Enfâl Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 1. âyette yer alan ve “ganimetler” anlamındaki الْاَنْفَال el-enfâl kelimesinden alan Enfâl sûresi, inişe göre 95, resmî sıralamada ise 8. sûredir.

Enfâl sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan A‘râf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “şeytanın insanları saptırması” (A‘râf 16-17; Enfâl 48), “takvânın sahiplerine kazandırdığı çeşitli değerler” (A‘râf 201; Enfâl 29), “Yüce Allah’ın müminlerin dostu oluşu” (A‘râf 196; Enfâl 40), “barış şartlarında affın ve barışın tercih edilmesi gerektiği” (A‘râf 199; Enfâl 61), “vahyin sesine kulak verme zorunluluğu” (A‘râf 204; Enfâl 1-2) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Enfâl sûresi, savaş ganimetlerinin nasıl değerlendirimesi gerektiğiyle başlamakta, gerçek müminlerin çeşitli özellikleri ele alınmakta, sonrasında Bedir Savaşı’na çıkmak istememeyle ilgili tereddütlere yer verilmekte, Yüce Allah’ın bâtılı hak ile iptal ettirmek isteği dile getirilmektedir.

9. âyetten itibaren, Bedir Savaşı’nda müminlerin Yüce Allah’tan yardım istekleri, kendilerine 1000 melekle yardım edilmesi, savaş öncesinde yaşanan çeşitli durumlar ele alınmakta, kâfirlerle karşılaşıldığında kaçmamak gerektiği, aksi takdirde Allah’ın gazabının geleceği bildirilmektedir.

17. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın müminlere yardımı, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliği, Allah’ın davetine icabetin önemi, genel bir fitneden kaçınılması, ihanete yaklaşılmaması, takvâya erişilirse bunun muhataplara ne türden getiriler sağlayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik tuzak girişimleri, kâfirlerin alaycılıkları, ibadet sanılarının ne kadar saçma olduğu, inkâr uğrundaki harcamalarının kendilerine hasret olarak geri döneceği, Yüce Allah’ın kötüleri iyilerden ayıracağı, Allah yolunda savaşın gerekliliği ve Allah’ın müminlerin dostu olduğu bilgilerine yer verilmektedir.

41. âyetten itibaren, ganimetlerin dağıtımı, savaşta tarafların pozisyonları, inkârcılara karşı dayanıklılık gösterilmesi, birlikte hareket edip ayrılıktan kaçınılması, şeytanın insanları nasıl aldattığı, inkârcıların ölümleri esnasında yaşadıkları korkunç azap hali, canlıların en şerlisinin kâfirler oluşu, düşmana karşı güç hazırlamak gerektiği, barış zamanı barıştan yana olunması gerektiği gibi konular ele alınmaktadır.

62. âyetten itibaren, kâfirlerin müminleri aldatma girişimleri, Yüce Allah’ın müminlerin kalplerini birbirine ısındırması, zamanı geldiğinde savaşın teşvik edilmesi, yetenekli ve donanımlı olanların kendilerinden fazla sayıdakileri yenebileceği, savaşta esir alınmaması gerekliliği ve ganimetlerden yararlanmaları gibi konulara yer verilmektedir.

70. âyetten itibaren, esirlere yönelik neler yapılması gerektiği, hıyanet edenlerin aslında Yüce Allah’a hıyanet içerisine girmiş oldukları beyan edilmekte, sonrasında iman edip hicret edenlerin ve mallarıyla canlarıyla mücadele edenlerin çeşitli posizyonları ele alınmakta, kâfirlerin birbirinin dostu oluşuna dair bilgilerle müminlerin birbirlerine yakınlığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 67-75. âyetlerinde savaşlarda savaş devam ederken esir alınmaması gerektiğini, dünya malının tercih edilmemesini, ganimetlerden verilen kısmın helal ve temiz olarak yenmesini, sonrasında o esirlerin tevbe etmesinin beklediğini, hıyanete girişenlerinin bulunabileceğini dile getirmekte, sonrasında iman edenlerin ve kâfirlerin çeşitli özelliklerini ele almaktadır.

a) Esirlerle İlgili Hükümler

Yüce Allah, sûrenin 67-71. âyetlerinde yeryüzünde ağır basıncaya, yani küfrün belini kırıncaya kadar, hiçbir peygambere esirleri bulunmasının yaraşmadığını, geçici dünya malını istememek gerektiğini, çünkü Allah’ın müminler için âhireti istediğini, buna karşılık Allah tarafından önceden verilmiş bir hüküm geçmiş olmasaydı bazı hataları nedeniyle aldıkları esirler, fidye veya ganimetlerle ilgili kendilerine mutlaka büyük bir azabın dokunabileceğini beyan etmekte, artık elde ettikleri ganimetten helâl ve temiz olarak yiyebileceklerini, böylece Allah’a karşı muttaki yani duyarlı olunmasının zorunluluk olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, ellerindeki esirlerle ilgili olarak Hz. Peygamber’in kendilerine şunu iletmesi emredilmektedir: “Eğer Allah kalplerinizde hayır olduğunu bilirse, sizden alınandan (fidyeden) daha hayırlısını size verir ve sizi bağışlar. Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir. Eğer sana hıyanet etmek isterlerse (üzülme, çünkü) daha önce Allah’a da hıyanet etmişlerdi de Allah onlar nedeniyle (sana) imkân vermişti. Allah her şeyi bilendir; her hükmünde hikmet sahibidir.”

ı. Savaş Esnasında Esir Alınmaması Gerekliliği

مَا كَانَ لِنَبِيٍّ اَنْ يَكُونَ لَهُٓ اَسْرٰى حَتّٰى يُثْخِنَ فِي الْاَرْضِ تُر۪يدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللّٰهُ يُر۪يدُ الْاٰخِرَةَ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ لَوْلَا كِتَابٌ مِنَ اللّٰهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ ف۪يمَآ اَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Hiçbir peygambere yeryüzünde ağır basıncaya (kesin bir zafere ulaşıncaya) kadar, (yanında) esirler bulundurmak yakışmaz. Siz geçici dünya malını istiyorsunuz, Allah ise (sizin için) ahireti istiyor. Allah ‘azîz’dır (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir). Allah tarafından (bir hüküm) geçmiş olmasaydı, aldığınız (ganimet)le ilgili size mutlaka büyük bir azap dokunurdu.”

Buradaki مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, (şöyle) değildir, mümkün ve doğru değildir, uygun değildir”; لِنَبِيٍّ linebiyyin ifadesi “hiçbir nebi için”; اَنْ يَكُونَ en yekûne ifadesi “olması”; لَهُٓ lehû ifadesi “onun için”; اَسْرٰى esrâ kelimesi “esirler, tutsaklar”; حَتّٰى يُثْخِنَ hattâ yüshıne ifadesi “ağır basıncaya kadar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; تُر۪يدُونَ türîdûne fiili “siz istersiniz, istiyorsunuz”; عَرَضَ الدُّنْيَا ‘arada’d-dünyâ tamlaması “dünyanın geçici malını”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “ister, istemektedir”; الْاٰخِرَة el-âhırate kelimesi “âhireti”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi “hükmünde hikmet sahibi(dir)”; لَوْلَا كِتَابٌ levlâ kitabun ifadesi “(şöyle) bir kural, bir yazı olmasaydı”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; سَبَقَ sebeka fiili “geçkin, geçmiş (olan)”; لَمَسَّكُمْ le messeküm ifadesi “size muhakkak ki dokunurdu”; ف۪يمَآ اَخَذْتُمْ fîmâ ahaztüm ifadesi “aldığınız şeylerden dolayı”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamalaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada savaşta esir alınamayacağı, dünyevi menfaatleri öne çıkarmamak gerektiği ve yapılan yanlışlar nedeniyle Yüce Allah’ın muhatapları hemen cezalandırmadığıyla ilgili prensibi gündeme getirilmektedir.

1. مَا كَانَ لِنَبِيٍّ اَنْ يَكُونَ لَهُٓ اَسْرٰى حَتّٰى يُثْخِنَ فِي الْاَرْضِ تُر۪يدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللّٰهُ يُر۪يدُ الْاٰخِرَةَ وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Hiçbir peygambere yeryüzünde ağır basıncaya (kesin bir zafere ulaşıncaya) kadar, (yanında) esirler bulundurmak yakışmaz. Siz geçici dünya malını istiyorsunuz, Allah ise (sizin için) ahireti istiyor. Allah ‘azîz’dır (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah müslümanların kendilerine karşı savaş açmış olan düşmanlarıyla bire on veya en az bire iki oranı olunca savaşmaları gerektiğini ve dayanıklılık gösterirlerse Allah’ın izni ve yardımıyla savaşı kazanacaklarını açıkladıktan sonra, savaş hukukuyla ilgili olarak konuyu esirler meselesine, müslümanların bu konudaki tutumuna ve Allah’ın arzusunun ne olduğuna getirmektedir.

a) Âyetin izahına geçmeden önce nüzul sebebiyle ilgili olarak dile getirilen birtakım rivayetleri burada aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Rivayet olunduğuna göre, Hz. Peygamber’in yanına, içlerinde amcası Abbâs ile Akîl b. Ebî Tâlib’in bulunduğu yetmiş esir getirilmişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber, bu esirler hakkında Hz. Ebû Bekir ile istişare edince, o ‘Bunlar senin kavmin ve akrabalarındır. Onları hayatta bırak! Belki Allah onlara tevbe nasip eder. Onlardan, ashabına güç ve kuvvet kazandıracak fidye al’ demişti.”

“Hz. Ömer de bunun üzerine ayağa kalkmış ve ‘Onlar seni yalanladılar ve seni yurdundan çıkardılar. Bu nedenle onları öne çıkar ve boyunlarını vur! Çünkü onlar küfrün ileri gelenleridir. Üstelik Allah seni fidye almaktan müstağni kılmıştır. Bundan dolayı Ali’ye Akîl’i, Hamza’ya Abbâs’ı, bana da akrabam olan falancayı öldürme müsaadesi ver de onların boyunlarını vuralım’ demişti.”

“Hz. Peygamber de ‘Yüce Allah birtakım insanların kalplerini yumuşatır ve onların kalpleri sütten daha yumuşak olur. Yine Yüce Allah birtakım kimselerin kalplerini sertleştirir ve onların kalpleri taştan daha sert olur. Ey Ebû Bekir, sen tıpkı Hz. İbrahim gibisin. Çünkü o ‘Kim bana uyarsa işte o bendendir. Kim de bana karşı gelirse (ey Rabbim) sen bağışlayan ve merhamet edensin’ demişti.(1) Yine ‘Sen tıpkı Hz. İsa gibisin. Zira o ‘'Eğer kendilerine azap edersen şüphe yok ki onlar senin kullarındır. Eğer onları bağışlarsan mutlak galip ve yegâne hüküm ve hikmet sahibi olan da hakikaten sensin sen’(2) demişti.”

“Ey Ömer sen de tıpkı Hz. Nuh gibisin. Zira o şöyle demişti: ‘Ey Rabbim, yeryüzünde kâfirlerden yurt tutan hiçbir kimse bırakma’;(3) Keza sen Hz. Musa gibisin. Çünkü o ‘Sen onların mallarını yok et ey Rabbimiz, kalplerini şiddetli sık ki onlar o çetin azabı görecekleri zamana kadar iman etmeyeceklerdir’(4) demiştir’ buyurdu. Neticede, Allah’ın Rasûlü Hz. Ebu Bekir’in görüşüne meyletmişti.”

“Rivayet olunduğuna göre, Hz. Peygamber Hz. Ömer’e ‘Ey Ebâ Hafs -bu ona künyesiyle ilk hitap edişi idi-; sen bana amcam Abbâs’ı öldürtmemi mi teklif ediyorsun?’ demiş, bunun üzerine Hz. Ömer ‘Vay Ömer’in haline! Anası ona ağlasın, onu kaybetsin!’ demeye başlamıştı. Rivayet olunduğuna göre, Abdullah b. Revâha da o esirlerin odunu bol bir ateş üzerinde yakılmalarını teklif etmişti de bunun üzerine Abbâs ona ‘Sen sıla-i rahmi kestin’ demişti.”

“Yine rivayet olunduğuna göre, Hz. Peygamber, ‘onlardan fidye almadan veya boyunlarını vurmadan hiçbirini bırakmayın!’ demişti. İbn Mes‘ûd diyor ki ‘Ben, Süheyl b. Beydâ hariç. Zira ben onu müslüman olduğunu söylerken duydum’ dedim. Bunun üzerine Allah’ın Rasûlü sustu, benim de korkum şiddetlendi. Daha sonra da Allah’ın Rasûlü ‘Süheyl b. Beydâ hariç!’ demişti. Ubeyde es-Selmânî’den de Allah’ın Rasûlü’nün ashabına şöyle dediği duyuldu: ‘İsterseniz onları öldürünüz; isterseniz, onlardan fidye alırsınız, fakat sizden de onların sayısınca şehit düşer.’ Bunun üzerine ashâb ‘Hayır, biz fidye alırız’ demişlerdi.”

“(Böyle diyenler) Uhud’da şehid olmuşlardı. Esirlerin fidyesi yirmi, Abbas'ın fidyesi ise kırk okiyye idi. Muhammed b. Sîrîn’den onların fidyelerinin yüz okiyye olduğu rivayet edilmiştir. Bir okiyye, kırk dirhem gümüş veyahut da altı dinar altındır. Rivayet olunduğuna göre ashâb fidyeyi alınca, işte bu ayet-i kerime nazil olmuştu.”

“Hz. Ömer, Allah’ın Rasûlü’nün yanına girmişti; bir de ne görsün, Allah’ın Rasûlü ve Ebu Bekir ağlıyorlar! Bunun üzerine Hz. Ömer, ‘Ya Rasûlallâh bana söyler misin? Eğer ağlayabilirsem ağlayayım. Yok ağlayamazsam ağlamaya çalışayım’ deyince, Hz. Peygamber ‘Ben, ashabımın fidye almasından dolayı onlara ağlıyorum.’ Yakınındaki bir ağacı kastederek ‘Bana onların azabı şu ağaçtan daha yakın olarak gösterildi. Şayet bir azap inecek olsaydı, Ömer ve Sa‘d b. Mu‘âz hariç hiç kimse kurtulamazdı’ demişti. İşte, bu ayetin nüzul sebebi hakkındaki söz bundan ibarettir.”(5)

b) Âyetin nüzul sebebiyle ilgili olarak aktarılan bazı rivayetleri hatırlattıktan sonra, şimdi de üç başlık halinde âyeti incelemek istiyoruz.

ı.مَا كَانَ لِنَبِيٍّ اَنْ يَكُونَ لَهُٓ اَسْرٰى حَتّٰى يُثْخِنَ فِي الْاَرْضِ “Hiçbir peygambere yeryüzünde ağır basıncaya (kesin bir zafere ulaşıncaya) kadar, (yanında) esirler bulundurmak yakışmaz.” Yüce Allah âyetin bu ilk cümlesinde hiçbir nebi için yeryüzünde tam baskın oluncaya kadar esir almasının doğru olmadığını beyan etmektedir.

1. Benzer bir kalıpta bir kez de Muhammed 47/4’te geçen يُثْخِنَ yüshıne fiili “ağır basmak”, “kâfirlerin belini kırmak”, “ezici bir üstünlük sağlamak”, “düşman kuvvetlerini vurmak”, “gücünü kırmak”, “askerleri yerinden kımıldayamaz hale getirmek”, “kesin yenilgiye uğratmak”, “kesin zafer elde etmek” demektir. Buradan hareketle, kesin üstünlük sağlanmadan askerleri esir almakla, esir tutmakla meşgul olmasının doğru olmadığı beyan edilmektedir. Savaş meydanında düşmanı ezmeden, sûrenin 12. âyetinde de belirtildiği gibi “boyunlarını ve parmak uçlarına varıncaya kadar onları etkisiz hale getirmedikçe” esir alınmasıyla uğraşılması savaşın kaybedilmesine sebeptir.

Nitekim bu açık uyarıya rağmen daha sonra Uhud’da buna benzer bir durum yaşanmış, okçular tepesindeki elli kişilik grubun “nasıl olsa savaş kazanıldı” diyerek ganimet ortamına dalması sonucunda bu durum müslümanların derin yaralar almasına neden olmuştu. İşte Yüce Allah savaş ortamında kesin zafer elde edilinceye, düşman askerleri tamamıyla etkisiz hale getirilinceye kadar esir alınmasıyla meşgul olunamamasını, böyle bir davranışın hiçbir peygamber için uygun olmadığını beyan etmektedir.

2. Yüce Allah savaş ortamında düşmanları tamamen etkisiz hale getirdiklerinde artık düşman askerlerinin ellerinin sıkıca bağlanmasını, yani savaş yapamayacak hale getirilmelerini emretmekte, bunun sonrasında ise ya lütfederek salıverilmelerini veya fidye karşılığında bırakılmalarını hükme bağlamış olmaktadır. Bu konuda Muhammed 47/4’te açık bildirimler şu şekilde yer almaktadır:

“Nihâyet onları sindirince bağı sıkıca bağlayın! Savaş sona erince de artık ya karşılıksız salıverme veya fidye. Durum işte böyle (yapılması gereken bu).” İlgili âyette geçen “Savaş ağırlıklarını bırakınca” ifadesi “savaş ağırlıklarını bırakıncaya kadar”, “savaş sona erinceye kadar”,(6) “savaşın izleri tamamen silininceye kadar”,(7) “savaşın ağır sonuçları ortadan kalkıncaya kadar”,(8) “bir daha savaşacak mecalleri kalmayıncaya kadar”(9) gibi anlamlar içermektedir.

3. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette savaş ortamında düşman tamamen etkisiz hale getirilinceye kadar esir alınmamasının beyan edildiği, beraberinde bu durum bitince esir alınabileceği anlaşılmaktadır. Esasında savaşta düşman tarafındaki elleri bağlanan askerlerinin durumu bir anlamda esir alınmayı gösterebilir. Dahası Enfâl 8/70’te de müslümanların ellerindeki esirlerden söz edilmektedir.

Buradan bakılarak, müslümanların savaş sonrasında ellerinde esirler bulundurabilecekleri sonucu çıkartılmamalıdır. Çünkü Muhammed 47/4’te savaş sonrasında elleri sıkıca bağlanan askerlerin ya bedelsiz veya fidye karşılığında serbest bırakılmaları gerektiğinden söz edilmektedir. “Esir almak” başka bir şeydir -ki bu savaşın ayrılmaz bir unsurudur-, “esir olarak bulundurmak”, “esir olarak barındırmak”, “esir kurumu oluşturmak”, “esirlik müessesesi inşa etmek” vs. türünden bir anlayışla hareket etmek bambaşka bir şeydir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette işte bu ikincisi yasaklanmakta, esirliğin bir kurum olarak sürdürülmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.

4. Râzî’nin konuyu tartıştığı bağlamda bazı âlimlerin bu âyet gereğince esir almanın kesinlikle doğru olmadığı kanaatinde oldukları anlaşılmaktadır.(10) Kur’ân esir almak için savaş yapılmaması gerektiğini söylemek istemektedir. Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “yeryüzünde baskın oluncaya kadar” buyrularak, aslında müslümanların yeryüzündeki hâkimiyet ve üstünlüklerine dair bir bilgi vermektedir.

Oysa Yûsuf 12/103 ve 106’da zikredildiğine göre, insanların çoğu iman etmeyecek ve iman edenlerin çoğu da şirk içerisinde olacaklardır. Olaya buradan bakılınca, hiçbir zaman yeryüzünde tamamen bir üstünlükten söz edilemez. A‘râf 7/128, Enbiyâ’ 21/105, Nûr 24/55 ve Kasas 28/4 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, bölgesel iktidarlar ve dönemsel hükümranlıklar söz konusu olsa da yeryüzüne nispetle böyle mutlak bir üstünlükten söz edilmemektedir.

5. Bu âyete “Kıyasıya girdiği zorlu bir meydan savaşı sonucu değilse, esir almak bir peygamber için yakışık almaz”(11) şeklinde meal verilerek, böyle yapılan savaşlarda esir alınabileceği sonucu çıkartılmaktadır ki bu bakış açısı kanaatimizce doğru değildir. Zaten esirler çok büyük oranda savaşlarda elde ediliyor, savaş dışındaki duruma ise genellikle rastlanmıyordu. Müslümanların bu âyet indirildiği dönemde başka şekillerde esir edinme imkânlarından da elbette rahatlıkla söz edilemez.

Kaldı ki bu âyetin bağlamında da savaştan söz edilmekte, iddia edildiği gibi başka yöntemlerle esir elde edilmeyle ilgili herhangi bir bilgiye yer verilmemektedir. Bu durumda fiili savaşlarda esir alınabileceği sonucunun çıkartılması hatalıdır. Konu savaştır ve savaş ahlakıdır; bunu bu mecradan çıkartarak başka izahlara kalkışmak kanaatimizce gerçeği yansıtmamaktadır. Bunun yerine yeryüzündeki mutlak hâkimiyet vurgusunun öne çıkartılması çok daha doğrudur ki bu da zaten mümkün değildir.

6. Kur’ân’ın çeşitli âyetlerine bakıldığında, kölelik ve cariyelik kurumunun asıl beslendiği kaynağın büyük ölçüde “savaş esirleri” olduğu söylenebilir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi, bu kaynak iptal edilmekte, konuyla ilgili bütün âyetlerde verilen bilgilerden yararlanarak, “söylenenden hareketle söylenmek istenen”in ne olduğuna varılmalı, böylece “esirlik kurumunun sona erdirilmesi gerektiği” üzerinde durulduğu özellikle vurgulanmalıdır.

- Kur’ân’ın Kölelik ve Cariyelik Kurumuna Bakışı

Çeşitli vesilelerle ele alacağımız üzere, Kur’ân’ın “kölelik ve cariyelik kurumu”nu bitirip tamamen ortadan kaldırmayı amaçladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü bu amaçla birtakım tedbirler getirilmiş ve müslümanların bunları iyi anlayıp uygulamalarını kendilerinden istenmiştir. Kur’ân’ın bu konudaki emir ve önerileri şunlardır:

a) Enfâl 8/67: Savaşta esir bulundurulması yasaklanarak kölelik ve cariyelik kurumunun bitirilmesi noktasında önemli bir prensip getirilmiştir. Köle ve cariye elde etmenin en önemli yolu olan savaş sonrasında esir alma ve esir barındırma uygulamasının yasaklanmasıyla bu konuda devrim denebilecek bir prensip getirilmiştir.

b) Muhammed 47/4: Alınmış savaş esirleri değiştirilir veya bedelli ya da bedelsiz olarak serbest bırakılır. Bedir’deki uygulama bunun bir örneğidir.

c) Nûr 24/33: Durumu müsait olanlarla mükâtebe, yani “azatlık, hürriyet sözleşmesi” yapılmalı, onlara ekonomik yardımda bulunulmalıdır. Böylece köleler ve cariyeler hürriyetlerine kavuşturulmuş olacaklardır.

d) Nûr 24/32: Kölelerin ve câriyelerin evlendirilmesi emredilmiştir.

e) Nisâ’ 4/3, 25: Cariyelerle evlenilebilir; böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olurlar.

f) Nûr 24/33: Cariyeler fuhşa kesinlikle ve kesinlikle zorlanmamalıdır.

g) Bakara 2/221: Köle ve cariyeler müşriklerden daha hayırlı ilan edilerek onlarla evlenilmesi teşvik edilmiştir.

h) Nisâ’ 4/92; Mâide 5/89; Mücâdele 58/3: Hataen insan öldürme, bozulan yemin ödeneği ve zıhar gibi bazı suçlar için öngörülen “kefaret” uygulamalarında köle azadı öne çıkartılmakta veya seçeneklerden biri olarak sunulmaktadır.

i) Tevbe 9/60: Sadaka (zekât) verilecek sekiz kişiden biri kölelikten kurtulmak isteyenler şeklinde belirlenerek bunun bitirilmesi amaçlanmaktadır.

j) Bakara 2/177; Nisâ’ 4/36; Nûr 24/33: İnfakta yardım edilmesi istenen en önemli kişilerden biri kölelikten kurtulmak isteyenler şeklinde belirlenerek aynı amaca hizmet edilmesi hedeflenmektedir.

k) Beled 90/13: “Sarp yokuşu” aşmanın ilk şartı köle azadı şeklinde ilan edilerek de bunun sona erdirilmesi istenmektedir.

Bütün bunların dışında, yoksullara, yetimlere ve esirlere nasıl bakılması ve onların nasıl gözetilmesi gerektiği noktasında Kur’ân’ın öngördüğü metot, zamanlar ve medeniyetler üstü bir incelik ve nefaset içermektedir. Çünkü Kur’ân, cenneti kazanmak isteyenlerin özelliklerini saydığı İnsân 76/5-9. âyetlerde bu konuya değinmekte ve kendi yediklerinden onlara da yedirmenin erdeminden söz etmektedir.

Bizim dinimizde esirler ikinci sınıf insanlar olarak hiç görülmemiştir; ancak bazı müslümanların bu konudaki duyarsız davranışları dinimizin kölelik ve cariyelik konusundaki dik duruşunu maalesef olumsuz yönde etkilemiştir, etkilemektedir.

ıı.تُر۪يدُونَ عَرَضَ الدُّنْيَا وَاللّٰهُ يُر۪يدُ الْاٰخِرَةَ “Siz geçici dünya malını istiyorsunuz, Allah ise (sizin için) ahireti istiyor.” Yüce Allah müslümanların geçici dünya malını istediklerini, oysa kendisinin onlarla ilgili olarak âhireti kazanmalarını istediğini beyan etmektedir.

Âyetin nüzul sebebi rivayetlerinde de geçtiği üzere, bazı müslümanların esirler konusunda daha çok dünyalık üzerinde durdukları anlaşılmakta, henüz savaş tam bitmeden, düşman askerleri tamamen etkisiz hale getirilmeden esir alma gayreti “Müslümanların dünya menfaatini öncelediklerini” göstermektedir. Savaş sonrasında da bağlanan kişileri ganimet karşılığında bırakmanın daha çok taraftar bulduğu anlaşılmakta ve bu kanaatin sahipleri eleştirilmektedir.

Burada bazı rivayetlerde Bedir’de savaş sonrasında esirlerin fidye ile serbest bırakılmasının yanlışlığına dair bilgilerin verilmesi sorunludur. Çünkü bu sûreden daha önce indirilmiş olan Muhammed 47/4’te fidye alarak serbest bırakmak da bir seçenek olarak sunulmaktadır. Durum böyle olunca, meselenin fidye alınması değil de savaş henüz bitmeden, düşman tamamen etkisiz hale getirilmeden yani savaş esnasında esir alınmaya çalışılması veya ganimet peşine düşülmesi gibi bir olayın meydana gelmiş olması akla gelmektedir. Bu durumda muhatapların eleştirilmesinin mantığı da kavranmış olacaktır.

Aktarılan rivayetlerden anlaşılıyor ki, bazı müslümanların savaş esirlerinin öldürülmesi gerektiği kanaatinde oldukları görülmektedir ki savaş ortamındaki mücadele hali hariç, savaş bittikten sonra elleri bağlanıp etkisiz hale getirilenlerin öldürülmesi kesinlikle söz konusu edilmemelidir.

Bunlar öncelikle bedelsiz bir şekilde veya fidye alınarak serbest bırakılmalıdırlar. Bedelsiz serbest bırakmanın öncelenmesi gerektiğinin anlaşıldığı bir konuda ganimet üzerinde durulması, muhatapların dünyanın geçici menfaatlerini öncelediklerini göstermektedir ki Yüce Allah bunu eleştirmekte, tercih edilmesi gerekenin ahirete yönelik yatırım olduğunu bildirmektedir.

ııı.وَاللّٰهُ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘azîz’dır (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bütün güçlerin üstünde bir güce sahiptir ve verdiği hükümlerinde, uyguladığı işlemlerde derin hikmetler sahibidir. Dünyalıkların değil de mahşer hayatı için yatırım yapmanın çok daha hayırlı olduğu beyan edilerek, bu manada insanlara güç, kuvvet ve kudret verecek olanın Yüce Allah olduğuna dikkat çekilmiştir. Ayrıca, mahşer için çalışılması gerektiğini hükme bağlayan Yüce Allah’ın ebedi hayat için çaba sarf edilmesi gerektiğini öngördüğü işte bu iki sıfatla dile getirilmiş olmaktadır.

2.لَوْلَا كِتَابٌ مِنَ اللّٰهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ ف۪يمَآ اَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Allah tarafından (bir hüküm) geçmiş olmasaydı, aldığınız (ganimet)le ilgili size mutlaka büyük bir azap dokunurdu.” Yüce Allah esirlere muamele konusundaki durumu beyan ettikten sonra, önceden verdiği yani Levh-i Mahfûz’daki bir hüküm olmasaydı yapılanlar nedeniyle azabın söz konusu olacağını dile getirmektedir. Oradaki hüküm muhtemelen “Yüce Allah’ın hiçbir kimseyi hatası ve yanlışı yüzünden hemen cezalandıracak olmamasıdır.”(12)

Bu yaklaşım Nahl 16/61 ve Fâtır 35/45’te yer alan beyanlarla da uyumludur. Burada sözü edilen durumun, Bedir’de müşriklere karşı savaşan müminlere azap edilmeyeceği veya onların hatalarının affedileceği konusunda Yüce Allah’ın önceden takdir ettiği hüküm olduğu belirtilmektedir.(13) Âyette savaş bitmeden fidye ve ganimet peşine düşenlere büyük bir azabın dokunacağı bildirilmektedir.

Âyette geçen كِتَاب kitâb kelimesi “ilke”, “hüküm”, “yasa”, “yazı”, “karar” gibi anlamlar içermekte ve Yüce Allah’ın muhataplara hemen ceza vermemesi, onları belli bir süre ertelemesi şeklindeki kararının geçerli olduğu bu âyette hatırlatılmaktadır. Çünkü insanlar hata yapmış olabilirler ve belli bir süre sonra da hatalarından vazgeçebilirler. Bunun için kendilerine zaman tanınması ilke olarak belirlenmiştir. Hele ki henüz müslüman olmayanlara böyle bir fırsat tanınmış olmasına rağmen, müslümanların bu genel ilkeden istisna edilmeleri, hükmün dışında bırakılmaları elbette düşünülemez.

Âyette geçen ف۪يمَآ اَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Aldıklarıyla ilgili kendilerine büyük bir azabın dokunması”ndan maksat, “onların savaş esirlerini öldürme” fikirleri de olabilir; savaş devam ederken “fidye ve ganimet peşinden koşmaları” da olabilir. Hatta kanaatimize göre burada “alınması”ndan söz edilenler, muhtemelen “savaş esirleri”dir. Bunların esir olarak alınıp adeta bu kurumun devam ettirilmesine neden olması büyük bir sorumluluk gerektireceği için böyle bir düşünce bile kendilerine elem verici bir azabın dokunmasına sebep olarak belirlenmiş olmaktadır, diye düşünmekteyiz.

Bedir savaşı esnasında esir almakla meşgul olanlar, esirlerden o esnada fidye talep edenler büyük bir yanlışın içine girmişlerdi. Çünkü henüz düşman ordusu üzerinde tam bir hâkimiyet sağlanmamış, gerçek bir üstünlük elde edilmemişti. Böyle bir durumda eğer düşman ordusu biraz uyanık davranmış olsa, tıpkı daha sonra Uhud’da da yaşandığı gibi sıkıntılı ve perişan bir durum meydana gelebilir ve müslümanlar üstünken mağlubiyetleri kaçınılmaz bir hal alabilirdi.

Elbette böyle bir durum da elem verici bir azabın kendilerine dokunması sonucunu verirdi. İşte ilahi ilke ve prensipler devrede olduğu için, böyle bir yanlış nedeniyle Yüce Allah bunu yapanları hemen cezalandırmamış, yaptıkları nedeniyle tevbe etmeleri için kendilerine zaman tanınmıştır diyebiliriz.

ıı. Helal ve Temiz Ganimetlerden Yenebileceği

فَكُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلَالًا طَيِّبًا وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Artık elde ettiğiniz ganimetten temiz, helal olarak yiyin! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki فَكُلُوا fe külü emri “ve yiyin”; مِمَّا غَنِمْتُمْ mimmâ ğanimtüm ifadesi “ganimet olarak elde ettiklerinizden”; حَلَالًا طَيِّبًا halâlen tayyiben tamlaması “temiz helal olanı”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada müslümanların kendilerine verilen ganimetlerden helal ve temiz olarak yararlanabilecekleri, Yüce Allah’a karşı takvâlı olunması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.فَكُلُوا مِمَّا غَنِمْتُمْ حَلَالًا طَيِّبًا “Artık elde ettiğiniz ganimetten temiz, helal olarak yiyin!” Yüce Allah Bedir sonrasında artık olup bitenlerden geçtiğini, hak etmelerine rağmen bazılarını cezalandırmadığını beyan ettikten sonra, elde ettikleri ganimetler içerisinden kendilerine helâl ve temiz olanlardan istifade edebileceklerini hükme bağlamaktadır. Çünkü önceki âyette verilen hükümden dolayı çekinmişler ve ganimetlere el bile sürmemişlerdi.

“Ganimetlerin helal ve temiz olanları”ndan maksat, Enfâl sûresinin 1 ve 40. âyetinde dile getirilen hususlara riayet ederek, sonrasında kendilerine verilenlerdir; zira onlardan istifade etmelerinde herhangi bir sakınca da bulunmamaktadır. Anlaşılıyor ki ganimetler içerisinde helal ve temiz olmayanlar da vardır.

İşte bu yüzden kamuya ait olanların dışında kalanlar içerisinde kendilerine uygun görülen her ne ise, artık onun kullanılmasında herhangi bir sakınca bulunmadığı belirtilmekte, kendilerine verilenlerden helal ve temiz oldukları bilgisiyle istifade edebileceklerdir. Âyette yer alan مِمَّا غَنِمْتُمْ mimmâ ğanimtüm ifadesindeki مِنْ min edatı, elde edilen ganimetlerin hepsini değil de sadece bir kısmını yiyebilecekleri mesajını içeren “bazıyet” edatıdır.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah Bedir sonrasında müslümanların elde ettikleri ganimetlerden helal ve temiz olanlarından yiyebileceklerini beyan ettikten sonra, Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olmalarını istemekte, dolayısıyla ganimetler konusunda belirlediği ilkelere riayet etmeleri gerektiğini tekrar hatırlatmış olmaktadır. Bu arada bir önceki âyette ele aldığımız üzere, o süreçte işlenen hatalara karşılık olarak da çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatlarını zikrederek ortaya koymaktadır.

ııı. Esirlerin Leyhine Durumun Değişebileceği

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ ف۪يٓ اَيْد۪يكُمْ مِنَ الْاَسْرٰىٓ اِنْ يَعْلَمِ اللّٰهُ ف۪ي قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا مِمَّآ اُخِذَ مِنْكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ey Peygamber! Elinizdeki esirlere de ki: Allah kalplerinizde hayır olduğunu bilirse, sizden alınandan daha hayırlısını size verir ve sizi bağışlar. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhennebiyyu hitabı “ey Nebî, ey Peygamber”; قُلْ kul emri “de ki”; لِمَنْ ف۪يٓ اَيْد۪يكُمْ limen fî eydîküm ifadesi “ellerinizdeki kişilere”; مِنَ الْاَسْرٰى mine’l-esrâ ifadesi “esirlerden”; اِنْ يَعْلَمِ in ya‘lem fiili “eğer bilirse, görürse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ف۪ي قُلُوبِكُمْ fî kulûbiküm ifadesi “sizin kalplerinizde”; خَيْرًا hayran kelimeleri “hayır, iyilik”; يُؤْتِكُمْ yü’tiküm cümlesi “size verir”; مِمَّآ اُخِذَ mimmâ uhıze ifadesi “alınmış olan şeylerden”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; وَيَغْفِرْ ve yağfir fiili “ve bağışlar, affeder”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizi, sizin için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada müslümanların ellerinde geçici olarak bulunan esirlerin kazanılmasına yönelik çok önemli bir mesaj gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِمَنْ ف۪يٓ اَيْد۪يكُمْ مِنَ الْاَسْرٰىٓ اِنْ يَعْلَمِ اللّٰهُ ف۪ي قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا مِمَّآ اُخِذَ مِنْكُمْ “Ey Peygamber! Elinizdeki esirlere de ki: Allah kalplerinizde hayır olduğunu bilirse, sizden alınandan daha hayırlısını size verir ve sizi bağışlar.” Yüce Allah Bedir savaşı sonrasında müslümanların ellerinde bulunan esirlerle ilgili olarak Hz. Peygamber’in onlara bir hakikati iletmesini emretmektedir. Bu çerçevede Yüce Allah onların kalplerinde hak ve hakikate yani imana ve İslam’a dair bir meyil olduğunu bilirse, Bedir’de kaybettiklerinden, verdikleri fidyelerden, ellerinden alınmış olan mal, servet ve ganimetlerden, yitirdikleri itibarlarından çok daha hayırlılarının kendilerine verileceğini bildirmektedir.

İşte bu beyan, savaşta ele geçirilen tutsakların öldürülmemesi gerektiğinin en net gerekçesini ortaya koymaktadır. Çünkü içlerinden birilerinin tevbe edebileceği, bu durumunda Bedir’de kaybettiklerinden çok daha fazlasının onlara hem dünyada hem de mahşerde verileceği müjdelenmektedir.

Âyetteki mesajdan anlaşılan şudur: Savaş sonrası etkisiz hale getirilen esirler ya bedelsiz veya fidye karşılığında serbest bırakılacaklar, hiçbir şekilde esir olarak tutulmayacaklardır. Çünkü onlar muhtemel birer müslüman adayıdırlar ve kazanılmaları için çaba sarf edilmelidir. Yüce Allah kendilerinde herhangi bir hayır görürse onları ödüllendireceğini, dahası önceden işledikleri hatalarını mahşerde de bağışlayacağını müjdelemektedir.

Durum böyle olunca, İslam’da “esirlik kurumu vardır” türünden yaklaşımların ne kadar Kur’ânsız ve Kur’ânî temellerden yoksun olduğu apaçık ortadadır. Savaş sonrasında müslümanların ellerinde kalanlar İnsân 76/8’de de beyan edildiği gibi müslümanların yediklerinden yedirilecek, kazanılmaları için her türlü fedakârlık yapılacaktır.

Bu âyetin Abdullah b. Abbâs’ın babası Abbâs hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(14) Ancak Râzî’nin de isabetle belirttiği gibi âyetteki hitaplar, zamirler, ism-i mevsuller maksadın bir kişi değil, çoğul olduğunu ispatlar mahiyettedir.

2. وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Sizi bağışlar. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah işte sözünü ettiği esirlerle ilgili olarak onların hak ve hayırdan yana herhangi bir adım atmaları durumunda, hem çok hayırlı şeylerle ödüllendirileceklerini beyan etmekte, hem de kendilerini mahşerde bağışlayacağını müjdelemektedir. Bunun gerekçesi ise غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatları kullanılarak dile getirilmekte ve nihayetinde ilahi merhametin kendilerini kuşatacağı mesajı verilmiş olmaktadır. Maksat onların esir olarak kalması değil, hak ve hayırdan yana bir tavır sergilemelerinin sağlanması ve nihayetinde ilahi mağfiret ile buluşmalarıdır.

ıv. Hıyanetin Karşılıksız Bırakılmayacağı

وَاِنْ يُر۪يدُوا خِيَانَتَكَ فَقَدْ خَانُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ فَاَمْكَنَ مِنْهُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Eğer sana hıyanet (etmek) isterlerse (üzülme, çünkü) daha önce Allah’a da hıyanet etmişlerdi de Allah onlar nedeniyle (sana) imkân vermişti. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (her hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَاِنْ يُر۪يدُوا ve in yürîdû ifadesi “ve eğer isterlerse”; خِيَانَتَكَ hıyâneteke ifadesi “sana hıyanet etmeyi”; فَقَدْ خَانُوا fe kad hânû fiili “elbette hıyanet etmişlerdi”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; فَاَمْكَنَ fe emkene fiili “ve (Allah sana) imkân vermişti”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan dolayı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hükmünde hikmet sahibi olan(dır)” demektir.

Burada esirlikten salıverildikten sonra hıyanete başvuranların durumuna karşılık Hz. Peygamber’e ve müminlere verilen moral gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ يُر۪يدُوا خِيَانَتَكَ فَقَدْ خَانُوا اللّٰهَ مِنْ قَبْلُ فَاَمْكَنَ مِنْهُمْ “Eğer sana hıyanet (etmek) isterlerse (üzülme, çünkü) daha önce Allah’a da hıyanet etmişlerdi de Allah onlar nedeniyle (sana) imkân vermişti.” Yüce Allah önceki âyette esirlerin kazanılması halinde kendilerine vaad edilen ödüllerden söz ettikten sonra, bu defa salıverilmeleri halinde, onların içinden hıyanete başvuracakların da yani münafıkça davrananların da çıkabileceğini haber vermektedir. Onlar esirken elbette böyle bir döneklik yapamazlardı. Anlaşılıyor ki esirlikleri sona erdirilmiş ve ondan sonra böyle dönekçe bir davranışa başvurmuşlardı.

Fidye vermekten kurtulmak için iman etmiş gibi görünenler veya bir daha savaşmayacaklarına dair verdikleri sözlerinden dönenler bu ve benzer yanlışlıkları yapmak suretiyle Hz. Peygamber’e hıyanet etmek isteyebilirler. İşte böyle bir durumda Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek üzere daha öncesinde bu tiplerin Allah’a da hıyanetlik ettiklerini hatırlatmaktadır. Bununla ilgili olarak En‘âm 6/63, A‘râf 7/189 ve Yûnus 10/22 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, bu nankörler verdikleri sözlerden dönmeyi adet edinmişlerdi.

Onların Yüce Allah’a olan hıyanetleri “imanın yerine şirki tercih etmeleri, böylece fıtratlarına ve vicdanlarına yabancılaşmaları” şeklinde gerçekleşmiştir. Yüce Allah’a hıyanet edenlerin Rasûl’e veya başkalarına hıyanet etmelerinde şaşılacak bir durum yoktur. Ancak böyle bir hıyanete başvurmuş olsalar da Yüce Allah Hz. Peygamber’e onların bu hain davranışları sebebiyle Bedir’de büyük bir imkân vermiş ve onların perişan edilmelerini sağlamıştı.(15)

Artık böyle bir hıyanete başvuranlar veya başvurmak isteyenler bilmelidirler ki böyle bir davranış öncelikle kendilerine hıyanettir; ardından Rasûlüllah’a hıyanettir; sonuçta elbette Yüce Allah’a hıyanettir. Bu korkunç hainliği yapanlara karşı Yüce Allah hak ve hakikat erlerine destek vermiştir; bundan sonra da elbette desteğini esirgemeyecektir. Bu beyanı gereği Rabbimiz önce Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermekte, beraberinde ise hainlere ve hıyanetten beslenenlere de gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

2. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (her hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bu ve benzer durumlarda kimin, neyi, niçin, nasıl ve hangi niyetle yaptığını gayet iyi bildiğini ve böylelerine verilmesi gereken hükmü de kendisinin şekillendireceğini عَل۪يم ‘alîm ve حَك۪يم hakîm sıfatlarını kullanarak dile getirmektedir.

b) Müminlerin Durumu ve Kâfirlerin İttifakı

Yüce Allah, sûrenin 72-75. âyetlerinde iman edip de hicret edenlerin Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad eden Muhacirler’in ve onları barındırıp yardım eden Ensar’ın birbirlerinin dostu olduğunu, iman edip de hicret etmeyenlerin de hicret edinceye kadar onların velayetlerinden sorumlu olmadıklarını, eğer onlar din hususunda kendilerinden yardım isterlerse, aralarında sözleşme bulunan bir kavim aleyhine olmaksızın o müslümanlara yardım etmelerinin gerekli olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, buna karşılık kâfirlerin de birbirlerinin dostu yani müttefiki olduğu, eğer müslümanların o dostluk birlikteliğini yerine getirmezlerse yeryüzünde bir fitne yani baskı, zulüm, zorbalık ve büyük bir fesat olacağı haber verilmektedir.

Daha sonra, iman edip de Allah yolunda hicret ve cihad edenlerin, muhacirleri barındıran ve yardım edenlerin gerçek müminler olduğu, kendileri için bağışlanma ve değerli bir rızık olacağı, sonradan iman edecek olan ve hicret edip de müslümanlarla beraber cihad edeceklerin de müslümanlardan olduğu bildirilmekte, Yüce Allah’ın kitabına göre yakınlık sahibi olanların birbirlerine daha uygun olduğu ve Allah’ın her şeyi bildiği ifade edilmektedir.

ı. Müminlerin Beş Temel Özelliği

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ اٰوَوْا وَنَصَرُوٓا اُو۬لٰٓئِكَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتّٰى يُهَاجِرُوا وَاِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدّ۪ينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ اِلَّا عَلٰى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ م۪يثَاقٌ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Şüphesiz ki iman edip hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad eden (fedakârlık yapan muhacir)ler ve (onları) barındırıp yardım edenler (ensar) var ya, işte onlar birbirlerinin dostudur. İman edip hicret etmeyenlere gelince, onlar hicret edinceye kadar size onların sahiplenip korunmalarıyla ilgili hiçbir sorumluluk yoktur. Onlar din hakkında sizden yardım isterlerse, sizinle aralarında sözleşme bulunan bir toplum aleyhine olmaksızın (o müslümanlara) yardım etmek üzerinize borçtur. Allah yapmakta olduğunuz her şeyi görendir.”

Âyettekiاِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman etmiş kişiler, iman edenler”;وَهَاجَرُوا ve hâcerû fiili “ve hicret etmiş (olanlar), hicret edenler”; وَجَاهَدُوا ve câhedû fiili “ve cihad etmiş (olanlar), cihad edenler”; بِاَمْوَالِهِمْ bi emvâlihim ifadesi “onların kendi mallarıyla”; وَاَنْفُسِهِمْ ve enfüsihim ifadesi “ve onların nefisleriyle, kendilerinin canlarıyla”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; وَالَّذ۪ينَ اٰوَوْا vellezîne âvev ifadesi “ve himaye edenler, sahiplenenler”;وَنَصَرُوا ve nesarû fiili “ve yardım etmiş (olanlar), yardım edenler”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ evliyâu ba‘dın tamlaması “diğer kısmının dostlarıdır, birbirlerinin dostlarıdır(lar)”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş kişiler, iman edenler”;وَلَمْ يُهَاجِرُوا ve lem yuhâcirû fiili “ve hicret etmemiş (olanlar), hicret etmeyenler”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur, söz konusu değildir, siz sorumlu değilsiniz”; مِنْ وَلَايَتِهِمْ min velâyetihim ifadesi “onların velayetinden, bakımından”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şekilde”; حَتّٰى يُهَاجِرُوا hattâ yuhâcirû ifadesi “hicret edinceye kadar”;وَاِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ ve in’istensarûküm ifadesi “ve eğer sizden yardım isterlerse”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “din konusunda”; فَعَلَيْكُمُ fe ‘aleyküm ifadesi “sizin üzerinize (görev)dir”; النَّصْر en-nasru kelimesi “(onlara) yardım etmek”; اِلَّا عَلٰى قَوْمٍ illâ ‘alâ kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavim, topluluk hariç”; بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ beyneküm ve beynehum ifadesi “sizinle onlar arasında vardır”; م۪يثَاقٌ mîsâkun kelimesi “sözleşme”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada Muhacirler’in ve Ensâr’ın beş özelliği, birbirlerinin dostu oluşları, iman etmesine rağmen henüz hicret etmeyenlerin durumu, yardım istemeleri halinde yapılması gerekenler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ اٰوَوْا وَنَصَرُوٓا اُو۬لٰٓئِكَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ “Şüphesiz ki iman edip hicret edenler, Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad eden (fedakârlık yapan muhacir)ler ve (onları) barındırıp yardım edenler (ensar) var ya, işte onlar birbirlerinin dostudur.” Yüce Allah savaş sonrası müslümanların ellerinde bulunup sonrasında bırakılan ve Hz. Peygamber’e hıyanet içerisine giren Mekkeli müşriklerin durumunu beyan ettikten sonra, “mesânîlik” metodu gereği, bu defa da Medine’deki müslümanların durumunu ele almaktadır.

Bu çerçevede önce Mekke’den Medine’ye hicret edenlerden söz etmekte, onların iman edip hicret ettiklerini ve hem mallarıyla hem de canlarıyla Allah yolunda cihad ettiklerini dile getirmekte, ardından onları Medine’de barındıran ve kendilerine her türlü yardımı yapan Ensar’ı hatırlatarak, işte bu iki grubun yani Muhacirler’le Ensar’ın birbirlerinin dostu olduğunu ifade etmektedir. Bu âyette önce Muhacirler’in üç, ardından da Ensâr’ın iki olmak üzere müminlerin beş sıfatı zikredilmektedir. Kısaca bu niteliklere değinmekte yarar vardır:

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Muhakkak ki iman edenler.” İman, dört boyutu olan bir kavramdır. Buna göre iman “inanılması gereken her şeye inanmak, inanılan değerlere güvenmek, bu sayede kendini güvende hissetmek ve güven vermek” demektir. Mümin de bu özelliklere sahip kişi manasına gelmektedir.

b)وَهَاجَرُوا “Hicret etmiş (olanlar).” Kur’ân’da bu fedakarlığı yapanlarla ilgili çeşitli âyetler(16) zikredilmektedir. Bu ifade hem inançta hem de uygulamada yanlış, kötü ve zararlı şeylerden doğru, iyi ve yararlı olanlara yönelmek manasındadır. Bu bağlamda geri dönmek üzere çıkılan yolculuğa hicret dendiği gibi, terim olarak da hicret Müslümanların 622 yılında Mekke’den Medine’ye yaptıkları göçün adıdır. Burada sözü edilenler Mekke’den Medine’ye hicret eden muhacirlerdir.

c) وَجَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihâd etmiş (olanlar).” Tevbe 9/20, Hucürât 49/15 ve Saff 61/11’de aynısı veya benzeri geçen bu ifade Yüce Allah için ve O’nun emirleri doğrultusunda her türlü fedakârlığı ortaya koymak üzere çalışmalar yapanları içermektedir. Terim olarak da cihâd, insan kaybetmek veya insan öldürmek değil, savaş meydanlarında bile olsa bir kişiyi de içerse insan kazanma çabasıdır.

Nihayetinde hedef insan kazanmak olduğu için gönüllerin fethedilmesi gerekmektedir ki bunun en güzel ve garantili yolu Furkân 25/52’de de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı anlatmak”tır. Bu üç özellik Yüce Allah’ın rahmetini umacak müminlerin özellikleri olarak Bakara 2/218’de de geçmekte, benzer şekilde Tevbe 9/20’de de zikredilmektedir.

d) وَالَّذ۪ينَ اٰوَوْا “(Onları) barındıranlar.” Yüce Allah bu defa Ensâr’ın özellikleri bağlamında bu ifadeye yer vermekte ve onların Muhacirleri barındırdıklarını, sahiplendiklerini, onları şehirlerine yerleştirdiklerini, kendilerini koruyup gözettiklerini, ev bark sahibi yaptıklarını, kendilerine sığınak sağladıklarını, onları himaye ettiklerini, güvenlik ve asayişlerini temin ettiklerini beyan etmektedir ki bu fiil daha önce yorumladığımız Enfâl 8/26’da yine bu manalarda olmak üzere Yüce Allah’a nispet edilmektedir.

e) وَنَصَرُوا “(Onlara) yardım ettiler.” Yüce Allah Ensâr’ın bir başka özelliğinin ise Muhacirlere yardım etmeleri olduğunu beyan ederek, onları barındırmalarının bir gereği olarak kendilerine yardım da ettiklerini hatırlatmış olmaktadır. Demek ki mümin olmak, kardeşini dost bilerek onu sahiplenmeyi ve kendisine yardım etmeyi gerektirmektedir. İşte Medineli Ensar bu büyük imtihanı başarmış yiğitlerdir.

f) اُو۬لٰٓئِكَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ “İşte onlar birbirlerinin dostlarıdır.” Yüce Allah burada saydığı beş sıfatın sonrasında Mekke’den hicret eden Muhacirler ile Medine’de onlara ev sahipliği yapan Medine’li Ensâr’ı birbirlerinin dostu olarak tanıtmaktadır. Benzer bir dostluk beyanı Tevbe 9/71’de bütün mümin erkelerin ve mümin hanımlarının birbirlerinin dostu olduklarını beyan bağlamında zikredilmektedir. Hucürât 49/10’da vurgulanan kardeşlik işte bu âyetlerde dostluk olarak tanıtılmakta, müminler birbirlerinin dostu olmayı başarırlarsa Yüce Allah da Bakara 2/257 ve Yûnus 10/62-63 gibi âyetlerde onların dostu olduğunu müjdelemektedir. Ne mutlu mümin kardeşini dostu olarak görebilenlere!

İster ilk Muhacirler olsun, isterse onlara kol kanat geren Ensar olsun, dahası isterse onlara güzelce tâbi olanlardan oluşsun, Yüce Allah bunlardan razı olmuştur; onlara da Allah’tan memnun olmuşlardır. Yüce Allah ise Tevbe 9/100’de hepsine cennetlerini vaad etmiştir. Bu arada ayrıca fetihten önce Allah yolunda infak eden ve savaş edenlerle diğerlerinin bir olmayacağı, öncekilerin derece itibariyle sonrakilerden daha büyük olduğu beyan edilmekte, ancak hepsi için Yüce Allah’ın güzel ödüller vaad ettiği de Hadîd 57/10’da müjdelenmektedir.

2. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتّٰى يُهَاجِرُوا “İman edip hicret etmeyenlere gelince, onlar hicret edinceye kadar size onların sahiplenip korunmalarıyla ilgili hiçbir sorumluluk yoktur.” Yüce Allah âyetin bu kısmında müslümanların Muhacirler ve Ensâr’ın dışındaki üçüncü kısmına değinmekte, bu çerçevede iman etmiş olmalarına rağmen henüz hicret etmemiş olanları dile getirmekte ve hicret edecekleri zamana kadar onların velayetlerinin yani “korunup kollanma sorumluluğu”nun diğer müslümanlara ait olmadığını bildirmektedir.

Demek ki bazı müslümanlar İslam diyarında olmasalar da baskı ve zulüm altında bulunmuyor olabilirler. Dolayısıyla onların korunup kollanma ihtiyacı içinde bulunmadıkları söylenebilir. Ancak eğer bir sıkıntı varsa bu defa konu bir sonraki cümlede ele alınmaktadır.

3.وَاِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدّ۪ينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ اِلَّا عَلٰى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ م۪يثَاقٌ “Onlar din hakkında sizden yardım isterlerse, sizinle aralarında sözleşme bulunan bir toplum aleyhine olmaksızın (o müslümanlara) yardım etmek üzerinize borçtur.” Yüce Allah bu cümlede bu defa iman etmiş olmasına rağmen hicret etmemiş müslümanların bulundukları şartlar itibariyle sıkıntılı bir durumları varsa ve dini yaşama noktasında eğer diğer müslümanlardan yardım talep ederlerse onlara yardım etmek de müslümanlar üzerine bir borçtur.

Bir kez de Kasas 28/18’de geçen اسْتَنْصَر istensara fiili “yardım talebinde bulunmak”, النَّصْر en-nasr kelimesi ise “yardım etmek” manasına gelmekte, بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ م۪يثَاقٌ beyneküm ve beynehum mîsâkun ifadesi ise “aralarında antlaşma bulunması” anlamını içermektedir. İşte İslam fetih hareketlerinin dayandığı âyet budur ve dünyanın neresinde bulunursa bulunsunlar, eğer müslümanlar herhangi bir baskı altındalarsa ve diğer müslümanlardan yardım istemişlerse onlara yardım etmek bir din kardeşliği görevidir ve kendilerine mutlak surette yardım edilmelidir.

Yüce Allah müminlerin birbirlerine yardım etmeleri gerektiğini beyan ettiği bu cümlesinde bir istisnaya yer vermektedir ki o da devletler bağlamında eğer birbirlerinin iç işlerine karışmamaya dair aralarında bir antlaşma varsa o zaman bu yardım edilmeyebilir. Bu durum da müslümanların yaptıkları antlaşmaya sadakat göstermeleri gerektiğinin bir göstergesidir.

Nitekim daha önce yorumladığımız Enfâl 8/56. âyette antlaşmalarını sürekli bozanlar eleştirilmekte, sorumlu davranmadıkları dile getirilmekte ve savaş ortamında böyleleri en ağır cezayı hak edenler diye tanıtılmaktadır. Bu önemi nedeniyle müslümanlar bir antlaşmaya varmışlarsa başka ülkelerin işine karışmamalıdırlar.

Fakat yine de o yörelerde inanca karşı bir baskı ve zulüm varsa ona göre antlaşmanın maddelerinin belirlenmesi hakkı elbette saklıdır ve ona göre de müslümanlar tedbirli davranmalıdır. Böyle ortamlarda baskı ve zulüm altında yaşamak değil, daha iyi şartları kovalamak herkesin hakkı ve görevidir. Esasında böylelerinin hicret için yol araması bir seçenek olarak daima gündemlerinde bulundurulmalıdır. Bu arada zafa düşürülmüşler hakkında harekete geçmeyen müslümanların uyarıldığı Nisâ’ 4/75’teki bilgiler de bu çerçevede düşünülüp değerlendirilmelidir.

4. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Allah yapmakta olduğunuz her şeyi görendir.” Yüce Allah âyetin sonunda bütün müminlerin neler yapıp ettiğini gayet iyi bir şekilde gördüğünü, bu anlamda kendisine hiçbir şeyin gizli ve saklı kalamayacağını haber vermektedir. Bu beyanı gereği hiçbir fedakârlığın karşılıksız kalmayacağı, hiçbir boş vermişliğin de yapanın yanında kâr bırakılmayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Bu arada belirtelim ki, Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(17)

ıı. Kâfirlerin Müttefiklikleri

وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ اِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الْاَرْضِ وَفَسَادٌ كَب۪يرٌ “Kâfir olanlar da birbirlerinin dostudur. Siz onu (o dostluk birlikteliğini) yerine getirmezseniz, yeryüzünde bir fitne ve büyük bir bozgunculuk olur.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “inkâr etmiş kişiler, kâfir olanlar”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ evliyâu ba‘dın tamlaması “diğer kısmının dostlarıdır, birbirlerinin dostlarıdır(lar)”; اِلَّا تَفْعَلُوهُ illâ tef‘alûhu ifadesi “eğer onu yapmazsanız”; تَكُنْ tekün fiili “olur”; فِتْنَة fitnetün kelimesi “fitne, baskı, zulüm”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; وَفَسَادٌ كَب۪يرٌ ve fesâdün kebîrun tamlaması ise “büyük bir bozgunculuk” demektir.

Burada kâfirlerin kendi aralarındaki birlikteliği ve müslümanların kendi aralarında dostluk kurmamaları durumunda nelerin olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ “Kâfir olanlar da birbirlerinin dostudur.” Yüce Allah müslümanların birbirleriyle ilgili durumunu beyan ettikten sonra, sözü tekrar kâfirlere getirmekte ve onların da birbirlerinin dostu, yani müttefiki olduklarını bildirmektedir. Küfrün tek millet oluşu gerçeği işte burada bir kez daha dile getirilmiş olmakta, münafıkların birbirinden görünmelerinden söz eden Tevbe 9/67’deki beyanla buradaki bilgiler örtüşmektedir.

Bu arada Mâide 5/51’de verilen bilgilere göre, Yahudi ve Hıristiyanlar da birbirlerinin dostu olarak tanıtılmakta, onların dışardan bakıldığında gözlemlenen ve müslümanlara karşı oluşta depreşen bu birliktelik görüntülerinin unutulmaması gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Bakara 2/113’te beyan edildiği gibi, esasında kendi aralarında birbirlerini kıyasıya eleştiren, muhataplarının herhangi bir esasa sahip olmadıklarını dile getiren bu kişilerin, konu müslümanlara karşı oluşa gelince tam bir müttefik gibi davranmayı becerdikleri ifade edilmek istenmektedir. Aralarında derin problemler olduğu için gerçek manada dost olması mümkün olmayan bu grupların müslümanlara karşı aldıkları pozisyon bir müttefik pozisyonu olarak isimlendirilmelidir.

2. اِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الْاَرْضِ وَفَسَادٌ كَب۪يرٌ “Siz onu (o dostluk birlikteliğini) yerine getirmezseniz, yeryüzünde bir fitne ve büyük bir bozgunculuk olur.” Yüce Allah âyetin bu kısmında eğer müslümanların da dostluk ilişkisinin gereklerini yerine getirmezlerse, yeryüzünde, yaşadıkları ülkede fitnenin ve büyük bir bozgunun meydana geleceğini haber vermektedir.

Burada اِلَّا تَفْعَلُوهُ “eğer onu yapmazsanız” beyanıyla dile getirilen husus, müslümanların da tıpkı diğerlerinin birlikteliği gibi kendi aralarında bir birliktelik yapmamaları, yani bir anlamda Yüce Allah’ın kendilerine emrettiği birliktelik ve kardeşlik ilişkilerini yerine getirmeme durumudur. Eğer bir İslam ittifakı, İslam birliği kurulmazsa müslümanların yaşadığı coğrafyalarda fitnenin yani tarifsiz baskı, zorbalık ve zulümlerin, korkunç fesat ve bozulmaların meydana gelmesinin kaçınılmaz olacağı özellikle muhataplara hatırlatılmaktadır.

ııı. Gerçek Müminlerin Özellikleri Ve Alacakları Ödüller

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ اٰوَوْا وَنَصَرُوٓا اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ “İman edip Allah yolunda hicret edip cihad edenler (fedakârlık yapanlar), (muhacirleri) barındırıp yardım edenler (ensar) var ya, işte gerçek müminler onlardır. Onlar için bağışlanma ve değerli bir rızık vardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler, iman edenler”; وَهَاجَرُوا ve hâcerû fiili “ve hicret etmiş (olanlar), hicret edenler”; وَجَاهَدُوا ve câhedû fiili “ve cihad etmiş (olanlar), cihad edenler”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; وَالَّذ۪ينَ اٰوَوْا vellezîne âvev ifadesi “ve himaye etmiş olanlar, sahiplenenler”;وَنَصَرُوا ve nesarû fiili “ve yardım etmiş (olanlar), yardım edenler”; اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi “(gerçek) müminler, inananlar”;حَقًّا hakkan kelimesi “hak, gerçek”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَغْفِرَة mağfiratün kelimesi “bir bağışlanma”; وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ ve rızkun kerîmun tamlaması ise “ve değerli bir rızık” demektir.

Burada gerçek müminlerin kimler olduğuyla ilgili beş sıfat ve onlara verilecek ödüller gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ اٰوَوْا وَنَصَرُوٓا اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا “İman edip Allah yolunda hicret edip cihad edenler (fedakârlık yapanlar), (muhacirleri) barındırıp yardım edenler (ensar) var ya, işte gerçek müminler onlardır.” Yüce Allah Enfâl 8/72. âyetin ilk cümlesinin bir benzerini burada tekrar dile getirmekte, imanlı olanların, hicret edenlerin, Allah yolunda cihad edenlerin, birbirlerini himaye edip yardım edenlerin gerçek mümin olduklarını haber vermektedir. Demek ki İslam kardeşliği bu türden fedakârlıkları yapmayı gerektirmektedir.

Birbirleriyle dostluk ilişkilerini sağlıklı bir şekilde kurmayanlar, Saff 61/4’te beyan edildiği gibi birbirine kenetlenmiş bir bina gibi tek vücut haline gelmeyenler kınanmakta ve gerçek mümin olabilmeyi hak edememiş oldukları dolaylı olarak dile getirilmiş olmaktadır. Tıpkı Enfâl 8/4’te de geçtiği üzere, gerçek müminlerin bunlar olduğu üstelik zamir-i fasl ile hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisi de kullanılarak beyan edilmekte, bu konuda daha farklı bir tutum içerisine girilmemesi gerektiği özellikle vurgulanmak istenmektedir.

2. لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ “Onlar için bağışlanma ve değerli bir rızık vardır.” Yüce Allah imanlarını onayladığını beyan ettiği bu kişilere çeşitli ödüller vereceğini ifade bağlamında Rablerinin katında böyleleri için çeşitli ödüller bulunacağını müjdelemekte, farklı bir davranış biçimini hiçbir şekilde makul görmeyeceği mesajını bu şekilde de vermek istemektedir.

İşte Rabbimizin uyardığı şekilde davranıp İslam kardeşliğini dostluğa çeviren ve dostluğun gereklerini yerine getirenler için mahşerde hem Yüce Allah’ın bağışlaması, hem de değerli rızık yani ödüller söz konusu olacaktır. Enfâl 8/4’te de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da 28 kez(18) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(19) Bu arada diğer ödül olan رِزْقٌ كَر۪يمٌ rızk-ı kerîm yani “değerli bir rızık” ise bağışlanmanın sonrasındaki değerli cennet ödüllerini ifade etse gerektir. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte(20) ve mahşerdeki cennet ödülleri için kullanılmaktadır.

ıv. İman Kardeşliğinin Evrenselliği ve Yakınlığı

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَكُمْ فَاُو۬لٰٓئِكَ مِنْكُمْ وَاُو۬لُوا الْاَرْحَامِ بَعْضُهُمْ اَوْلٰى بِبَعْضٍ ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Sonradan iman edecek olan ve hicret edip sizinle birlikte cihad edecekler (fedakârlık yapacaklar) da sizdendir. Allah’ın kitabına göre yakınlık sahibi olanlar birbirlerine daha uygundur. Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler, iman edenler”; مِنْ بَعْدُ min ba‘dü ifadesi “daha sonra”; وَهَاجَرُوا ve hâcerû fiili “ve hicret etmiş (olanlar), iman edenler”;وَجَاهَدُوا ve câhedû fiili “ve cihad etmiş (olanlar), cihad edenler”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizdendir”; وَاُو۬لُوا الْاَرْحَامِ ve ulu’l-arhâmi tamlaması “yakınlık sahipleri”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اَوْلٰى evlâ kelimesi “daha yakın(dır), uygun(dur)”; بِبَعْضٍ bi ba‘dın ifadesi “diğer kısmına, onların bir kısmı diğer kısmınına uygundur, birbirine daha uygundur”; ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ fî kitâbillâhi tamlaması “Alah’ın yasasında, kitabında”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada sonradan iman edip hicret edecek ve cihada katılacak olanların da müslümanların dostu olduğuyla ilgili bir beyan gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا مَعَكُمْ فَاُو۬لٰٓئِكَ مِنْكُمْ “Sonradan iman edecek olan ve hicret edip sizinle birlikte cihad edecekler (fedakârlık yapacaklar) da sizdendir.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönemde yaşayan ve Mekke’den Medine’ye ilk hicret eden müslümanlardan daha sonra gelmiş olanlardan da söz etmekte, onların da iman etmiş olduklarını, sonradan hicret ettiklerini ve önceki müslümanlarla birlikte cihada katkı verdiklerini haber vererek, bu fedakâr müminlerin de diğerlerinden olduğunu beyan etmektedir.

Bunların da dostluk, yardımlaşma ve kardeşlikte diğerleri gibi olduğu فَاُو۬لٰٓئِكَ مِنْكُمْ “Onlar da sizdendir” ifadesiyle belirtilmektedir. Buradaki مِنْ بَعْدُ min ba‘dü ifadesi daha sonra iman edecek olanları işaret etmekte, böylece evrensel bir kardeşliğe ve dostluğa ışık tutmaktadır. Bu nedenle meali gelecek zaman şeklinde vermeyi tercih ettik.

2. وَاُو۬لُوا الْاَرْحَامِ بَعْضُهُمْ اَوْلٰى بِبَعْضٍ ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ “Allah’ın kitabına göre yakınlık sahibi olanlar birbirlerine daha uygundur.” Kur’ân’da 11 kez(21) yer alan اَوْلَى evlâ kelimesi “en yakın”, “yakın”, “en uygun” gibi manalar vermektedir. Bu cümle Ahzâb 33/6’da da geçmektedir. Yüce Allah ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ “Allah’ın kitabında” yani kendi belirlediği miras hukukuyla ilgili esaslarda aralarında kan bağı olanların birbirlerine vâris olmada daha öncelikli bir konumda bulunduklarını beyan etmektedir.

Bilindiği üzere, Medine’ye hicret eden Muhacirler ile onlara kol kanat geren Ensâr arasında muhteşem bir kardeşlik oluşmuş, birbirlerine adeta mirasçı olacakları kabulü devreye girmiş ve pratikte de bununla ilgili birtakım örnekler yaşanmıştı. İşte bu âyetteki beyanlara göre, artık bu türden kardeşliğe göre hem mümin olup hem de aralarında kan bağı bulunanların birbirine mirasçı olma noktasında daha öncelikli bir durumda oldukları bildirilerek konuya yeni bir düzen getirilmek istenmiştir.(22)

Bazı ilim adamları ise bu cümleyi şöyle tercüme etmişlerdir: “(İşte böyle) sıkıca birbirine bağlanıp yakınlık kazananlar, Allah’ın koyduğu düstura göre birbirleri üzerinde temelden hak sahibidirler.” Bu tercümeden de anlaşılacağı gibi, burada miras hukukundan değil de kardeşlik ilişkisinden söz edilmektedir.

Bu yaklaşımla ilgili yapılan izah şöyledir. “Buna göre âyette yer alan اُو۬لُوا الْاَرْحَامِ ulu’l-erhâmi ifadesi lügat olarak “ana rahmi” anlamına gelen rahm isminden türemiş olsa da, unutulmamalıdır ki bu sözcük genel manada “yakınlık”, “sıkı fıkılık” veya “yakın ilişki” anlamlarında mecaz olarak da kullanılmaktadır. Bu yönde klasik Arap dilinde ulu’l-erhâm ifadesi her türlü yakınlığı, ilişkiyi ifade eder.”

“Öte yandan, yukarıdaki âyette “yakın bağlar”a ilişkin ifade, müminlerin birbirlerinin dostu ve hamileri oldukları ve bundan böyle inanan herkesin de İslam cemaatinin tabii üyesi sayılacağı öğretisinde yoğunlaşan bir bölümün sonunda yer almaktadır. Bu durumda ulu’l-erhâm’dan kasıt, kelimenin lügat anlamıyla sınırlı olsaydı ve bununla miras hukukuna ilişkin bir imada bulunulsaydı, o zaman gerçek müminler arasındaki din ve inanç bağını ve böyle bir bağın gerektirdiği manevi/ahlaki yükümlülükleri dile getiren, bölümün geri kalan kısmından anlam akışı olarak oldukça uzaklaşılmış olurdu…”

“Bütün çağlarda tüm gerçek müminler kelimenin en derin anlamıyla tek bir cemaat oluştururlar ve bu anlamda manevi düzeyde birbirleriyle sımsıkı bağlar, yakınlıklar içerisine girmiş bulunan kimseler, Allah’ın “sadece bütün müminler kardeştir” düsturu gereğince en ileri düzeyde birbirleri üzerinde hem hak sahibidirler, hem de birbirlerinden sorumludurlar.”(23)

Âyetin bu cümlesine getirilen bu yorum âyetin öncesiyle olan anlam bağı düşünüldüğünde diğerine göre daha doğru gibi gözükmektedir. Esasında bu yaklaşım çok daha derin anlayış getiren bir bakışın ortaya konulduğu harika bir yorumdur. Müslümanların bir ve beraber olduğunun veya olması gerektiğinin işlendiği bir bağlamda, hatta başka ülkelerde yaşayanlar için bile bir şeylerin yapılması gerektiğinin işlendiği bir pasajda konunun bu kardeşliği öteleyecek şekilde kan bağına indirgenmesi ve bunun sonucunda da mirasla ilişkilendirilmesi, rivayetleri esas almanın veya ulu’l-erhâm “rahimlerin sahipleri” ifadesine sözlük manası vermenin bir sonucu olsa gerektir.

Ancak Ahzâb 33/6. âyette yer alan مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمُهَاجِر۪ينَ “(diğer) müminlerden ve muhacirlerden” ifadesi ile devam eden cümlede yer alan “ancak, dostlarınıza uygun bir (vasiyet) yapmanız müstesnadır” ifadesi burada verilmek istenen mesajın mirasla da ilişkili olduğunun bir delili olarak kabul edilebilir.

3. اِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah âyetin ve dolayısıyla sûrenin sonunda muhataplarının yapıp ettiği her ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini haber vermekte, böylece O’nun bilgisi dışında hiçbir şeyin bulunmadığını, hiç kimsenin hiçbir şeyi O’ndan gizleyemeyeceğini mesaj olarak muhataplarına iletmektedir. Bu vesileyle müminlere moral verilmekte ve yaptıkları hiçbir şeyin zayi edilmeyeceği belirtilmek istenmekte, böylece inkârcılara da gözdağı verilmesi arzu edilmektedir.

Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili “Allah her şeyi bilendir” şeklinde pek çok âyet vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle önemine binaen konuya dair bazı kısa hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

a) Yüce Allah her şeyi bilendir;(24) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(25) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(26) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(27) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(28) yani O’nun bilgi sistemindedir.

b) Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”(29) âyetleri, söz ister gizli olsun, ister aşikâr Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır. Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir.

Ayrıca Ra‘d 13/9-10’da benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.” Aynı mesajı içermesi bakımından Enbiyâ’ 21/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

c) Bu çerçevede Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatler arasında yer alan şu ifade de oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! (Yaptığın iyi veya kötü) bir iş, hardal tanesi ağırlığı kadar küçük (veya önemsiz) olsa, kayaların içerisinde gizlense veya göklerde (uzay boşluğunda) ya da yerin diplerinde bile olsa, Allah onu getirecektir. Çünkü Allah, bilgisi sınırsız olandır; her şeyi bilendir.”(30) Burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı gerçeğidir.

d) Ayrıca şu âyetler de son derece ilginç mesaj içerir: “Allah, onların hepsini dirilteceği gün, (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. (Allah) onların unuttuklarını da bir bir sayıp önlerine koyacaktır. Allah her şeye şahittir. Bilmez misin ki, Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizlice konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı daha az da çok da olsa, onlar her neredeyseler Allah da onlarla beraber oradadır. Sonra Allah, kıyâmet günü onların (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah her şeyi bilendir.”(31) İnsanların yaptığı eylemler, onların boyunlarına asılan bir kayıt defterine gün be gün, an be an kaydedilmektedir.(32) Bu kayıt alma işi, küçük-büyük ayırımı yapmadan her şeyi satır satır belirleme veya kaydetme şeklinde gerçekleştirilmekte ve bu durum herkes için hayatı boyunca devam ettirilmektedir.(33)

Dipnotlar

• 1 - İbrâhim 14/36. 2 - Mâide 5/118. 3 - Nûh 71/26. 4 - Yûnus 10/88.
  • İbrâhîm 14/36 Mâide 5/118 Nûh 71/26 Yûnus 10/88
• 5 - Zemahşerî, age., II, 228-229; Râzî, age., XV, 197-198.
• 6 - Semerkandî, age., II, 298. 7 - Esed, age., s. 1035. 8 - İslâmoğlu, age., s. 1007. 9 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 567.
• 10 - Râzî, age., XV, 198.
• 11 - Esed, age., s. 337.
• 12 - Zemahşerî, age., II, 229. 13 - Yazır, age., IV, 254.
• 14 - Semerkandî, age., II, 33-34; Taberî, age., X, 49-50; Zemahşerî, age., II, 230-231; Râzî, age., XV, 204; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, IV, 112.
• 15 - Semerkandî, age., II, 34; Taberî, age., X, 50; Zemahşerî, age., II, 231.
• 16 - Bakara 2/218; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/89, 97, 100; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/20, 100, 117; Nahl 16/41, 110; Hacc 22/58; Nûr 24/22; Ahzâb 33/6, 50; Haşr 59/8, 9; Mümtehıne 60/10.
  • Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/89 Nisâ 4/97 Nisâ 4/100 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/20 Tevbe 9/100 Tevbe 9/117 Nahl 16/41 Nahl 16/110 Hacc 22/58 Nûr 24/22 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/50 Haşr 59/8 Haşr 59/9 Mümtehine 60/10
• 17 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 18 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 19 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 20 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4
• 21 - Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/135; Enfâl 8/75; Meryem 19/70; Ahzâb 33/6; Muhammed 47/20; Kıyâmet 75/34-35. 22 - Semerkandî, age., II, 35-36; Taberî, age., X, 57-58; Zemahşerî, age., II, 232; Râzî, age., XV, 213-214.
  • Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/135 Enfâl 8/75 Meryem 19/70 Ahzâb 33/6 Muhammed 47/20 Kıyâmet 75/35
• 23 - Esed, age., s. 341’de 86. not.
• 24 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 25 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 26 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 27 - Mü’min 40/19. 28 - En‘âm 6/59. 29 - Mülk 67/13-14.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59 Mülk 67/14
• 30 - Lokmân 31/16.
  • Lokmân 31/16
• 31 - Mücâdele 58/6-7. 32 - İsrâ’ 17/13. 33 - Kehf 18/49; Kamer 54/52-53.
  • Mücâdele 58/7 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kamer 54/53