Meryem Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 98 âyetten oluşan, adını 16. âyetindeki مَرْيَم meryem kelimesinden alan Meryem sûresi, inişe göre 43, resmî sıralamada ise 19. sûredir. Meryem sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Kehf sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de geçmiş ümmetlerle ilgili bilgiler verilmekte, insanların ibret alması istenmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın kitabının tilâvet edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, iman edenlerle kâfir olanların mukayesesi yapılmakta ve yaşayacakları akıbetle ilgili bilgiler verilmektedir. Cennet ve cehennemle ilgili oldukça detaylı açıklamalar her iki sûrede de yer almaktadır. Bu arada her iki sûrede de şirk konusuna değinilmekte, putperestliğin nasıl büyük bir yanılgı olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Meryem sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, sırasıyla Hz. Zekeriyyâ, oğlu Hz. Yahyâ, ayrıca Hz. Meryem, Hz. İsa, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsa, Hz. İsmail ve Hz. İdris’in kıssalarına yer verilmektedir. Daha sonraki nesillerin peygamberlerin izinden gitmediği, ibadetleri zayi ettikleri, arzularının esiri oldukları ve sonuçta cehennemi hak ettikleri, buna karşılık iman edip salih amel işleyenlerin ise cennete girecekleri, haksızlığa uğratılmayacakları beyan edilmektedir.

66. âyetten itibaren, konu yeniden diriltilmeye inanmayan ve mahşerle alay eden inkârcı tipe getirilmekte, ancak yemin ifadeleriyle kendilerine cevap verilmektedir. Buna göre, inkârcıların şeytanlarla birlikte cehennemin yanı başına getirileceği ve hak edenlerin oranın en korkunç yerine atılacağı bildirilmekte, muttaki olanların ise azaptan uzak tutulmuş olacakları müjdelenmektedir.

74. âyetten itibaren, kendilerini müminlerle mukayese edip daha iyi olduklarını iddia eden kâfirlerin bu mukayesesinin doğru olmadığı, hidayet üzere olanların hidayetini Yüce Allah’ın arttıracağı, salih amellerin çok daha değerli olduğu vurgulanmaktadır. Şeytanların kâfirlere gönderileceği, Allah’ın peşi sıra ilah edinenlerin mahşerde bunları karşılarında yardımcı olarak bulamayacakları, dolayısıyla onlara yönelik dünyevî azap için Hz. Peygamber’in aceleci davranmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

87. âyetten itibaren, putların veya aracıların Yüce Allah’ın huzurunda şefaate sahip olamayacakları, Allah’a çocuk isnadının kâinatın düzenini sarsacak derecede korkunç bir iftira olduğu, bunu yapanların ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceği bildirilmektedir.

Son üç âyette ise, iman edip salih amel işleyenlerin birbirilerini sevecekleri vesileleri Yüce Allah’ın yaratacağı, muttakilere müjde, inanmamakta ısrarcı olanlara ise uyarıcı olsun diye Kur’ân’ın kolaylaştırıldığı beyan edilmekte, helak edilen önceki nesillerden herhangi bir ses duyulamayacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 66-82. âyetlerinde öncelikle mahşerdeki diriltilmeyi inkâr eden nankör kişilerin iddiasını, âhirette onlara uygulayacağı muameleyi ve muttakileri azaptan uzak tutmuş olacağını gündeme getirmektedir. Daha sonra, itibarı dünyevî konum ve sayı kalabalıklığında arayanların sözleri ile Yüce Allah’ın onlardan çok daha güçlü nesilleri helak ettiği hatırlatılmakta, sapıklığı tercih edenlerin eninde sonunda gerçeği anlayacakları beyan edilmektedir. 76. âyetten itibaren önce hidayet üzere olanların hidayetlerinin arttırılacağı ifade edilmekte, âyetlere karşı küfrü tercih edenlerin mahşere dair yanılgıları ele alınmakta, Yüce Allah’ın peşi sıra ilahlar edinenlerin asıl niyetlerinin kendi izzetlerini arttırmaları olduğu haber verilmektedir.

a) Âhireti İnkârın Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 66-72. âyetlerinde öldükten sonra mahşerde diriltilmeye inanmayan insan tipini dile getirmekte, kendisinin yaratılışını hatırlatmakta, inkârlarının sonucu olarak onların ve şeytanların cehennemin çevresinde hazır bulundurulacağını, her bir grubun en azgın olanlarının özellikle ayrılacağı, ateşe en layık olanları da Yüce Allah’ın çok iyi bildiğini beyan etmektedir. 71 ve 72. âyetlerde ise inkârcıların mutlak surette ateşe girecekleri, takva sahiplerinin ise azaptan uzak tutulmuş olacağı, zalimlerin cehennemde diz çökmüş vaziyette bırakılacağı haber verilmektedir.

ı. İnkârcıya Kendi Yaratılışının Hatırlatılması

وَيَقُولُ الْاِنْسَانُ ءَاِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ اُخْرَجُ حَيًّا اَوَلَا يَذْكُرُ الْاِنْسَانُ اَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ يَكُ شَيْـًٔا “(İnkârcı) insan der ki: ‘Öldüğüm zaman mı (mahşerde) diri olarak (topraktan) çıkartılacağım!’ O insan, daha önce hiçbir şey değilken onu yarattığımızı hiç hatırlamaz (düşünmez) mi?”

Buradakiوَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve (şöyle) der, diyecek ki”; الْاِنْسَان el-insânu kelimesi “(nankör) insan”;ءَاِذَا مَا مِتُّ e izâ mâ mittü sorusu “öldüğüm zaman mı”; لَسَوْفَ اُخْرَجُ lesevfe uhracu edilgen fiili “ileride çıkartılacağım”; حَيًّا hayyen kelimesi “diri olarak”;اَوَلَا يَذْكُرُ evelâ yezküru sorusu “hatırlamaz mı”; الْاِنْسَان el-insânu kelimesi “o (nankör) insan”;اَنَّاُ ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; خَلَقْنَاه haleknâhu ifadesi “onu yaratmıştık”; مِنْ قَبْل min kablü ifadesi “daha önce”; وَلَمْ يَكُ ve lem yekü fiili “o (şöyle) değildi”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi ise “hiçbir şey” demektir.

Burada nankör insan tipi, mahşerdeki diriltilmeyi alaycı bir şekilde inkârı ve kendi yaratılışını unutması gündeme getirilmektedir.

1.وَيَقُولُ الْاِنْسَانُ ءَاِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ اُخْرَجُ حَيًّا “(İnkârcı) insan der ki: Öldüğüm zaman mı (mahşerde) diri olarak (topraktan) çıkartılacağım!” Kur’ân’ın “mesanîlik metodu” gereği, Meryem sûresinin 60-63. âyetlerinde ‘adn cennetlerine gidecek kişilerin ve o cennetlerin özellikleri anlatıldıktan sonra, söz şimdi de cehennemliklere getirilmektedir. Bir başka açıdan bakıldığında, bir önceki âyette dikkat çekilen “Allah’a ibadet ve ibadete devam emri”nden sonra, sanki buna aykırı davrananların bulunacağı haber verilmekte ve muhatapların bu konuya dikkat ederek haktan ve hakikattan yana olması kendilerinden istenmektedir.

Âyette yer alan الْاِنْسَان el-insân kelimesinden kastın “bütün insanlar”, yani insanoğlu olduğu söylense de, maksadın “nankör insan tipi” olduğu kanaatindeyiz. Bu nedenledir ki, kelimenin başındaki ال eliflâm takısı “cins” anlamında bütün insanoğlunu değil de, belli özellikteki insanları, yani olumsuz ve nankör insan tipini temsil etmektedir.

Yâsîn 36/78’de de yer aldığı üzere, bu tür âyetler inkârcı Mekkelilerden özellikle Ebû Cehil ve Übeyy b. Halef ile ilgili olarak indirilmiştir.(1) Âyetler özel anlamda bir veya birkaç kişi ile ilgili indirilmiş olsa da, mesajın ve maksadın bu özellikteki bütün inkârcılar olduğunu beyan etmeliyiz. Esasında âyetin başındaki يَقُولُ yekûlü fiilinin mudârı‘, yani geniş zaman kalıbında getirilmesi, maksadın genel olduğunu ve bu iddianın pek çok nankör ve inkârcı insan tarafından gündeme getirilebileceğini ortaya koymaktadır.

Kâf 50/3’te inkârcı insan tipinin söylediği ifadelere benzer bir başka söz yine müşrikler tarafından şöyle dile getirilmektedir: “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür.” Onların alaycı sözleri özellikle hatırlatılmakta, hem bu âyette, hem de daha pek çok âyette(2) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir.

Nitekim Kâf 50/4’te şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Biz, toprağın onlardan neleri eksiltmekte olduğunu kesinlikle bilmekteyiz. Katımızda o bilgileri koruyan bir kitap (o bilgileri içeren bir yasa) vardır.” Demek ki toprak her şeyi yok etmemekte, mutlaka insanın bedeninin bir kısmı geriye kalmaktadır.

Müşrikler bu sözleriyle yeniden diriltilmenin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini alaycı sorularıyla vurguluyorlardı. Kemikler dâhil vücudun bütün zerrelerinin toprak haline gelmesi müşrikler tarafından bir yok oluş şeklinde anlaşıldığı için, onlar bu tür karşı çıkışlarını toprak olmak üzerinden gerçekleştirmekteydiler. Bu doğrultuda Kıyâmet 75/3’te de yer alan “kemiklerin mahşerde bir daha bir araya getirilemeyeceği”ni zannetmelerinin mantığı da kendilerince aynıydı.

Kâf 50/3’te mutlak manada yalanlama ve inkârın değil de “uzak bir dönüş” ifadesinin kullanılması, Mekke’de müşrikler arasında belirli belirsiz âhiret inancına sahip olanların bulunduğunu göstermektedir.(3) Müddessir 74/31’de yer aldığı gibi “kalplerinde hastalık bulunanlar” ifadesiyle kastedilenler de muhtemelen bunlardır.

2. اَوَلَا يَذْكُرُ الْاِنْسَانُ اَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ يَكُ شَيْـًٔا “O insan, daha önce hiçbir şey değilken onu yarattığımızı hiç hatırlamaz (düşünmez) mi?” Yüce Allah bu âyette mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlere bir hatırlatmada bulunmakta, insanlar henüz yokken onları yoktan yaratanın da kendisi olduğunu beyan etmektedir. Buradaki يَذْكُرُ yezküru fiili “hatırlamak, gerçeği düşünmek” manasına geldiği için, Yüce Allah muhatapların bu konuyu iyice düşünüp hakikati kavramasını soru cümlesiyle gündeme getirmektedir. “Nankör insan düşünmez mi” demek, “bunu iyice düşünsün, gerçeği hatırlasın” demektir.

Zekera, yezküru, zikr kelimesi “hatırlamak” anlamına geldiği için, hatırlamak daha önceki bir bilgilendirmenin yapılmış olmasını gerektirir ki kanaatimizce bu durum hatırlamanın fıtratla uyumudur. Bu uyumun anlaşılması ve yaşanması için düşüncenin devreye sokulması zorunludur ki burada sözü edilen durum tam da budur. Vahyin hatırlamamızı istediği şeyler fıtratımızda yazılıp programlanan hakikatlerdir. Sırf bu nedenledir ki Kur’ân’ın bir adı da zikr (zikrâ veya tezkira)dır.

Taberî’nin de belirttiği gibi, burada bir taaccüb de vardır; yani “hayret, bu inkârcı tip yeniden diriltilmeye dair Yüce Allah’ın kadir olduğu gerçeğini nasıl da düşünüp anlamaz, hakikati hatırlamaz, hayret!” demek istenmektedir.(4) Bunca değişimin yaşandığı bir âlemde, sayısız varlığın yoktan var edildiği bir dünyada ve bunun her yeni gün gözlemlendiği bir ortamda nasıl olur da insanoğlu mahşerdeki diriltilmeyi inkâr eder, hayret ki ne hayret!

Yâsîn 36/79 gibi çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, yeniden yaratılma, ilk yaratmaya göre çok daha kolaydır. Çünkü yoktan var etmek vardan var etmeye veya dönüştürmeye göre daha zor bir olaydır; insan zihni bunu bu şekilde kabul eder. Ancak Yüce Allah için herhangi bir zorluk kesinlikle söz konusu olmadığı için ilki de ikincisi de son derece kolaydır.

Lokmân 31/28 ve Mü’min 40/57, Kâf 50/15 ve 38 gibi âyetlerde de bu konuya değinilmektedir. O’na göre herhangi bir şeyin olması için “ol” demesi yeterlidir; ilgili şey de hemen oluşur. Meryem 19/9’da açıkladığımız üzere, Hz. Zekeriyya da yaşlılık çağında, üstelik hanımı da kısır olmasına rağmen çocuğunun olacağı kendisine müjdelenince şaşırmış ve Yüce Allah ona “sen hiçbir şey değilken, yani yokken seni ben yaratmıştım” buyurarak bunun kolay olduğunu beyan etmişti.

ıı. Azgınların ve Şeytanların Akıbeti

فَوَرَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّيَاط۪ينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ ش۪يعَةٍ اَيُّهُمْ اَشَدُّ عَلَى الرَّحْمٰنِ عِتِيًّا ثُمَّ لَنَحْنُ اَعْلَمُ بِالَّذ۪ينَ هُمْ اَوْلٰى بِهَا صِلِيًّا “Rabbine yemin olsun: Şüphesiz ki onları (inkârcıları) ve şeytanları (bir araya getirip) toplayacağız. Sonra elbette hepsini cehennemin çevresinde diz üstü hazır bulunduracağız. Ardından her gruptan Rahmân’a en çok asi olanları kesin olarak çekip ayıracağız. Sonunda oraya (cehenneme) yaslanmaya en layık olanları elbette biz çok iyi bileniz.”

Buradaki فَوَرَبِّكَ fe ve rabbike tamlaması “Rabbine yemin olsun ki”;لَنَحْشُرَنَّهُمْ lenahşurannehum fiili “muhakkak ki onları toplayacağız, haşredeceğiz”;وَالشَّيَاط۪ينَ ve’ş-şeyâtîne kelimesi “ve şeytanları da”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَنُحْضِرَنَّهُمْ le nuhdırannehum fiili “onları elbette hazır bulunduracağız”; حَوْلَ جَهَنَّم havle cehenneme tamlaması “cehennemin etrafında”;جِثِيًّا cisiyyen kelimesi “diz çökmüş olarak”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَنَنْزِعَنَّ le nenzi‘anne fiili “mutlaka çekip ayıracağız”;مِنْ كُلِّ ش۪يعَةٍ min külli şî‘atin tamlaması “her gruptan”; اَيُّهُمْ eyyühüm ifadesi “hangisi”; اَشَدّ eşeddü kelimesi “en şiddetli(dir), en çok ileridir”; عَلَى الرَّحْمٰنِ ‘ale’r-rahmâni kelimesi “Rahman’a, merhametin kaynağına”;عِتِيًّا ‘ıtiyyen sözcüğü “asi olmak bakımından”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَنَحْنُ lenahnu zamiri “elbette biz”; اَعْلَمُ a‘lemu ifadesi “çok iyi bilen(iz)”; بِالَّذ۪ينَ هُمْ billezîne hum ifadesi “(şöyle) olan kişi(ler)i”; اَوْلٰى evlâ kelimesi “en layık olan(lar)ı”; بِهَا bihâ ifadesi “ona, oraya”; صِلِيًّا sıliyyen sözcüğü ise “yaslanma açısından” demektir.

Burada inkârcı insan tipinin ve onu saptıranların akıbeti hakkında bilgi verilmekte, azaba en çok layık olanların hak ettikleri yere atılacağı gündeme getirilmektedir.

1.فَوَرَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّيَاط۪ينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا “Rabbine yemin olsun: Şüphesiz ki onları (inkârcıları) ve şeytanları (bir araya getirip) toplayacağız. Sonra elbette hepsini cehennemin çevresinde diz üstü hazır bulunduracağız.” Bu cümle, konunun önemi ve muhatapların şiddetli karşı çıkışı nedeniyle Yüce Allah’a yeminle başlamaktadır.

a) فَوَرَبِّكَ fe ve rabbike “Rabbine yemin olsun.” Müddessir 74/32’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, “Kur’ân’da yeminler” çok önemlidir ve mutlak surette doğru anlaşılmalıdır. Konuyu orada detaylandırdığımız için burada sadece “Rabbine yemin olsun”(5) ifadesi hakkında kısa bir hatırlatma yapacağız. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette “Rabbine yemin olsun” denilerek muhatabın Hz. Peygamber olduğu ve değerine dikkat çekildiği ortaya konulmaktadır.

b) لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّيَاط۪ينَ “Onları (inkârcıları) ve şeytanları mutlak surette toplayacağız.” لَنَحْشُرَنَّ lenahşuranne ifadesinin başındaki lâm ve sonundaki şeddeli nûn harfleri, mesajın te’kidli, yani güçlü verilmesi içindir. Baştaki yeminden sonra bu tür te’kid ifadeleri, muhatapların inkârda son derece katı ve kararlı olduklarını göstermektedir. Muhataplar inkârda ve alaycılıkta ne kadar ısrarcı ve kararlı iseler, hitaplar onların bu durumlarına uygun şiddette ve kararlılıkta tercih edilmektedir; yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bunun güzel bir örneğidir. Verilmek istenen mesaj şudur: “Hiçbir şüphen(iz) olmasın ki, mutlak surette onları ve şeytanları toplayacağız.”

Bilindiği üzere, mahşerde yedi aşama yaşanacaktır. Bunlar, “diriltilme, toplanma, Allah’a arz edilme, bilgilendirilme, sorgulanma/yargılanma, değerlendirilme ve cennete veya cehenneme sevk edilme.”(6) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunların ikincisi yer almaktadır. “Toplanma” ile ilgili olarak da Kur’ân’da çeşitli kelimeler kullanılmaktadır. Bunlardan bir tanesi haşr sözcüğüdür;(7) diğerleri ise cem‘,(8) burûz(9) ve ihdâr(10) kelimeleridir.

Yüce Allah, hem inkârcıları, hem de insanlardan veya cinlerden oluşan şeytanları bir araya toplayacağını beyan etmektedir. Âyette الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesinin çoğul olarak kullanılması maksadın sadece bilinen şeytan olmadığını, diğerlerinin de manada bulunduğunu göstermektedir. Nitekim En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6 gibi âyetler şeytanların insanlardan da olduğunu göstermektedir. Esasında insan şeytanları belki de diğerlerine göre çok daha tehlikelidir. Bu tür insanların şeytân ismiyle anılmalarının sebebi, şeytanın yolundan gitmeleri ve onun dediklerini hayatlarının prensibi edinmeleridir.

Meryem 19/72, Sebe’ 34/31-32, Sâffât 37/22-30 ve Zuhruf 43/36-39 vs. âyetlerdeki kullanımlardan hareketle, şeytanlaşmış insanlara “zalimler” ve Meryem 19/86’nın işaretiyle “mücrimler” dendiğini de ifade etmeliyiz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten anlaşılıyor ki, sapanlar da saptıranlar da bir araya toplanacak ve hak ettikleri akıbetle buluşturulacaklardır.

الشَّيَاط۪ين eş-şeyâtîn kelimesinin başındaki vâv harfini sadece “atıf” anlamında değil de “ma‘ıyyet” manasına alırsak, şeytanların onlarla “birlikteliği” kast edilmiş olur.(11) Bu durumda Furkân 25/13’teki mukarranîne kelimesinin işaretiyle hepsinin birbirine zincirlerle bağlanmış olacaklarını söyleyebiliriz.(12)

c) ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا “Sonra muhakkak ki hepsini cehennemin çevresinde dizüstü hazır bulunduracağız (bekleteceğiz).” Cümlenin başındaki ثُمَّ sümme edatı bir başka aşamayı değil, toplanma aşamasının diğer bir kısmını ifade etmektedir. Âyetteki نُحْضِرَ nuhdıra fiili, öncesindeki نَحْشُرَ nahşura fiili gibi te’kidli getirilmekte ve aynı kuvvette mesajlar vermesi amaçlanmaktadır. Muhakkak ki inkârcıların ve şeytanların hepsi cehennemin çevresinde diz çökmüş bir şekilde hazır bulundurulacaklardır. Yâsîn 36/32, 53 ve Vâkı‘a 56/49-50’de de beyan edildiği gibi, herkes âhirette yargılanma için toplanıp hazır bulundurulacaktır.

Meryem 19/72’de de geçen ve “ayağa kalkmaya gücü yetmemek, zorunlu olarak oturmak”(13) anlamına gelen جِثِيّ cisiyy kelimesi, câsiye kalıbında ism-i fâil olarak Câsiye 45/28’de de kullanılmakta, hem çaresizliği, hem de aşağılanmışlığı ifade etmektedir. Dünya hayatında Yüce Allah’a, hakka ve hakikata karşı kibir gösterenlerin kibri mahşerde kırılacak, diz çökmüş ve çaresiz bir şekilde yargılanmayı bekleyecek ve öylece yargılanacaklardır.

2.ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ ش۪يعَةٍ اَيُّهُمْ اَشَدُّ عَلَى الرَّحْمٰنِ عِتِيًّا “Ardından her gruptan Rahmân’a en çok asi olanları kesin olarak çekip ayıracağız.” Bu ifade, cehennemin çevresinde hazır bulundurulacak inkârcıların hepsinin aynı olmadığını, içlerinden önder olanlar ve arkadan gidenler, öncüler ve ardıllar, asıllar ve tâbiler, bir anlamda ve tabir caizse şimendiferler ve vagonlar bulunduğunu göstermektedir.

a) Burada da bir örneği bulunan n-z-‘a kökünden kelimeler Kur’ân’da 20 yerde geçmekte, çeşitli kalıplarında “çekip almak, söküp çıkarmak, sökmek”;(14) nâze‘a ve tenâze‘a kalıplarında ise “tartışmak, anlaşmazlığa düşmek”(15) anlamına gelmektedir. Âyetteki نَنْزِعَ nenzi‘a fiilinin başındaki lâm ve sonundaki “şeddeli nûn” harfi, önceki âyetlerde de olduğu gibi te’kid, yani manaya güçlü mesaj ve pekiştirme katkısı sağlamaktadır.

b) Âyette geçen ش۪يعَة şî‘ah ve ş-y-‘a kökünden gelen teşî‘a fiili(16) “yaygınlaşmak, taraftar bulmak”, isim kalıbında(17) ise “grup, taraftar, topluluk” gibi anlamlar vermektedir. Başındaki كُلّ küll kelimesi gereği inkârcılığın tek tip değil, pek çok örneğinin bulunduğunu ifade edebiliriz.

c) Şerde ve azgınlıkta ileri düzeyde en şiddetli olanlar için “Rahmân’a karşı en çok azgınlık yapanlar ve sapkın olanlar” ifadesi kullanılmaktadır. عِتِيّ ‘ıtiyy kelimesi Meryem 19/8’de Hz. Zekeriyya’nın sözü olarak “(yaşın) son sınırı” manasında yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “azgınlık” manasında kullanılan عِتِيّ ‘ıtiyy kelimesiyle aynı kökten gelen ‘atevv/‘utüvv sözcükleri Furkân 25/21’de benzer içerikte müşriklerin risalete ve vahye karşı takındıkları tavır için kullanılmaktadır.

Ayrıca “sınırını aşanlar, azgınlık yapanlar, azgın, şiddetli” gibi anlamlarda başka âyetlerde de(18) geçen bu kökten gelen kelimelerin ortak anlamı, kibirli davranmanın sonucu olan “azgınlık”tır. Bu kelime “kendisine nasihatin fayda vermediği kişilere” nispet edildiği gibi,(19) “zulümde sınırı aşmak” manasında da kullanılmaktadır.(20)

İsrâ’ 17/71’de beyan edildiğine göre, Yüce Allah mahşerde her bir insan topluluğunu önderleriyle çağıracaktır. Burada da sözü edilen husus, her bir grubun içinden en çok azgınlık yapanların öne çıkartılıp bir anlamda deşifre edilmeleridir. Kast edilenler muhtemelen küfrün önderleri ve nankörlükte ileri gidenlerdir.

Aynı mekânda olunmasına rağmen farklı konumlar söz konusu edilecektir. Bu durum tıpkı “Allah’a yalan iftira edenler” için belirlenen ayrı ve özel bir yargılamayı hatırlatmaktadır. Hûd 11/18’de de beyan edildiği gibi, onlar Allah’a arz edilecekler ve mahşerin şahitleri kendileri için “İşte bunlar Allah’a yalan isnat edenlerdir ve Allah’ın laneti bu tür zalimlerin üzerine olsun!” dileğinde bulunacaklardır.

Nahl 16/88’de geçtiği üzere, hakikatin üzerini örtüp Allah’ın yolundan engelleyenlerin azabı, yaptıkları fesadın karşılığı olarak katlanacaktır. Nahl 16/25 ve ‘Ankebût 29/13’te de benzer şekilde saptıranların azap yüklerinin diğerlerine göre daha fazla olacağı anlaşılmaktadır. Demek ki kendisi saptıktan sonra başkalarını saptıranlar ile onların saptırdıkları aynı mekânda, yani cehennemde, fakat farklı konumlarda veya mertebelerde olacaklardır.

Merhametin kaynağı olan ve mahlukati merhametiyle kuşatan Yüce Allah, bu âyette er-rahmân sıfatını zikrederek, azgınlık yapanların bu sıfata rağmen kendi iradeleriyle kendi felaketlerini hazırlamış olacaklarını beyan etmek istemektedir. Merhametli zatın azabına ve gazabına uğramak, sadece ve sadece azgınlığın, sınır tanımamanın, şirkin, inkârın veya küfrün bir sonucudur.

3. ثُمَّ لَنَحْنُ اَعْلَمُ بِالَّذ۪ينَ هُمْ اَوْلٰى بِهَا صِلِيًّا “Sonunda oraya (cehenneme) yaslanmaya en layık olanları elbette biz çok iyi bileniz.” Yüce Allah hak edenleri cehennemin çevresinde dizüstü bir şekilde hazır bulunduracağını, her grubun elebaşlarını çekip ayıracağını beyan ettikten sonra, bu âyette onların içinden hangilerinin cehenneme girmeye en layık olduğunu çok iyi bildiğini ifade etmektedir. Buradan hareketle, her günah için cehenneme atılmanın söz konusu olmayabileceği sonucunu elde edebiliriz.(21) Zira azabın başka türleri de vardır ve onlardan geçirilenlerin cehennemin etrafında bulunduktan sonra ateşe atılmaktan kurtulabilecekleri ifade edilebilir. Gerçeği sadece Yüce Allah bilmektedir.

Kur’ân’da 11 kez(22) yer alan اَوْلَى evlâ kelimesi “en yakın”, “yakın”, “en uygun”, “yazık” gibi manalar vermektedir. Önceki âyetlerde fiillerin başında ve sonunda getirilen te’kid edatlarından ل lâm harfi bu âyette نَحْنُ nahnü zamirinin başında bulunmakta ve manayı güçlendirmektedir. Bu arada s-l-y kökünden gelen صِلِيّ sıliyy kelimesi, “yaslanmak” anlamına gelmekte ve azgınların cehenneme girip oraya yaslanacağı manasını vermektedir. Bu kelimenin “direk” anlamından hareketle de, insanları saptıran azgınların cehennemin direği olacağını, saptırılanların ise ateşin yakıtı olacağını söylememiz mümkündür.

ııı. Cehennem ve Muttakilerin Oradan Uzak Tutulması

وَاِنْ مِنْكُمْ اِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلٰى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيًّا ثُمَّ نُنَجِّي الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِم۪ينَ ف۪يهَا جِثِيًّا “(Ey inkârcılar)! Sizden oraya (cehenneme) girmeyecek kimse yoktur. Bu, Rabbinin katında kesinleşmiş bir hükümdür. Sonra elbette biz takvâlı (duyarlı) olanları koruy(up kurtar)acağız; zalimleri ise diz üstü çökmüş olarak orada bırakacağız.”

Buradaki وَاِنْ مِنْكُمْ ve in minküm ifadesi “siz (şundan başka bir şey) değilsiniz”; اِلَّا وَارِدُهَا illâ vâridühâ ifadesi “oraya uğrayacak olanlardan başkası, mutlaka oraya uğrayacaksınız”; كَانَ kâne fiili “(bu durum şöyle)dir”; عَلٰى رَبِّكَ ‘alâ rabbike tamlaması “senin Rabbinin üzerine(dir)”;حَتْمًا مَقْضِيًّا hatmen makdıyyen tamlaması “kesin hüküm(dür)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نُنَجِّي nüneccî fiili “kurtaracağız”;الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا ellezîne’ttekavv ifadesi “duyarlı davranmış olanları, muttakî olanları”;وَنَذَرُ ve nezeru fiili “ve bırakacağız”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimleri, haksızlık edenleri”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; جِثِيًّا cisiyyen sözcüğü ise “diz çökmüş bir şekilde” demektir.

Burada Meryem 19/66. âyetten itibaren sözü edilen nankör inkârcı tipin her bir ferdinin mutlak surette cehenneme gireceği ve muttakilerin azaptan kurtarılmış olacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ مِنْكُمْ اِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلٰى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيًّا “(Ey inkârcılar)! Sizden oraya (cehenneme) girmeyecek kimse yoktur. Bu, Rabbinin katında kesinleşmiş bir hükümdür.” Bu âyette, öncesinde sözü edilen “zalimler/sapanlar” ve “şeytanlar/saptıranlar” bağlamında bütün inkârcıların akıbeti vurgulu bir ifadeyle bildirilmekte ve gâib hitaptan muhataba dönerek bir “iltifat sanatı” söz konusu edilmektedir. Bu sanatın amacı, hitap değişikliği yaparak muhatabın dikkatini çekmek ve ifadeyi sıradanlıktan çıkarmaktır.

a) وَاِنْ مِنْكُمْ اِلَّا وَارِدُهَا “(Ey inkârcılar)! Sizden oraya (cehenneme) girmeyecek kimse yoktur.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “(Ey inkârcılar!) Hepiniz oraya (cehenneme) mutlaka uğrayacaksınız.” Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, mesajın vurgusunu oluşturmaktadır. Burada sözü edilen hususla ilgili iki temel yaklaşım vardır:

ı. Genelde âlimler, buradaki mesajın “bütün insanlara yönelik” olduğunu beyan ederek, her insanın içine girmese de cehennemi bir şekilde göreceği, yanına, yakınına veya kenarına gideceği, altında ateş bulunan sırat köprüsünün üzerinden geçeceği ve dolayısıyla cehennemle bir şekilde buluşacağı şeklinde anlamışlardır. Hatta bazıları bu uğramanın ateş sönükken gerçekleşeceğini belirtmişlerdir.(23)

Onlar Meryem 19/66. âyetteki el-insân kelimesini “insanoğlu” diye genel manada kabul edince, buradaki hitabı da bütün insanlarla ilişkili olarak yorumlamışlardır. Müminlerin de cehennemi görmelerinin kendilerine huzur vereceği, oraya girmekten kurtulmalarının sevincini yaşayacakları beyan edilmektedir.(24)

ıı. Diğer görüşe göre, verilmek istenen mesaj gayet açıktır ve muhatapları da “öldükten sonra diriltilmeye inanmayan inkârcılar”dır; İbn Abbâs’ın görüşü de budur.(25) Önceki yaklaşıma göre bu âyetle öncekiler arasında büyük bir anlam kopukluğu oluşmakta ve başka ayetlerle de mana zıtlıkları yaşanmaktadır.

- Meryem 19/66. âyetten itibaren, mahşerdeki diriltilmeyi inkar eden insan tipi gündeme getirilip kendi yaratılışları hatırlatıldıktan sonra, hem inkarcılar hem de onları saptıran insan ve cin şeytanlarının toplanıp cehennemin kenarında hazır kılınacakları beyan edilmektedir. Meryem 19/69. âyetten itibaren her bir gruptan en azgın olanların onlardan ayrılacağı, çünkü cehennemin direği olmayı hak edenlerin kimler olduğunu Yüce Allah’ın çok iyi bildiği beyan edilmektedir. İşte bu ifadelerin ardından konu devam ettirilmekte ve inkârcıların hepsinin cehenneme gireceği bildirilmektedir.

- Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen وَارِد vârid kelimesi İbn Abbâs’ın beyanına göre “içine girmek” manasına gelmektedir.(26) “Ateşe girmek, ateşe götürmek” anlamlarında Hûd 11/98 ve Meryem 19/86’da, “gelmek, varmak” anlamında Kasas 28/23’te de geçen bu kelime, ayrıca Enbiyâ’ 21/98-99’da vâridûn/veradû şeklinde iki kez zikredilmektedir. Burada, hem putperestlerin, hem de kendilerine tapınılan canlı-cansız putların cehenneme gireceği, eğer putlar ilâh olsalardı ateşe girmemeleri gerektiği beyan edilmektedir.

Devam eden cümlede cehennemliklerin orada ebedi kalacağı, Enbiyâ’ 21/100. âyette korkunç bir inleme içerisinde olacakları, iniltilerden başka en küçük bir huzur sesi işitemeyecekleri ifade edilmektedir. Her iki âyet grubunda da ele alınan konu aynıdır ve inkârcılar ile onları saptıran putların aynı akıbeti yaşayacakları haber verilmektedir.

- Maksat bütün insanlar olsaydı bu durumda Enbiyâ’ 21/101-103 ile açık bir çelişki meydana gelirdi. Âyetler mealen şöyledir: “Tarafımızdan kendilerine güzel âkıbet hükmü verilmiş olanlara gelince, işte bunlar cehennemden uzak tutulmuşlardır. Bunlar onun (cehennemin) uğultusunu duymayacaklardır; gönüllerinin dilediği nimetler içinde ebedî kalacaklardır.En büyük dehşet dahi onları tasalandırmayacaktır.

Melekler kendilerini şöyle karşılayacaktır: İşte, bu size vâdedilmiş olan (mutlu) gününüzdür.” Burada sözü edilen mesaj, cennetliklerin ateşten uzak tutulacağı ve cehennemin en küçük bir uğultusunu bile işitmeyecekleridir. Cehenneme varmak, kenarına getirilmek veya sıcaklığını hissetmeyecek şekilde içine girmek gibi yaklaşımlar bu âyetlerde verilmek istenen mesajla taban tabana zıttır.

- Yüce Allah Neml 27/89’da “mahşere bir hayırla gelenlere daha hayırlı ödülleri vereceğini ve onların mahşerin korkusundan emin olacağını” bildirmektedir. Zümer 39/61’de “Başarıları nedeniyle muttaki olanları kurtaracağı, kendilerine hiçbir kötülük/azap dokunmayacağı ve hiçbir şekilde hüzünlenmeyecekleri” beyan edilmektedir.

Cehenneme uğramak elbette bir eziyettir ve elbette bir hüzün sebebidir; dolayısıyla cennetlik olan bütün muttakileri de cehennemin bir yerinde görmek doğru değildir. Leyl 92/17-18’de “Malını arınmak için veren muttakilerin ateşten uzak tutulacağı” haber verilmektedir. Ateşten uzak tutulmak elbette onunla bir şekilde irtibatlı olmamayı gerektirir.

- Kimlerin ateşe gireceğiyle ilgili son derece belirleyici ve önemli olan bir ifade hasr/kasr denilen “vurgulu” ifade tekniği de kullanılarak Leyl 92/15-16’da şu şekilde beyan edilmektedir: “Ona (ateşe), (gerçeği) yalanlayıp ondan yüz çeviren en azgın(lar)dan başkası girmeyecektir.”

- Bu ifadelerimize ilave olarak, eğer maksat bütün insanların cehenneme bir şekilde uğraması olsaydı, o zaman peygamberleri, şehitleri, sıddîkları, salihleri, günahsız öldükleri belli olan çocukları, delileri vs. insanları bu hükmün içinde görmek gerekecektir ki bunun doğru olamayacağı açık bir gerçektir.

Ayrıca şu hususu da hatırlatmakta yarar görmekteyiz: Kur’an’da kendilerine korku olmayıp hüzünlenmeyecekleri müjdelenen kişilerin de cehenneme girmeyeceğini söyleyebiliriz. Çünkü cehenneme gitmek de iddiaya göre kısa bir süreliğine oraya uğramak da bir korku ve hüzün sebebidir. Bu konuda Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, Âl-i İmrân 3/170, Mâide 5/69, En‘âm 6/48, A‘râf 7/35, Yûnus 10/62, Zümer 39/61 ve Ahkâf 46/13. ayetlerde apaçık bilgiler verilmektedir.

b) كَانَ عَلٰى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِيًّا “Bu, Rabbinin katında kesinleşmiş bir hükümdür.” Bu ifade, tehditkâr bir içerikte gelmekte, cehennemliklerin oraya girmesinin kesinleşmiş bir hüküm olarak gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Bazı âlimlerimiz bunun gerekli bir yemin olduğunu, bu konuda başka bir şeyin olmasının mümkün olmadığını belirtmişlerdir.(27) Özellikle burada yer alan عَلٰى ‘alâ edatının da bir gereklilik manası verdiği özellikle belirtilmektedir.(28)

2. ثُمَّ نُنَجِّي الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِم۪ينَ ف۪يهَا جِثِيًّا “Sonra elbette biz takvâlı (duyarlı) olanları koruy(up kurtar)acağız; zalimleri ise diz üstü çökmüş olarak orada bırakacağız.” Bu âyetteki ثُمَّ sümme edatı, bilinen anlamda “sonra” manasına alınınca, muttakilerin ateşe girdikten sonra oradan veya onun yanında bulunmaktan kurtarılacağı kanaati savunulmaktadır.(29) Oysa söz konusu edatın “elbette, bu esnada, bu sırada” gibi anlamları da vardır ve biz bunu tercih etmekteyiz.

Eğer sümme edatına mutlak surette “sonra” manası verilecekse, bu durumda da öncelikle cehennemliklerin azaba atılacakları, ardından da muttakilerin kurtarılmış olacakları ifade ediliyor demektir. Nitekim Zümer 39/71’de inkârcıların gruplar halinde cehenneme sevk edilecekleri bildirildikten sonra, Zümer 39/73’te bu defa takva sahiplerinin de gruplar halinde cennete sevk edilecekleri ifade edilmektedir. Anlaşılıyor ki azgınlar öncelikle cehenneme atılacak, ardından iyilik sahipleri ise cennete alınacaktır.

Çeşitli vesilelerle açıkladığımız üzere, neccâ, encâ, necceynâ, enceynâ gibi fiillerin verdiği anlam çerçevesinde, birini bir şeyden kurtarmanın ne anlama geldiğini doğru kavramak gerekmektedir. “Muttakîlerin kurtarılması” ifadesinde geçen نُنَجِّي nüneccî fiili ve aynı kökten gelen kelimelerin çeşitli kalıpları bazı kullanımlar hariç,(30) diğer yerlerde “azaba veya sıkıntıya girmeden kurtarılmak” manasını vermektedir.

Nitekim çeşitli şekillerde helak edilen kavimlerin akıbetinden peygamberlerin ve müminlerin kurtarılmasından söz edilen âyetlerdeki kullanımlarda da bu kökten kelimeler kullanılmıştır ve elbette maksat o helake uğramadan kurtarılmak şeklinde belirlenmiştir.(31) Peygamberler tarihi dikkatle incelenirse onların ve müminlerin azap ve gazaptan kurtarılmış oldukları gibi, ilgili ortamlardan da uzak tutulmuş oldukları rahatlıkla görülebilecektir.

Konuyla ilgili bilinmesi gereken âyetlerden birisi A‘râf 7/89’da zikredilen Hz. Şuayb’ın söylediği şu sözdür: “Allah, bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra sizin dininize dönersek Allah’a yalan iftira etmiş oluruz.” Âyette yer alan “Bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra” ifadesi, bazılarının iddia ettiği gibi “Hz. Şu‘ayb’ın da daha önce söz konusu yanlış inanışta bulunduğunu” göstermez.(32)

Esasında âyette geçen نَجّٰي neccâ fiili, peygamber kıssalarında müminlerin felaketlerden kurtarılması, helakten uzak tutulmaları gibi Hz. Şu‘ayb’ın ve beraberindekilerin söz konusu olumsuz inançtan uzak tutulduğu manasına alınmalıdır. Esasında milletiküm “Sizin dininiz” ifadesi de o şirk içerikli sapkın inanç türünün dışlandığını göstermektedir.

Muttakiler cehenneme girmekten ve elbette o ortamda bulunmaktan kurtarılmış olacaklar; zalimler ise dizüstü bir halde orada, yani cehennem azabında terk edileceklerdir. Meryem 19/68. âyette zikredildiği üzere, cehennemin çevresinde dizüstü çökenler bu defa cehennemde aynı şekilde hor, hakir ve çaresizlik içerisinde bulunacaklardır. 68. âyette de ifade ettiğimiz gibi, âyetin sonundaki cisiyy kelimesi hem fiziksel anlamda dizüstü olmayı ve ayağa kalkamamayı, hem de horlanmış ve dışlanmış bir şekilde çaresizliği ifade etmektedir.

Meryem sûresinin 71. ayetindeki hitabı müminler ve muttakîler dâhil “bütün insanlar” şeklinde anlayanlar, kulluğun ideal hali olan takvâyı asıl anlamından uzaklaştırmakta, muttakîleri de cehennemlikler arasında saymaktadırlar. Oysa takvâ sahibi olmak, kelimenin kök anlamından da hareketle azaptan “korunmuş” olmayı ifade eder. Buradan hareketle, mesajı bağlama uygun olarak anlamak ve muttakîlerin azabın içinden değil, azaba girmekten kurtarılmış olduklarını beyan etmek durumundayız.

Zalimlerin cehennemde bırakılması, cehennemin onları bir daha bırakmaması, azabın ebedî oluşu ve insanın her tarafını kaplaması manasına gelmektedir. Kur’ân’da bu anlamı veren çeşitli âyetlerin bulunduğunu hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.(33) Bir başka açıdan düşünüldüğünde, zalimlerin azapta dizüstü bırakılması bir anlamda onların azapta unutulması manasına da gelmektedir.(34)

Önceki âyetlerde sözü edilen “insan şeytanları”, “azgınlar” ve “cehenneme yaslanacak olanlar” için bu âyette “zâlimler” ifadesi tercih edilmektedir. Bunun muhtemel sebebi şudur: İnançta tevhîd, bir şeyi yerli yerinde, doğru bir şekilde yapmak ve kabul etmek anlamında “adalet”tir; şirk, küfr, nifâk ve inkâr ise bir şeyi yerinden etmek, yanlış yerde kabul etmek anlamında “zulüm”dür; zalimlerin yeri ise cehennemdir ve azapta unutulup orada ebedi kalacaklardır.

b) İyi ve Kötünün Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 73-76. âyetlerinde kendilerine Allah’ın âyetleri aktarıldığında kâfirlerin müminlere yönelik alaycı ve tutarsız tavrı gündeme getirilmekte, onların konum ve sayı kalabalıklığı noktasındaki ifadeleri hatırlatılmaktadır. Bu arada kendilerinden çok daha güçlü ve gösterişli olanların helak edildiği beyan edilerek, sapıklıkta olanların sürelerinin uzatılmasının sonuçta kendileri için felakete sebep olacağı bildirilmektedir. Buna karşılık, Yüce Allah’ın hidayet üzere olanların hidayetlerini arttıracağı, salih amellerden oluşan kalıcı işlerin sevabının ve sonucunun çok daha hayırlı olacağı ifade edilmektedir.

ı. Tutarsız Değerlendirme

وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَيُّ الْفَر۪يقَيْنِ خَيْرٌ مَقَامًا وَاَحْسَنُ نَدِيًّا “Kendilerine ayetlerimiz açıkça tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman, kâfir olanlar iman edenlere ‘İki gruptan hangisinin konumu daha iyidir ve meclis (topluluk) olarak hangisi daha güzeldir?’ derlerdi.”

Âyetteki وَاِذَا تُتْلٰى ve izâ tütlâ edilgen fiili “tilavet edildiği, aktarıldığı, iletildiği, okunduğu zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتُنَا âyâtüna ifadesi “bizim âyetlerimiz”; بَيِّنَات beyyinâtin kelimesi “açık, apaçık bir şekilde”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, derdi ki”;الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû fiili “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”;لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû fiili “iman etmiş kişilere, iman edenlere”; اَيُّ الْفَر۪يقَيْن eyyü’l-ferîkayni ifadesi “hangi iki grup”; خَيْر hayrun sözcüğü “daha hayırlı(dır)”; مَقَامًا makâmen kelimesi “makam ve konum açısından”; وَاَحْسَنُ ve ahsenu sözcüğü “ve daha güzel(dir)”; نَدِيًّا nediyyen kelimesi ise “meclis, kulüp, cemiyet bakımından” demektir.

Bu âyette, daha önce sözü edilen ve cehennemde kalacağı haber verilen zalimlerin dünyada vahye karşı nasıl bir tutum içerisinde bulundukları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin Nadr b. Hâris veya Mekkelilerin Hz. Peygamber’in ashâbına karşı böbürlenip kibir içerisine girmeleri üzerine indirildiği rivayet edilmektedir.(35) Âyetin tek bir kişi hakkında indirilmiş olması âyetteki çoğul kullanımlar gereği pek sağlıklı değildir. Âyetlerin mutlak surette bir nüzül sebebinin bulunması şart olmadığı için, mesajı anlamada herhangi bir sorun yaşanmadığı sürece bu tür rivayetlere tereddütsüz teslim olmanın gereği yoktur.

Tefsirimizin ilk cildinde Giriş kısmında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, tilâvet kelimesi “gündeme getirmek, aktarmak, takip etmek, tekrarlamak” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(36) ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(37) Burada kastedilen anlamı, elbette “aktarılmak” şeklindedir.

Beyyinât kelimesi hem âyetlerin apaçık hakikatleri getirdiğini, hem de muhataplara apaçık ifadelerle, açık seçik bir şekilde aktarıldıklarını içerebilir. Âyetteki nediyy kelimesi ise nâdî(38) ve nâdiyeh(39) kalıplarında da kullanılmakta ve “gündüz toplanılan yer” manasına gelmektedir; günümüzdeki kullanımlarda bu kelime “kulüp, loca” kelimesiyle karşılanmaktadır.

Cehennemlik olan zalimlerin dünya hayatlarında ilâhî öğretilere karşı nasıl menfaatperest bir tutum ortaya koydukları anlaşılmaktadır. Onlara göre makamı ve yaşadıkları fiziksel mekân olan konumu daha iyi olan, dahası grubu ve taraftarı fazla olan tercih edilmeliydi. Ahkâf 46/11’de de beyan edildiği gibi, bunlar kendilerini müminlerden üstün görüyor, şeklen ileride oluşlarını dile getirerek olası her bir hayra kendilerinin layık olduğunu ifade ediyorlardı.

Bilgileri dar ve sığ olduğu için görebildikleriyle hareket ediyor, ilâhî bilgilendirmelerin rehberliğine itibar etmiyor, ihtiyaç hissetmiyorlardı. Mekke şartlarındaki baskıcı ve hâkim durumlarına aldananlar, ileriyi düşünmeden ve daha sonra vaziyetin nasıl şekilleneceğini hesaba katmadan geçici refahlarını üstünlük gibi görerek bu tür hezeyanlar savurmuşlardı.

Düşünmedikleri nokta, makamı ve konumu asıl güçlü olan ve asıl belirleyici kudret olan Yüce Allah’ın erişilmez gücüydü. Onlar, “iki grubun hangisi doğru, hangisi hakikati temsil ediyor, hangisinin delili var, hangi delil doğrudur, hangisi Hakk’tan besleniyor” gibi can alıcı ve sonucu belirleyici sorular sormak yerine, kemiyete ve dünyevî makama ve etkinliğine itibar etmişlerdi.

Müminleri her gördüğünde ve her bir isteklerini duyduklarında alay eden,(40) vurdumduymaz ve kibirli bir tutum sergileyen bu zalimler,(41) aslında güçlü ve kesin bir şekilde inanmadıkları mahşerde de kendilerine dünyadakinden çok daha iyi imkânlar verileceğini sanıyorlardı.(42)

Yüce Allah’ın âyetleri kendilerine açık açık aktarıldığında bu kişiler tereddütlü değillerdi; aksine küfürden yana tercihini koymuşlardı. Bu nedenle, “kâfir olanlar, müminlere şöyle demişlerdi” ifadesi beyan edilmiş, muhatapların herhangi bir arayış içinde olmadıkları, kararlarını küfürden yana verdikleri ortaya konulmuştu.

Onların “İki gruptan hangisinin konumu daha iyidir ve meclis (kulüp) olarak hangisi daha güzeldir?” diye sormalarının sebebi şudur: Onlar, böylece kendi tercihlerinin hayırlı ve güçlü olduğunu, sayılarının da kabarık olduğunu bir övünç ve kibir ifadesi olarak dile getirmeyi amaçlamışlardı. Konumları ve kalabalık oluşlarıyla övünen bu kafirler daha başka hezeyanlar da ortaya koymuşlardı. Oysa Yüce Allah’ın yanında ve O’nun tarafında olanlar elbette galip geleceklerdir ve Allah elbette izzet, şeref ve itibarı O’nun katında arayanları mahcup etmeyecektir.

Onlar hakkın değil, gücün yanında yer almışlardı. Uyguladıkları ölçü ise “hangi grubun konumu ve hatırının daha ileri düzeyde oluşu”yla ilgiliydi. Hâlbuki asıl izzet, şeref, onur, tibar ve haysiyetin sadece ve bütünüyle Allah’ın katında olduğunu anlamamışlardı ve başka yerlerde şeref kovalıyorlardı. Elbette böyle yanlış bir arayışın sonu da yanlış yerde noktalanacaktı.

Vahyin dışında kurtuluş yolu arayanlar yolsuz kalacaklarını bilmelidirler. Âyette sözü edilen zalimler elbette sadece Hz. Peygamber’in yaşadığı ve bu âyetlerin indirildiği zamanla ve mekânla sınırlı değildir. Günümüzde de bu tür yanlış ölçülerle hareket edip itibarı sahte konumlarda ve kalabalık ortamlarda arayanların, hakikati kalabalıkta sananların haddi hesabı yoktur.

Hacc 22/72’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara Allah’ın âyetleri açık açık aktarıldığında kâfirlerin yüzlerinde hoşnutsuzluk belirdiğini anlarsın. Neredeyse kendilerine âyetlerimizi okuyanların üzerine saldıracaklar. De ki: Size bundan daha kötü bir şey haber vereyim mi? Allah’ın kâfirlere vadettiği (varacağınız) ateş. Ne kötü sonuçtur o!” İşte kâfirlerin vahye karşı tutumu.

Her ne sebeple olursa olsun, hiçbir müslümanın böyle bir tutumu çağrıştıracak durumda olmaması gerektiğini özellikle hatırlatmak istiyoruz. Çünkü günümüzde de benzer manzaralar yaşanmakta ve Kur’ân’dan konuşunca veya âyetten delil getirince, “bırak o âyeti”, “bana âyetten delil getirme” diyenler çıkabilmektedir.

Bakara 2/159-161 ve 174-176’da hatırlatıldığı gibi, hiç kimse Yüce Allah’ın âyetlerini gizlememeli, aksine O’nun hakikat sunan prensiplerini insanlara açıklamalıdır; çünkü Âl-i İmrân 3/187’de bu görev herkese verilmiştir. Başka arayışlara ve başka hesaplara bulaşmadan, haktan ve hakikattan yana tavır koymak Müslüman olmanın vazgeçilmez şartıdır; izzet ve şeref kazanma vesilesidir. Mümkün olan her anda, her şanda ve her mekânda ilâhi vahye sarılıp Hz. Peygamber’in yolunu takip edenlere selam olsun.

Müşriklerin âyette sözü edilen anlamsız övünmelerine Yüce Allah bu sûrenin 74 ve 75. âyetlerinde iki şekilde cevap vermektedir. Cevabın ilki şu şekildedir:

ıı. Daha Güçlü Olanların Helaki

وَكَمْ اَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ اَحْسَنُ اَثَاثًا وَرِءْيًا “(Oysa) kendilerinden önce güç ve gösteriş bakımından daha güzel olan nice nesilleri helak etmiştik.”

Âyetteki وَكَمْ ve kem edatı “nice”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helak etmiştik”; قَبْلَهُمْ kablehüm ifadesi “onlardan önce”; مِنْ قَرْنٍ min karnin ifadesi “nice nesiller, uygarlıklar”; هُمْ hum zamiri “onlar”; اَحْسَن ehsenu kelimesi “daha güzel (idi)”;اَثَاثًا esâsen sözcüğü “dünyevî güç açısından, eşya bakımından”; وَرِءْيًا ve ri’yen kelimesi ise “ve görkem olarak” demektir.

Burada çok daha güçlü olan önceki nesillerin helak edildiği gündeme getirilmektedir.

Âyette, önceki âyette müşriklerin böbürlenmelerine neden olan konum ve sayı/kulüp kalabalıklığının anlamsızlığı beyan edilmekte, Mekkelilerden çok daha güçlü olmalarına rağmen önceki nesillerin helaki ele alınmaktadır. Yüce Allah bu şekilde inkârcı mantığı deşifre ederek muhatapları uyarmaktadır.

Âyetin başındaki كَمْ kem edatı, “kaç” anlamında soru manası veren bir edat değildir. Burada كَمْ kem edatı مِنْ min edatıyla birlikte kullanılarak, daha önce yaşamış olan nice kavimlerin helak edildiğini ortaya koymaktadır ve böylece muhatapların dikkatleri çekilmek istenmektedir. “Nesil, kuşak, medeniyet, uygarlık” gibi anlamlara gelen قَرْن karn kelimesi, sûrenin son âyetinde de aynı konu içeriğinde yer almaktadır. Âyetteki اَثَاث esâs kelimesi “dünyevî güç, varlık, eşya, mal”, رِءْي ri’y sözcüğü ise “gösteriş, görkem, görünüş, şaşaa” gibi anlamlar vermektedir.

Kâf 50/36 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, yaratılış ve medeniyet olarak çok daha güçlü, çok daha kalabalık nice nesillerin, kuşakların ve uygarlıkların helak edildiği vahyin haber verdiği konulardandır. Kâf 50/36 meâlen şöyledir: “Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan ve (ölümden kurtulmak için) ‘sığınılacak bir yer var mı’ diye diyar diyar dolaşan nice nesilleri helâk etmişizdir.”

Zuhruf 43/8’de de şöyle buyrulmaktadır: “Biz bunlardan daha zorba olanları da helâk etmiştik. Nitekim öncekilerin örneği geçmiştir.” Burada sözü edilenlerin hem güçlerinin, hem de zorbalıklarının sonrakilere göre daha fazla olduğu, buna rağmen azabı hak ettikleri için ilâhî iradenin onları helak ettiği ifade edilmektedir.

“Hakikâtı yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(43) meâlindeki ayetlerde verilmek istenen mesaj da budur. Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(44) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları Kur’ân ayetleriyle sabittir.(45) Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de, Son Saat’e kadar gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir. Esasında Kamer 54/43-45’te haber verildiği gibi, Mekkelilerin kalabalık oluşu, sonucu değiştirmemiştir ve zamanı geldiğinde helakleri çok önceden haber verilerek muhataplar uyarılmıştır.

Kalabalıkların hakikatin ölçüsü olamayacağı ve yersiz övünmelerin sonucu değiştirmeyeceğiyle ilgili olarak Kehf 18/34-36, Sebe’ 34/34-35, Hadîd 57/20 ve Tekâsür 102/1-2. âyetlerin mutlak surette hatırlanması gerekmektedir.

Vahyin vermek istediği mesaj özetle şudur: En “iyi”nin yerini en “iri”, yani kalabalıklar alınca hakikat ters yüz olmuş demektir.(46) Öyleyse en “iyi”den yana olmak gerekir; en “iri”lere aldanarak hedefini ve ufkunu daraltmak müslümana yakışmaz. En “iyi”, desteğini ve değerini kaynağından alandır ki bu din adına vahiydir, Kur’ân’dır.

ııı. Olumsuz Tavrın Akıbeti

قُلْ مَنْ كَانَ فِي الضَّلَالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمٰنُ مَدًّا حَتّٰىٓ اِذَا رَاَوْا مَا يُوعَدُونَ اِمَّا الْعَذَابَ وَاِمَّا السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكَانًا وَاَضْعَفُ جُنْدًا “(Onlara) de ki: Rahmân, sapkınlıkta olanın (süresini) uzatsın (ne çıkar)! Sonunda ya (dünyadaki) azabı ya da o (Son) Saat’i gördükleri zaman, kimin konumunun daha kötü ve ordusunun daha güçsüz olduğunu anlayacaklardır.”

Âyetteki قُلْ kul fiili “de ki”; مَنْ كَانَ men kâne ifadesi “(şu) kişilere”; فِي الضَّلَالَةِ fi’d-dalâleti ifadesi “sapıklıkta, sapkınlıkta (olan)”; فَلْيَمْدُدْ fe’lyemdüd ifadesi “arttırsın, uzatsın, zaman versin”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; الرَّحْمٰنُ er-Rahmânu kelimesi “Rahman, Allah”; مَدًّا medden kelimesi “zaman bakımından bolca (zaman tanısın)”;حَتّٰىٓ اِذَا رَاَوْا hattâ izâ raev fiili “nihayet gördükleri zaman”;مَا يُوعَدُونَ mâ yû‘adûne ifadesi “kendilerine vaadedilen şeyi”;اِمَّا الْعَذَابَ imme’l-‘azâbe kelimesi “ya azap”;وَاِمَّا السَّاعَةَ ve imme’s-sâ‘ate sözcüğü “ya da o (Son) Saat”; فَسَيَعْلَمُونَ fe seya‘lemûne fiili “ilerde bilecekler”; مَنْ هُوَ شَرٌّ men hüve şerrun ifadesi “kimin daha şerli, kötü olduğunu”; مَكَانًا mekânen kelimesi “mekân açısından, konum bakımından”; وَاَضْعَفُ ve ad‘afu kelimesi “ve daha zayıf (olduğunu)”; جُنْدًا cünden sözcüğü ise “asker bakımından, ordu açısından” demektir.

Burada sapkınların nihayetinde yaşayacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

Âyette dünya hayatında sapıklığı tercih edenlerin sonuçta yanıldıklarını mutlak surette anlayacakları ve övündükleri şeylerin yersiz olduğunun farkına varacakları beyan edilmektedir. Bu âyet, daha önce yorumunu yaptığımız 73. âyetin ikinci cevabı durumundadır.

1.قُلْ مَنْ كَانَ فِي الضَّلَالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمٰنُ مَدًّا “(Onlara) de ki: Rahmân, sapkınlıkta olanın (süresini) uzatsın (ne çıkar)!” Bu cümle iki türlü anlaşılabilir:

a) Tercümede de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah inkârcı muhataplara süre verse de bunun onlar için hayırlı olmadığını, aksine daha çok günah işleyecekleri için alçaltıcı bir azabın kendilerini beklediğini beyan etmiş olmaktadır. Bu durum Âl-i İmrân 3/178’de ifade edilmektedir. Bir tehdit ifadesi olarak gördüğümüz bu cümle yine Meryem sûresinin 84. âyetinde “Onlar için acele edilmemesi gerektiğini, çünkü her bir şeylerinin sayıldığını” ifade eden mesajla uyumludur. Bu tercihimiz âyetteki فَلْيَمْدُدْ felyemdüd kelimesinin emr-i gâib sigasında okunmasına dayalıdır.

b) Bazı âlimlerimiz emir kalıbında olsa da buradaki felyemdüd kelimesini Bakara 2/15’te de olduğu gibi haber manasında alarak Yüce Allah’ın kâfirlere ve müşriklere süre vermekte olduğunu belirtmişlerdir.(47) Bu durumda âyetin manası A‘râf 7/182-183, Kalem 68/44-45 ile uyumlu olur. Yüce Allah kâfirlere mühlet vermekte, muhatapların tevbe edebilecekleri bir zamanı kendilerine tanımaktadır. Müzzemmil 73/11 ve Târık 86/17’de Hz. Peygamber’den istediği uygulama da bu manayı desteklemektedir. Fâtır 35/37’de “herkese gerçeği hatırlayabilecekleri kadar ömür verildiği” ifadesi ile bu yaklaşım birbirini tamamlamaktadır.

2. حَتّٰىٓ اِذَا رَاَوْا مَا يُوعَدُونَ اِمَّا الْعَذَابَ وَاِمَّا السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكَانًا وَاَضْعَفُ جُنْدًا “Sonunda ya (dünyadaki) azabı ya da o (Son) Saat’i gördükleri zaman, kimin konumunun daha kötü ve ordusunun daha güçsüz olduğunu anlayacaklardır.” Bu cümlede de kâfirlere ve müşriklere vaadedilen azap zamanı ve sonrasında yaşanacak bilgilenme gündeme getirilmektedir.

a) Âyetteki الْعَذَاب el-‘azâb kelimesi dünyadakini, السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi ise mahşerdeki azabı ifade etmektedir. el-‘Azâb kelimesi muhatapların dünyada çektikleri sıkıntıyı, müslümanların galibiyetini, müşriklerin Bedir’de yaşayacakları felaketi veya her birinin ölüm esnasındaki korkunç durumlarını içermektedir.

b) شَرٌّ مَكَانًا وَاَضْعَفُ جُنْدًا “Daha kötü konum ve ordunun daha güçsüz oluşu” ifadesi Meryem 19/73. âyetteki “hangi iki grubun makam olarak daha hayırlı ve taraftar olarak daha güzel, daha güçlü” olduğu ifadesinin karşıtı ve cavabıdır. Müşriklerin “hayırlı makam” dedikleri şey aslında “şerli konum”, “güzel kulüp” dedikleri ise “en zayıf askerler” şeklinde tanıtılmaktadır. Müşrikler ve inkârcılar ya bu dünyada ya da mahşerde, er vaya geç bu gerçeğin farkına varacaklardır.

İnsanların sahte değerleri benimsemeleri ve kalitesiz kalabalıklara itibar etmeleri kendileri için hem dünyada hem de ahirette felaketin habercisidir. En‘am 6/94, Kehf 18/48 ve Meryem 19/80, 94 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, dünya hayatında kalabalıklara itibar edenler mahşerdeki yargılamaya tek tek geleceklerini unutmaktadırlar. Mühim olan, kalabalıkların değil, hakkın yanında olabilmektir.

ıv. Hidayetin Arttırılması

وَيَز۪يدُ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اهْتَدَوْا هُدًى وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ مَرَدًّا “Allah hidayete erenlerin hidayetini artırır. İyi davranışlardan oluşan kalıcı işler Rabbinin katında hem ödül (sevap) bakımından hayırlı olandır hem de varacağı yer (sonuç) bakımından hayırlı olandır.”

Âyetteki وَيَز۪يدُ ve yezîdü fiili “ve arttırır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اهْتَدَوْا ellezîne’htedev ifadesi “hidayete ermiş olanları”; هُدى hüden kelimesi “hidayet bakımından”; وَالْبَاقِيَاتُ ve’l-bâkıyâtü sözcüğü “ve kalıcı şeyler”; الصَّالِحَات es-sâlihâtü kelimesi “ıslah edici, yararlı işler”; خَيْر hayrun sözcüğü “hayırlı(dır), iyi(dir)”; عِنْدَ رَبِّك ‘ınde rabbike tamlaması “senin Rabbinin katında”;ثَوَابًا sevâben sözcüğü “sevap açısından, ödül bakımından”; وَخَيْرٌ ve hayrun sözcüğü “ve hayırlı(dır), iyi(dir)”; مَرَدًّا meradden kelimesi ise “varacağı yer, sonuç olarak” demektir.

Önceki âyetlerde küfür ve şirkten, müşriklerin yersiz tutum ve övünçlerinden, kendilerine verilen cevaplardan sonra burada hidâyet ve sâlih amellerin kalıcı oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah dalaleti (sapkınlığı) tercih edenlere zaman verip dalaletlerini arttırdığı gibi, hidayet üzere olmak isteyenlerin de hidayetini arttırır. Bu yönüyle ayet bir önceki ayette yer alan felyemdüd fiiline atıftır.

1. وَيَز۪يدُ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اهْتَدَوْا هُدًى “Allah hidayete erenlerin hidayetini artırır.” Enfâl 8/2 ve Müddessir 74/31 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, Kur’ân’da verilen bilgilere göre iman da hidayet de artan değerlerdir. Âl-i İmrân 3/173, Enfâl 8/2, Tevbe 9/124, Kehf 18/13, Meryem 19/76, Ahzâb 33/22, Muhammed 47/17, Feth 48/4 ve Müddessir 74/31’de “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin arttırılacağı”ndan söz edilmektedir. Muhammed 47/17’de belirtildiği gibi, Yüce Allah hidayet üzere olanların hidayetini arttırmakta olduğunu beyan etmekte, bu vesileyle hidayet üzere olmanın “sebep”, hidayetin artmasının ise “sonuç” olduğunu belirtmektedir.

İnsanlar kendileri tercihlerini ortaya koyduktan sonra, imtihanın bir gereği olarak Yüce Allah da onların istediklerini yaratmaktadır. Teğâbun 64/11’de ve daha pek çok ayette hidayetin kulun tercihinin sonucu gerçekleştiği haber verilmektedir. Konuyla ilgili olarak Hacc 22/54’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bir de, kendilerine ilim verilenler, onun (Kur’an’ın) hakikaten Rabbin tarafından (gelmiş bir) gerçek olduğunu bilsinler de ona inansınlar, bu sayede kalpleri saygıyla boyun eğsin (huzur ve tatmine kavuşsun). Muhakkak ki Allah, iman edenleri, dosdoğru bir yola yöneltir.”

Hidayetle ilgili geniş açıklamalarımızı Fatiha 1/6’da yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

2. وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ مَرَدًّا “İyi davranışlardan oluşan kalıcı işler Rabbinin katında hem ödül (sevap) bakımından hayırlı olandır hem de varacağı yer (sonuç) bakımından hayırlı olandır.” Bir benzeri de Kehf 18/46’da geçen bu ifade kafirlerin ve müşriklerin ebedi sandıkları(48) bu dünya hayatının ve nimetlerinin fani olduğunu, kalıcı olanların ise mahşer için yapılan fedakarlıklardan oluştuğunu ortaya koymaktadır.

Bu cümle ile Meryem 19/73. âyetin son cümlesi arasında bir anlam ilişkisi kurmamız mümkündür. Orada müşrikler ve kafirler kendi konumlarının daha hayırlı olduğunu, kulüplerinin daha güçlü olduğunu dile getirmişlerdi. Yüce Allah bu düşüncenin ve değerlendirmenin son derece hatalı olduğunu beyan ederek, Allah katında sevabı ve sonucu gerçek manada hayırlı olan salih amellerin kalıcı olduğunu beyan etmektedir.

Burada sözü edilen “salih amellerden oluşan kalıcı işler”in çeşitli “tesbîh, tekbîr, tehlîl, hamd”den oluştuğu ifade edildiği gibi, bunların başta namaz olmak üzere bütün hayırlı işler olduğu da dile getirilmektedir.(49) Kur’ân’da altı kez(50) yer alan مَرَدّ meradd kelimesi “dönüş”, “reddolunuş”, “varmak”, “varış yeri” gibi anlamlara gelmektedir.

c) Mahşerde Hakikatlerin Ortaya Çıkması

Yüce Allah, sûrenin 77-82. âyetlerinde Allah’ın âyetlerine karşı küfrü tercih eden insan tipinin mahşerde daha çok nimete mazhar kılınacağı şeklindeki algısını gündeme getirmekte, ancak gaybı bilemeyen ve Allah’tan herhangi bir söz almamış olan kişilerin bu tür iddialarının gerçek dışı olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, kâfir insan tipinin mahşer algısının yanlış olduğu, amellerinin yazılacağı, beklentilerinin aksine azaplarının arttırılacağı ve her bir sözlerine Yüce Allah’ın vâris olup insanların yargılanmaya tek tek gelecekleri bildirilmektedir. Daha sonra ise kendilerine şeref katsın diye Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıkları ilah edinenlerin yanlış yolda olduğu ifade edilerek, putların bu tür kabulleri mahşerde reddedeceği ve onlara düşman olacakları hatırlatılmaktadır.

ı. Kâfirin Mahşer Algısı ve Ona Verilen Cevap

اَفَرَاَيْتَ الَّذ۪ي كَفَرَ بِاٰيَاتِنَا وَقَالَ لَاُوتَيَنَّ مَالًا وَوَلَدًا اَطَّلَعَ الْغَيْبَ اَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْدًا “Ayetlerimizi inkâr edeni ve ‘Kuşkusuz bana mal da çocuk da verilecektir!’ diyeni hiç düşündün mü? Bu kişi, gaybı (bilinemeyenleri) mi biliyor yoksa Rahmân’ın katında bir söz mü aldı?”

Buradaki اَفَرَاَيْتَ eferaeyte sorusu “düşündün mü, gördün mü”; الَّذ۪ي كَفَرَ ellezî kefera ifadesi “kâfir olanı, inkâr etmiş olan kişiyi”;بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi, delillerimizi”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) demiş (olan kişiyi)”; لَاُوتَيَنَّ leûteyenne edilgen fiili “mutlaka bana verilecektir”;مَالًا mâlen kelimesi “mal, servet”; وَوَلَدًا ve veleden kelimesi “ve çocuk(lar)”; اطَّلَعَ ettale‘a sorusu “iyice bildi mi, iç yüzünü kavradı mı”; الْغَيْب el-ğaybe kelimesi “gaybı, gaybın, bilinemeyeni”;اَمِ اتَّخَذَ em ittehaze fiili “yoksa aldı mı, edindi mi”; عِنْدَ الرَّحْمٰن ‘ınde’r-rahmâni ifadesi “Rahmân’ın katında”; عَهْدًا ‘ahden kelimesi ise “bir söz” demektir.

Burada kâfir bir insan tipinin Yüce Allah’ın âyetlerine ve iradesine karşı olumsuz tutumu ile yersiz birtakım iddiaları gündeme getirilmektedir.

Bu ayetlerin nuzül sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Buna göre ‘Âs b. Vâil’in yanında Habbâb b. el-Eret isimli bir müslüman çalışıyordu. ‘Âs b. Vâil’den alacağını isteyince, kendisine “Muhammed’i inkâr etmedikçe vallahi vermem” demişti. Bunun üzerine Habbâb “Allah’a yemin olsun ki sağken, ölürken ve mahşerde diriltildiğinde onu asla inkâr etmeyeceğim” cevabını vermişti. ‘Âs b. Vâil “öldüğümde diriltilecek miyim?” deyince, “evet” cevabını almış ve şu cümleleri söylemişti: “Diriltildiğimde bana gelirsin; nasıl olsa benim orada mallarım ve çocuklarım olacak; sana alacağını orda veririm.”(51) Bu ve benzer rivayetlerde aktarılanlarla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerin mesajları birbiriyle uyumludur.

1.اَفَرَاَيْتَ الَّذ۪ي كَفَرَ بِاٰيَاتِنَا وَقَالَ لَاُوتَيَنَّ مَالًا وَوَلَدًا “Ayetlerimizi inkâr edeni ve ‘Kuşkusuz bana mal da çocuk da verilecektir!’ diyeni hiç düşündün mü?” Bu ayette Yüce Allah’ın ayetlerine karşı küfür içerisinde bulunan nankör tip ve ileri sürdüğü bir iddia yer almaktadır. Ayetin başındaki اَفَرَاَيْتَ eferaeyte ifadesine “bir düşün, bir bak” gibi anlamlar verilebilir. Maksat, böylelerinin ibret içerikli durumlarını deşifre etmektir.

a)اَفَرَاَيْتَ الَّذ۪ي كَفَرَ بِاٰيَاتِنَا “Âyetlerimize karşı kâfir olan(lar)ı gördün mü?” Küfrü tercih eden insanların karşı çıktıkları hususlar Allah’ın ayetleridir, vahiydir, risalettir. İşte böyle küfre şartlanmış insanlar, müslümanlarla alay etmekte, aslında inanmadıkları mahşer hayatıyla ilgili onlarla dalga geçmekteydiler. Nuzül sebebi rivayetlerinde de yer aldığı üzere, Mekkeli bazı müşrikler inanmadıkları bir hayatı işlerine geldiğinde istismar etmekten geri durmuyorlardı. Putlardan şefaat beklentileri ile mahşerde müslümanlarla aynı durumda olacaklarını iddia etmeleri bunun örneklerindendir.(52) Bu konuda diğer bir örnek ise yorumunu yapmakta olduğumuz ayetin ikinci cümlesinde hatırlatılmaktadır.

b) وَقَالَ لَاُوتَيَنَّ مَالًا وَوَلَدًا “Kuşkusuz, mal da çocuk(lar) da bana verilecektir, dedi.” Bu cümle müşrik zihniyetin müminlere yönelik sürdürdüğü alaycılığın bir ifadesidir. لَاُوتَيَنَّ leûteyenne ifadesinde yer alan ve baştaki lâm/le ile sondaki “şeddeli nûn”dan oluşan iki te’kid edatı, bu kâfir insan tipinin alaycı iddialarındaki sahtekârlıklarını örtmeye yöneliktir.

Kehf 18/36 ve Fussılet 41/50’de dile getirildiği üzere, onlar hem son saatin geleceğine inanmadıklarını beyan etmekte, hem de küçük bir ihtimal de olsa eğer mahşer yaşanacaksa kendilerine çok daha hayırlı şeylerin verileceğini iddia etmekteydiler.(53) Oysa Câsiye 45/21’de iman edenlerle kötülük sahiplerinin hayatları da ölümleri de bir olmayacaktır, denmektedir. Kalem 68/36’da da benzer içerikte bir mesaj zikredilmektedir.

“Her şey bana ilmim sayesinde verildi”(54) sözünün sahibi olan Kârun ile benzer ifadeyi dile getiren Mekkeli müşriklerin(55) aynı mantığı taşıdıkları görülmektedir. Onlar bu sözlerini dünyadaki nimetler için söylemiş olsalar da, bunun ahirete uzanan boyutunu dile getirenlerin müminlerle alay etmekte olduğu açıktır.

Eğer alay etmeyip gerçekten böyle düşündükleri varsayılırsa, bu durumda söz konusu isteklerinin kesinlikle gerçekleşmeyeceği de Müddessir 74/15-16’da beyan edilmektedir. Kendilerine mahşerde herhangi bir şeyin verilmesi bir tarafa, dünyada sahip oldukları malların, kazandıkları servetlerin ve kullandıkları otoritenin onlara hiçbir yarar sağlamayacağı, yok olup gidecekleri de beyan edilecek hususlardandır.(56)

Kâfir insan tipinin “Kuşkusuz, mal da çocuk(lar) da bana verilecektir” şeklindeki iddiası yorumunu yapacağımız bir sonraki ayette şöyle cevaplandırılmaktadır:

2. اَطَّلَعَ الْغَيْبَ اَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْدًا “Bu kişi, gaybı (bilinemeyenleri) mi biliyor yoksa Rahmân’ın katında bir söz mü aldı?” Bu cümle önceki ayetteki iddianın cevabıdır. Bakara 2/3’te detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah bilgilendirmediği sürece, yani vahye dayalı bir bilgi olmadan hiç kimse geleceğe dair kesin bilgiler ortaya koyamaz. İşte bunun bir ifadesi olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz ayette söz konusu iddialar iki şekilde cevaplandırılmaktadır. Buna göre bu kişinin gayba muttali olmadığı soru ifadesiyle dile getirildikten sonra, böylelerinin Yüce Allah’ın katında herhangi bir söz almadığı da beyan edilmektedir.

a) اَطَّلَعَ الْغَيْبَ “Bu kişi(ler) gaybı mı biliyor?” Buradaki اَطَّلَعَ ettale‘a ifadesi aslında eittele‘a’nın vasl (bitiştirilerek geçiş) şeklidir. Verdiği mana ise “muttali mi olmuş! bilmiş mi! gaybı görmüş mü!” şeklindedir. Maksat bunun olmadığını beyan etmektir. Peşinden gelen cümlenin başındaki em edatı da sonraki cümlenin aynı şekilde inkâri sorunun diğer tarafını oluşturduğunu göstermektedir. Bütünüyle ayette mahşere dair ileri geri iddialarda bulunan kişinin gaybı bilmediği gibi Rahmân’ın katında herhangi bir söz de almadığı ortaya konulmaktadır.

Muttali olmak ifadesi, “bilmek”, “görmek”, “bildirmek” gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(57) Bu kelimenin “doğmak”, “yükselmek” anlamları da vardır.(58) Buradan hareketle, gabya muttali olmanın “onu bilmek, görmek, ona yükselmek, içine doğmak” şeklinde yorumlanabileceğini belirtmeliyiz. Yüce Allah, kendisi bildirmediği sürece gaybını kimseye açmayacağını, bunun razı olduğu elçiler bağlamında peygamberlere bildirdiği prensiplerle sınırlı olduğunu beyan etmektedir.(59)

Göklerde ve yerde hiçbir varlığın gaybı bilemeyeceği, gayb ve şehadet bilgisinin sadece Allah’a ait olduğu pek çok ayette vurgulanmaktadır.(60) Bu bağlamda peygamberlerin de gaybı bilemedikleri Kur’ân’da dile getirilen hususlar arasında yer almaktadır. (61) Bütün bu ayetler ışığında şunu ifade edelim ki Yüce Allah vahiy ile bildirmediği sürece hiç kimse gaybı bilemez; hiç kimsenin yanında gayb bilgisi olamaz. Gayb bilgisine sahip olmamasına rağmen bu tür iddialar ileri sürülenler yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da ayıplanmakta ve kendileriyle alay edilmektedir.(62)

b) اَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْدًا “Yoksa Rahmân’ın katında bir söz mü aldı(lar)?” Rahmân’ın katında söz almış olmak Meryem suresinin 87. ayetinde de geleceği gibi sadece meleklerle ilgilidir. Meleklerin aldığı söz ise o makamdan vahiyle bilgi almak şeklinde yorumlanabilir. Bunun dışında başka insanların ilahi makamdan herhangi bir şekilde söz almış olmaları mümkün değildir. Bu yüzdendir ki, yorumunu yapmakta olduğumuz ayette de müşriklerin böyle bir sözleşmenin tarafı olmadıkları alaycı bir soru ifadesiyle dile getirilmektedir.

“Rahmân’ın katında söz almak” ifadesini “iman ve salih amel sahiplerine Yüce Allah’ın vaadettiği cennet nimetleri” şeklinde anlarsak, bu durumda müşriklerin böyle bir anlaşmaya muhatap olması elbette söz konusu değildir; çünkü bunların imanları olmadığı gibi sâlih amelleri de yoktur.

ıı. Azabın Uzaması ve Tek Tek Yargılanma

كَلَّا سَنَكْتُبُ مَا يَقُولُ وَنَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذَابِ مَدًّا وَنَرِثُهُ مَا يَقُولُ وَيَاْت۪ينَا فَرْدًا “Hayır! Biz onun söylediğini yazacağız ve azabını da uzattıkça uzatacağız. Dediğine biz vâris oluruz; kendisi de bize yapayalnız gelecektir.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır”;سَنَكْتُبُ senektübü fiili “yakında yazacağız”;مَا يَقُولُ mâ yekûlü ifadesi “dediği şeyi”;وَنَمُدُّ ve nemüddü fiili “ve uzatacağız”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; مِنَ الْعَذَابِ mine’l-‘azâbi ifadesi “azaptan, azapla ilgili”; مَدًّا medden kelimesi “uzattıkça”; وَنَرِثُهُ ve nerisühû fiili “ve vâris de olacağız”; مَا يَقُولُ mâ yekûlü ifadesi “dediği şeye”; وَيَاْت۪ينَا ve ye’tînâ fiili “ve bize gelecek”; فَرْدًا ferden kelimesi ise “fert olarak, tek başına” demektir.

Burada kâfir insan tipinin mahşer algısının yanlış olduğu vurgulanarak, her bir sözlerine Yüce Allah’ın vâris olduğu ve insanların yargılanmaya tek tek çıkacakları gündeme getirilmektedir.

1.كَلَّا سَنَكْتُبُ مَا يَقُولُ وَنَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذَابِ مَدًّا “Hayır! Biz onun söylediğini yazacağız ve azabını da uzattıkça uzatacağız.” Bu âyette kâfirlerin iddiaları reddedilmekte ve uğratılacakları azabın sürekli arttırılacağı beyan edilmektedir.

a) كَلَّا سَنَكْتُبُ مَا يَقُولُ “Kesinlikle hayır! Biz onun söylediğini yazacağız.” Âyetin başındaki كَلَّا kellâ edatı, önceki kabullerin yanlışlığını ortaya koyacak şekilde “kesinlikle hayır, hiçbir şekilde doğru değil” manasını vermektedir. Devam eden cümlede ise kâfir insanın amellerinin yazılacağı beyan edilerek, hiçbir davranışın kaybolmayacağı mesajı verilmektedir.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bu noktada açık bilgiler yer almaktadır.

Muhafız melekler, davranışı kötü olan insanların da kaydını tutmaktadır; dahası, inkâr ettikleri mahşer gününde işte bu kayıtlar, birer karne gibi herkesin önüne konulacak, ellerine verilecektir. Sadece “eylemlerin” değil, Kâf 50/17-18’de ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette beyan edildiği gibi, özellikle “söylemlerin” de kayıt altına alınmakta olduğu bildirilerek, bütün muhatapların dikkatli davranması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

b) وَنَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذَابِ مَدًّا “Azabını uzattıkça uzatacağız.” Azabın uzatılması arttırılması demektir. Hûd 11/20, Furkân 25/69 ve Nebe’ 80/30’da da beyan edildiği gibi, kâfirlerin azabı mahşerde katlanıp arttırılacaktır. Çeşitli âyetlerde “dünyada işlenen herhangi bir kötülüğün mahşerdeki karşılığı en çok dengi kadardır” ifadeleri yer almaktadır.(63) Bu genel kurala rağmen, sözünü ettiğimiz âyetlerde ve yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede “azabın artması”ndan söz edilmesinin muhtemel sebebi şudur:

İnkârcılar, kafirler ve münafıklar belli bir düzeyde kalmayıp, inkar, küfür ve nifaklarını sürekli arttırdıkları, hakka karşı duruşlarını her defasında değiştirip farklı bir tutum sergiledikleri için artan olumsuzluklarının karşılığı da azap olarak artan bir mahiyet arz edecektir. Nebe’ 78/26’da da belirtildiği gibi “onlara verilecek karşılık yaptıklarına tam uygun olarak” tecelli edecektir. İşte azabın arttırılmasının sebebi ve mantığı bu olsa gerektir.

2. وَنَرِثُهُ مَا يَقُولُ وَيَاْت۪ينَا فَرْدًا “Dediğine biz vâris oluruz; kendisi de bize yapayalnız gelecektir.” Bu cümlenin ilk kısmı “malına ve evlâdına biz vâris oluruz” mesajını içerebilir. Muhtemelen söylenmek istenen şudur: Yüce Allah her şeyden ve herkesten sonraya kalacaktır; her bir şeyin mirası O’nun olacaktır. İnsanların sahip olduğu şeyler fânî, Allah’ın katındakiler ise bâkîdir.(64)

Hâdis olan şeyler fânîdir; el-Evvel olan Allah ise bâkîdir. Her şey fânîdir; bâkî kalacak olan sadece ve sadece celâl ve ikrâm sahibi olan Yüce Allah’ın zâtıdır.(65) Allah’ın zâtı hariç, her şey helak olacaktır.(66) el-Evvel olan da Allah’tır; el-âhır, yani son kalacak olan da O’dur; ez-zâhir yani açık olan da O’dur; el-bâtın, yani gizli olan da.(67) Ayrıca Hıcr 15/23 ve Meryem 19/80, 40’ta verilen bilgiler de aynı mesajı içermektedir.

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde ve yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede vurgulanan husus budur. Hiç kimse bâkî kalacağını sanmamalıdır; üstelik yaptıkları, söyledikleri ve sahip oldukları her ne varsa onların hepsi Allah’ın kontrolündedir ve en sonunda her şey O’na kalacaktır; O’nun bilgisiyle mahşerdeki yargılamanın konusu edileceklerdir.

İnsanların mahşerde yargılanmaya tek tek gelecekleri, ilk yaratılışları nasıl yalnız ise mahşerdeki duruşmaya gelişlerinin de aynı şekilde gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Bu noktada En‘âm 6/94, Kehf 18/48 ve Meryem 19/95. âyetlerde verilen bilgiler bu gerçeğin ifadelerini oluşturmaktadır.

ııı. Putperestlik ve Mahşerdeki Mahcubiyet

وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ اٰلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَيَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا “Onlar, kendilerine itibar (kaynağı) olsunlar diye Allah’ın peşi sıra ilahlar edindiler. Hayır! (Taptıkları putlar) onların ibadetlerini tanımayacak ve onlara hasım (düşman) olacaklardır.”

Âyetlerdekiوَاتَّخَذُوا vettehaze fiili “ve edindiler”; مِنْ دُونِ اللّٰه min dûnillâhi tamlaması “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilahlar”; لِيَكُونُوا liyekûnû ifadesi “(şöyle) olsunlar diye”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;عِزًّا ‘ızzen kelimesi “izzet, şeref, destek, kuvvet”; كَلَّا kellâ edatı “hayır”; سَيَكْفُرُونَ seyekfürûne fiili “ileride inkar edecekler”; بِعِبَادَتِهِمْ bi‘ıbâdetihim ifadesi “onların kulluklarını, onların ibadetini”; وَيَكُونُونَ ve yekûnûne fiili “ve (şöyle) olacaklar”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların aleyhinde”; ضِدًّا dıdden kelimesi ise “hasım, zıt” demektir.

Burada müşriklerin ilahlar edinmesinin gerekçesi ve onlara mahşerde verilecek cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ اٰلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا “Onlar, kendilerine itibar (kaynağı) olsunlar diye Allah’ın peşi sıra ilahlar edindiler.” Âyetin başındaki اتَّخَذُوا ittehazû fiili “ilah edinme”nin bir dayatma değil, tamamen insanların kendi tercihlerinin sonucu olduğunu göstermektedir. Bu arada مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra, O’nun altında, aşağısında” gibi anlamlar vermekte ve “ortaklık, artçı ilahlar edinmek” şeklindeki şirkin tabiatını ortaya koymaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عِزًّا ‘ızzen kelimesi “izzet, şeref, destek, itibar” gibi anlamlar içermektedir.

Bu âyette müşriklerin puta tapma gerekçelerinden bir tanesi dile getirilmektedir. Kendilerini şefaatçiler edinmeleri,(68) onları Allah’a yakınlık vesilesi olarak kabul etmeleri,(69) mahşerde onların yardımını ummaları(70) gibi sebeplerin yanında bu âyette asıl meseleye dikkat çekilmektedir.

Fâtır 35/10 gibi çeşitli âyetlerde de yer aldığına göre, Yüce Allah izzet, şeref, onur, haysiyet, itibar ve değerin bütünüyle ve sadece kendi katında olduğunu beyan etmekte, başka izzet ve şeref arayışlarının boşuna olduğunu ifade etmektedir. Nisâ’ 4/139’da beyan edildiği üzere, müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinenler izzet ve şerefi onların yanında aradığı için, Yüce Allah onları uyarmakta ve bu arayışın tam bir perişanlık ve felaket olduğunu ortaya koymaktadır.

Meryem sûresinin 73. âyetinde aktardığımız üzere, müşrikler dünyevi konum ve sayı fazlalığını hakikatin göstergesi kabul ederlerdi. Oysa hakikat, değerini kaynağından aldığı için bunun farkına varmak istemeyenler, dünyadaki konumlarını daha da erişilmez bir hale getirirler ümidiyle putların veya ilahların izzet ve şerefinden yararlanmayı amaç edinmişlerdi.

Hz. Peygamber’den rivayet edildiğine göre, Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Her kim Allah’a isyan konusunda mahlûkun rızasını isterse, öven kişi kötüleyen kişi olur.”(71)

Bu âyette çok önemli bir noktaya daha dikkat çekildiği kanaatindeyiz. Esasında insanlar kendisine kulluk ettikleri varlığı yüceltir, onun yüciliğinden istifade ederek kendi acizliklerini bir anlamda itiraf ederler. Oysa özelde Mekkeli, genelde bütün müşrikler tapındıkları varlıkları yüceltmek yerine, putlar sayesinde kendilerinin yüceltilmesini veya yücelmelerini temel gaye olarak belirlemişlerdi.

Bazı inanç mensuplarının, liderlerini veya önderlerini ya da eğer tarikatte iseler tarikat şeyhlerini aşırı yücelmelerinin altındaki sebep, dolaylı olarak kendilerine itibar edilmesini sağlamak, övdüğü kişinin şahsında kendisine de çeşitli payeler verilmesinin önünü açmaktır. Onlar överlerken aslında övülmek istediklerini ifade etmektedirler.(72)

Yüce Allah, “kendisinin peşi sıra başka varlıkları ilah edinenler” sözüyle, ilah konumuna getirilen her bir şeyi kast etmiş olmaktadır. İnsanoğlu nefis, para, şöhret, riya, makam, dünya sevgisi vs. her neye tutkuyla bağlıysa aslında onun sayesinde Yüce Allah’ı bırakıp nefis putuna taptığını göstermektedir. Böylelerinin Allah’ı inkâr etmeleri gerekmez; O’nu ikinci plana iten veya Yüce Allah’ın peşi sıra bu tür şeylere aşırı değer verenler müşriklerin yaptığının benzerini yaptıklarını bilmelidirler. Âyetin güne dair verdiğini düşündüğümüz mesajlarından birisi budur.

2. كَلَّا سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ وَيَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا “Hayır! (Taptıkları putlar) onların ibadetlerini tanımayacak ve onlara hasım (düşman) olacaklardır.” Bu âyetteki üç konuyu ele almak gerekmektedir.

a) كَلَّا kellâ edatı, tıpkı Meryem 19/79. âyette olduğu gibi “hayır, hayır, bu düşünceniz kesinlikle doğru değildir” şeklinde bir anlam vermektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra edindikleri ilahlardan izzet ve şeref bekleyen bu gibiler bilmelidirler ki, Allah’tan başka hiçbir şey onur, izzet ve şeref kaynağı olamaz. İşte kellâ edatının bu bağlamda verdiği mesaj budur.

b)سَيَكْفُرُونَ بِعِبَادَتِهِمْ “İbadetlerini tanımayacaklardır.” Âyette ilahlara, yani putlara nispet edilen يَكْفُرُونَ yekfürûne fiili “gerçeğin üzerini örtmek”, “tanımamak”, “inkar etmek” gibi anlamlar vermektedir. Onların inkar edeceği, tanımayacağı veya kabul etmeyecekleri şey, putperestlerin onlara yönelik yaptıklarını iddia ettikleri ibadetleridir, tapınmalarıdır. Fiilin başındaki sîn harfi bu inkarın mahşerde gerçekleşeceğini göstermektedir.

Bu konuda Kur’ân’da birtakım bilgiler verilmektedir. Bu bağlamda bir örnekle yetinelim: Kâf 50/27’de şöyle buyrulmaktadır: “(O esnada cehennemliğin) yakınındaki (şeytan) diyecek ki: Rabbimiz! Onu ben azdırmadım. Fakat kendisi derin bir sapıklık içindeydi.” Ayrıca İbrâhim 14/21-22, Nahl 16/85-88, Furkân 25/17-19, Sebe’ 34/31-33, Yâsîn 36/74-75, Sâffât 37/25-34 ve Ahkâf 46/5-6’da konuyla ilgili oldukça geniş malumatın olduğunu hatırlatalım.

Bir örnek olması için Ahkâf 46/5-6’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın peşi sıra kıyamet gününe kadar kendisine cevap veremeyecek kişilere yalvarandan daha sapık kim olabilir ki! (Oysa) onlar, bunların yalvarmalarından habersizdirler. İnsanlar bir araya toplandıkları zaman (müşrikler) onlara (tapındıklarına) düşman kesilirler ve onlara kulluk ettiklerini inkâr ederler.” Dahası, İbrâhim 14/22’de de şeytanın mahşerde kendini savunduğunun bildirildiği cümlelerde, kendisini Allah’a ortak koşanların şirkini reddettiğini ifade edeceği bildirilmektedir.

c) وَيَكُونُونَ عَلَيْهِمْ ضِدًّا “Onlara hasım (düşman) olacaklardır.” Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan ضِدًّا dıdden kelimesi, önceki âyette geçen ve “izzet, şeref, destek, kuvvet” anlamına gelen ‘ızzen kelimesinin zıddı bir mana vermektedir. Müşrikler putları veya ilahları izzet ve şeref kaynağı olarak gördükleri için mahşerde bütün beklentiler boşa çıkacak, dahası putlar kendilerinin zıddı, yani düşmanı olacaklardır.

Bazı âlimlerimiz bu kelimenin “aleyhte yardımcı, azapta aleyhte yardımcılar” manasına geldiğini ifade etmişlerdir.(73) Yardımı veya kendilerine izzet ve şerf katması istenen ilahlar onların düşmanı olacaklardır; ayette verilmek istenen mesaj budur.

Ahzâb 33/67-68’de belirtildiği gibi, dünyada Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklara, efendilere, büyüklere itaat edenler mahşerde bunlara lanet edecekler, Fussılet 41/29’da zikredildiği üzere, onları ayaklarının altına almak isteyecekler, Zuhruf 43/38’de geçtiği şekliyle onlara “sen ne kötü bir arkadaşmışsın” diyecek, yine Zuhruf 43/67’ye göre de onlara düşman kesileceklerdir.

Dahası İbrâhim 14/22’de belirtildiği gibi şeytan bile kendisine yönelik şirk iddialarını kabul etmeyecektir. Benzer şekilde İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere “şeytan”ın, Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/41’de ise “melekler”in, yorumunu yapmakta olduğumuz Meryem 19/82, ayrıca Rûm 30/13 ve Ahkâf 46/6’da ise “putların veya kendilerine tapınılan varlıkların” kendilerine tapanların bu tapmalarını reddedecekleri bildirilmektedir.

‘Ankebût 29/25’te beyan edildiğine göre, kıyamet günü inkârcılar birbirilerinin kâfiri olacaklar, yani birbirilerini saptırdıklarını, birbirleriyle ilgili dediklerini inkâr edeceklerdir. Fâtır 35/14’te de şu bilgiler yer almaktadır: “(Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir.” Bu cümlede, putperestlerin dünyadaki şirklerinin âhirette reddedileceği bildirilmektedir.

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatalım: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

Yüce Allah’ın dışında başka herhangi bir varlıkta izzet arayanlar, bunun karşılığını mahşerde zillet, pişmanlık, perişanlık ve düşmanlık olarak göreceklerdir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 400; Râzî, age., XXI, 241. 2 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Yâsîn 36/78; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Yâsîn 36/78 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 3 - Yûnus 10/18; Kehf 18/36; Zümer 39/3; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32.
  • Yûnus 10/18 Kehf 18/36 Zümer 39/3 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32
• 4 - Taberî, age., XVI, 106.
• 5 - “Rabbe yemin”le ilgili kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/65; Yûnus 10/53; Hıcr 15/92; Meryem 19/68; Zâriyât 51/23; Teğâbun 64/7; Me‘âric 70/40.
  • Nisâ 4/65 Yûnus 10/53 Hicr 15/92 Meryem 19/68 Zâriyât 51/23 Teğâbun 64/7 Me‘âric 70/40
• 6 - Bu konuda kaleme aldığımız Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci adlı eserimizin özellikle ikinci bölümüne bakılabilir. 7 - Haşr hakkındaki örnekler için bk. Âl-i İmran 3/12; Nisâ’ 4/172; En‘âm 6/22, 51, 72, 128; Yûnus 10/28, 45; Hicr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/59, 102, 124-125; Mü’minûn 23/79; Furkaan 25/17; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Mülk 67/24; … 8 - Nisâ’ 4/87, 140; Mâide 5/109; En‘âm 6/12; Hûd 11/103; Kehf 18/99; Sebe’ 34/26; Şûrâ 42/7, 15; Câsiye 45/26; Teğâbun 64/9; Murselât 77/38; ... 9 - İbrâhim 14/21, 49; Mü’min 40/16. 10 - Meryem 19/68; Yâsîn 36/32, 53; Kasas 28/61; Sâffât 37/57, 127, 155.
  • Âl-i İmrân 3/12 Nisâ 4/172 En‘âm 6/22 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/59 Tâhâ 20/102 Tâhâ 20/125 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Mülk 67/24 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 Mâide 5/109 En‘âm 6/12 Hûd 11/103 Kehf 18/99 Sebe' 34/26 Şûrâ 42/7 Şûrâ 42/15 Câsiye 45/26 Teğâbun 64/9 Mürselât 77/38 İbrâhîm 14/21 İbrâhîm 14/49 Mü'min 40/16 Meryem 19/68 Yâsîn 36/32 Yâsîn 36/53 Kasas 28/61 Sâffât 37/57 Sâffât 37/127 Sâffât 37/155
• 11 - Zemahşerî, age., III, 31. 12 - Taberî, age., XVI, 107.
• 13 - Semerkandî, age., II, 400; Taberî, age., XVI, 107.
• 14 - “Çekip almak, sökmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i ‘Imrân 3/26; A‘râf 7/27, 43, 108; Hûd 11/9; Hıcr 15/47; Meryem 19/69; Şu‘arâ’ 26/33; Kasas 28/75; Kamer 54/20; Me‘âric 70/16; Nâzi‘ât 79/1. 15 - “Tartışmak, anlaşmazlığa düşmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i ‘Imrân 3/152; Nisâ’ 4/59; Enfâl 8/43, 46; Kehf 18/21; Tâhâ 20/62; Hacc 22/67; Tûr 52/23. 16 - Nûr 24/19. 17 - En‘âm 6/65, 159; Hıcr 15/10; Meryem 19/69; Kasas 28/4, 15; Rûm 30/32; Sebe’ 34/54; Sâffât 37/83; Kamer 54/51.
  • Âl-i İmrân 3/26 A‘râf 7/27 A‘râf 7/43 A‘râf 7/108 Hûd 11/9 Hicr 15/47 Meryem 19/69 Şu‘arâ 26/33 Kasas 28/75 Kamer 54/20 Me‘âric 70/16 Nâzi‘ât 79/1 Âl-i İmrân 3/152 Nisâ 4/59 Enfâl 8/43 Enfâl 8/46 Kehf 18/21 Tâhâ 20/62 Hacc 22/67 Tûr 52/23 Nûr 24/19 En‘âm 6/65 En‘âm 6/159 Hicr 15/10 Meryem 19/69 Kasas 28/4 Kasas 28/15 Rûm 30/32 Sebe' 34/54 Sâffât 37/83 Kamer 54/51
• 18 - A‘râf 7/77, 166; Zâriyât 51/44; Mülk 67/21; Hâkka 69/6. 19 - Semerkandî, age., II, 558. 20 - Zemahşerî, age., III, 265.
  • A‘râf 7/77 A‘râf 7/166 Zâriyât 51/44 Mülk 67/21 Hâkka 69/6
• 21 - Esed, age., s. 619’da 54. not. 22 - Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/135; Enfâl 8/75; Meryem 19/70; Ahzâb 33/6; Muhammed 47/20; Kıyâmet 75/34-35.
  • Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/135 Enfâl 8/75 Meryem 19/70 Ahzâb 33/6 Muhammed 47/20 Kıyâmet 75/35
• 23 - Semerkandî, age., II, 400-401; Taberî, age., XVI, 109; Zemahşerî, age., III, 33. 24 - Râzî, age., XXI, 243. 25 - Taberî, age., XVI, 110-111; Zemahşerî, age., III, 33.
• 26 - Taberî, age., XVI, 108-109.
• 27 - Taberî, age., XVI, 114; Zemahşerî, age., III, 34. 28 - Râzî, age., XXI, 244. 29 - Taberî, age., XVI, 115.
• 30 - Bakara 2/49; En‘âm 6/63; A‘râf 7/165; Yûnus 10/22, 23, 92; Yûsuf 12/45; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88.
  • Bakara 2/49 En‘âm 6/63 A‘râf 7/165 Yûnus 10/22 Yûnus 10/23 Yûnus 10/92 Yûsuf 12/45 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88
• 31 - Bakara 2/50; En‘âm 6/63, 64; A‘râf 7/63, 72, 83, 89, 141; Yûnus 10/73, 86, 103; Hûd 11/58, 66, 94, 116; Yûsuf 12/110; İbrâhim 14/6; İsrâ’ 17/67; Tâhâ 20/80; Enbiyâ’ 21/9, 71, 74, 76, 88; Mü’minûn 23/28; Şu‘arâ 26/65, 118, 119, 169, 170; Neml 27/53, 57; ‘Ankebût 29/15, 24, 32, 65; Kasas 28/21, 25; Lokmân 31/32; Sâffât 37/76, 115, 134; Fussılet 41/18; Dühân 44/30; Kamer 54/34; Saff 61/10; Tahrîm 66/11; Me‘âric 70/14. 32 - Semerkandî, age., I, 533.
  • Bakara 2/50 En‘âm 6/63 En‘âm 6/64 A‘râf 7/63 A‘râf 7/72 A‘râf 7/83 A‘râf 7/89 A‘râf 7/141 Yûnus 10/73 Yûnus 10/86 Yûnus 10/103 Hûd 11/58 Hûd 11/66 Hûd 11/94 Hûd 11/116 Yûsuf 12/110 İbrâhîm 14/6 İsrâ 17/67 Tâhâ 20/80 Enbiyâ 21/9 Enbiyâ 21/71 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/76 Enbiyâ 21/88 Mü'minûn 23/28 Şu‘arâ 26/65 Şu‘arâ 26/118 Şu‘arâ 26/119 Şu‘arâ 26/169 Şu‘arâ 26/170 Neml 27/53 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/15 ‘Ankebût 29/24 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/65 Kasas 28/21 Kasas 28/25 Lokmân 31/32 Sâffât 37/76 Sâffât 37/115 Sâffât 37/134 Fussilet 41/18 Duhân 44/30 Kamer 54/34 Saff 61/10 Tahrîm 66/11 Me‘âric 70/14
• 33 - Tâhâ 20/74; Furkân 25/65; Müddessir 74/28; A‘lâ 87/13. 34 - A‘râf 7/51; Tevbe 9/67; Tâhâ 20/126; Secde 32/14; Câsiye 45/34.
  • Tâhâ 20/74 Furkân 25/65 Müddessir 74/28 A‘lâ 87/13 A‘râf 7/51 Tevbe 9/67 Tâhâ 20/126 Secde 32/14 Câsiye 45/34
• 35 - Semerkandî, age., II, 402. 36 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 37 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 38 - ‘Ankebût 29/29. 39 - ‘Alak 96/17.
  • ‘Ankebût 29/29 ‘Alak 96/17
• 40 - Bakara 2/13-14; Yâsîn 36/47; Kıyâmet 75/33; Mutaffifûn 83/29. 41 - Yûnus 10/15. 42 - Kehf 18/34, 36; Fussılet 41/50.
  • Bakara 2/14 Yâsîn 36/47 Kıyâmet 75/33 Mutaffifîn 83/29 Yûnus 10/15 Kehf 18/34 Kehf 18/36 Fussilet 41/50
• 43 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 44 - Muhammed 47/13. 45 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Fussılet 41/15-16; Hâkka 69/4-8.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Fussilet 41/16 Hâkka 69/8
• 46 - İslâmoğlu, age., s. 590’da 10. not.
• 47 - Semerkandî, age., II, 402.
• 48 - Kehf 18/35.
  • Kehf 18/35
• 49 - Semerkandî, age., II, 367; Taberî, age., XVI, 120; Zemahşerî, age., III, 36. 50 - Ra‘d 13/11; Meryem 19/76; Rûm 30/43; Mü’min 40/43; Şûrâ 42/44, 47.
  • Ra‘d 13/11 Meryem 19/76 Rûm 30/43 Mü'min 40/43 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/47
• 51 - Zemahşerî, age. III., 38. Benzer bir rivayet için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 120-121.
• 52 - Yûnus 10/18; Zümer 39/3; Kalem 68/35-36.
  • Yûnus 10/18 Zümer 39/3 Kalem 68/36
• 53 - Taberî, age., XVI, 122.
• 54 - Kasas 28/78. 55 - Zümer 39/49. 56 - Hâkka 69/28-29; Mesed 111/2.
  • Kasas 28/78 Zümer 39/49 Hâkka 69/29 Tebbet 111/2
• 57 - Âl-i İmrân 3/179; Sâffât 37/54-55. 58 - Tâhâ 20/130; Kâf 50/39; Hümeze 104/7. 59 - Âl-i İmrân 3/179; Cinn 72/26-28. 60 - En‘âm 6/59; Yûnus 10/20; Neml 27/65; Haşr 59/22. 61 - En‘âm 6/50; A‘râf 7/187-188; Hûd 11/31. 62 - Tûr 52/41; Necm 53/35.
  • Âl-i İmrân 3/179 Sâffât 37/55 Tâhâ 20/130 Kâf 50/39 Hümeze 104/7 Âl-i İmrân 3/179 Cinn 72/28 En‘âm 6/59 Yûnus 10/20 Neml 27/65 Haşr 59/22 En‘âm 6/50 A‘râf 7/188 Hûd 11/31 Tûr 52/41 Necm 53/35
• 63 - Bakara 2/281; En‘âm 6/160; Yâsîn 36/54; Şûrâ 42/40.
  • Bakara 2/281 En‘âm 6/160 Yâsîn 36/54 Şûrâ 42/40
• 64 - Nahl 16/96. 65 - Rahmân 55/26-27. 66 - Kasas 28/88. 67 - Hadîd 57/3.
  • Nahl 16/96 Rahmân 55/27 Kasas 28/88 Hadîd 57/3
• 68 - Yûnus 10/18. 69 - Zümer 39/3. 70 - Yâsîn 36/74.
  • Yûnus 10/18 Zümer 39/3 Yâsîn 36/74
• 71 - Semerkandî, age., II, 403. 72 - Benzer değerlendirmeler için bk. İslâmoğlu, age., s. 592’de 4. not.
• 73 - Semerkandî, age., II, 403; Taberî, age., XVI, 123-124; Zemahşerî, age., III, 40.