Mülk Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “hükümranlık, otorite” anlamına gelen الْمُلْك el-mülk kelimesinden alan Mülk sûresi, iniş olarak 60, resmî sıralamada ise 67. sûredir.

İlk dönem kaynaklarda adı vâkıye “koruyucu”, mâni‘a “engelleyen”, mücâdile “savunan” veya münciye “kurtarıcı” şeklinde de geçmektedir. Sûrenin risaletin 9. yılında ve 77. sırada indirildiği de iddia edilmektedir; ancak bizim kanaatimiz diğer görüşten yanadır.

Mülk sûresi, resmî sıralamada öncesinde Medenî bir sûre olan Tahrîm sûresiyle yakın bir anlam ilişkisine sahiptir. Sûre sıralamalarında konu ilişkisinin en güzel örneklerinden birisini bu iki sûrede görmekteyiz. Buna göre her iki sûrede de Hz. Peygamber’le ilgili esaslar yer almakta, nankör insanların mahşerde karşılaşacağı akıbet dile getirilmekte ve olumlu insan örnekleriyle olumsuz örnekler hakkında malumat verilmektedir.

Mülk sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “risalet”, “âhirete iman” ve “Hz. Peygamber’in vahiy inşası”yla ilgilidir. Bu sûrede, ölüm ile hayatın yaratılış sebebi ele alınmakta, kâinattaki muhteşem yapısı hakkında temel bilgiler verilmektedir. Bu arada sistemin kusursuzluğunu incelemenin önemi vurgulanmakta, ancak Yüce Allah’ın yaratmasındaki eşsiz sanat karşısında aklın hayretler içerisinde kalacağı beyan edilmektedir. Bu erişilmez kâinat düzenini astroloji gibi gayba taş atma girişimlerine kurban edenleri nasıl bir sonun beklediği vurgulanmaktadır. 7. âyetten itibaren, inkâr edenlerin âhiretteki feci azap durumları, cehennemin şiddeti, inkarcıların itirafları ve azap durumları dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları yer almaktadır. Yüce Allah’ın yaptığına kimsenin engel olamayacağı, yürüyenle yerde sürünenin bir olamayacağı gerçeği ve kıyamet ile mahşeri inkâr edenlere Yüce Allah’ın verdiği muhteşem cevaplar sûrenin ana konularındandır.

23. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı çeşitli bilgiler, insanları yaratıp onları yeryüzüne yaymış olması, inkarcıların mahşerle alay edişleri, onlara verilen susturucu cevaplar dile getirilmektedir.

Hz. Peygamber’in görevinin apaçık uyarı ve kendisinin de apaçık bir uyarıcı olduğuna dikkat çekilmektedir. Bütün bunlara ilave olarak bu sûrenin işlediği temel konu, Allah-insan-kâinat ilişkisine dikkat çekmek ve vahyin rehberliğinin vazgeçilmezliğidir.

Yüce Allah sûrenin 15-22. âyetlerinde yani bu üçüncü grup âyetinde, insanların rızık için çalışması gerektiğini belirtmekte, kudretini dile getirmekte ve buna rağmen öncekilerin inkâr ettiklerini hatırlatmaktadır.

Ardından gruplar halinde uçuşan varlıklara dikkat çekilerek, bu sistemin sahibi olan Yüce Allah’ın her şeyi gördüğü bildirilmektedir. Daha sonra Allah’a rağmen hiç kimsenin hiç kimseye yardım edemeyeceği ve rızık veremeyeceği belirtilerek, haktan veya bâtıldan yana olmak anlamında farklı özellikteki iki insan tipi mukayese edilmektedir.

Sûrenin 15. âyetinden 21. âyetine kadarki kısmı adeta kelime-i tevhîdin lâ ilâhe, yani nefy (olumsuzlama) kısmını oluşturmaktadır. Çünkü burada sorulan sorular, cevabı beklenen türden değil, istifhâm-ı inkârî türündendir. Soruya konu edinilen şeylerin gerçekleşmediğini, bunların imkânsız olduğunu ortaya koymayı veya muhataplara düşündürtüp itiraf ettirmeyi amaçlamaktadır. 23. âyetten sonraki kısım ise adeta kelime-i tevhîdin illellâh bölümüdür; yani Rabbimizin kendisini tanıttığı ispat kısmını oluşturmaktadır.

Her iki âyet grubunda söylenmek istenen husus adeta şudur: Allah şu şu özelliklere sahip olan yegane erişilmez gücün sahibidir; dolayısıyla mabudluk sadece O’na yakışır ve yaraşır; başkalarının böyle bir sıfatı elde etme hakkı yoktur.

a) Rızık İmkânı ve Uyarılara İtibarsızlığın Sonu

Yüce Allah, sûrenin 15-18. âyetlerinde yeryüzünü insanın emrine verdiğini, orada dolaşıp uygun yerlerinden rızık araması gerektiğini beyandan sonra, dönüşün sadece kendisine olacağını bildirmekte, hak edenlere gönderebileceği azaptan hiç kimsenin emin olamayacağını şu şekilde hatırlatmaktadır:

“Gökteki zatın, sizi yerin dibine batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) birden bire sarsılmaya başlar. Yoksa gökteki zatın üzerinize taş (veya taşları kaldıran bela kasırgası) yağdırmasından güvende misiniz? Uyarımın nasıl olduğunu er veya geç anlayacaksınız.”

Ardından, “Andolsun ki, onlardan öncekiler de yalanlamışlardı. (Bak ki), benim cezalandırmam nasıl olmuştu!” buyrularak hakkı ve hakikatı yalanlayanların Yüce Allah’ın elem verici azabından hiçbir şekilde kurtulamayacağına özellikle dikkat çekilmektedir.

ı. Yeryüzünün Emre Âmâde Kılınışı

هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا ف۪ي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِه۪ وَاِلَيْهِ النُّشُورُ “O, yeryüzünü sizin için boyun eğdirmiştir. Her tarafını dolaşıp O’nun (Allah’ın verdiği) rızkından yiyin! Dönüş, yalnızca O’nadır.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “yapan(dır), yaratmış olan(dır)”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzü”; ذَلُولًا zelûlen sözcüğü “emre amade, kolay, itaatkâr”; فَامْشُوا femşû emri “gezin, yürüyün, gidin”;ف۪ي مَنَاكِبِهَا fî menâkibihâ ifadesi “onun omuzlarında, her tarafında, dağlarında”; وَكُلُوا ve külû emri “ve yiyin”; مِنْ رِزْقِه min rızkıhî ifadesi “O’nun (yarattığı) rızıktan”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’nadır”; النُّشُورُ en-nüşûru kelimesi ise “yeniden dönüş, diriltiliş” demektir.

Burada yeryüzünün insanoğlunun hayatını devam ettirebilmesi için boyun eğdirildiği ve rızık teminine müsait kılındığı beyan edilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا ف۪ي مَنَاكِبِهَا “O, yeryüzünü sizin için boyun eğdirmiştir. Her tarafını dolaşın!” Bu âyette iki husus üzerinde durulmaktadır:

a)هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ ذَلُولًا “O (Allah), yeryüzünü sizin için boyun eğdirmiştir (yaşanmaya elverişli bir yer yapmıştır).” Yüce Allah âyetin bu ilk cümlesinde yeryüzünü insanın hizmetine sunduğunu beyan için zelûl kelimesini kullanmaktadır. Bu kelime zelûl kalıbında bir kez de Bakara 2/71’de geçmekte ve İsrailoğullarına kesmeleri emredilen hayvanın sıfatını beyan için kullanılmaktadır. Nahl 16/69’da zülül kalıbında geçtiği yerde “boyun eğdirilmiş olmak” manasında arıların gidiş yerleriyle ilgili olarak kullanılmaktadır.

ذَلُول zelûl kelimesi “boyun eğen, itaat eden, uysal” anlamlarıyla yeryüzünün insanoğlunun yaşaması için elverişli ve kolay kılınması demektir.(1) Zaten başka bazı âyetlerde yeryüzünün “beşik veya döşek” olarak tanıtılması,(2) onun insan hayatı için gerekli bütün özelliklerle donanımlı hale getirilmiş olması demektir. Eğer bu arz bu halinin dışında başka özelliklerde yaratılmış olsaydı hayat için imkânsızlık söz konusu olurdu. Her tarafın kum veya taş ya da su olduğu düşünüldüğüne burada yaşamak imkânsız olurdu.

Zelûl kelimesi ile zelîl kelimesi şüphesiz aynı kökten gelmektedir. Ancak zelîl olmak, “hor ve hakirlik” anlamına geldiği için, zelûl kelimesinde böyle bir anlam söz konusu değildir. Yeryüzünün zelûl olması Yüce Allah’ın onun tabiatına yerleştirdiği özellikleri gereği insanın “emrine amade kılınması” demektir; yoksa herhangi bir alçaklık veya aşağılık anlamı yoktur.

Yüce Allah Kur’ân’da sehhara ve zellele fiillerini kullanarak “Güneş’i ve Ay’ı, gemileri, nehirleri, gece ve gündüzü, denizleri, yeryüzündeki her şeyi, gökleri ve yeri, onlarda ve aralarındaki her şeyi”(3) insanların hizmetine verdiğini beyan etmektedir. Bütün bu varlıkların içerisinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yeryüzünün insanın emrine amade, bir anlamda ona müsahhar kılındığı ifade edilmektedir.

b) فَامْشُوا ف۪ي مَنَاكِبِهَا “Öyleyse onun her tarafında dolaşın!” Bu cümlede, yeryüzünün insanoğlunun emrine verilmesinin gerekçesi dile getirilmekte, İbn Abbâs’ın da ifade ettiği gibi “dağlar, ovalar, yollar, vadiler, uçlar” gibi “her tarafı”nın(4) gezilip dolaşılması istenmektedir.(5)

Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan مَنَاكِبِ menâkib kelimesi “omuzlar” anlamına gelmektedir. Buradan hareketle, en zor ve devasa yükseklikteki dağlar veya yerler demek olan “omuzlarında” dolaşılabileceği beyan edilerek, yeryüzünün her tarafına ulaşmanın mümkün olduğu ifade edilmiş olmaktadır.(6)

Fâtır 35/27’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, buradaki maksat, Nûh 71/19-20’de de ifade edildiği gibi, kara parçalarından oluşan yeryüzünün her tarafına yollar edinmenin mümkün olduğunu beyan etmektir. Şüphesiz, yeryüzünün bu şekilde yaratılması bir seyir ve temaşa amaçlı değildir.

Tıpkı sûrenin ilk grup âyetinde göklerle ilgili verilen araştırma emri gibi, yeryüzünde de dolaşıp hem Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez sanatıyla ilgili “ibretler almak”, hem de “rızık temin etmek” bu yaratılışın gerekçesi olarak belirlenmiş olmaktadır. Emredilen bu görevin yapılması, aynı zamanda sûrenin ikinci âyetinde dile getirilen “en güzel davranış sahiplerinin imtihan edilmesi” ilkesiyle de uyumlu bir emirdir.

“Yeryüzünün her tarafında dolaşın” emri, gidilen yerlerden rızık temin etmeye çalışmayı da içermektedir. Her ne kadar bu ifadede böyle açık kelimeler yer almasa da bir sonraki cümle asıl maksadın bu olduğunu göstermektedir. “Rızıklardan yemek” için öncelikle onları kazanmak gerekir. “Allah’ın yarattığı şeylerden edinin”(7) anlamındaki âyette verilen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin mesajı bu noktada birleşmektedir.

2. وَكُلُوا مِنْ رِزْقِه۪ وَاِلَيْهِ النُّشُورُ “O’nun (Allah’ın verdiği) rızkından yiyin! Dönüş, yalnızca O’nadır.” Bu ifadede iki husus dikkat çekmektedir:

a) وَكُلُوا مِنْ رِزْقِه۪ “O’nun (Allah’ın verdiği) rızkından yiyin!” Bu emir bir önceki cümlede maksadın ne olduğunu ortaya koymaktadır. Demek ki, yeryüzünün her tarafında dolaşmanın asıl amacı, “Yüce Allah’ın yarattığı rızıkları elde etme çabası”dır. Ulaşılan nimetlerden yararlanmak, onları var eden iradenin isteğini hatırdan çıkarmamak, bu arada “yaratılış gayemizin imtihan edilmek olduğunu unutmamak” verilmek istenen mesajların içinde bulunmaktadır.

Âyetteki مِنْ رِزْقِه min rizkıhî ifadesinin başındaki min edatı teb‘îdıyye, yani “bir kısmı” anlamına alınabilir. Bu durumda, elde edilen nimetlerin hepsinin değil, bir kısmının yenmesi, diğerlerinin ise Allah yolunda infak edilmesi mesaja katılmış olur.

Bu arada yenebilecek şeylerin hepsinin yenilmemesi, başka varlıkların da düşünülmesi gerektiği ifadenin mesaj kapsamında yer almaktadır. Kur’ân genelinde rızık ve infak âyetlerini düşündüğümüzde âyette verilmek istenen asıl mesajın bu olduğu kolaylıkla anlaşılabilir.

b) وَاِلَيْهِ النُّشُورُ “(Unutmayın ki) dönüş sadece O’na olacaktır.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesaj noktası bu cümlede yer almaktadır.

Yeryüzünün insanoğlunun emrine amade kılınması, insanların onun her tarafında dolaşıp rızık temin etmesi ve Yüce Allah’ın yarattığı çeşitli nimetlerden yararlanmasının amacı, “hayatın bir imtihan alanı olduğunu ve bütün bu hayatta yaşananlardan dolayı insanların hesaba çekileceklerini unutmamaları”dır. Hesaba çekilmenin yeri ve zamanı bu cümlede beyan edilmekte, dönüşün sadece Yüce Allah’ın huzuru olacağı açıkça belirtilmektedir.

ıı. Gazaptan Güvende Olamama

ءَاَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَآءِ اَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْاَرْضَ فَاِذَا هِيَ تَمُورُ اَمْ اَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَآءِ اَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذ۪يرِ “Gökte (de) olanın sizi yere batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) hemen sarsılmaya başlar. Yoksa gökte (de) olan zatın üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Benim uyarımın (cezalandırmamın) nasıl olduğunu ileride anlayacaksınız.”

Buradakiءَاَمِنْتُمْ eemintüm sorusu “güvende mi oldunuz, güvende misiniz”; مَنْ فِي السَّمَآءِ men fi’s-semâi ifadesi “gökteki, yücelerdeki zat(tan)”; اَنْ يَخْسِفَ en yahsife ifadesi “batırmasından”; بِكُمُ biküm ifadesi “sizi”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yerin dibine”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de bakarsın ki o (yeryüzü)”; تَمُورُ temûru fiili “sarsılır, sarsılmaktadır”; اَمْ اَمِنْتُمْ em emintüm sorusu “yoksa emin misiniz, güvende misiniz”; مَنْ فِي السَّمَآءِ men fi’s-semâi ifadesi “gökteki, yücelerdeki zat(tan)”;اَنْ يُرْسِلَ en yursile ifadesi “yağdırmasından, göndermesinden”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”; حَاصِبًا hâsıben kelimesi “bela kasırgası, taş”; فَسَتَعْلَمُونَ fe seta‘lemûne fiili “yakında, ileride bileceksiniz”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl(mış)”; نَذ۪يرِ nezîri tamlaması ise “benim uyarım, benim tehdidim” demektir.

Bu iki âyette nankör ve kibirli insanların Yüce Allah’ın verebileceği hiçbir ceza ve beladan güvende olmadıkları ifade edilmektedir.

Yüce Allah’ın insanları dünyada cezalandırabileceği, yani onların çaresizlikleri ve sıkıntılı anlarda kendilerinden güvende olmadıklarıyla ilgili olarak çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. Mesajın daha açık bir şekilde anlaşılabilmesi için bir kısmını özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

İsrâ’ 17/68-69: “(Allah’ın), sizi kara tarafında yerin dibine geçirmesinden, yahut üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Sonra kendiniz için hiçbir koruyucu da bulamazsınız. Ya da inkâr etmiş olmanız sebebiyle O’nun sizi bir kez daha denize gönderip üzerinize bir kasırga yollayarak sizi boğmasından güvende misiniz? Sonra, bize karşı sizi takip edip koruyacak hiç kimseyi bulamazsınız.”

Nahl 16/45-47: “Kötülük tuzakları kuranlar, Allah’ın, kendilerini yer(in dibin)e geçirmesinden veya kendilerine bilemeyecekleri bir yerden azabın gelmesinden veya onlar dönüp dolaşırlarken (Allah’ın) kendilerini yakalamasından güvende midirler? Onlar (Allah’ı) hiçbir şekilde âciz bırakacak değillerdir. Yoksa (Allah’ın) kendilerini bir korkuyla yakalamasından (güvende midirler?) Muhakkak ki Rabbin çok şefkatlidir; çok merhametlidir.”

Sebe’ 34/9: “Onlar, gökten ve yerden önlerinde ve arkalarında (olup bitenlere) hiç bakmıyorlar mı? Dilesek onları yere batırırız, ya da üzerlerine gökten parçalar düşürürüz. Şüphesiz bunda (Rabbine) yönelen her kul için bir ibret vardır.”

Yâsîn 36/66-67: “Dileseydik gözlerini silip büsbütün kör ederdik de yolu bulmaya koşuşurlardı; (bu durumda) nasıl görebilirler ki!? Eğer dileseydik oldukları yerde şekillerini değiştirirdik de ne ileri gidebilirlerdi ne de geri dönebilirlerdi!”

Konuyla ilgili diğer âyetleri ifade ettikten sonra yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti inceleyelim:

1. ءَاَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَآءِ اَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْاَرْضَ فَاِذَا هِيَ تَمُورُ “Gökte (de) olanın sizi yere batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) hemen sarsılmaya başlar.” Bu âyet, bir öncekinin devamı olarak anlaşılmalıdır. Yeryüzünün yaratılış amacını, insanın onunla ilişkisini, sonuçta Yüce Allah’a döndürüleceğimiz gerçeğini idrak etmeyen, bunu ısrarla ve inatla anlamak istemeyen, üstelik hayatı sadece dünyadan ibaret sayıp dünyanın ebedî olduğunu sananlara işte bu âyette sarsıcı bir hatırlatma yapılmaktadır. Dünya ebedî olmadığı için hayatı da ebedî değildir. Öyleyse dünya ile ilişkimiz hak ettiği ve orada yaşayacağımız kadar olmalıdır.

Bu düşüncemiz dünyayı ihmal anlamına da alınmamalıdır. Çünkü önceki âyette rızık temini için dünyada çalışmamız gerektiği açıkça beyan edilmişti. Ancak özellikle mahşerin, yani Yüce Allah’a döndürülmenin unutulmaması gerektiği dile getirilmişti. Demek ki dünya ile iletişimimizin amacı bizi âhirete hazırlamasıdır. Dolayısıyla mahşeri unutmamak için yaratılış gayemizi de unutmamamız gerektiği anlaşılmaktadır.

Hayatı dünyadan ibaret sayanlara çok önemli bir soru sorulmakta ve “Yüce Allah’ın kendilerini yerin dibine batırmasından güvende olup olmadıkları” gündeme getirilmektedir. Bu ve benzer âyetlerde(8) geçen يَخْسِفَ yahsife/nahsife/hasefnâ/hasefe fiilleri “yerle bir etmek, yere batırmak, yerin dibine geçirmek”(9) manasında helak için kullanılmaktadır.

Yerin sallanması veya çalkalanması bir anlamda deprem meydana gelmesi veya daha büyük sarsıntı olan kıyametin gerçekleşmesi demektir. Önceki pek çok kavim helâk edildiği gibi, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarının da yerin dibine geçirilebileceği, hiç kimsenin bundan güvende olmasının mümkün olmadığı açıkça bildirilmektedir. Bu âyette sözü edilen azap veya helak ifadesinin benzerleri Nahl 16/45’te ve İsrâ’ 17/68’de de zikredilmektedir.

Âyetin başındaki soru edatıyla cevabı beklenen bir soru sorulmamakta, inkârî bir anlam verdiği için bunun tersinin doğru olduğu beyan edilmek istenmektedir. “Güvende misiniz?” demek “güvende değilsiniz, hiçbir garantiniz yok” demektir. Bu anlamda bir örnek olarak Kalem 68/39’da da Mekkeli inkârcılar kıyamete kadar geçerli olacak herhangi bir yemine, yani sözleşmeye sahip olmadıkları noktasında yine bir soru cümlesiyle paylandıkları bildirilmektedir.

Ebedi sanılan dünya ve arz, mahşeri inkâr edenlerin adeta cehennemi olacaktır. Yerin sarsılıp çalkalanması,(10) bir anlamda üzerindekileri yavaş yavaş içine alması ve onları helâk etmesi demektir. Öyleyse, azabımıza dönüşebilme ihtimali bulunan bu arza ve ondaki hayata çok fazla bel bağlamamak, dünyayı tutkulu bir şekilde sevmemek, ona hak ettiği ve layık olduğu seviyede değer vermek gerektiği son derece açık bir gerçektir.

“Gökteki Zat” İfadesinin Anlamı

Buradaki مَنْ فِي السَّمَآءِ men fi’s-semâi ifadesi “gökteki zat” demektir. Bundan maksadın kim olduğu noktasında çeşitli ihtimaller söz konusudur. Bu bağlamda maksadı “azapla görevli melek veya melekler” şeklinde anlayanlar olduğu gibi,(11) mesajın “Yüce Allah” olduğunu kabul edenler de vardır.(12)

Hatta Ebû Müslim’e göre, Mekkeli müşrikler gökte bir ilahın bulunduğuna inandıkları için Yüce Allah onlara, “Gökte olduğuna inandığınız ve dilediği şeyi yapabileceğini kabul ettiğiniz o zatın sizi yere batırmasından güvende misiniz?” demek istemiştir.(13)

Bu görüşlerden ayrı olarak, daha çok kabul edilen kanaate göre, maksat Yüce Allah’tır.(14) O’nun gökte oluşu ise, tamamen bir mecazdır. Çünkü Allah zamandan da mekândan da münezzehtir. O’nu herhangi bir yerde, mesela gökte kabul etmek, O’nun göğe sıkışması demektir ki, bu durumda ilgili mekânın Yüce Allah’tan büyük olması kaçınılmaz olur. Oysa Yüce Allah her şeyden büyüktür; esasında O’nun ekber oluşu tek ve gerçek büyük oluşunun ifadesidir.

Kur’ân’da Mekkelilerin “Göklerde ve yerdekiler kimindir?” sorusuna “Allah’ındır” cevabını verdikleri beyan edilmektedir.(15) Bu durumda Yüce Allah eğer mekân olarak gökte ise, o zaman Allah kendi kendisinin sahibi olurdu ki böyle bir soru da cevabı da akla ziyandır. Allah’ı bir yerde veya mekânda kabul etmek demek, O’nu bir şekilde sınırlandırmak demektir. Oysa hiçbir kavram Yüce Allah’a bir sınır çizmeyi veya O’nu herhangi bir şekilde sınırlandırmayı ifade edemez.

“O, gökte de ilâhtır; yerde de ilâhtır”(16) ve “O, göklerde de yerde de Allah’tır”(17) âyetlerindeki mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet arasında bir anlam zıtlığı da yoktur. Çünkü burada sözü edilen durum, Yüce Allah’ın her an her yerde olduğudur. Ayrıca İbn Abbâs da dile getirdiği gibi, O’nun emrinin, kudretinin ve iradesinin göklerde de yerde de bütün mekânlarda da geçerli olduğunu anlatmaktır.(18)

Yüce Allah’ın göğe nispeti aslında bir yücelik isnadı içermektedir. Nitekim En‘âm 6/61’de “O, kulları üzerinde hüküm ve hükümranlık sahibidir” buyurularak, O’nun fevkıyyetinin kulları üzerindeki “üstünlüğü” anlamına geldiği beyan edilmektedir. Dahası, azabın genellikle gökten, yani yukarıdan gönderilmesi anlamında es-semâ’ ve favk kelimelerinin kullanıldığı bilinmektedir.(19)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki konu tehdit ve gözdağı içerdiği için, mesajda bir azap motifinin bulunduğu kesindir. Böyle olunca, “gökteki Allah” ifadesi, azabı yukarıdan gönderen, üstün, erişilmez, engellenemez, alt edilemez ve yüce zat anlamına gelmektedir.

Bütün bunların özeti olarak, Yüce Allah’ın kişiye yakınlığı,(20) herkese şah damarından,(21) ölmekte olan kişiye de çevresindekilerden çok daha yakın olması,(22) kişiyle kalbi arasına girebilecek özellikte bulunması,(23) gizli gizli konuşanlarla birlikteliği(24) ve kişiler her neredelerse Yüce Allah’ın da onlarla birlikte orada olması(25) gibi âyetler Yüce Allah’ın mekândan münezzeh olduğunu, her an her yerde bulunduğunu açıkça göstermektedir.

Bu gerçeğin ışığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajın mecaz olduğunu ve Yüce Allah’ın bulunduğu mekânı değil, makamı ve insanlar üzerindeki erişilmez kuvvet ve kudretini ifade ettiğini belirtmeliyiz. Bizim Kur’ân bütünlüğünde âyetlerden anlayabildiğimiz budur; gerçeği elbette sadece Rabbimiz bilmektedir.

2. اَمْ اَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّمَآءِ اَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذ۪يرِ “Yoksa gökte (de) olan zatın üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Benim uyarımın (cezalandırmamın) nasıl olduğunu ileride anlayacaksınız.” Burada da ilâhî bir uyarı zikredilmektedir.

a) Âyetin ilk kısmında sözü dilen durum, önceki âyetteki mesajın devamı niteliğindedir. Nitekim her iki âyetteki mesaj İsrâ’ 17/68’de tek âyette toplanarak zikredilmektedir.

Mülk sûresinin 16. âyetinde yer alan “yerin dibine batırılmaktan güvende olmayanlar”ın aynı şekilde “Yüce Allah tarafından üzerlerine gökten bir taş veya taşları bile yerinden fırlatan bir kasırga gönderip yağdırmasından güvende olamayacakları” beyan edilmektedir.

İsrâ’ 17/68, ‘Ankebût 29/40 ve Kamer 54/34’te de geçen حَاصِب hâsıb kelimesi “taşları, kayaları veya her şeyi yerinden fırlatıp savuran bir çeşit kasırga veya fırtına” anlamına gelmekte ve dünyada gerçekleştirilen ilâhî bir ceza türü olarak tanıtılmaktadır.

Daha önceden pek çok kez gerçekleşen bu tür uygulamalara karşı muhataplar uyarılmakta ve benzer bir akıbetle karşılaşmamaları için insanlar bilinçlendirilmektedir. Mekkeli müşriklerin umursamaz ve alaycı tutumlarına karşılık Yüce Allah geçmiş kavimlere uyguladığı bu helâk çeşidini yeniden uygulayabileceğini beyan ederek, herkesin daha duyarlı olmasını istemektedir.

b) Âyetin son cümlesi ise tam bir tehdit ve gözdağı ifadesidir. Verilmek istenen mesaj, tehdide konu olan uyarıların bir şekilde gerçekleşeceğini muhataplara bildirmekle ilgilidir.

“Yakında bileceksiniz” anlamındaki فَسَتَعْلَمُونَ fe seta‘lemûne fiiline “er veya geç anlayacaksınız” anlamını vermeyi tercih ettik. Buradaki sîn edatı “gelecek zaman” anlamı vermektedir. Bunun yakını mı yoksa uzak geleceği mi ifade ettiği noktasında herhangi bir zaman belirlemesinde bulunmak gerekmez.

Aslında yakın geleceği ifade ettiği bilinmesine rağmen, bu edatın mahşerdeki uygulamalar için de kullanılıyor olması,(26) sîn ve sevfe edatlarıyla ilgili çok kesin çizgilerde bir zaman ayırımı yapmanın doğru olmadığını göstermektedir. Bu nedenle biz ilgili edata “er veya geç” ya da “zamanı gelince” anlamlarını vermenin daha doğru olacağı kanaatindeyiz.

Bu arada âyetteki نَذ۪ير nezîr kelimesinin sonunda gizli bir “mütekellim yâ’sı”nın bulunduğunu, aslının نَذ۪يري nezîrî şeklinde olduğunu ve kelimenin “benim uyarım, benim tehdidim” anlamına geldiğini özellikle belirtmekte yarar görmekteyiz.

ııı. Eski Kavimlerin Akıbeti

وَلَقَدْ كَذَّبَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَكَيْفَ كَانَ نَك۪يرِ “Yemin olsun ki onlardan öncekiler de yalanlamışlardı. Benim cezalandırmam (bak) nasıl olmuştu!”

Âyetteki وَلَقَدْ كَذَّبَ ve lekad kezzebe ifadesi “yemin olsun ki yalanlamıştı”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler”; فَكَيْفَ fe keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; نَك۪يرِ nekîri tamlaması ise “benim inkârım, benim reddedişim, dışlamam, cezalandırmam” demektir.

Burada eski kavimler içerisinde hakkı ve hakikatı yalanlayanların akıbetine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bundan önceki üç âyette hitaplar ve zamirler muhataplara, yani ikinci şahıslara yönelik iken, burada “iltifat sanatı” uygulanmış ve hitap üçüncü sahsa dönüştürülmüştür. Bu sanatın amacı, muhatapların zihnini canlı tutmak ve hitap değişikliği nedeniyle daha dikkatli olmalarını sağlamaktır.

Kur’ân’da dört kez(27) geçen نَك۪يرِ nekîri tamlaması, tıpkı bir önceki âyetteki nezîri tamlaması gibi, sonunda gizli bir “mütekellim yâ’sı” bulunan bir konumdadır ve نَك۪يريِ nekîrî, yani “benim inkârım, cezalandırmam, reddedişim” anlamındadır.

Âyette verilmek istenen mesaj, Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine moral kazandırmak, inkârcılara ise gözdağı verip onları benzer bir sonu yaşayabilecekleri noktasında uyarmaktır. Hz. Peygamber’in ilk muhatapları olan Mekkeliler içerisinde kendisine şiddetli bir şekilde karşı gelen, onunla alay edip müminlere çeşitli eziyetler yapanların bu tavırlarına çok fazla aldırış etmemesi gerektiği bildirilmektedir. Bunun için geçmişten Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Şu‘ayb, Hz. Sâlih, Hz. İbrâhim, Hz. Lût gibi peygamberlerin kavimleri ile Firavun ve nankör İsrailoğulları gibi örnekler verilmekte, Yüce Allah’ın onları helâk ettiği özellikle hatırlatılmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: “Ey müminler, siz moralinizi yüksek tutun, sonunda galip geleceksiniz; ey nankörler, siz de kendinize gelin, yoksa öncekiler gibi helâk edilirsiniz.” Aslında insanların gerçekleri inkârı hiç de önemli değildir; bu durumda sadece kendilerine zararları dokunur, inkâr ettikleri varlıklara zarar veremezler.

Yüce Allah’ın inkârı felâketlerin en büyüğüdür; çünkü “Allah’ın inkârı” demek, “O’nu ve buyruklarını kabul etmeyenleri şiddetli bir şekilde cezalandırması” demektir. Bu nedenle, Yüce Allah’ın inkârından, yani insanı reddedişinden sakınmak gerektiği aşikâr bir gerçekliktir; âyetin sonundaki uyarının anlamı bu olsa gerektir.

Yüce Allah benzerleri Hacc 22/44, Sebe’ 34/45 ve Fâtır 35/26’da geçen bu âyetin sonunda “Benim yalanlamam nasıl olmuştu!” buyurarak, mühim olan noktanın Allah’ın karşısında yer almamak olduğunu beyan etmek istemektedir. Asıl O yalanlarsa sonuç perişanlık olacaktır. İnsanların yalanlaması sadece kendi aleyhlerine sonuç vermektedir.

Tarihte yaşanan bu gerçeklerin hatırlatılma sebebi, vahyin indirildiği dönem müşrikleri başta olmak üzere, kıyâmete kadar gelecek inkârcıların dikkati çekilmekte, ilâhî öğretileri yalanlamanın korkunç bir akıbete neden olacağı özellikle hatırlatılmaktadır.

b) Yüce Allah’ın Kudreti ve Bazı Mukayeseler

Yüce Allah, sûrenin 19-22. âyetlerinde ibret almaları için inkârcılara yönelik yeni bir hedef göstermekte, üzerlerinde uçmakta olan kuşlara dikkat çekmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Üzerlerinde kanat çırparak uçan kuşları düşünmezler mi? Onları Rahmân’dan başkası (havada) tutamaz. Şüphesiz O, her bir şeyi görendir.”

Ardından, “Yoksa Rahmân’a karşı size yardım edebilecek askerleriniz mi varmış! Kâfirler ancak derin bir yanılgı içindedirler” buyrulmakta, ayrıca şöyle bir de meydan okumaya yer verilmektedir: “Yoksa (Allah size verdiği) rızkını (kesip) tutarsa, size rızık verecek biri mi varmış! Hayır! Onlar azgınlık ve nefrette inatla direnmektedirler.”

Daha sonra, harika bir benzetme yapılarak hak-bâtıl, iyi-kötü vs. mukayesesine şu şekilde değinilmektedir: “Yüzükoyun sürünen mi daha doğru gidebilir, yoksa dosdoğru yolda düzgün bir şekilde yürüyen mi?”

ı. Kuşların Uçması

اَوَلَمْ يَرَوْا اِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صَآفَّاتٍ وَيَقْبِضْنَ مَا يُمْسِكُهُنَّ اِلَّا الرَّحْمٰنُ اِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَص۪يرٌ “Üzerlerinde kanat çırparak uçan kuşları düşünmediler mi? Onları Rahmân’dan başkası (havada) tutamaz. Şüphesiz ki O her şeyi görendir.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav ifadesi “görmediler mi, bakıp düşünmediler mi, hiç mi düşünmediler”; اِلَى الطَّيْرِ ile’t-tayri kelimesi “kuşlara, uçuşan varlıklara yönelik”;فَوْقَهُمْ fevkahum ifadesi “onların kendilerinin üstlerindeki”; صَآفَّاتٍ sâffâtin kelimesi “dizili, saf halinde, kanatları açılmış”; وَيَقْبِضْنَ ve yakbıdne fiili “ve kapatıyorlar, yumuyorlar”; مَا يُمْسِكُهُنَّ mâ yümsikühunne fiili “onları tutmamaktadır”; اِلَّا الرَّحْمٰنُ ille’r-rahmânu kelimesi “merhametli olandan, Allah’tan başkası”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; بَص۪ير basîrun kelimesi ise “gören(dir), gözetleyen(dir)” demektir.

Burada yeniden kâinat kitabının bir başka âyeti gündeme getirilmektedir.

Mülk sûresinin ilk âyetlerinde uzaya, 15. âyette yeryüzüne dikkat çekildikten sonra, şimdi de kuşlar özelinde hayvanlar âleminin incelenmesi istenmektedir. Bu âyetin bir benzeri Nahl 16/79’da yer almaktadır.

1.اَوَلَمْ يَرَوْا اِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صَآفَّاتٍ وَيَقْبِضْنَ “Üzerlerinde kanat çırparak uçan kuşları düşünmediler mi?” Âyetin ilk cümlesinde başta inkârcılar olmak üzere esasında bütün insanların hayvanlar âlemini incelemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Baştaki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav ifadesi sadece gözle bakmayı değil, gözlem yapmayı, bakıp düşünmeyi, bir anlamda canlılar âleminin bir üyesi olan kuşların havada nasıl uçtuklarını düşünüp incelemeleri gerektiğini muhataplardan istemektedir. Bu istek vahyin ilk muhatapları için bakıp düşünme ve ibret alma, sonrakiler için ise inceleme ve araştırma yapıp Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez sanatı hakkında fikir edinme amacını içermektedir, diyebiliriz.

Üzerimizde uçan kuşlar için kullanılan صَآفَّات sâffât ve يَقْبِضْنَ yakbıdne kelimeleri kuşların uçuş hareketini ifade etmektedir. صَآفَّات sâffât kelimesi “kanatların açık hali”ni, يَقْبِضْنَ yakbıdne fiili ise “kapanmasını ve yumulması” manasını içermektedir.(28) Buradaki sâffât kelimesi Sâffât 37/1’de “melekleri”, Nûr 24/41’de ise “kuşların dizi dizi hallerini” ifade için de kullanılmaktadır. Nahl 16/79’da da benzer bir ifade yer almakta, kuşların göğün boşluğunda uçarken Allah’ın sistemine boyun eğdikleri beyan edilmektedir.

Bu noktada Yazır’ın da belirttiği gibi, Yüce Allah’ın irade ve kudretine dayanarak, emir ve sistemini takip ederek semada uçaklar yapmak,(29) daha ileri teknolojiler üreterek uzay araçları geliştirmek, insanlık arenasındaki medeniyet yarışında ileri düzeyleri tutturmak gerekir. Bu arada amaç Yüce Allah’a karşı gelmek değil, O’nun erişilmez kudreti karşısında eğilmek ve hayatın asıl amacının imtihan olduğunu unutmamak olmalıdır.

2. مَا يُمْسِكُهُنَّ اِلَّا الرَّحْمٰنُ“Onları Rahmân’dan başkası (havada) tutamaz.” Bu âyetinin bir benzerinin yer aldığı Nahl 16/79’da الرَّحْمٰن er-rahmân kelimesinin yerinde اللّٰه allâh lafzı kullanılmaktadır. Âyetin bu cümlesinde kuşların havada uçmalarını sağlayan kuvvet ve kudretin sadece Yüce Allah’a ait olduğu beyan edilmektedir.

Buradaki مَا mâ … اِلَّا illâ kalıbı âyete vurgu anlamı katmakta ve bu konuda Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığın doğrudan belirleyici olmadığı bildirilmektedir. Âyette başka değil de rahmân sıfatının kullanılması, kuşlara bu özelliği vermesinin Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin bir sonucu olduğunu açıkça göstermektedir.

Yüce Allah’ın tabiata yerleştirdiği kanunlardan birisi kâinat kitabının âyetlerinden olan “hava” ile ilgilidir. Kuşları havada uçabilecek şekilde yaratan kudret Yüce Allah olduğu gibi, kuşları orada tutma özelliğini havaya veren de O’dur. Öyleyse uçana bakıp uçuranı görmemek, işaret parmağına takılıp gösterdiği yere bakmamak, sanata hayran olup sanatkârı hesaba katmamak, cama veya gözlüğe bakıp camdan veya gözlükten bakmamak gibi bir şeydir.

“Bağ kurmak” anlamına gelen akıl, bağ kurduğu kadar akıldır. Bağ kurmayı becermiyorsa akıl adını almayı da hak etmiyor demektir. İşleyen bir akıl esere bakıp sahibini, sanata bakıp sanatkârı ve fiile bakıp faili keşfedendir.(30)

Kuşlar da tıpkı uçaklar gibi havada uçarken aerodinamik kurallardan faydalanır. Aerodinamik kurallar dört temel kuvvetten oluşur. Bunlar itme, taşıma, sürüklenme ve ağırlık kuvvetleridir. Kuşlar bütün vücutlarını saran hafif, pürüzsüz, sık ve geriye doğru yönlendirilmiş tüylere sahiptir. Ayrıca uzun tüylü kanatları ve yelpaze şeklinde kısa kuyrukları vardır. Bu aerodinamik özellikler sayesinde kuşlar, havanın oluşturduğu sürtünme kuvvetini azaltabilir. Uçuş kaslarını gövdeye bağlayan göğüs kemikleri (Sternum olarak da bilinir) uçamayan omurgalı canlılara göre hayli geniştir. Bu sayede kuşlar kanatlarını güçlü bir şekilde çırparak itme kuvveti oluşturur.

Kuşların uçmasını sağlayan diğer bir özellik hafif olmalarıdır. Kuşların kemikleri ince ve boşluklu yapıdadır. Ayrıca uçamayan omurgalı canlılardaki hayli ağır olan çene kemiği ve dişler yerine gagaları vardır. Kuşlar bu özelikleri sayesinde ağırlıklarını azaltabilir. Kuşlar uçarken havanın oluşturduğu sürtünme kuvvetini kanat çırptıklarında oluşan itme kuvvetiyle dengeler. Ağırlık kuvveti ise taşıma kuvvetiyle dengelenir. Taşıma kuvveti havanın kuşların kanatlarının üst tarafından alt tarafına göre daha hızlı geçmesi sonucu oluşan basınç farkıyla ortaya çıkar.(31)

3. اِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَص۪يرٌ “Şüphesiz O, her bir şeyi görendir.” Âyetin bu son cümlesinde ise Yüce Allah’ın her şeyi gördüğü, bir anlamda her bir şeyi gözetlediği ifade edilmektedir. Yüce Allah’ın, yapılanları hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler(32) yer almaktadır. Allah’ın görmesi, O’nun yarattığı kanunları işletmesi ve kanunlarının zarar görmemesi için onları gözetiminde tutması anlamına da gelebilir. Buradan bakınca, Yüce Allah’ın hayata müdahil olması gibi kanunlarını da koruyup gözettiği sonucunu elde edebiliriz.

ıı. Başka Yardımcı Olmaması

اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ اِنِ الْكَافِرُونَ اِلَّا ف۪ي غُرُورٍ “Yoksa Rahmân’a karşı size yardım edebilecek askerleriniz mi var! Kâfirler ancak (derin) bir yanılgı içindedir.”

Âyetteki اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي emmen hâzellezî ifadesi “kimmiş o”; هُوَ hüve zamiri “o”; جُنْدٌ cündün kelimesi “asker, ordu”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; يَنْصُرُكُمْ yensuruküm fiili “size yardım edebilecek”; مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ min dûni’r-rahmâni ifadesi “Rahmân’dan başka, O’na rağmen”; اِنِ الْكَافِرُونَ ini’l-kâfirûne ifadesi “kâfirler, nankörler (şöyle) değillerdir”; اِلَّا ف۪ي غُرُورٍ illâ fî ğurûrin istisnası ise “aldanmadan başka bir şeyde, yanılgıdan başka bir şeyde” demektir.

Bu ve bir sonraki âyette, öncekilerle bağlantılı olacak şekilde kâinatın idaresini elinde bulunduran Yüce Allah’ın her şeyin sahibi ve yöneticisi olarak “engellenemez ve karşı konulamaz yegâne kudret olduğu” konusu gündeme getirilmektedir.

1.اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ “Yoksa Rahmân’a karşı size yardım edebilecek askerleriniz mi var!” Âyetin bu cümlesinde Yüce Allah, nankör muhataplara meydan okumakta ve O’na karşı hiçbir varlığın herhangi bir şekilde bir karşı çıkış içerisinde bulunamayacağını beyan etmektedir.

Âyetin başındaki اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي emmen hâzellezî ifadesine “yoksa kimmiş o”, “yahut biri mi var”, “yoksa kim oluyormuş o” gibi anlamlar verilebilir. Hepsinde anlam aynı noktayı göstermekte, Allah’a karşı herhangi bir mahlûkun O’na rağmen herhangi bir varlık iddiasında bulunamayacağını ifade etmektedir. Bu arada مِنْ دُونِ الرَّحْمٰنِ min dûni’r-rahmân ifadesine de “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra, O’na karşı, O’na rağmen, O’nun önünden” gibi anlamlar verilebilir ki, maksat O’nun azabından korunulamayacağını beyandır.(33)

Âyetin başındakiاَمَّنْ emmen ifadesi her ne kadar soru kalıbında olsa da, burada “inkârî soru” söz konusudur(34) ve maksat bunun mümkün olmadığını muhataplara öğretmektir.

Yüce Allah, kendisine rağmen, O’na karşı hiçbir varlığın, hiçbir nesnenin, askerin, ordunun, alet-edevatın vs. varlıkların hiçbir şekilde etkin olamayacağını bildirmektedir. Özellikle burada müşriklerin putlarıyla ilgili “putların onları Allah’a yaklaştıracağı şeklindeki kabulü”(35) reddedilmektedir.

Mallar, ordular, aveneler, akla gelebilecek kim ve ne varsa hepsi bu noktada etkisizdir ve Yüce Allah’a karşı çaresizdir. Bu nedenle Mülk 67/16-17. âyetlerde soruya konu edinilen şeylere ilave olarak, Yüce Allah inkârcı muhataplarının azaba uğratılma konusunda kendisinden güvende olamayacaklarını, O’nu dikkate almayan veya hesaba katmayanlara kendisini güçlü bir şekilde hatırlatacağını ve bu noktada hiçbir varlığın da hiçbir şekilde engel teşkil edemeyeceğini bildirmektedir.

Yâsîn 36/23’te dile getirildiği üzere, Rahmân’ın bir kişiye azap murat etmesi durumunda, başka varlıkların şefaatinin hiçbir işe yaramayacağı ve onları azaptan çekip çıkartamayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Yâsîn 36/74-75’te geçtiği üzere, mahşerde putlar putperestlerin, putperestler de putların askeri olacak, adeta ordu halinde hepsi cehenneme yuvarlanacaklardır.

2. اِنِ الْكَافِرُونَ اِلَّا ف۪ي غُرُورٍ “Kâfirler ancak (derin) bir yanılgı içindedir.” Âyetin ikinci cümlesi, bu konuda kâfirlerin çeşitli beklentiler içerisinde bulunduğunu, ancak bunun derin ve korkunç bir aldanma olduğunu ortaya koymaktadır. Buradaki اِن in ve اِلَّا illâ kullanımıyla elde edilen “vurgulu” ifade tekniği, kâfirlerin ve nankörlerin feci durumunu ve aldanma noktasındaki kararlılıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Lokmân 31/33 ile Fâtır 35/5. ayette de geçtiği üzere el-ğarûr kelimesi “çok aldatan varlık” anlamında “şeytan”ı ifade ederken, el-ğurûr ise “çok aldanmak” demektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette söz konusu kelimenin başında eliflâm takısının bulunmaması nedeniyle, mesajın “derin, tarif edilemez bir aldanış, bir yanılgı” olduğunu söyleyebiliriz.

ııı. Allah’tan Başka Rızık Kaynağı Olmaması

اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي يَرْزُقُكُمْ اِنْ اَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا ف۪ي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ “Yoksa (Allah size verdiği) rızkını tutarsa (keserse), size rızık verecek biri mi varmış! Hayır! Onlar, azgınlık ve nefrette inatla direnmektedir.”

Âyetteki اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي emmen hâzellezî ifadesi “kimmiş o”; يَرْزُقُكُمْ yarzükuküm fiili “size rızık verebilir ki”; اِنْ اَمْسَكَ in emseke fiili “eğer tutarsa, keserse”; رِزْقَهُ rizkahû tamlaması “O’nun (verdiği) rızkını”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَجُّوا leccû fiili “ısrar ettiler, direndiler, debelendiler ve inat ettiler”; ف۪ي عُتُوٍّ fî ‘utüvvin kelimesi “azgınlık içinde”; وَنُفُورٍ ve nüfûrin sözcüğü ise “ve bir nefrette” demektir.

Burada Yüce Allah bütün imkânları kendisinin var ettiğini, bu çerçevede insanların hayatlarını devam ettirebilmeleri için gerekli bütün şartları kendisinin hazırladığını belirterek, bu imkânları kısması veya kesmesi halinde hiç kimsenin bu noktada alternatif sunamayacağını beyan etmektedir.

1.اَمَّنْ هٰذَا الَّذ۪ي يَرْزُقُكُمْ اِنْ اَمْسَكَ رِزْقَهُ “Yoksa (Allah size verdiği) rızkını tutarsa (keserse), size rızık verecek biri mi varmış!” Enbiyâ’ 21/42’de belirtildiği üzere, hiç kimsenin hiçbir konuda Yüce Allah’ı engelleyebilecek ilâhları yoktur. Fâtır 35/3’te de geçtiği gibi, “gökte ve yerde Allah’tan başka rızık verebilecek başka bir yaratıcı kesinlikle yoktur.”

Bütün bu âyetlerde aynı mesaj yer almaktadır. Mülk sûresinin son âyetinde ise bu konu “su” örnekliğinde gündeme getirilmekte ve Yüce Allah’tan başka hiçbir varlığın bu noktada etkin ve belirleyici olamayacağı dile getirilmektedir.

2. بَلْ لَجُّوا ف۪ي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ “Hayır! Onlar, azgınlık ve nefrette inatla direnmektedir.” Buradaki بَلْ bel edatı “bilakis, aksine, hayır” gibi anlamlar vermektedir.

Âyetteki لَجُّوا leccû fiili Mü’minûn 23/75’te de geçtiği üzere “debelenmekte ısrar etmek, devam etmek, inatla direnmek” anlamını vermektedir.(36) Buradaki عُتُوٍّ ‘utüvv kelimesi Furkân 25/21’de de olduğu gibi “haddini aşmak, azgınlık, kasılmak, kibir”, Kur’ân’da 5 kez(37) geçen نُفُور nüfûr sözcüğü ise “derin bir nefret içerisinde olmak, imandan köşe bucak kaçmak” anlamını vermektedir.(38) Âyetteki bu üç kelime ve başlarındaki بَلْ bel edatı kâfirlerin Mülk 67/15. âyetten itibaren ele alınan konularda olumsuz, kararlı, inatçı ve ısrarcı bir tutum içerisinde bulunduklarını ortaya koymaktadır.

ıv. Hak-Bâtıl Karşılaştırması

اَفَمَنْ يَمْش۪ي مُكِبًّا عَلٰى وَجْهِه۪ٓ اَهْدٰىٓ اَمَّنْ يَمْش۪ي سَوِيًّا عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Yüzüstü sürünen mi daha doğru gidebilir yoksa doğru yolda düzgün bir şekilde yürüyen mi?”

Âyetteki اَفَمَنْ يَمْش۪ي efemen yemşî ifadesi “yürüyen mi, sürünen mi”;مُكِبًّا mükibben kelimesi “kapanarak, kapaklanarak”; عَلٰى وَجْهِه۪ٓ ‘alâ vechihî sözcüğü “onun kendi yüzüstünde”; اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru, istikametli olur”; اَمَّنْ يَمْش۪ي emmen yemşi ifadesi “yoksa yürüyen mi”; سَوِيًّا seviyyen sözcüğü “düzgün, düz bir yürüyüş halinde”; عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ‘alâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yol üzerinde” demektir.

Burada hidayet ve dalalet konusunda bir karşılaştırma yapılmakta ve kimlerin istikamet sahibi olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Bu âyette, sûrenin başından beri anlatılan hak-bâtıl, iyi-kötü, mümin-kâfir, cennetlik-cehennemlik vs. kişiler son derece çarpıcı bir benzetme ile mukayese edilmekte ve insanların hangi yolu takip etmesi gerektiği kendilerine öğretilmektedir.

Bazı âlimler bu âyetin Ebû Cehil hakkında indirildiğini beyan ederken, diğer bir kısmı ise mesajın genel olarak bütün kâfirleri içerdiği kanaatindedir.(39) Hatta Kelbî’den gelen bir rivayete göre, yüzüstü yere kapaklanan kişi Ebû Cehil, dosdoğru yolda yürüyen ise Hz. Peygamber veya Hz. Hamza’dır.(40) Bu rivayetler de elbette doğru olabilir; ancak, bizim tercihimiz mesajın bu kişileri de içerecek şekilde genel ve evrensel olduğu yönündedir.

1. اَفَمَنْ يَمْش۪ي مُكِبًّا عَلٰى وَجْهِه۪ٓ اَهْدٰىٓ “Yüzüstü sürünen mi daha doğru gidebilir?” Burada sözü edilen “Yüzüstü yere kapaklanarak yürümek” ifadesi, aslında “hiç yürüyememek” demektir. “Ağır aksak yürümek”, “inişli çıkışlı bir yolda her an yüzüstü düşebilecek şekilde yürümek”, “zor bela yürümek” veya “yolunu bulamadan yürümek”(41) şeklindeki yorumların gerçeği yansıtmadığı kanaatindeyiz.

Çünkü burada sözü edilen tip, inkârcı insanı temsil etmektedir. İnkârcılık hiçbir şekilde hakikate ulaşamamaktır. Yere bakarak yürüyenler geç de olsa hedefe ulaşabilirler. Oysa burada verilmek istenen mesaj, bu tipin yolda yürüyemeyeceği ve bulunduğu durumda hedefe kesinlikle ulaşamayacağıdır.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مُكِبًّاmükibben kelimesinin “kapanmak, kapaklanmak, önünü, sağını ve solunu görememek” manalarına gelmesi bu sonuçları elde etmemize vesile olmaktadır. Kur’ân’da yedi kez(42) zikredilen اَهْدٰى ehdâ kelimesi “daha doğru yol, en doğru hidayet” gibi anlamlar içermektedir.

Âyette bâtılı veya küfrü temsil eden bir anlayışın sahiplerinin yolsuz olduğu hatırlatılmakta ve takip ettikleri yolun yol olmadığı, gidişlerinin de gidiş olmadığı bildirilmektedir. Ne yol yoldur, ne de gidiş gidiştir. Çünkü bu kişiler yere kapaklandıkları için bir adım ötesini dahi görememekte, dahası aslında bulundukları yerin yol olup olmadığını bile kestirememektedirler. Yüzüstü yere kapaklananlar ileriyi göremeyecekleri için onların hareketine “yürümek” değil, “sürünmek” denmelidir. Bu nedenle tercümeyi böyle tercih ettik.

2. اَمَّنْ يَمْش۪ي سَوِيًّا عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Yoksa doğru yolda düzgün bir şekilde yürüyen mi?” Âyette mukayeseye konu olan diğer insan tipi ise, mümini ve istikameti isabetli olan kişiyi, bir anlamda hakkı, hakikati ve doğruyu temsil etmektedir.

a) Bunlar “dosdoğru bir yolda düzgün bir şekilde yürüyen kişiler” olarak tanıtılmaktadır. Söz konusu insanların hem yolu yoldur ve düzgündür; hem de yürüyüşleri. Öncekinin aksine, yolda da yürüyüşünde de yürüyende de arıza yoktur.

Bu tür mukayese içerikli kullanımların Kur’ân’da çeşitli örnekler vardır.(43) Ayrıca bu tür mukayeselerde karşı tarafın açıkça zikredildiği örnekler de vardır. Üç örnek hatırlatmakla yetinelim:

Ra‘d 13/19: “Rabbinden sana indirilenin hak olduğunu bilen kimse, (inkâr eden) kör kimse gibi olur mu? (Fakat bunu) ancak akıl sahipleri anlar.”

Secde 32/19: “Öyle ya, mümin olan, yoldan çıkmış kimse gibi midir? Bunlar elbette bir olamazlar.”

Muhammed 47/14: “Rabbinden apaçık bir delil üzerinde bulunan kimse, kötü işi kendisine güzel görünen ve heveslerine uyan kimse gibi olur mu?”

Bu ve benzer örneklerden hareket ederek yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bir mukayeseye yer verildiğini ve olumsuz insan tipinin zikredilmediğini rahatlıkla ifade edebiliriz.

b) Peki, “yere kapaklanarak yürüyemeyen kişi ile dosdoğru bir yolda düzgün olarak yürüyenin mukayesesi” ne anlama gelmektedir? Bizce burada iki cevap verilebilir:

ı. Şirk, küfür ve nankörlük yolu, kişiyi hiçbir şekilde hedefine ulaştıramaz; çünkü bunu tercih edenler yola bile çıkmış değillerdir. Esasında bu anlama göre kâfirlerle ince bir alay söz konusudur. “Yola çıkmayıp yürüyemeyen kişi”ye, “sen mi daha doğru yoldasın, yoksa doğru yolda düzgün bir şekilde yürüyen mi” sorusunu sormak onunla alay etmekten başka bir şey değildir.

ıı. Ağır aksak gidilen yolun yolcusu eninde sonunda yüzüstü yere kapaklanacak ve artık hiçbir şekilde yürüyemeyecektir. Bu izah, âyetteki maksadı Katâde’nin de dediği gibi, mahşerle ilişkilendirmenin yolunu da açabilir.(44) Buna göre, şirk ve küfür üzere yaşanan bir hayat dünyada sıkıntılara gebe olduğu gibi mahşerde de derin bir hüsranın nedeni olacaktır. Orada kaldırıp bakacak yüzü de, yüzünü kendisine çevirecek bir dostu da olmayacaktır. Hakkı takibin sonu selamet, bâtılı takibin sonu ise felâkettir.

c) Şüphe yok ki Kur’ân’da her âyetin güne dair doğrudan veya dolaylı bir mesajı vardır. Âyetleri bu açıdan anlamaya çalışmak ve içerdiği evrensel mesajla insanlığı buluşturmak çok önemlidir. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz Mülk 67/22. âyetin de güncel hayata dair sonuçları bağlamında çeşitli çıkarımlar yapılabilir. Bu çerçevede son derece önemli ve faydalı gördüğümüz bir değerlendirmeyi özellikle hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz:

“Aklını kullanıp azgınlıktan, inkârdan, inattan, uyarıya aldırış etmemekten ve aldanmaktan kendini kurtaramayanları Yüce Allah bu âyette sürüngenlere benzetmektedir. Aklını kullanmayan fert ve toplumlar, medeniyetin, gelişmenin ve ilerlemenin yolunda sürüngenler gibi yol alırlar.”

“Onlar çok yavaş yol aldıkları gibi, nereye niçin gittiklerini de bilmezler. Sadece debelenip dururlar. Aklın manalarından biri de ufuktan ufuklara koşmaktır; yolu uzatmadan ve virajlı yollara girmeden, kısa yoldan hedefine doğru süratle hareket etme gücüdür. Bu gücü kullanmayanlar Yüce Allah’a giden yolda sürüngenler gibi yol alabilirler.”

“İşte Yüce Allah insanlara soruyor, medeniyet yolunda yüzüstü kapanıp sürüngenler gibi yürümek mi daha iyi, yoksa dimdik ayakta doğru yolda yürümek mi daha başarılıdır? Bir bakıma “yüzüstü çok süründün, ayağa kalk insanlık” seslenmesi yapılmaktadır. Demek ki, biyolojik olarak ayakta olmak yeterli değil, asıl aklı kullanmak ve düşünmek ayakta yürümektir. Aklını kullanmak sürüngenlikten kurtulmaktır.”

“Yüzüstü sürünmenin başka bir anlamı daha vardır: Bu şekilde sürünen kişi veya toplumlar sadece yeri görürler, onların ufku yoktur, uzağı göremezler. Aklını kullanamayan insanlar dar kafalı olduklarından uzağı göremezler, ufuksuzdurlar, gelecek için projeler üretemez, kısa vadeli projeler peşinde koşarlar, basit ve küçük şeylerde tatmin olmaya çalışırlar.”

“Aslında Mülk 19’da geçen ‘kanadını açıp kapayan kuşlar’ gibi aklını dünya meselelerine süzen, ufuktan ufuklara uçan beyni oluşturmak gerekiyor. Din eğitiminin amacı bu olsa gerek.”(45)

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXIX, 6. 2 - Bakara 2/22; Tâhâ 20/53; Zuhruf 43/10; Zâriyât 51/48; Nebe’ 78/6.
  • Bakara 2/22 Tâhâ 20/53 Zuhruf 43/10 Zâriyât 51/48 Nebe' 78/6
• 3 - Ra‘d 13/2; İbrahim 14/32; Nahl 16/12, 14; Enbiyâ’ 21/79; Hacc 22/36, 37, 65; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/20, 29; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/72; Sâd 38/18, 36; Zümer 39/5; Zuhruf 43/13; Câsiye 45/12, 13. 4 - Ferrâ, age., III, 171. 5 - Semerkandî, age., III, 476; Taberî, age., XXIX, 6; Zemahşerî, age., IV, 568; Râzî, age., XXX, 69. 6 - Zemahşerî, age., IV, 568.
  • Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/32 Nahl 16/12 Nahl 16/14 Enbiyâ 21/79 Hacc 22/36 Hacc 22/37 Hacc 22/65 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/20 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/72 Sâd 38/18 Sâd 38/36 Zümer 39/5 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/12 Câsiye 45/13
• 7 - Cum‘a 62/10.
  • Cum‘a 62/10
• 8 - Nahl 16/45; İsrâ’ 17/68; Kasas 28/81, 82; ‘Ankebût 29/40; Sebe’ 34/9; Mülk 67/16. 9 - Semerkandî, age., II, 648; Taberî, age., XX, 116.
  • Nahl 16/45 İsrâ 17/68 Kasas 28/81 Kasas 28/82 ‘Ankebût 29/40 Sebe' 34/9 Mülk 67/16
• 10 - Kurtubî, age., XVIII, 141. 11 - Bu konuda benzer bir âyet için bk. ‘Ankebût 29/34. 12 - Semerkandî, age., III, 476.
  • ‘Ankebût 29/34
• 13 - Râzî, age., XXX, 70. Benzer görüşler için ayrıca bk: Zemahşerî, age., IV, 568. 14 - Taberî, age., XXIX, 7. 15 - En‘âm 6/12.
  • En‘âm 6/12
• 16 - Zuhruf 43/84. 17 - En‘âm 6/3. 18 - Kurtubî, age., XVIII, 141. 19 - En‘âm 6/65; İsrâ’ 17/92; Zâriyât 51/22; Tûr 52/44.
  • Zuhruf 43/84 En‘âm 6/3 En‘âm 6/65 İsrâ 17/92 Zâriyât 51/22 Tûr 52/44
• 20 - Bakara 2/186. 21 - Kâf 50/16. 22 - Vâkı‘a 56/85. 23 - Enfâl 8/24. 24 - Mücâdele 58/7. 25 - Hadîd 57/4.
  • Bakara 2/186 Kâf 50/16 Vâkı‘a 56/85 Enfâl 8/24 Mücâdele 58/7 Hadîd 57/4
• 26 - Kalem 68/16; ‘Alak 96/18.
  • Kalem 68/16 ‘Alak 96/18
• 27 - Hacc 22/44; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/26; Mülk 67/18.
  • Hacc 22/44 Sebe' 34/45 Fâtır 35/26 Mülk 67/18
• 28 - Râzî, age., XXX, 71. 29 - Yazır, age., VIII, 242.
• 30 - İslâmoğlu, age., s. 513’te 10. not.
• 31 - Bu konuda ayrıca bkz. https://askabiologist.asu.edu/how-do-birds-fly ve https://www.sciencelearn.org.nz/resources/303-how-birds-fly) 32 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 33 - Semerkandî, age., III, 477.
• 34 - Kurtubî, age., XVIII, 142. 35 - Zümer 39/3.
  • Zümer 39/3
• 36 - Semerkandî, age., III, 478. 37 - İsrâ’ 17/41, 46; Furkân 25/60; Fâtır 35/42; Mülk 67/21. 38 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 9.
  • İsrâ 17/41 İsrâ 17/46 Furkân 25/60 Fâtır 35/42 Mülk 67/21
• 39 - Semerkandî, age., III, 478. 40 - Zemahşerî, age., IV, 570. 41 - Râzî, age., XXX, 73.
• 42 - Nisâ’ 4/51; En‘âm 6/157; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/49; Fâtır 35/42; Zuhruf 43/24; Mülk 67/22.
  • Nisâ 4/51 En‘âm 6/157 İsrâ 17/84 Kasas 28/49 Fâtır 35/42 Zuhruf 43/24 Mülk 67/22
• 43 - En‘âm 6/122; Hûd 11/17; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Zümer 39/9; Mülk 67/22.
  • En‘âm 6/122 Hûd 11/17 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Zümer 39/9 Mülk 67/22
• 44 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 10; Râzî, age., XXX, 73; Kurtubî, age., XVIII, 143.
• 45 - Bayraklı, age., XIX, 467-468.