

“Hatırlayın ki, siz Rabbinizden yardım istiyordunuz. O da, ben peş peşe gelen bin melek ile size yardım edeceğim, diyerek duanızı kabul buyurdu.”(48)

“Allah’ın, kullarının tevbesini kabul edeceğini, sadakaları geri çevirmeyeceğini ve Allah’ın tevbeyi çok kabul eden ve pek esirgeyen olduğunu hâla bilmezler mi?”(49)

“Rabbiniz şöyle buyurdu: Bana dua edin, kabul edeyim. Çünkü bana ibadeti bırakıp büyüklük taslayanlar aşağılanarak cehenneme gireceklerdir.”(50)

“O, kullarının tevbesini kabul eden, kötülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilendir. Allah, iman edip iyi işler yapanların tevbesini kabul eder, lütfundan onlara, fazlasını verir. Kâfirlere gelince, onlara da çetin bir azap vardır.”(51)

Yüce Allah’ın dualara icabeti noktasında hatırlattığımız bu âyetler elbette Kur’ân’da bulunanların tamamı değildir. Sadece Hz. Musa’nın isteklerine cevap verildiğini beyan eden cümlenin açıklaması bağlamında bunun başka örneklerinin de bulunduğunu ifade etmek için bu örnekleri saymaya çalıştık.

2. وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلَيْكَ مَرَّةً اُخْرٰى “Yemin olsun ki sana bir kez daha lütufta bulunmuştuk.” Bu âyette Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya daha önce de ikramda bulunduğu hatırlatılmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Sen henüz istemeden ben sana çeşitli nimetler vermiştim; şimdiki istediklerini de vereceğim.”

Âyetteki مَنَنَّا menennâ fiili m-n-n kökündendir. Bu kökten kelimeler Kur’ân’da 27 yerde geçmekte ve “başa kakmak”,(52) “lütfetmek”,(53) “karşılıksız vermek”,(54) “helva”,(55) “zaman”(56) gibi anlamlara gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu kelime fiil olarak geçmektedir. Bu nedenle hem “ihsan etmek, iyilik yapmak”, hem de “başa kakmak” anlamının aynı âyette bulunduğu bir örneği de hatırlatmakta yarar vardır:

“Onlar İslâm’a girdikleri için seni minnet altına sokuyorlar. De ki: Müslümanlığınızı benim başıma kakmayın. Eğer doğru kimselerseniz bilesiniz ki, sizi imana erdirdiği için, asıl Allah size lütufta bulunmuştur.”(57) Bu âyette de olduğu gibi, menne fiili insanlara nispet edilirse olumsuz anlamda “başa kakmak, minnet ve töhmet altında bırakmak”, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah’a nispet edilirse “lütuf ve ikramda bulunmak” anlamına gelmektedir.(58)

Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya hatırlattığı “diğer lütfu” hakkında bu âyetten sonraki bölümde açıklamalar yapılmakta ve bunun aslında bir tane değil, birden çok olduğu örneklendirilmektedir. Dolayısıyla bu nimetlerin neler olduğuyla ilgili gerekli bilgileri orada vereceğimiz için, bu âyette hatırlatılan genel bir öğretiye ve müjdeye kısaca değinmek istiyoruz.

Yüce Allah Hz. Musa’ya olan bu ikramının bir benzerini de Hz. Peygamber’e yönelik gerçekleştirmişti. Duhâ ve İnşirâh sûreleri işte bu lütfun bir açıklaması mesabesindedir. Muhatapların morali bozukken veya hiç moralleri bozulmasın diye kendilerine zaman zaman yüreklendirici, heveslendirici sözler söylemek, daha önce yapılan benzer ikramları hatırlatmak etkili bir destek biçimidir.

Zira Yüce Allah hayır yolunda olanlara yardımını esirgemez. Onlar anlasa da anlamasa da, görse de görmese de Yüce Allah hak edenlere hak ettiklerini iyilik anlamında fazlasıyla ikram eder; kullarını hayır yolunda yardımcısız bırakmaz. “Yolu hak olanın yardımcısı el-Hakk olan Yüce Allah’tır”, vesselâm.

b) Hz. Musa’nın Nehre Bırakılması ve Sonrası

Yüce Allah, sûrenin 38-41. âyetlerinde Hz. Musa’nın annesine olan bir vahyini hatırlatmakta, oğlunu sandığa koyarak nehre bırakmasını emrettiğini, daha sonra onun düşmanı olan Firavun tarafından alınacağını, Allah’ın gözetiminde yetiştirilmesi için Rabbimizin onu sevdiği bilgisini zikretmektedir.

Ardından, Firavun’un ailesinin onu nehirden alınca kendisini takip eden kız kardeşinin onun bakımını üstlenecek bir aileyi Firavun’a teklif ettiği, dolayısıyla annesinin hüzünden kurtarıldığı, kendisinin de çeşitli imtihanlardan geçtiği, yıllarca Medyen’de kaldığı ve sonunda peygamber olarak seçildiği beyan edilmektedir.

ı. Annesine Yönelik Vahiy

اِذْ اَوْحَيْنَآ اِلٰىٓ اُمِّكَ مَا يُوحٰى “Hani annene vahyedilecek şeyi şöyle vahyetmiştik (bildirmiştik):”

Âyetteki اِذْ اَوْحَيْنَا iz evhaynâ fiili “hani vahyetmiştik”; اِلٰىٓ اُمِّكَ ilâ ümmike tamlaması “senin annene”; مَا يُوحٰى mâ yûhâ ifadesi “vahyedilecek şeyi” demektir.

Burada bir önceki âyette sözü edilen bir başka nimet yani Hz. Musa’ya o daha bebekken Rabbimizin annesine yönelik vahyi gündeme getirilmektedir.

Nisâ’ 4/163’te açıkladığımız gibi, “bildirmek”, “ilham etmek”, “yaratılışa yerleştirmek”, “fısıldamak” gibi anlamlara gelen ve Kur’ân’da 78 kez kullanılmış olan “vahiy” kavramı “gayr-ı ilâhî”, “ilâhî” ve “hakiki” olmak üzere temelde üç türlüdür. Vahyedenin ve muhatabın durumuna göre yapılan bu sınıflama gereği, vahiy fiili eğer Yüce Allah’a nispet ediliyorsa ve muhatap da peygamber değilse bu bilgilendirme “ilâhî vahiy” diye isimlendirilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen vahiy kavramı bunun bir örneğidir.

Burada dile getirilen vahyetme fiili, Hz. Şu‘ayb gibi o dönemin nebisinin diliyle Hz. Musa’nın annesine bilgilerin ulaştırılması şeklinde olabileceği gibi, peygamberlik içermeyen bir içerikte ve Hz. Meryem’e gönderildiği gibi ona da bir melek gönderilmesiyle gerçekleşmiş olabilir. Bir başka ihtimal olarak, burada bir rüyadan da söz edilebilir. Dahası tıpkı arılara ve diğer varlıklara olduğu gibi ona ilham edilmiş de olabilir;(59) bunların her biri doğrudur ve mümkündür.

Yüce Allah Hz. Musa’nın annesine bir bilgi ilham etmişti. Bu bilginin nelerden oluştuğu devam eden âyetlerde hatırlatılmaktadır. Hz. Musa’nın annesine yönelik vahiy Kasas 28/7’de de geçmekte, orada konunun Tâhâ sûresinde zikredilmeyen bir ayrıntısı, yani “ablasının annesi tarafından onu takiple görevlendirilmesi ve Hz. Musa’nın annesinin onu emzirmesinin sağlanması” gibi hususlar gündeme getirilmektedir.

ıı. Nehre Bırakılıp Firavun’un Ailesi Tarafından Alınışı

اَنِ اقْذِف۪يهِ فِي التَّابُوتِ فَاقْذِف۪يهِ فِي الْيَمِّ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسَّاحِلِ يَاْخُذْهُ عَدُوٌّ ل۪ي وَعَدُوٌّ لَهُ وَاَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنّ۪ي وَلِتُصْنَعَ عَلٰى عَيْن۪ي “(Allah şöyle demişti:) ‘Onu (Musa’yı) sandığa koy ve onu nehre bırak! Nehir onu kıyıya bıraksın; benim de onun da düşmanı olan biri onu alsın!’ Sana tarafımdan bir sevgi vermiştim; böylece gözetimimde yetiştirilesin diye (böyle yapmıştık).”

Buradaki اَنِ اقْذِف۪يهِ enıkzifîhi emri “onu bırak diye”; فِي التَّابُوتِ fi’t-tâbûti kelimesi “sandıkta”;فَاقْذِف۪يهِ fakzifîhi emri “onu bırak”; فِي الْيَمِّ fi’l-yemmi sözcüğü “nehire”; فَلْيُلْقِهِ fel‘yülkıhî ifadesi “onu bıraksın, atsın”; الْيَمُّ el-yemmu kelimesi “nehir”; ِ بِالسَّاحِلِbi’s-sâhıli kelimesi “sahile, kıyıya”;يَاْخُذْهُ ye’huzuhu ifadesi “onu alsın”; عَدُوٌّ ‘adüvvun kelimesi “düşman olan”; ل۪ي lî ifadesi “bana da”; وَعَدُوٌّ ve ‘adüvvun kelimesi “ve düşman olan (kişi)”; لَهُ lehû ifadesi “ona da”;وَاَلْقَيْتُ ve elkaytü fiili “ve vermiştim, bırakmıştım”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; مَحَبَّةً mahabbeten kelimesi “bir sevgi”; مِنّ۪ي minnî ifadesi “benden, katımdan”; وَلِتُصْنَعَ ve litusne‘a edilgen fiili “ve yetiştirilesin diye”; عَلٰى عَيْن۪ي ‘alâ ‘aynî tamlaması ise “benim gözümün önünde, benim gözetimimde” demektir.

Burada Firavun’un erkek çocukları öldürtmesi zulmü nedeniyle çocuğu hakkında endişe eden Hz. Musa’nın annesine yönelik bir uygulama ve sonrasına dair müjdeler gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğuuz Tâhâ 20/39 ve 40. âyetlerdeki bilgiler Kasas 28/7-13’tekilerle büyük oranda örtüşmekte, birbirini tefsir edip tamamlamaktadır. Bu yüzden, sıklıkla oraya gönderme yaparak açıklamalarda bulunmaya çalışacağız.

1.اَنِ اقْذِف۪يهِ فِي التَّابُوتِ فَاقْذِف۪يهِ فِي الْيَمِّ “(Allah şöyle demişti:) Onu (Musa’yı) sandığa koy ve onu nehre bırak!” Bu ifade Kasas 28/7’deki hususun devamı durumundadır ve muhteşem bir teslimiyet örneği sunmaktadır. Bir kadının çocuğunu nehre bırakmasını istemek son derece ağır bir talep olsa da, Firavun’un o dönemde doğan erkek çocukları öldürtmesi ile karşılaşılınca, bu yapılanın çok önemli bir kurtuluş yolu olduğu da unutulmamalıdır. İşte belli ki Musaların oluşması için böyle teslimiyetçi annelere şiddetle ihtiyaç vardır.

a) Yüce Allah Hz. Musa’nın annesine, emzirdikten sonra onu bir sandığa koymasını, ardından da nehre bırakmasını emretmektedir. Konunun sıra dışılığı elbette tartışma götürmez; ancak bir insan olarak, üstelik bir anne olarak her türlü önlemi aldığını, su geçirmez bir sandık temin edip su almayan bir düzenekte Hz. Musa’yı oraya yerleştirdiğini söylemekte bir hata olmasa gerektir.

“Nasıl olsa Allah onu kurtarır; dolayısıyla önlem almaya gerek yoktur” türünden bir tavır tercih edilmemiş, tıpkı Hz. Nûh’un gemi yapması gibi, Hz. Muhammed’in Sevr’e sığınması gibi, Yüce Allah Hz. Musa’nın annesine de tedbir almasını emretmiştir. Bu bağlamda önce sandık emredilmiş, ardından da nehre bırakması istenmiştir. Bir anlamda önce sebeplere sarılmak emredilmiş, sonra da teslimiyet istenmiştir.

b) Nehir doğal yapısı gereği bir süre sonra onu sahile bırakacak ve böylece Hz. Musa boğulmadan kenara çıkarılacaktı. Burada sözü edilen nehrin adı verilmemiş olsa da olayın geçtiği yer olması itibariyle bunun Nil nehri olduğu söylenebilir.

Taberî’nin ifadesine göre, Firavun her sabah nehrin kenarında otururmuş; işte bunlardan birinde yine otururken nehrin bir sandığı kenara bıraktığını görmüş, hanımı Müzâhım’in kızı Âsiye onu oradan aldırmış, içerisine baktığında beşikte bir çocuk olduğunu görmüş, Allah o hanımın kalbine bir sevgi vermişti.(60)

Bu nakil eğer doğruysa buradan hareketle bazı tahminlerde bulunabiliriz: Buna göre Firavun’un her sabah nerede dinlendiği bilindiği için, nehrin oraya yakın kısmında beşikteki Musa sandığa bırakılmış ve muhtemelen kısa bir süre sonra nehir onu sahile sürüklemiş, Firavun’un hanımı da onu oradan aldırmıştı. Durum böyle olunca, mesele bir mucize boyutundan alınarak daha insânî ve anlaşılabilir bir mahiyet arz etmiş olacaktır.

2. يَاْخُذْهُ عَدُوٌّ ل۪ي وَعَدُوٌّ لَهُ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسَّاحِلِ “Nehir onu kıyıya bıraksın; benim de onun da düşmanı olan biri onu alsın!” Burada üzerinde durulması gereken iki cümle vardır:

a) فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسَّاحِلِ “Nehir onu kıyıya bıraksın.” Nehrin Hz. Musa’yı kenara atmasıyla ilgili ifade فَلْيُلْقِهِ fe’lyulkıhî “onu bıraksın” şeklinde emir kalıbındadır. Burada sanki nehre emir verildiği, onu boğulmadan kenara sürüklemesi istendiği gibi bir mana hissedilmektedir.(61) Bu kelimeye “nehir onu kıyıya çıkaracaktır” şeklinde fiil manası veren âlimlerimiz de vardır;(62) her iki yaklaşıma göre de durum değişmemekte, sandığın sahile çıkartılacağı mesajı verilmektedir. Nehirler doğaları gereği aşağıya doğru akarken nesneleri kenara doğru da iterler. Burada da aynısı olmuş, kaldırma kuvveti olan su, içinde Hz. Musa olan sandığı da batırmayıp sahile itmiştir.

b) يَاْخُذْهُ عَدُوٌّ ل۪ي وَعَدُوٌّ لَهُ “Benim de onun da düşmanı olan biri (Firavun) onu alsın.” Bu manaya gelen ikinci cümle, öncekinde olduğu gibi “onu benim de onun da düşmanı olan alacak” şeklinde fiil manasında da anlaşılabilir. Maksat, Hz. Musa’nın kurtarılacağını bildirmek, onu alacak kişinin sonradan ona ve tebliğ edeceği değerlere düşmanlık yapacak kişi olduğunu haber vermektir. Burada öncelikli husus Hz. Musa’nın sandığının batmayacağı ve onun kurtarılacağıdır. Kasas 28/7’de de zaten “Hz. Musa’nın, ailesine geri gönderileceğine dair bir müjde” yer almaktadır.

Kasas 28/8’de Hz. Musa’yı Firavun’un ailesinin alacağı beyan edilmekte, sonuçta Hz. Musa’nın onlara düşman ve başlarına dert olacağı bildirilmektedir. Aile veya taraftarlardan oluşan bir grup almış olsa da aslında Hz. Musa’yı almış olan kişi Firavun olduğu için, âyetler arasında herhangi bir zıtlık söz konusu değildir. Kasas 28/8’de genel olan ifade Tâhâ 20/39’da özele indirgenmiş, bir anlamda âyetler birbirini tefsir etmiştir.

Âyetin bu kısmından elde edilecek çok önemli dersler vardır: Buna göre söylenmek istenen şudur: Allah vardır ve mesele de imkânsız da yoktur. Her Firavun’un bir Musa’sı mutlaka vardır. Bir toplum eğer Musa’yı hak etmişse Allah onu Firavun’un sarayında da yetiştirir.(63) Allah hayata müdahildir; O’nun bulunmadığı bir zaman ve zemin yoktur. Hak edilmişse ve zamanı gelmişse eğer, Musa’lar Firavunların kucağında bile yetiştirilirler. İşte Hz. Muhammed’in Mekke’nin gözde bir delikanlısı olarak büyütülmesi ve peygamberlikle görevlendirilmesi bunun değişik bir örneğidir.

3. وَاَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنّ۪ي وَلِتُصْنَعَ عَلٰى عَيْن۪ي “Sana tarafımdan bir sevgi vermiştim; böylece gözetimimde yetiştirilesin diye (böyle yapmıştık).” Âyetin bu son cümlelerinde Hz. Musa’nın özel konumu gündeme getirilmekte, Rabbimizin onu tâ bebekliğinden itibaren özel olarak yetiştirdiği ifade edilmektedir.

a) وَاَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنّ۪ي “Sana tarafımdan bir sevgi vermiştim.” Yüce Allah elbette bütün kullarını yarattığı birer âyeti olarak sever; ancak kâfirlerin küfrünü, eylemlerini ve yaratılış gayesine aykırı davranıp fıtratını örten nankörleri sevmez. Meryem 19/96. âyette iman ve salih amel sahibi olanlara Rabbimizin vereceğini vaadettiği sevgi, bebekken nehre bırakılan ve sonrasında risaletle görevlendirilecek olan Hz. Musa’ya çok önceden ilan edilmiş ve pratiğe konulmuştu.

Burada konu onun peygamberliğe hazırlanmasıyla ilişkili görülmeli, bir bebek veya insan olarak onun diğerlerinden farklı olduğu gibi bir sonuç çıkartılmamalıdır. Çünkü her mahlûk Yüce Allah’ın bir eseri ve bir âyetidir; biri diğerinden farklı değildir.

Bazı âlimlerimiz bu cümlede verilmek istenen mesajın Hz. Musa’nın bütün insanlara, onu gören herkese, Âsiye’ye, hatta Firavun’a bile sevdirilmesiyle ilgili olduğunu beyan etmişlerdir.(64) Bebekliğinde onun sevimli bir çocuk olması kast ediliyorsa, bütün bunlar elbette doğrudur; ancak risalet sonrası dönemlerde durumun değişeceği de herkesin malumudur.

Yüce Allah Kasas 28/7’de “Hz. Musa’yı annesine geri vereceğini ve onu peygamber yapacağını” haber vermişti. İşte burada sözü edilen husus, onun peygamberlikle buluşturulacağına dolaylı olarak değinilmesi ve özel bir şekilde yetiştirilmesinin sağlanmasıdır. Peygamberler özel ve seçilmiş insanlardır;(65) sıradan ve özellikle de köle ruhlu insanlardan peygamber görevlendirilmez.

Bu nedenle, Hz. Musa Firavun’un köleleştirdiği toplumdan ayrı olarak, sarayda yetiştirilmiş, bir anlamda entelektüel bir birikimin sahibi olarak büyütülmüş ve sonrasında da peygamberlikle görevlendirilmişti. Firavun’un uyguladığı zulmün nasıl ve niçin yapıldığını gözlemlemesi için Hz. Musa onun sarayında büyütülmüş ve sonunda onunla müthiş bir mücadeleyle görevlendirilmiştir.

b) وَلِتُصْنَعَ عَلٰى عَيْن۪ي “Böylece gözetimimde yetiştirilesin diye (böyle yapmıştık).” Bu ifade, Hz. Musa’nın Yüce Allah’ın muhafazasında ve sağladığı güvenlik içerisinde yetiştirildiği manasına gelmektedir.(66) Hz. Musa’nın “Yüce Allah’ın gözetiminde yetiştirilmesi”, tıpkı Hz. Nûh’a yönelik emirde olduğu gibi Yüce Allah’ın emir ve öğretileri esas alınarak yapılan bir bilinçlendirmedir.

Hocası Yüce Allah olanın yüzü yere düşmez. Bu nedenle, peygamberler tarihinden sunulan kıssalar ve onlardaki bazı detaylar bize bu hakikatleri öğretmeyi amaçlamaktadır. Peygamberlerin hocası Yüce Allah olduğu için, onların tebliğ ettiği esaslar insanlık için vazgeçilmez bir yol haritasıdır. Yolunu doğru belirlemek isteyenlerin takip edeceği rota sadece ve sadece ilâhî bilgilendirmelerdir; onları hayata aktaran bütün peygamberlerdir; son ümmet için de sadece Hz. Muhammed’dir, vesselâm.

Her iki cümlenin birbiriyle anlam ilişkisine bakıldığında, insan yetiştirmede sevginin ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Sanatkârların eserleri onların sanatlarına sevgilerinin sonucudur. Mahabbet kelimesi ile habb, habîb, mahbûb kelimelerinin aynı kökten geldiği düşünüldüğünde şu sonucu elde edebiliriz: Gerçek mahbûb olan Yüce Allah’ın mahabbeti olmasaydı habb denen hiçbir ürün yaratılmazdı.

Her bir ürün ve mahlûk Rabbimizin sevgisinin bir görüntüsüdür. İşte peygamberler de bu sevgi çiçeğinin nadideleridir; onlar Rabbimizin sevgisinin sonucu ve görevlendirildikleri davanın adanmış insanlarıdır. Ne mutlu peygamberlerin yolunu izleyebilenlere!

ııı. Kız Kardeşinin Takibi ve Ailesine Geri Döndürülüşü

اِذْ تَمْش۪يٓ اُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْنَاكَ اِلٰىٓ اُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّيْنَاكَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِن۪ينَ ف۪يٓ اَهْلِ مَدْيَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلٰى قَدَرٍ يَا مُوسٰى “Hani kız kardeşin (ablan, Firavun ailesine) gidip, ‘Ona bakacak birini size göstereyim mi?’ demişti. Böylece, gözü aydın olsun ve (artık) üzülmesin diye seni annene geri vermiştik. (Gençken) birini öldürmüştün; seni endişeden kurtarmıştık; böylece seni iyiden iyiye denemiştik. (Bu nedenle), Medyen halkı arasında senelerce kalmıştın. Ey Musa! Sonra da bir plana göre (bu makama) gelmiştin.”

Âyetteki اِذْ تَمْش۪ي iz temşî fiili “hani yürüyordu”; اُخْتُكَ uhtüke tamlaması “senin kızkardeşin, senin ablan”; فَتَقُولُ fe tekûlü fiili “ve (şöyle) diyordu”; هَلْ اَدُلُّكُمْ hel edüllüküm sorusu “size göstereyim mi”; عَلٰى مَنْ يَكْفُلُهُ ‘alâ men yekfülühû ifadesi “onun sorumluluğunu alacak, ona bakacak kişiyi”;فَرَجَعْنَاكَ fe race‘nâke fiili “(böylece) seni geri döndürmüştük”; اِلٰىٓ اُمِّكَ ilâ ümmike tamlaması “senin annene”; كَيْ تَقَرَّ key tekarra ifadesi “aydın olsun diye, sevinsin diye”; عَيْنُهَا ‘aynühâ tamlaması “onun gözü”; وَلَا تَحْزَنَ ve lâ tahzene fiili “ve üzülmesin diye”; وَقَتَلْتَ ve katelte fiili “ve öldürmüştün”; نَفْسًا nefsen kelimesi “bir canı, insanı, birisini”;فَنَجَّيْنَاكَ fe necceynâke fiili “ve seni kurtarmıştık”; مِنَ الْغَمِّ mine’l-ğammi sözcüğü “hüzünden, endişeden”; وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا ve fetennâke fütûnen ifadesi “seni güçlü bir şekilde, tam anlamıyla denemiştik”; فَلَبِثْتَ fe lebiste fiili “ve kalmıştın”; سِن۪ين sinîne kelimesi “yıllarca, senelerce”;ف۪يٓ اَهْلِ مَدْيَنَ fî ehli medyene tamlaması “Medyen halkı arasında”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جِئْتَ ci’te fiili “gelmiştin”; عَلٰى قَدَرٍ ‘alâ kaderin kelimesi “bir plana göre, bir ölçüye göre”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ ifadesi ise “ey Musa” demektir.

Burada Hz. Musa’nın kızkardeşinin onu takip etmesi, annesine geri dönmesini sağlayacak bir teklif getirmesi, bir öldürme olayı nedeniyle korku ve hüzünden kurtarılması, Medyen’de kalması ve nihayet ilâhî plana uygun olarak risalet göreviyle buluşturulacak mekâna gelmesi gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ تَمْش۪يٓ اُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْنَاكَ اِلٰىٓ اُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ “Hani kız kardeşin (ablan, Firavun ailesine) gidip, ‘Ona bakacak birini size göstereyim mi?’ demişti. Böylece, gözü aydın olsun ve (artık) üzülmesin diye seni annene geri vermiştik.” Âyetin bu bölümü hakkında bazı açıklamalar gereklidir:

a) اِذْ تَمْش۪يٓ اُخْتُكَ “Hani, kızkardeşin (ablan seni takip etmek üzere) yürüyordu.” Kasas 28/11’de beyan edildiği gibi, Hz. Musa’nın annesi, onu sandığın içinde nehre bırakınca kız kardeşinin, yani ablasının onu takip etmesini istemişti. O isteğin sonucu olarak ablası Hz. Musa’nın izini sürmüş ve başkaları fark etmeden onu gözetlemişti. Nehre atılırken beşikte ve sandıkta muhafaza edilecek bir donanıma sahip kılınması nasıl ki sebeplere sarılmanın bir örneği idiyse, Hz. Musa’nın annesinin ablasından onu takip etmesini istemesi de aynı şekilde sebeplere sarılmanın gereğini ve vazgeçilmezliğini ortaya koyan çok önemli bir örnek durumundadır.

b) فَتَقُولُ هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰى مَنْ يَكْفُلُهُ “Ona bakacak birini size göstereyim mi? demişti.” Firavun’un sarayında ve Firavun’un hanımı Âsiye’nin kontrolünde de olsa, Hz. Musa’nın bakımı sıkıntı oluşturmuştu. Çünkü Kasas 28/12’de ifade edildiği gibi, Hz. Musa’ya başka kadınların sütü haram kılınmıştı. “Çocuğa sütannelerin haram kılınması” mümkün olmadığı için, bu ifade “başka bir kadının sütünü emmemesi, başka sütlerden hoşlanmaması” manasına alınmalıdır.

Böyle bir sorun nedeniyle muhtemelen Firavun’un ailesi ona bakacak bir sütanne arayışına girmiş olacak ki, bu esnada kardeşini takip eden abla devreye girmiş ve Firavun ailesine bir teklifte bulunmuştu. Şöyle demişti: “Onun bakımını üstlenecek ve ona samimi/içten davranacak bir aileyi size göstereyim mi?” Burada ehl-i beyt, yani “aile” denmesi, sadece bir bakıcının değil, onu sahiplenecek bir ailenin, kendi öz ailesinin teklif edildiği anlaşılmaktadır. Hz. Musa’nın ablası kendisini asla tanıtmamış, orada neden bulunduğunu beyan etmemiş, bir anlamda gerektiği kadar konuşup daha çok sonuç almaya odaklanmış ve başarılı da olmuştur.

c) فَرَجَعْنَاكَ اِلٰىٓ اُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ “Böylece, gözü aydın olsun (mutlu olsun) ve (daha fazla) üzülmesin diye seni annene geri vermiştik.” Bütün bunların sonucunda Hz. Musa’nın ablasının teklifi kabul edilmiş ve Hz. Musa annesinin, yani kendi ailesinin yanına geri döndürülmüştü. Bu sonuç Kasas 28/7’de dile getirildiği üzere Yüce Allah’ın Hz. Musa’nın annesine “Onu sana geri göndereceğiz” vaadinin gerçekleşmesidir.

Kasas 28/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Böylelikle gözü aydın olsun, (daha fazla) üzülmesin ve insanların çoğu bilmeseler de Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu anlasın diye onu (Musa’yı) annesine geri verdik.” Bu ifade, Kasas 2/7’de zikredilen “Onu peygamberlerden biri yapacağız” müjdesini içermemekte, olayın sadece annesini memnun etmek kısmını ortaya koymaktadır.

2. وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّيْنَاكَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا “(Gençken) birini öldürmüştün; seni endişeden kurtarmıştık; böylece seni iyiden iyiye denemiştik.” Bu cümlede sözü edilen olay, Hz. Musa’nın gençlik döneminde yaşadığı ve kasıt içermeyen bir öldürmeyle ilgilidir.

a) وَقَتَلْتَ نَفْسًا “Bir cana kıymıştın”. Hz. Musa’nın hataen bir insan öldürmesiyle ilgili olarak Kasas 28/15-16’da şu bilgiler yer almaktadır: “Musa, ahalisinin habersiz olduğu bir sırada şehre girdi ve şehirde, biri kendi tarafından, diğeri düşman tarafından olan iki adamı birbiriyle kavga eder halde buldu. Kendi tarafından olanı, düşmana karşı ondan yardım istemesi üzerine Musa, düşmanı tarafından olana bir yumruk vurup adamı öldürünce, ‘Bu, şeytan işidir. O, gerçekten apaçık bir saptırıcı düşmandır. Ey Rabbim! Doğrusu kendime zulmettim (başıma iş açtım); beni bağışla’ dedi. Bu isteğini Allah kabul edip onu bağışladı. Çünkü çok bağışlayıcı, çok esirgeyici olan ancak O’dur.”

Hz. Musa’nın daha sonra Firavun ve adamlarına tebliğ için görevlendirildiğinde dile getirdiği “Beni yalanlamalarından korkuyorum. İçim daralıyor, dilim dönmüyor; … Onların bana yönelttikleri bir de suç var. Bu nedenle beni öldürmelerinden de korkuyorum”(67) şeklindeki sözlerinin sebebi de budur. Hz. Musa yaptığı bu işe şeytanın sebebiyet verdiğini, onun apaçık ve saptırıcı bir düşman olduğunu beyan ederek, Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmuş ve Yüce Allah tevbesini kabul ederek kendisini bağışlamıştı. Ardından bir daha suçlu insanlara arka çıkmama sözünü de vermişti.(68)

b) فَنَجَّيْنَاكَ مِنَ الْغَمِّ “Seni endişeden kurtarmıştık.” Çeşitli âyetlerde(69) geçen غَمّ ğamm kelimesi “gam, keder, hüzün” gibi anlamlar içermektedir. Hz. Musa’ya yönelik nimetlerden bir diğeri, onun bu büyük sıkıntıdan kurtarılmasıydı. Nitekim bulunduğu yerde saklanırken şehrin yöneticileri onun hakkında karar vermek üzere toplanmışlardı.

Yöneticilerin toplandığını ve toplantının içeriğini bilen, şehrin ileri gelenlerinden bir zat, durumu Hz. Musa’ya haber vermiş ve kendisinin öldürülmesi için planlar yapıldığını bildirmişti. Hz. Musa etrafı kollayarak ve korku içerisinde oradan çıkarken şöyle dua etmişti: “Ey Rabbim, beni bu zalimlerden koru, kurtar.”(70) İşte bu zatın Hz. Musa’yı bilgilendirmesi onu belki de öldürülmekten kurtarmış ve oradan uzaklaşmasını sağlamıştı. Bu zatın yardımı Rabbimizin Hz. Musa’yı kurtarma planının bir parçasıydı.

c) وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا “(Böylece) seni iyiden iyiye denemiştik.” Burada sözü edilen deneme, sayılanlardan ayrı bir deneme değildir. Baştaki vâv harfinin beyâniyye olmasından hareketle,(71) bu cümlenin bütün bu sıkıntıları içeren bir açıklama manası verdiğini söyleyebiliriz. Söylenmek istenen şudur: “Ey Musa, işte seni bu ve benzer şekillerde denemiş ve sonunda kurtarmıştık.”

Râzî’nin ifade ettiği gibi, fitne kelimesinin “altını gümüşten ayırmak” manasından hareketle, bu cümleye “seni bütün sıkıntılardan arındırmış, kurtarmıştık” manası da verilebilir.(72) Bu durumda bu cümle önceki cümlenin açıklaması veya te’kidi olarak kabul edilmiş olur. Zaten Sa‘îd b. Cübeyr bu cümleyi İbn Abbâs’a sormuş ve o da bunun “sıkıntıdan kurtarmak” manasına geldiğini beyan etmiştir.(73)

Hz. Musa’nın muhlas, yani samimi ve sıkıntılardan kurtarılmış biri olduğu Meryem 19/51’de beyan edilmişti. Bütün bunların sonucunda âyette dile getirilen hususun hem denemelerden geçirilmek, hem de çeşitli sıkıntılardan kurtarılmak olduğunu belirtebiliriz.

3. فَلَبِثْتَ سِن۪ينَ ف۪يٓ اَهْلِ مَدْيَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلٰى قَدَرٍ يَا مُوسٰى “(Bu nedenle) yıllarca Medyen halkı arasında kalmıştın. Ey Musa! Sonra da bir kadere göre (bu makama) gelmiştin.” Yüce Allah, Hz. Musa’ya yönelik nimetlerini açıklama bağlamında, onun adam öldürmesinin ardından kaçtığı, bir anlamda sığındığı Meyden yıllarını gündeme getirmektedir.

a) فَلَبِثْتَ سِن۪ينَ ف۪يٓ اَهْلِ مَدْيَنَ “(Bu nedenle) yıllarca Medyen halkı arasında kalmıştın.” Hz. Musa’nın Medyen’de yaşadıklarıyla ilgili olarak Kasas 28/22-28’de geniş malumat yer almaktadır. O detaya girmeden, sadece Medyen’de kalış süresiyle ilgili olarak, karşılaştığı kızların birisiyle evlenmesine karşılık kızların babasının yanında o zatın teklifi olarak sekiz yıl kalması istenmişti. Eğer on yıla tamamlarsa bunun da Hz. Musa’nın kararı olacağını beyan etmişti. Anlaşılıyor ki Hz. Musa Medyen’de sekiz ilâ on yıl arasında kalmıştı.

Hz. Musa, Mısır’da Firavun’un yanında saray hayatının sonrasında Medyen’de bir ailenin yanında kalmış, bir anlamda prenslikten çobanlığa dönüşen bir hayat yaşamıştı. Peygamberlik görevi öncesinde yaşadığı bu tecrübeler, hayatın belki de bütün katmanlarını öğrenmesini sağlamış, bu arada adı zikredilmese de Kasas sûresinde Hz. Şu‘ayb gibi bir peygamberin yanında adeta eğitime tabi tutulmuştu.

Önce tarihin kaydettiği en azgın kral olan Firavun’un yanında engin tecrübeler edinmiş, yöneticilik dünyasının neleri içerdiğini, zulmün nelere sebep olduğunu görmüştü. Saray hayatının bütün cazibesine rağmen, tercihini halkın yanında olmaktan yana belirlemiş ve uzun bir hicrete çıkmıştı.

Hz. Peygamber’in Hira’dan Mekke’ye dönmesi gibi o da hayatın merkezine doğru yola koyulmuştu. En azgın yöneticinin yanındaki sahte şaşaa ve debdebeyi elinin tersine iterek çıktığı yolculukta bu defa sekiz ila on yıl süren bir başka hayatı yaşamıştı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda dile getirilen husus budur.

b) ثُمَّ جِئْتَ عَلٰى قَدَرٍ يَا مُوسٰى “Ey Musa! Sonra da bir kadere göre (bu makama) gelmiştin.” Burada sözü edilen عَلٰى قَدَرٍ ‘alâ kaderin “bir kadere göre” ifadesi, “bir planın parçası olarak”, “takdirimize uyarak”,(74) “takdirimiz gereği”(75) şeklinde de tercüme edilebilir. Bu ifade, İbn Abbâs’a göre “takdir edilmiş zaman”, Mukâtil’e göre “belirlenmiş vakit” manasına geldiğini ifade etmiştir.(76) Burada sözü edilen belirlenmiş zaman Hz. Musa’ya peygamberliğin verildiği zamandır.

Söylenmek istenen husus şudur: Hz. Musa, hayatında yaşadığı bunca farklı olaya, dışarıdan bakıldığında bazen güzel, rahat ve konforlu, bazen de kaçmasını gerektirecek korkulu günlere, ardından sekiz ilâ on yıl yanında kaldığı Hz. Şu‘ayb birlikteliğinin ardından Yüce Allah’ın kaderi, O’nun kararı ve ilâhî planı gereği peygamberlik konumuna getirilmiştir.

ıv. Peygamberlikle Görevlendirilmesi

وَاصْطَنَعْتُكَ لِنَفْس۪ي “Ben seni kendim için seçmiştim.”

Âyetteki وَاصْطَنَعْتُكَ va’stane‘tüke fiili “ve seni seçmiştim”; لِنَفْس۪ي linefsî tamlaması ise “benim nefsim için, kendim için” demektir.

Burada Hz. Musa’nın peygamber olarak görevlendirildiği gündeme getirilmektedir.

Rabbimizin Hz. Musa’ya ikram ettiği nimetler bağlamında “onun bebekken öldürülmekten kurtarılması”, “annesinin yanına yeniden döndürülmesi”, “sarayda büyütülmesi”, “hataen bir adam öldürme hatasının arkasından katledilmekten kurtarılması”, “bulunduğu ortamdan kaçması için kendisine bilge bir kişi tarafından haber verilmesi”, “bir peygamberin yanı başında eğitime tâbî tutulması” gibi konuları zikredebiliriz.

İşte bütün bunların sonucunda, Tâhâ 20/39. âyette de beyan edildiği üzere Rabbimizin gözetiminde yetiştirilen Hz. Musa peygamberlikle buluşturulmuştu. Demek ki en azından bazı peygamberlere peygamberlik imtihandan sonra verilmektedir. Bakara 2/124’te Hz. İbrâhim’le ilgili verilen bilgide de bu husus görülmektedir.

Tâhâ sûresinin 11 ve 13. âyetlerinde incelediğimiz gibi, Yüce Allah Hz. Musa’ya Mukaddes Tuvâ Vadisi’nde seslenmiş ve kendisine nasıl gelmesi gerektiği noktasında bilgi verdikten sonra birtakım ilâhî prensipleri ona bildirmişti. Tâhâ 20/25-32. âyetlerde sayılan sekiz isteği Hz. Musa’ya verilmiş, ona büyük bir lütufta bulunulmuştu.

A‘râf 7/144’te de ele alınan benzer bir hitapta Yüce Allah Hz. Musa’ya “Ey Musa, ben mesajlarımla ve konuşmamla seni insanların başına seçtim” sözleriyle seslenmiş ve kendisini peygamber olarak seçtiğini ifade etmişti. Bütün bu bilgilendirmeler muhatabın peygamberlik göreviyle şereflendirilmesinin bir ifadesidir ve Hz. Musa da bu itibarlı görevin başarılı temsilcilerinden birisi olarak tevhid tarihindeki yerini almıştı.

Tâhâ 20/39-41. Âyetlerden Güne Dair Mesajlar

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerden hayata dair çok önemli sonuçlar elde edebiliriz. “Nehre bırakılan çocuk” bizim için hepimizin çocuklarını temsil etmektedir. Onları hayata hazırlarken bir beşik nezahetinde ve özeniyle davranmalı, hayat nehrinde boğulmamaları için gereken tedbirleri mutlaka almalıyız. Annesi Hz. Musa’yı ablasının takip etmesini isterken aslında bize de “çocuklarınızı takip edin; onları yalnızlık denizine terk etmeyin” mesajı verilmektedir.

Çocuklarımız bize Rabbimizin emanetidir; öyleyse emanete hıyanet etmemek için onları Allah’ın istediği gibi yetiştirmeye gayret sarf etmeliyiz. Hayat denizi çeşitli tehlikelerle ve imtihan alanlarıyla doludur. Bir bebek safiyetinde bize emanet edilen çocuklarımızı, çocuklarımız gibi gördüğümüz öğrencilerimizi, nihayet sorumluluğunu taşımak durumunda olduğumuz insanları birer emanet ve imtihan sorusu olarak görmeli, gereken hassasiyeti mutlaka göstermeliyiz.

Bir göreve getirilen kişi mutlaka eğitilmeli, eğitilmeden ve denenmeden herhangi bir görev verilmemelidir. Dahası eğer görev özellik arz ediyorsa bu defa ayrıca ve özel eğitimler uygulanmalı, muhatap sıkıntılı ortama ve çaresizliklere terk edilmemelidir.

Talâk 65/3’te de buyrulduğu gibi, Yüce Allah’a güvenenlere Allah yeter. Allah’a güvenin ve teslimiyetin sonu dünyada da mahşerde de gözaydınlığıdır, hüzünlenmemektir. Dünyadaki huzur en güzel şekilde ve hoş bir hayatla ödüllendirilmektir;(77) mahşerde ise böylelerini cennet nimetleri ve nice sürprizler beklemektedir. Rabbimiz bizi de bu nimetlerini verdiği ve vereceği kulları arasına ilhak eylesin.

Dipnotlar

• 1 - Kasas 28/4. 2 - Bakara 2/49; A‘râf 7/127, 141; İbrâhim 14/6; Kasas 28/4. 3 - Kasas 28/4. 4 - Zuhruf 43/54. 5 - A‘râf 7/123; Tâhâ 20/71; Şu‘arâ’ 26/49.
  • Kasas 28/4 Bakara 2/49 A‘râf 7/127 A‘râf 7/141 İbrâhîm 14/6 Kasas 28/4 Kasas 28/4 Zuhruf 43/54 A‘râf 7/123 Tâhâ 20/71 Şu‘arâ 26/49
• 6 - Şu‘arâ’ 26/29. 7 - Kasas 28/38. 8 - Nâzi‘ât 79/21-24.
  • Şu‘arâ 26/29 Kasas 28/38 Nâzi‘ât 79/24
• 9 - Semerkandî, age., II, 410; Taberî, age., XVI, 159. 10 - Râzî, age., XXII, 30.
• 11 - En‘âm 6/125; Nahl 16/106; Tâhâ 20/25; Zümer 39/22.
  • En‘âm 6/125 Nahl 16/106 Tâhâ 20/25 Zümer 39/22
• 12 - Tâhâ 20/25; Zümer 39/22; ‘Âdiyât 100/10. 13 - Hacc 22/46. 14 - Zümer 39/22. 15 - Hucürât 49/7. 16 - Necm 53/11. 17 - İsrâ’ 17/36. 18 - Zümer 39/9. 19 - Râzî, age., XXII, 45.
  • Tâhâ 20/25 Zümer 39/22 ‘Âdiyât 100/10 Hacc 22/46 Zümer 39/22 Hucurât 49/7 Necm 53/11 İsrâ 17/36 Zümer 39/9
• 20 - Râzî, age., XXII, 44.
• 21 - Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul, 1992, Cihâd, 6. 22 - A‘lâ 87/8.
  • A‘lâ 87/8
• 23 - Kasas 28/15.
  • Kasas 28/15
• 24 - ‘Ankebût 29/41. 25 - Nahl 16/125. 26 - Zümer 39/18.
  • ‘Ankebût 29/41 Nahl 16/125 Zümer 39/18
• 27 - İslâmoğlu, age., s. 598’de 11. not.
• 28 - Enbiyâ’ 21/48. 29 - Nisâ’ 4/163.
  • Enbiyâ 21/48 Nisâ 4/163
• 30 - Râzî, age., XXII, 49.
• 31 - Semerkandî, age., II, 411; Taberî, age., XVI, 160.
• 32 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 33 - En‘âm 6/103. 34 - Nisâ’ 4/1; Ahzâb 33/52. 35 - Mâide 5/117.
  • En‘âm 6/103 Nisâ 4/1 Ahzâb 33/52 Mâide 5/117
• 36 - Bakara 2/37. 37 - Tâhâ 20/122. 38 - Kamer 54/10-12.
  • Bakara 2/37 Tâhâ 20/122 Kamer 54/12
• 39 - Bakara 2/128-129. 40 - Yûsuf 12/33-34.
  • Bakara 2/129 Yûsuf 12/34
• 41 - Enbiyâ’ 21/87-88. 42 - Enbiyâ’ 21/83-84.
  • Enbiyâ 21/88 Enbiyâ 21/84
• 43 - Enbiyâ’ 21/89-90. Benzer âyetler için ayrıca bk. Meryem 19/1-10.
  • Enbiyâ 21/89 Meryem 19/1
• 44 - Âl-i İmrân 3/164. 45 - Tavbe 9/117. 46 - Bakara 2/186.
  • Âl-i İmrân 3/164 Tevbe 9/117 Bakara 2/186
• 47 - Âl-i İmrân 3/191-195. 48 - Enfâl 8/9. 49 - Tevbe 9/104.
  • Âl-i İmrân 3/195 Enfâl 8/9 Tevbe 9/104
• 50 - Mü’min 40/60. 51 - Şûrâ 42/25-26.
  • Mü'min 40/60 Şûrâ 42/26
• 52 - “Başa kakmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/262, 264; Şu‘arâ’ 26/22; Fussılet 41/8.Müddessir 74/6. Kalem 68/3; İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 53 - “İhsan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/117; Tûr 52/27. 54 - Sâd 38/39; Muhammed 47/4. 55 - “Helva” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/57, 264; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80. 56 - Tûr 52/30. 57 - Hucürât 49/17. 58 - Bu kelime hakkında detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 579-581.
  • Bakara 2/262 Bakara 2/264 Şu‘arâ 26/22 Bakara 2/262 Şu‘arâ 26/22 Fussilet 41/8 Müddessir 74/6 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/117 Tûr 52/27 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Bakara 2/57 Bakara 2/264 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80 Tûr 52/30 Hucurât 49/17
• 59 - Zemahşerî, age., III, 60.
• 60 - Taberî, age., XVI, 161.
• 61 - Taberî, age., XVI, 161. 62 - Esed, age., s. 628; İslâmoğlu, age., s. 599.
• 63 - İslâmoğlu, age., s. 599’da 1. not.
• 64 - Semerkandî, age., II, 411; Taberî, age., XVI, 162; Zemahşerî, age., III, 62. 65 - Hacc 22/75.
  • Hacc 22/75
• 66 - Râzî, age., XXII, 54.
• 67 - Şu‘arâ’ 26/12-14; Kasas 28/33-34. 68 - Kasas 28/15-17. 69 - Âl-i İmrân 3/153, 154; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88; Hacc 22/22.
  • Şu‘arâ 26/14 Kasas 28/34 Kasas 28/17 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/154 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88 Hacc 22/22
• 70 - Kasas 28/20-21. 71 - İslâmoğlu, age., s. 600’de 5. not.
  • Kasas 28/21
• 72 - Râzî, age., XXII, 55. 73 - Zemahşerî, age., III, 62-63; Râzî, age., XXII, 55; Taberî, age., XVI, 167;
• 74 - Esed, age., s. 628. 75 - İslâmoğlu, age., s. 599. 76 - Semerkandî, age., II, 416; Taberî, age., XVI, 167-168.
• 77 - Nahl 16/97.
  • Nahl 16/97