Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 190-195. âyetlerinde kimlerle savaşılabileceğini, kimlere saldırılmaması gerektiğini ve haram aylar konusunu dile getirmektedir.

a) Savaş Hukuku

Yüce Allah, sûrenin 190-193. âyetlerinde kimlerle savaşılması gerektiğine dair şu bilgileri vermektedir: “Size karşı savaş açanlarla siz de Allah yolunda savaşın! Sakın aşırı gitmeyin; muhakkak ki Allah aşırıları sevmez. Onları (size karşı savaşanları) yakaladığınız yerde öldürün. Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın. Fitne, adam öldürmekten daha kötüdür. Mescid-i Harâm’da onlar sizinle savaşmadıkça, siz de onlarla savaşmayın. Eğer onlar size karşı savaş açarlarsa siz de onları öldürün. İşte kâfirlerin cezası böyledir. Eğer onlar (savaştan ve inkârdan) vazgeçerlerse, (şunu iyi bilin ki) Allah bağışlayıcıdır; merhamet sahibidir. Fitne (baskı ve zulüm) kalmayıncaya ve din (kulluk ve hesap) da yalnız Allah için oluncaya kadar onlarla savaşın. Şâyet vazgeçerlerse zalimlerden başkasına düşmanlık (ve saldırı) yoktur.”

ı. Savunma Savaşı ve Saldırının Yasaklanışı

وَقَاتِلُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ الَّذ۪ينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَد۪ينَ “Size karşı savaşanlarla siz de Allah yolunda savaşın! Sakın aşırı(ya) gitmeyin (saldırmayın)! Şüphesiz ki Allah aşırıları (saldıranları) sevmez.”

Âyettekiوَقَاتِلُوا ve kâtilû emri “ve savaşın”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; الَّذ۪ينَ يُقَاتِلُونَكُمْ ellezîne yukâtilûneküm cümlesi “sizinle savaşlarla”;وَلَا تَعْتَدُوا ve lâ ta‘tedû emri “ve saldırmayın”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbu fiili “sevmez”; الْمُعْتَد۪ين el-mu‘tedîne sözcüğü ise “sardırganlık yapanları” demektir.

Burada Kur’ân’ın kimlerle savaşılması gerektiğine dair ortaya koyduğu evrensel kural gündeme getirilmektedir.

1.وَقَاتِلُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ الَّذ۪ينَ يُقَاتِلُونَكُمْ “Size karşı savaşanlarla siz de Allah yolunda savaşın!” Yüce Allah önceki âyette takvâ denen duyarlılığa dikkat çektikten sonra, takvânın en önemli göstergelerinden birisi olan “savaş” konusuna değinmektedir. Sorumlu davranmanın, yani sorumluluğunu bilip duyarlılık göstermenin zirvesinde Allah yolunda savaşmak yer almaktadır. Bu nedenle Yüce Allah müslümanların “öteki” ile ilişkilerini dile getirmekte ve kendilerine fiilen savaş açanlara karşı savaşmalarını hükme bağlamakta, bu arada saldırganlığı da kesinlikle yasaklamaktadır.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak şu iki rivayet zikredilmektedir:

ı. “Rebî ve İbn Zeyd, ‘Bu ayet savaş hakkında indirilen ayetlerin ilkidir. Bu ayet nazil olunca Hz. Peygamber kendisiyle savaşanlarla savaşmış, kendisiyle savaşmayanlarla savaşmamış ve Allah’ın ‘O müşrikleri öldürün’(1) âyeti nazil oluncaya kadar bu durum üzere devam etmiştir.”

ıı. “Hz. Peygamber, hac maksadıyla ashâbıyla beraber yola çıkıp, Hudeybiye’de konaklamıştı. Burası, ağacı ve suyu bol olan bir yer idi. Müş­rikler Kâbe’yi ziyaret etmelerini engellemişlerdi. Böylece Hz. Peygamber, ziyarette bulunamayarak bir ay orada beklemişti. Daha sonra müşrikler Hz. Peygamberle anlaşarak Mekke’yi üç günlüğüne terketmek üzere anlaşma yapmışlardı. Allah Rasûlü de buna razı olup onlarla bu şekilde bir anlaşma yapmıştı. Daha sonra, aynı yıl Medine’ye ge­ri dönmüş ve ertesi yıl hazırlanmaya başlamıştı. Sonra Hz. Peygamber’in ashabı, Kureyş müşriklerinin sözlerinde durmayacakları için, onların, ashabı Mescid-i Harâm’­dan menedip onlarla savaşa tutuşacaklarından endişelenmişler, ashâb ise hem haram ay­da, hem de Harem-i Şerif’te müşriklerle savaşmayı istemedikleri gibi endişeler ortaya koymuşlardı. İşte bunun üzerine Yüce Allah bu ayetleri indirmiş ve ashaba ihtiyaç hissederlerse nasıl savaşacaklarını beyan ederek ‘Allah yolunda cihad ediniz’ buyurmuştu.”(2)

Konuyu izah etmeden önce, Allah yolunda savaşın aslında ne olduğu konusunda önemli bir açılım ortaya koyan bir rivayeti hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Hz. Peygamber Yüce Allah yolunda kimlerin savaştığını beyan bağlamında şöyle buyurmuştur: “O, Allah’ın kelimesinin en yüce ve en yüksek olması için savaşan, gösteriş ve kahraman sayılma duygusu içinde savaşmayan kimsedir.”(3)

b) Yüce Allah bu âyette Müslümanların kimlerle savaşmaları gerektiğini işte en net biçime ortaya koymakta ve savaşın “saldırı” değil, mutlak surette “savunma” amaçlı yapılması gerektiğini beyan etmekte, sonuçta saldırganlığı yasaklayarak böyle davrananları sevmediğini ilan etmektedir. Burada yer alan الَّذ۪ينَ يُقَاتِلُونَكُمْ ellezîne yukâtilûneküm “Sizinle savaşlarla” ifadesi Tevbe 9/5’te yer alan el-müşrikîne “O müşrikler” kelimesinin başındaki eliflâm takısını karşılamakta, saldırganlık yapanları ve antlaşmayı bozanları ifade etmekte, durduğu yerde duran inkârcıları ve müşrikleri kapsam dışında bırakmaktadır.

Konuyla ilgili olarak mutlak sûrette bilinmesi gereken âyetlerden birisi Hacc 22/39’dur: “Zulme uğratılmış olmaları sebebiyle, kendileriyle savaşılanlara (savaş konusunda) izin verildi. Muhakkak ki Allah, onlara yardıma kadirdir.” Yüce Allah Mekke’de müşriklerin korkunç eziyetlerine maruz bırakılan müminlere Medine’ye hicret ettikten sonra izin verildiğini beyan ederek, Mekke’deki zulüm ortamı sonrasında Medine’de artık savaş izninin verildiğini bildirmektedir. Mekke’de müşriklerin açık zulümleri nedeniyle Hz. Peygamber’in yanına gelen ve kendi öçlerini almak için izin isteyen müminlere Hz. Peygamber’in “Sabırlı olun; çünkü ben savaşmakla emrolunmadım” demesi sonrasında hicrete kadar devam eden bu sıkıntılı sürecin sonunda Medine’de indirildiği rivayet edilmektedir. Hatta bazı müfessirlerimiz bu âyetin hicret esnasında Mekkeli müşrikler tarafından yolu kesilen mümin bir topluluğa savaşma izni verilmesiyle ilgili olarak indirildiğini de dile getirmişlerdir. (4)

Müslüman toplumun hicrete kadar savaş konusunda izne sahip kılınmadığı, ancak hicret sonrasında bu iznin verildiği işte ilk olarak bu âyette ortaya konulmaktadır. Hacc 22/39’da yer alan biennehum zulimû “Haksızlığa uğratılmış olmaları nedeniyle” ifadesi savaş izni verilmesinin nedenini ortaya koymaktadır. Demek ki müslümanların savaşla ilgili en önemli gerekçesi “haksızlığa uğratılmış olmaları”dır. Buna göre, müslümanlar için saldırı savaşı kesinlikle yasaktır ve bu yasak Kur’ân’ın din özgürlüğü noktasındaki en önemli ilkesidir.

Bu arada Tevbe 9/5’te yer alan ve “seyf âyeti” olarak da bilinen âyette verilmek istenen mesajla bu âyetlerin mesajı birbirinin tamamlar mahiyettedir. Çünkü o âyette de kendileriyle savaşılması emredilen düşmanlar müslümanlarla yaptıkları antlaşmayı bozup fiili bir savaşı başlatan müşriklerdir; yoksa durduğu yerde duran kişilere yönelik herhangi bir saldırı yapılması kesinlikle söz konusu değildir. Esasında Hacc 22/39. âyette geçen yukâtelûne edilgen fiiliyle de “kendilerine savaş açılması”ndan söz edilmektedir. Savaş açmayana savaş açılmaz; savaş açanlara da “iyi ki savaş açmışsınız” denmez; kendilerine gereken cevap verilir.

Kur’ân’a göre cihâd, insan eksiltme çabası değildir; aksine Furkân 25/52’de de belirtildiği gibi, cihâd “Kur’ân’ı anlatarak kişileri inkâr ve şirkten kurtarma çabasıdır.” Eğer fiili saldırganlık ve zorbalık örnekleri ortaya konulursa, böylesi kişilerin kazanılma ihtimali ortadan kalkmaktadır. Bu yüzden savaşta bile düşmanın kazanılması görevimizin olduğu unutulmamalı, Mümtehine 60/7’de geçtiği üzere, aralarında düşmanlık bulunanların kalplerine Yüce Allah’ın sevgi koyabileceği bildirilmektedir.

Müslümanlara savaş açanlara karşı savunma savaşına izin verilmesi hükmünü içeren ve saldırganlık içermeyen bu âyetin verdiği mesajla uyumlu olacak şekilde Mümtehine 60/8-9’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranmanızı yasaklamaz. Muhakkak ki Allah, adaletli olanları sever. Allah, yalnız sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa işte zalimler onlardır.” Kimlerle savaşılacağı ve kimlere savaş açılamayacağıyla ilgili olarak Nisâ’ 4/88-91’de de geniş bilgiler verilmektedir.

2. وَلَا تَعْتَدُوا اِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَد۪ينَ “Sakın aşırı(ya) gitmeyin (saldırmayın)! Şüphesiz ki Allah, aşırıları (saldırganları) sevmez.” Yüce Allah âyetin bu kısmında saldırganlığı şiddetli bir şekilde yasaklamakta ve saldırganlık yapanları sevmediğini de ifade etmektedir. Bazı âlimlerimiz buradaki saldırganlık yapılmaması emrinin savaş ortamında ileri gidilmemesi, çocukların, din adamlarının, kadınların ve yaşlıların öldürülmemesi, cizye verenlerle savaşılmaması olduğunu belirtmişlerdir.(5) Diğer bir kısmı ise maksadı haram aylarda ve Mescid-i Harâm’da savaşmamakla ilişkilendirmişlerdir.(6) Esasında mesajı bu şekilde daraltmayı doğru bulmamakta, burada sözü edilenlerle ilgili duruma ilave olarak, mesajın saldırganlık yapmayan hiç kimseye saldırılmamasıyla ilgili olduğunu düşünmekteyiz.

Çabası ve hedefi insan kazanmak olan, hatta Mâide 5/32’de belirtildiği gibi “bir insanı kurtarmayı bütün insanlığı kurtarmakla eşdeğer sayan” Kur’ân’ın muhataplarından istediği şey, haksız yere insanlara karşı saldırganlık yapmamalarıdır. Her ne kadar bazı âlimlerimiz savaş konusunda saldırganlık yapılmaması gerektiğiyle ilgili buyrukların neshedilmiş olduğunu ileri sürseler(7) de âyetler arasında herhangi bir anlam zıtlığı bulunmadığı için böyle bir ihtimal üzerinden yürümenin sağlıklı bir yaklaşım olmadığı kanaatindeyiz.

ıı. Düşmana Hak Ettiği Türden Cevap Verilmesi

وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَاَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ اَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ اَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتّٰى يُقَاتِلُوكُمْ ف۪يهِ فَاِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذٰلِكَ جَزَآءُ الْكَافِر۪ينَ فَاِنِ انْتَهَوْا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Onları (size karşı savaşmakta olanları) yakaladığınız yerde öldürün! Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın! Fitne (zulüm ve işkence), (insan) öldürmekten daha şiddetli (bir kötülük)tür. Mescid-i Haram’da onlar sizinle savaşıncaya kadar siz de onlarla savaşmayın! Onlar size karşı savaş açarlarsa siz de onlarla savaşın! İşte kâfirlerin cezası böyledir. Onlar (savaştan ve inkârdan) vazgeçerlerse, şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradaki وَاقْتُلُوهُمْ vaktülûhum emri “ve onları (savaş açanları) öldürün”; حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ haysü sekıftümûhum ifadesi “onları yakaladığınız yerde”; وَاَخْرِجُوهُمْ ve ahricûhum emri “ve onları çıkarın”; مِنْ حَيْثُ اَخْرَجُوكُمْ min haysü ahracûküm ifadesi “sizi çıkardıkları yerden”;وَالْفِتْنَةُ ve’l-fitnetü sözcüğü “ve fitne, ağır imtihan”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetlidir”; مِنَ الْقَتْلِ mine’l-katli ifadesi “savaştan”; وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ ve lâ tükâtilûhum emri “ve onlarla savaşmayın”; عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ‘ınde’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Harâm’ın yanında”; حَتّٰى يُقَاتِلُوكُمْ hattâ yukâtilûküm ifadesi “onlar sizinle savaşıncaya kadar, sizinle savaşmadıkça”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada, o aylarda”; فَاِنْ قَاتَلُوكُمْ fe in kâtelûküm cümlesi “eğer sizinle savaşırlarsa”; فَاقْتُلُوهُمْ faktülûhum emri “siz de onlarla savaşın”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle(dir)”; جَزَآءُ الْكَافِر۪ينَ cezâu’l-kâfirîne tamlaması “kâfirlere (verilecek) karşılık”;فَاِنِ انْتَهَوْا fe in intehev cümlesi “eğer vazgeçerlerse”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada “öteki” ile ilişkiler bağlamında kimlerle nerede ve nasıl savaşılacağı ve kimlerle savaşılmaması gerektiği konuları gündeme getirilmektedir.

1. وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَاَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ اَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ اَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتّٰى يُقَاتِلُوكُمْ ف۪يهِ فَاِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذٰلِكَ جَزَآءُ الْكَافِر۪ينَ “Onları (size karşı savaşmakta olanları) yakaladığınız yerde öldürün! Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın! Fitne (zulüm ve işkence), (insan) öldürmekten daha şiddetli (bir kötülük)tür. Mescid-i Haram’da onlar sizinle savaşıncaya kadar siz de onlarla savaşmayın! Onlar size karşı savaş açarlarsa siz de onlarla savaşın! İşte kâfirlerin cezası böyledir.” Yüce Allah bu âyette önceki âyetteki mesajı bir anlamda açıklamakta ve kimlerle savaşılması gerektiğine dair bilgiler vermektedir.

a)وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَاَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ اَخْرَجُوكُمْ “Onları (size karşı savaşmakta olanları) yakaladığınız yerde öldürün! Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın!” Yüce Allah müslümanlara hitap etmekte ve kendilerine savaş açanları yani fiilen savaşmakta olanları savaş ortamında buldukları yerde öldürmelerini emretmekte, Müslümanları Mekke’de yerlerinden, yurtlarından çıkaranları onların da çıkarması gerektiğini, böyle bir haklarının bulunduğunu ifade etmektedir. Burada dikkat çeken nokta, düşmanlar içerisinde her kim müslümanlara savaş açmışsa onlara karşı savaşılmasının emredilmesidir. Mekkeli müşrikler nasıl ki müslümanları oradan çıkarmış ve Medine’ye hicret etmek zorunda bırakmışlarsa, şimdi onların da müşrikleri kendi yerlerinden ve yurtlarından çıkarabileceklerini hükme bağlamakta, önceden sahip oldukları yerlerini ve yurtlarını, mal ve servetlerini tekrar ellerine almalarını, diğerlerini de oradan sürmelerini emretmektedir.

Âyette geçen ثَقِفْتُم sekıftüm fiili geçtiği altı âyette(8) de “karşılaşmak, yakalamak, ele geçirmek, bulmak”(9) manasına gelmekte, Nisâ’ 4/89 ve Tevbe 9/5’teki kullanımlardan da destek alınarak maksadın düşmanları “yakalamak” olduğu anlaşılmaktadır. Bu arada âyetteki اَخْرِجُوا ahracû fiili “çıkarmak” manasına gelse de bağlam gereği maksadın “sürgün etmek” olduğu anlaşılmaktadır; çünkü müşrikler Müslümanları Mekke’den sürgün etmiş, onları hicrete mecbur bırakmışlardı. Şimdi de Müslümanların onları daha önce yaptıkları ve hak ettikleri şekilde sürgün edebilecekleri beyan edilmektedir.

b) وَالْفِتْنَةُ اَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ “Fitne (zulüm ve işkence), (insan) öldürmekten daha şiddetli (bir kötülük)tür.” Bu cümle Bakara 2/217’de de geçmektedir. Yüce Allah fitnenin savaştan, yani insan öldürmekten daha kötü bir şey olduğunu beyan etmektedir. Buradaki الْفِتْنَة el-fitneh sözcüğü aslında “maden eriyiğini ateşe sunmak, böylece cevheri cürufundan ayırt etmek” demektir.(10) Burada bağlam gereği söz konusu kelime “sıkıntı ve belaya sokmak” demektir. Ölüm bir anlamda kısa süreli, hatta anlık bir gerçekliktir; oysa fitne denen sıkıntı, baskı ve zulüm ise süreç halinde devam eden, insanı her an öldüren, sanki ölümü sürekli kılan korkunç bir bela ortamı oluşturmaktır. Bu nedenle, fitne savaştan yani ölümden daha beter bir gerçekliktir; zira onun sonunda da zaten ölüm gelecektir. Bakara 2/217’deki kullanımdan hareketle “insanları Allah’ın yolundan engellemek”, “Allah’ı inkâr edip Mescid-i Harâm’ın saygınlığına karşı nankörlük edip insanların oradaki ibadetlerine engel olmak” ve “Mekkelileri öz vatanlarından sürgün etmek” birer fitnedir; inanca yapılan bir zulümdür.

ı. “Fitne” kelimesi güncel kullanımımızda daha çok “dedikodu, kovuculuk, nifak girişimi, düzeni bozmak” gibi faaliyetler manasında kullanılıyor olsa da Kur’ân’da bu kelime “yoğun, derin, zor ve sıkıntılı imtihan” bağlamında zikredilmektedir.

Âyette geçen فِتْنَة fitneh kelimesi Kur’ân’daki çok anlamlı kelimelerden birisidir. Kısaca onun kullanım şekline ve manalarına değinmekte yarar vardır:

- Fitne Kavramı

F-t-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 60 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir: “Azap etmek”,(11) “imtihan etmek”,(12) “baskı”,(13) “saptırmak”,(14) “karışıklık”,(15) “uzaklaştırmak”,(16) “çare”,(17) “saldırı”,(18) “delilik.”(19)

Bu anlamlardan başka, fitneh kelimesinin “günah”,(20) “şeytanın hile ve tuzağı”,(21) “şeytanın zayıf ruhlu kişilere aşıladığı bâtıl inanç ve kuruntu”,(22) “nifak”,(23) “kötülük, sıkıntı”(24) ve “rüsvaylık, alay, oyuncak”(25) gibi anlamlara da geldiği ifade edilmektedir.(26)

ıı. فِتْنَة fitneh kelimesi, “madenin cürufunun cevherinden ayrılması işlemi” için kullanılmaktadır.(27) “Malları ve çocukları insanların imtihanıdır”(28) cümlesinde de “imtihan”(29) manası veren kelime fitneh’tir. Yüce Allah’ın insanları mal ve çocuklarla imtihan etmesi, “cevheri cüruftan ayırması” demektir. Bu nedenle, amaç cevhere çıkmak ve böylece cüruftan olmamaktır. Hayat imtihanında cevherden olabilmek için terbiye ateşinde yanmak gerekir. Madendeki cevherin cüruftan ayrılması için nasıl ki güçlü bir ateş gerekli ise, hayat yolculuğundaki imtihanlar da böyle ağır bir mahiyet arz edebilir. Çocuğunu yetiştirmeye çalışan ana-babalar, aslında kendileri imtihanın bir parçası olduklarını unutmamalıdır.(30)

ııı. Yüce Allah fitnenin savaştan daha kötü olduğunu beyan ederken esasında savaş meydanlarında yaşananlara göre savaşı hazırlayan, sonu savaşa varacak unsurlara yatırım yapmanın, bunu oluşturan ortamların kötülüğüne dikkat çekmiş olmaktadır. Savaş çıkınca düşmanla savaşmak elbette bir görevdir; ancak öncelikli görev savaş çıkmadan önce bu türden sıkıntıların meydana gelmesine neden olacak fitne ortamlarını bertaraf etmektir. Mekkeli müşrikler Müslümanlarla savaş yapmak için bu türden hazırlıklarını, planlarını Mekke’de ve savaş ortamı yokken hazırlamışlardı. Şimdilerde de sonralarda da sonu savaşa varacak planların yapılmasını engellemek önemlidir ve işte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de bu gerçeğe dikkat çekilmektedir. Baskı ve işkence altında kalanlar ölümü isterler; ölümün temenni edildiği ortamlar ise ölümden beterdir.(31)

ıv. Burada sözü edilen fitneh kelimesi kâfirlerin küfürleri sebebiyle kendilerine uygulanmakta veya uygulanacak olan “azap” olarak da yorumlanabilir. Buna göre müslümanlara savaş açan kâfirler bulundukları her yerde öldürülürler; bunun ötesinde Yüce Allah’ın onlara uygulayacağı fitne yani azap ise çok daha şiddetlidir. Zâriyât 51/13 ve 14’teki kullanımlar bunun açık delilidir. Ayrıca Burûc 85/10’teki mesajı da bu doğrultuda yorumlamamız mümkündür. Bu arada ‘Ankebût 29/10’da sözü edilen “inanların fitnesini Allah’ın azabı gibi algılamak” ifadesi de bu bağlamda hatırlanabilir.

v. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “fitne”ye Müslümanların Mescid-i Harâm’dan menedilmeleri manası da verilebilir.(32) Düşmanları Haram Aylar’da öldürmek onların Mescid-i Harâm’dan engellenmelerinden çok daha kötü bir durum olduğu bu şekilde ifade edilmiş olabilir. İnsanların ibadetlerden engellenmesi onları öldürmekten daha ağır ve sonuçları çok daha kötü bir fiil olarak görülmelidir. Bazı müfessirlerimizin âyetteki “fitne” kelimesine “şirk” anlamı vermelerinin sebebi bu olsa gerektir.(33)

c) وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتّٰى يُقَاتِلُوكُمْ ف۪يهِ فَاِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ “Mescid-i Haram’da onlar sizinle savaşıncaya kadar siz de onlarla savaşmayın! Onlar size karşı savaş açarlarsa siz de onları öldürün!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde savaşın da bir ahlakının bulunması gerektiğini ortaya koymakta ve bazı saygın yerlerde ve zamanlarda savaşın terkedilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu çerçevede Mescid-i Harâm’da savaşılmaması gerektiğini beyan ederek bu saygınlığa bir örnek vermektedir. Müşrikler Mescid-i Harâm’da savaş yapmadıkları sürece Müslümanların da onlarla savaşmamaları emredilmekte, şayet kendileri böyle bir sınır tecavüzü yapar da Mescid-i Harâm’da savaşırlarsa kendilerine karşılık verilmesi gerektiği ifade edilmektedir.

Burada gözden kaçırılmaması gereken en önemli noktalardan birisi Bakara 2/190. âyetten itibaren dile getirilen konularda sürekli olarak bir savunma savaşına dikkat çekilmesidir. Onlar savaşmadıkça savaşılmaması, onlar saldırmadıkça kendilerine saldırda bulunulmaması gerektiği, çünkü Yüce Allah’ın saldırganları sevmediği beyan edilmektedir. Düşmanın düşmanlık planları yaptığı yerlerde onlara bu fırsatı vermemeye çalışmak, yani bir manada fitne ortamı haline getirilen yerlerdeki faaliyetlere engel olmak elbette herkesin hakkıdır; ancak fiili bir savaşın yapılması için karşı tarafın savaş açmış olması gerekir ki sonrasında savunma hakkının kullanılmasında herhangi bir sakınca kalmasın. Bazı müfessirlerimiz bu cümlenin Tevbe 9/5 ile neshedildiğini söylese de(34) burada neshi gerektirecek herhangi bir çelişki, anlam zıtlığı söz konusu değildir.

d) كَذٰلِكَ جَزَآءُ الْكَافِر۪ينَ “İşte kâfirlerin cezası böyledir.” Yüce Allah âyetin sonunda kâfirlikte ısrar edenlere uygulanacak karşılığın bu olduğunu beyan ederek, saldırganlıklarının kaşılıksız bırakılmayacağını kendilerine bildirmek istemektedir. Saldıran kişi kendisine de saldırılacağını bilirse büyük oranda saldırıdan vazgeçer; ancak her şeye rağmen düşmanlıkta ve saldırganlıkta kararlı ve ısrarcı olursa bunun bir faturasının bulunduğu unutulmamalıdır.

2. فَاِنِ انْتَهَوْا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Onlar (savaştan ve inkârdan) vazgeçerlerse, şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah düşmanlarla iletişim noktasında son derece önemli bir başka noktaya daha temas etmekte ve eğer savaştan vazgeçerlerse, bir anlamda zulüm demek olan şirki ve küfürde ısrarı terkederlerse onları da bağışlayabileceğini, çünkü merhamet sahibi olduğunu beyan etmektedir. Bu konuda Enfâl 8/38’de de benzer bir mesaj yer almakta, eğer şirk ve küfürden vazgeçip tevbe ederlerse daha önce yapıp ettiklerinin bağışlanacağı müjdelenmektedir.

Buradan anlaşılıyor ki savaş ortamları bile aslında muhatabı kazanma görevimizin devam ettiği alanlardır. Mümtehine 60/7’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah müslümanlarla aralarında düşmanlık bulunanların kalbine bir sevgi koyabileceğini, buna gücünün yeteceğini, nihayetinde bağışlayıcı ve merhamet sahibi olduğunu ifade etmektedir. Müslümanın cihadı insan eksiltme değil, Kur’ân’ı anlatarak insan kazanma çabası olmalıdır.

ııı. Baskının Kaldırılması Mücadelesi

وَقَاتِلُوهُمْ حَتّٰى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدّ۪ينُ لِلّٰهِ فَاِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ اِلَّا عَلَى الظَّالِم۪ينَ “Fitne (zulüm ve işkence) kalmayıncaya ve kulluk da yalnızca Allah için oluncaya kadar onlarla (saldıranlarla) savaşın! Vazgeçerlerse zalimlerden başkasına düşmanlık yoktur.”

Âyettekiوَقَاتِلُوهُمْ ve kâtilûhum emri “ve onlarla savaşın”; حَتّٰى لَا تَكُونَ hattâ lâ tekûne ifadesi “olmayıncaya, kalmayıncaya kadar”; فِتْنَةٌ fitnetün kelimesi “baskı ve zulüm”; وَيَكُونَ ve yekûne fiili “ve oluncaya kadar”; الدّ۪ينُ ed-dînu kelimesi “kulluk, din”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için”; فَاِنِ انْتَهَوْا fe in intehev cümlesi “eğer vazgeçerlerse”;فَلَا عُدْوَانَ fe lâ ‘udvâne ifadesi “hiçbir düşmanlık yoktur”; اِلَّا عَلَى الظَّالِم۪ينَ illâ ‘ale’z-zâlimîne istisnası ise “zalimlerden, haksızlık edenlerden başkasına” demektir.

Burada savaşın yapılabilmesinin bir gerekçesi ve kimlere düşmanlık beslenebileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَقَاتِلُوهُمْ حَتّٰى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدّ۪ينُ لِلّٰهِ “Fitne (zulüm ve işkence) kalmayıncaya ve kulluk da yalnızca Allah için oluncaya kadar onlarla (saldıranlarla) savaşın!” Bir benzeri Enfâl 8/39’da da geçen bu âyette Yüce Allah Müslümanların öteki ile ilişkisini düzenleme bağlamında bir başka hususa değinmekte, “fitne kalmayıncaya” ve “din Allah’ın oluncaya” kadar onlarla savaşılması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Burada dikkat çeken en önemli nokta, âyette kimlerle savaşılacağının unutulmamasıdır. Çünki eğer âyette geçen هُمْ hum “onlar” zamirinin kimleri karşıladığı bilinmez ve görülmezse, bu defa durduğu yerde duran, kimseyle savaşmamış, hiç kimseyi yerinden yurdundan etmemiş kişilerle de savaşılması gerektiği sanılabilir. Oysa burada âyet bir bağlam içerisinde zikredilmekte ve müslümanlarla savaşan, savaş ortamında bulunan, onları yurtlarından çıkaran, Mescid-i Harâm’da bile kendileriyle savaşan, dahası küfür ve şirkten vazgeçmeyip bunlarda ve düşmanlıkta kararlı ve ısrarcı olan söz konusu kişilerle savaşılması gerektiği hükmü tekrarlanmaktadır.

a) حَتّٰى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ “Fitne olmayıncaya kadar.” Âyette geçen فِتْنَة fitneh kelimesi bağlam gereği “baskı, zulüm, işkence” gibi anlamlar içermekte ve müşriklerin müslümanlara inanç ve ibadet baskısı uyguladıkları eylemelerini ifade etmektedir. Ebû Müslim el-Isfehânî’nin de dediği gibi, buradaki fitneh kelimesi Müslümanlara karşı işlenen “suç” manasına gelmektedir.(35) İşte bu kişilerle savaşılmalı ki ortada baskı, zulüm olmasın; din de yani insanları yargılama yetkisi sadece Yüce Allah’ın olsun. Eğer böyle davranılmazsa yani baskı ve zulüm manasını da içeren fitnenin savaştan daha kötü bir şey olduğu görülmezse sonuç buralara evrilmektedir. Âyetin sonunda yer alan الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne “zalimler” kelimesi de buradaki fitnenin zulme dönüştürülen baskı olduğunun açık delilidir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette baskı ve zulüm yapan ve müslümanlara saldıran inkârcılarla savaşılması gerektiğini beyan etmekte, böylece fitnenin oluşmamasını ve din denen sorumlulukların yerine getirilmesinin önünde engeller bırakılmamasını öngörmektedir. Bu işlem insanları zorla müslüman yapmak demek değildir. Çünkü Bakara 2/256’da “dinde zorlamanın olmayacağı” hükme bağlanmıştır. Bu gerçeği iptal edebilecek herhangi bir âyetin Kur’ân’da bulunması “Kur’ân’da çelişki bulunmadığının” beyan edildiği Nisâ’ 4/82’deki ifadeye aykırılık teşkil edeceği için böyle bir yorum kesinlikle doğru kabul edilemez.

b) وَيَكُونَ الدّ۪ينُ لِلّٰهِ “Din Allah için oluncaya (kadar).” Buradaki الدّ۪ين ed-dîn kelimesinin “borç, hesap” gibi anlamları nedeniyle, âyetteki mesaj din adına hesabın sadece ve sadece Yüce Allah’a verilmesi manasına gelmektedir. Bu ifade insanlar Allah’a iman edip sadece O’na ibadet etmeleri halinde kendilerine başka hiçbir insanın ceza veremeyeceğine inanması demektir. Bu cümle “herkes Allah’a kulluk etsin” manasında bir zorlama içermemekte, Allah’a kulluk etmek isteyenlerin önüne engeller çıkartılmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Aksi takdirde Kehf 18/29, Teğâbun 64/2 ve İnsân 76/3 gibi âyetlerde verilen bilgiler ve din özgürlüğü içerikli diğer pek çok âyetle bu cümle arasında anlam çelişkisi kaçınılmaz olacaktır. Dahası En‘âm 6/35, 149, Yûnus 10/99 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajla da bir uyumsuzluk meydana gelecektir. Bu konuda daha önce yorumladığımız Bakara 2/190-191. âyetlerde verilen bilgilerin de gözönünde bulundurulması gerekmekte, dolayısıyla Kur’ân’ın “öteki” ile ilişki noktasında ne kadar dengeli bir duruş sergilenmesini emrettiği görülmektedir.

c) Bütün bu ifadelerden sonra âyette dikkat çekilmek istenen asıl mesajın şu olduğunu söyleyebiliriz: İnsanlar inançlarından dolayı sadece Yüce Allah’a hesap vereceklerini bilmeli, bu doğrultuda dinlerini özgürce yaşayabilmelerinin karşısındaki engeller mutlaka kaldırılmalıdır. Bunu engelleyecek her bir faaliyet bir anlamda fitne olacağı için fitnenin kaldırılması ve din özgürlüğünün sağlanması gerektiği âyetin temel mesajıdır. Hacc 22/40’ta da beyan edildiği gibi, insanlar başka değil, sadece “Rabbimiz Allah’tır” dedikleri için yerlerinden ve yurtlarından çıkarılmışlardı. İşte böyle bir korku ve baskı ortamının kalmaması için yani Yüce Allah’a iman ve ibadet edilmesi halinde başkalarından gelebilecek herhangi bir ceza korkusu kalmayıncaya kadar inanca ve ibadete baskı uygulayanlara karşı savaşılması gerektiği âyetin vermek istediği en önemli mesaj olsa gerektir.

2. فَاِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ اِلَّا عَلَى الظَّالِم۪ينَ “Vazgeçerlerse zalimlerden başkasına düşmanlık yoktur.” Yüce Allah fitnenin olmaması veya kalmaması ile dinin yani hesap verilecek makamın sadece kendi katı olduğu gerçeğinin bilinmesi ve bu imkânın sağlanması için baskıcı zalimlerle savaşılması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu cümlede söz konusu baskıcıların bundan vazgeçmeleri durumunda artık baskıcı zalimlerden başkasına düşmanlık beslenmemesi gerektiğini de hükme bağlamaktadır. Âyetteki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının kullanımı nefyü istisna içerikli bir hasr/kasr tekniğidir ve cümleye “vurgu” manası katmaktadır. Buna göre, zalimlik yapan, baskı ve zulümden beslenen, sürekli bununla anılan kişilerden başkasına, sırf iman etmedikleri için düşmanlık beslenmemesi gerektiği ifade edilmek istenmektedir.

b) Haram Aylar ve Tedbirlerin Alınması Gerekliliği

Yüce Allah, sûrenin 194-195. âyetlerinde Haram aylar konusuna değinmekte, bu ayların karşılıklı hukuk oluşturması gerektiğini, hürmetlerin yani dokunulmazlıkların karşılıklı olduğunu bildirmekte, kim saldırırsa ona misillemede bulunulması gerektiğini, Allah’a karşı duyarlı olunmasını ve Allah’ın müttakîlerle beraber olduğunu beyan etmekte, konuyu şu ifadelerle özetlemektedir: “Allah yolunda infak edin! (Bunu yapmayarak) kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın! Her türlü iyilik yapın (güzel davranın)! Muhakkak ki Allah muhsinleri (işini düzgün yapanları) sever.”

ı. Dokunulmazlıkların Karşılıklı Oluşu

اَلشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدٰى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدٰى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّق۪ينَ “Haram ay(lar) haram ay(lar)a karşılıktır. Dokunulmazlıklar da karşılıklıdır. Kim size saldırırsa siz de onun size saldırması gibi (ona misilleme olacak kadar) saldırın! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Bilin ki Allah muttakîlerle (duyarlı olanlarla) beraberdir.”

Âyetteki اَلشَّهْرُ الْحَرَامُ eş-şehru’l-harâmu tamlaması “haram ay(lar)”; بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ bi’ş-şehri’l-harâmi tamlaması “haram ay(lar)a karşılıktır”; وَالْحُرُمَاتُ ve’l-hurumâtü kelimesi “dokunulmazlıklar”; قِصَاص kısâsun sözcüğü “karşılıklı(dır)”; فَمَنِ اعْتَدٰى fe men i‘tedâ ifadesi “her kim saldırırsa”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فَاعْتَدُوا fa‘tedû emri “siz de saldırın”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, on(lar)a”; بِمِثْلِ مَا اعْتَدٰى bi misli me‘tedâ tamlaması “saldırdıklarının misli kadar”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَاتَّقُوا vettekû emri “karşı muttaki, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَعَ الْمُتَّق۪ينَ me‘a’l-muttakîne ifadesi ise “takvâ sahipleriyle birliktedir” demektir.

Burada hangi saygınlık zamanlarının itibara konu olduğu ve buna saygı duymayanların ise yaptıklarının misliyle karşılanacakları prensibi gündeme getirilmektedir.

1.اَلشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ “Haram ay(lar) haram ay(lar)a karşılıktır. Dokunulmazlıklar da karşılıklıdır.” Yüce Allah haram aylara saygının ve saldırmazlığın karşılıklı olması gerektiğini beyan etmektedir.

a) Bu âyet hakkında bazı noktalara değinmekte yarar görmekteyiz. Öncelikle âyetin iniş sebebi olarak Râzî şunları ifade etmektedir:

ı. “İbn Abbâs, Mücâhid ve Dahhâk’tan rivayet edildiğine göre, Hz. Peygam­ber, Hudeybiye senesinde umre yapmak için Medine’den hareket et­mişti. Bu olay hicretin altıncı senesinin Zilkade ayında meydana gelmişti. Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’i umre yapmaktan alıkoymuşlar ve daha sonra onunla ‘şimdilik geri dönüp bu umreyi gelecek yıl yapması ve umre yapması için onlarn Mekke’yi üç gün boşaltmaları üzerine’ anlaşmışlardı. Bunun üzerine, Hz. Peygamber ertesi sene hicretin yedinci yılı Zi’l-Ka‘de ayında tekrar gelip Mek­ke’ye girmiş ve umresini yapmıştı. İşte Yüce Allah bunun üzerine bu ayeti indirmiştir. Buna göre, ayet, ‘Sen haram ayda Harem-i Şerif’e girdin. Mekkeliler geçen sene bu ayda sana engel olmuşlardı. Bu ay geçen seneki o aya denktir’ manasındadır.”

ıı. “Hasan el-Basrî’den rivayet edildiğine göre, kâfirler, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i haram aylarda savaşmaktan nehyettiğini duymuşlar­dı. Bundan dolayı, Hz. Peygamber’in kendileri ile bu aylarda savaşamayacağını zannederek, onunla savaşmak istediler. İşte bu durum şu âyette belirtilen husustur: ‘Sana haram aylarda savaşmanın (hükmünü) soruyorlar. De ki: Onlarda savaş­mak büyük (günahtır). Fakat Allah yolundan alıkoymak, Allah’ı inkâr etmek ve Mescid-i Harâm'dan menetmek (daha büyük günahtır).’(36) Bundan dolayı, Yüce Allah, bu olaydaki hük­münü açıklamak üzere bu ayeti indirerek, ‘Haram ay, haram aya karşılıktır’ buyurmuştur. Yani, ‘Müşriklerden kim sizin kanınızı haram aylarda helâl sayarsa, siz de o aylarda onun kanını helâl sayın’ demektir.”

ııı. “Kelâmcılardan bir grup şu izahı yapmışlardır: Haram aylarda Al­lah sizi, kendisini inkârdan menetmezken nasıl olur da bizi sizinle savaşmak­tan meneder. Bu nedenle, bizim haram ayları ihlâl etmemiz sizin ihlâl edişinize denktir.”(37)

b) اَلشَّهْرُ الْحَرَامُ eş-şehru’l-harâmu “Haram Ay(lar)” ifadesi her türlü savaş ve saldırının yasak olduğu, bir anlamda barış ve sükünün hüküm sürmesi gereken aylar demektir. Bunlar birinci ay olan Muharrem, yedinci ay olan Receb, onbirinci ay olan Zilka‘de ve onikinci ay olan Zilhicce ismindeki dört aydır.

c) Âyette zikredilen الْحُرُمَات el-hurumât kelimesi ise saldırmazlık, her türlü saldırının yasaklanması veya yasaklanan şeyler, saygı duyulması gereken hususlar gibi anlamlar içermektedir. Bu bağlamda âyette saldırmazlık zamanlarının kast edildiğini söylemekle yetinelim. Ayetteki قِصَاص kısâs keli­mesi ise “karşılık, eşitlik, denklik” demektir.

Yüce Allah hem “Haram Aylar”da hem de saygınlık gerektiren şeylerde usulün karşılıklılık esasına göre olduğunu beyan etmekte, bu anlamda herkesin bunlara itibar etmesini, saygı göstermesi gerektiğini belirtmektedir. Bu cümlenin peşinden gelen beyana göre, savaşta saldırganlık yapılmamasına dolaylı olarak bir kez daha değinilmek istenmektedir. Haddini aşanlara haddi bildirilir; sınır tanımayanlara sınırlar öğretilir; âyette dikkat çekilen nokta budur. İslam’da yer alan “zarar vermek de yoktur; zarara uğramak da yoktur”(38) esası bu konudaki bütün âyetlerde verilmek istenen mesajı özetlemektedir diyebiliriz.

2.فَمَنِ اعْتَدٰى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدٰى عَلَيْكُمْ “Kim size saldırırsa siz de onun size saldırması gibi (ona misilleme olacak kadar) saldırın!” Bu ifade Nahl 16/126 ve Hacc 22/60’ta verilen bilgilerle uyumlu bir mesaj içermektedir. Yüce Allah bu cümlesinde Müslümanların gündeminden saldırıyı ve saldırganlığı kaldırmak istemekte, kâfirlerden ve müşriklerden her kim Haram Aylar’da herhangi bir saldırıda bulunursa, bunun karşılıksız bırakılmaması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Çünkü Haram Aylar’da savaşın büyük bir günah olduğu Bakara 2/217’de dile getirilmektedir. Ancak fırsat ele geçirildi diye haddi aşmamak gerektiği de belirtilmekte, çünkü en çok yapılan saldırı kadar, onun misliyle buna cevap verilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

3. وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّق۪ينَ “Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun! Bilin ki Allah, muttakilerle (duyarlı olanlarla) beraberdir.” Yüce Allah savaş hukuku noktasında da Müslümanların nelere dikkat etmeleri gerektiğini beyan ederek, verdiği hükümlere itibar etmeleri gerektiğini ifade bağlamında kendilerini takvâ’ya çağırmakta, muttaki olmalarını istemektedir. Bunu daha da pekiştirmek için muttakilerle, yani koyduğu hükümlere itibar edenlerle, sorumlu ve duyarlı davrananlarla beraber olduğunu, onları sevip desteklediğini hatırlatmaktadır.

ıı. İnfakın Gerekliliği

وَاَنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَا تُلْقُوا بِاَيْد۪يكُمْ اِلَى التَّهْلُكَةِ وَاَحْسِنُوا اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Allah yolunda infak edin (verin)! (Bunu yapmayarak) kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın! (Her türlü) iyiliği yapın! Şüphesiz ki Allah iyilik yapanları sever.”

Âyettekiوَاَنْفِقُوا ve enfikû emri “ve infak edin, verin”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”;وَلَا تُلْقُوا ve lâ tulkû emri “ve atmayın”; بِاَيْد۪يكُمْ bi eydîküm ifadesi “sizin ellerinizle”; اِلَى التَّهْلُكَةِ ile’t-tehlüketi ifadesi “teklikeye”;وَاَحْسِنُوا ve ahsinû emri “ve iyilik yapın”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbü fiili “sever”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi ise “iyilik yapanları, işini düzgün yapanları” demektir.

Burada Allah yolunda fedakârlık yapılması gerektiği, aksi davranışların tehlikeler oluşturacağı, iyilik yapılması gerektiği ve bu kişileri Yüce Allah’ın sevdiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْفِقُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَا تُلْقُوا بِاَيْد۪يكُمْ اِلَى التَّهْلُكَةِ “Allah yolunda infak edin (verin)! (Bunu yapmayarak) kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın!” Yüce Allah Bakara 2/190. âyetten itibaren ele aldığı savaş konusunda çok daha önemli bir başka konuya temas etmekte ve savaşın başarıyla sonuçlanabilmesi için fedakârlık yapılması gerektiğine, aksi takdirde kişilerin kendilerini kendi elleriyle tehlikeye atmış olacaklarını haber vermektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu çerçevede bazı bilgileri aktarmakta yarar görmekteyiz.

ı. “Rivayet olunduğuna göre, Yüce Allah’ın, ‘Haram ay haram aya karşılıktır; haramlar da karşılıklıdır’ ayeti nazil olunca, hazır olanlardan biri, ‘Ya Rasûlallah, Allah’a yemin ederim ki bizim azığımız yok. Hiçbir zen­gin de bize yardım etmiyor’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber, müslümanlara, ‘Allah yolunda infâk etmelerini, tasaddukta bulunmalarını ve Allah yolunda taşınan yarım bir hurma ile de olsa sadakadan el çekmemelerini’ emretmişti. Ardından Müslümanlar herşeylerini vermişlerdi. İşte bu âyet de Hz. Peygamber’i onaylayacak içerikte indirilmiştir.”

ıı. “Bir başka rivayete göre, muhacirlerden birisi, düşman saflarına hücum etmişti. Bunun üzerine insanlar onun arkasından, ‘Kendi kendini tehlikeye attı!’ diye gürültü koparmışlardı. Bunun üzerine Ebû Eyyûb el-Ensarî ‘Biz bu âyetten haberdarız; bu ayet sadece bizim hakkımızda nazil olmuştur. Biz Al­lah’ın Rasûlü’yle beraber bulunduk; ona yardım ettik ve onunla birlikte sa­vaş meydanlarında olduk. İslâm kuvvet bulup taraftarları çoğalınca ailelerimize ve mallarımızın yanına döndük, kendi rahatımıza koyulduk.’ Böylece esas tehlike, kişinin ailesi ve malı yanında bulunarak cihadı terketmesiyle meydana gelmiş olur.”

ııı. “İmâm Şafiî’nin rivayet ettiğine göre, Hz. Peygamber, cen­netten bahsetmişti. Bunun üzerine ensardan birisi, ‘Bana bildirir misin ya Rasûlallan, eğer ben sabrederek ve sevabını da Allah’tan umarak öldürülürsem?’ demiş, bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Sana cennet vardır!’ buyurmuştu. Bu­nun üzerine adam düşman birliklerinin içine dalmıştı. Böylece düşmanlar bu kimseyi, Allah’ın Rasûlü’nün gözü önünde öldürmüşlerdi.”

ıv. “Yine Hz. Peygamber cennetten bahsederken Ensar’dan birisi, üzerinde bulunan zırhını yere atmış, daha sonra da düşmanın safları arasına dalmıştı. Bunun üzerine düşman­ları onu öldürmüşlerdi.”

v. “Rivayet edildiğine göre, ensardan birisi Muâviyeoğullarından ay­rılmıştı. Derken öldürülen arkadaşlarının üzerinde bir kuşun dolaştığını görmüştü. Hemen kendisiyle birlikte bulunan bazı kimselere, ‘Düşmanın üzerine atılacağım. Onlar beni öldürecekler, ama ben de arkadaşlarımın öldürüldüğü savaş meydanından geri kalmayacağım’ demiş, dediğini de yapmıştı. Bunun üze­rine, geride kalanlar bunu Hz. Peygamber’e anlatınca o da o kimse hak­kında güzel şeyler söylemişti.”(39)

b) Yüce Allah müminlere hitap ederek dünya hayatında kendi huzurlarını temin için gerektiğinde savaşılacağını haber vermekte ve bunun için de Allah yolunda cihadı hakkıyla yapabilmek için infakın şart olduğunu bildirmek istemektedir. “Allah yolu” ifadesi Yüce Allah için yapılan her bir fedakârlığı kapsamaktadır. İşte bu uğurda yapılacak harcamalar infak kavramına dâhil edilmektedir. Buna karşılık, yalnız mal kazanmak sevdasına düşüp de istirahate çekilmek insanları esirliğin kaplamasına sebep olacak ve kendilerini mahkûmluk gibi büyük tehlikelere düşürebilecektir. Bu korkunç tehlikenin önüne geçebilmenin yolu öncelikle Allah yolunda infaktan, sonrasında ise gerekiyorsa yine sadece O’nun yolunda cihaddan, savunma savaşından geçmektedir.

c) Bu âyeti bağlama uygun olarak okuduğumuzda, mesajın bu şekilde savaşla ve savaş harcamalarına katkıda bulunmakla ilgili olduğunu söylemek durumundayız. Ancak âyeti müstakil olarak anlamamız da mümkündür. Esasında “sebebin özel olması mesajın genel olmasına engel değildir.” Bu nedenle âyetteki infakı sadece savaş gereklerine yönelik anlamaktansa, her türlü sadaka ve tasadduk manasına da alabiliriz. Kişi her ne için harcamada bulunursa onun getirisine veya sonucuna katlanacaktır. Allah yolunda yapılan en küçük bir harcama dahi infak adını almakta ve mahşerde değerlendirmeye katkısı olacağı kabul edilmektedir. Buna karşılık, yanlış yerlere yapılan her türlü harcama ise israf kabul edilmekte ve yapanının başına dert olarak hesaba konu edileceği haber verilmektedir. Bu nedenle âyette dikkat çekilen husus, ihitiyaç duyulan yerlere harcamada bulunmak ve bu uğurda fedakârlık yapmaktan kaçınmamaktır.

2. وَاَحْسِنُوا اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُحْسِن۪ينَ “Her türlü iyiliği yapın! Şüphesiz ki Allah, güzel davrananları sever.” Yüce Allah kendisi uğrunda infakın gerekli olduğunu, bunun yapılmaması durumunda kişilerin kendilerini tehlikeye atmış olacaklarını beyan ettikten sonra, bu defa yine müslümanların ihsan sahibi olmalarını emretmektedir. Buna göre, âyette geçen ıhsân kavramı “bir işi düzgün yapmak” manasına gelmektedir. Hadiste de belirtildiği gibi “ıhsân, Yüce Allah’ı görüyormuş gibi kulluk etmek”tir.(40) Buradan hareketle, gerek infakın yapılış biçimiyle ilgili, gerekse diğer faaliyetlerde olsun, yapılması istenen şeyi düzgün bir şekilde yapmak kişiye Yüce Allah’ın sevgisini kazandıracaktır.

Kur’ân’da bazı âyetlerde verilen bilgilere göre, kötülükleri iyiliklerle karşılamak çok önemli bir müminlik göstergesidir. Buna göre Ra‘d 13/22’de “kötülükleri iyilikle karşılamak ‘Adn cennetlerine girebilmenin vesilesi” olarak sunulmaktadır. Mü’minûn 23/96’ya göre de “kötülükleri iyilikle karşılamak ilahi bir ilke şeklinde müminlere görev olarak yüklenmiştir.” Dahası, Fussılet 41/34’te yer alan bir beyana göre de “iyilikle kötülük bir olmaz. Kötülük eğer iyilikle karşılanırsa aralarında düşmanlık bulunanların sanki sıcak bir dost gibi olacakları” müjdelenmektedir. Çünkü “iyiliklere iyilikle karşılık vermek her yiğidin kârıdır. Kötlülüklere iyilikle karşılık vermek ise mert yiğidin kârıdır ve Müslüman da mert insandır.”

Dipnotlar

• 1 - Tevbe 9/5.
  • Tevbe 9/5
• 2 - Semerkandî, age., I, 127-128; Taberî, age., II, 189-190; Zemahşerî, age., I, 233, Râzî, age., V, 127-128.
• 3 - Buhârî, Cihâd, 15; Müslim, İmâra, 149-151.
• 4 - Taberî, age., XVII, 173; Zemahşerî, age., III, 156.
• 5 - Taberî, age., II, 190; Zemahşerî, age., I, 233. 6 - Semerkandî, age., I, 128.
• 7 - Taberî, age., II, 189; Zemahşerî, age., I, 233.
• 8 - Bakara 2/191; Âl-i İmrân 3/112; Nisâ’ 4/91; Enfâl 8/57; Ahzâb 33/61; Mümtehıne 60/2. 9 - Semerkandî, age., I, 128; Zemahşerî, age., I, 233. 10 - Râzî, age., V, 130.
  • Bakara 2/191 Âl-i İmrân 3/112 Nisâ 4/91 Enfâl 8/57 Ahzâb 33/61 Mümtehine 60/2
• 11 - “Azap etmek, azap” anlamında kullanımlar için bk. Enfâl 8/25; ‘Ankebût 29/10; Zâriyât 51/14; Burûc 85/10. 12 - “İmtihan, imtihan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/102; En‘âm 6/53; Enfâl 8/28; A‘râf 7/155; Tevbe 9/49, 126; Nahl 16/110; Tâhâ 20/40, 85, 90, 131; Enbiyâ’ 21/35; Furkân 25/20; Neml 27/47; ‘Ankebût 29/2, 3; Sâd 38/24, 34; Dühân 44/17; Teğâbun 64/15; Cinn 72/17. 13 - “Baskı, zulüm” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/191, 193, 217; Nisâ’ 4/91; Enfâl 8/39; ‘Ankebût 29/10; Ahzâb 33/14. 14 - “Saptırmak, küfür, nifak” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/101; Mâide 5/41; A‘râf 7/27; Yûnus 10/83; Sâffât 37/162; Hadîd 57/14. 15 - Âl-i ‘Imrân 3/7. 16 - “Uzaklaştırmak” anlamında kullanımlar için bk. Mâide 5/49; İsrâ’ 17/73. 17 - En‘âm 6/23. 18 - Nisâ’ 4/101. 19 - Kalem 68/5-6. 20 - Tevbe 9/49. 21 - A‘râf 7/27. 22 - Hacc 22/53. 23 - Hadîd 57/14. 24 - Hacc 22/11. 25 - “Rezillik” anlamında kullanımlar için bk. Yûnus 10/85; Mümtehıne 60/5. 26 - Mustafa Çağrıcı, “Fitne md.”, DİA, İstanbul, 1996, XIII, 156. bu kelimenin manaları ve kullanım örnekleri için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, f-t-n maddesi.
  • Enfâl 8/25 ‘Ankebût 29/10 Zâriyât 51/14 Burûc 85/10 Bakara 2/102 En‘âm 6/53 Enfâl 8/28 A‘râf 7/155 Tevbe 9/49 Tevbe 9/126 Nahl 16/110 Tâhâ 20/40 Tâhâ 20/85 Tâhâ 20/90 Tâhâ 20/131 Enbiyâ 21/35 Furkân 25/20 Neml 27/47 ‘Ankebût 29/2 ‘Ankebût 29/3 Sâd 38/24 Sâd 38/34 Duhân 44/17 Teğâbun 64/15 Cinn 72/17 Bakara 2/191 Bakara 2/193 Bakara 2/217 Nisâ 4/91 Enfâl 8/39 ‘Ankebût 29/10 Ahzâb 33/14 Nisâ 4/101 Mâide 5/41 A‘râf 7/27 Yûnus 10/83 Sâffât 37/162 Hadîd 57/14 Âl-i İmrân 3/7 Mâide 5/49 İsrâ 17/73 En‘âm 6/23 Nisâ 4/101 Kalem 68/6 Tevbe 9/49 A‘râf 7/27 Hacc 22/53 Hadîd 57/14 Hacc 22/11 Yûnus 10/85 Mümtehine 60/5
• 27 - Râzî, age., V, 130. 28 - Enfâl 8/28; Teğâbun 64/15. 29 - Taberî, age., XXVIII, 126; Zemahşerî, age., IV, 538. 30 - Benzer değerlendirmeler için bk. İslâmoğlu, age., s. 314’te 4. not. 31 - Zemahşerî, age., I, 234.
  • Enfâl 8/28 Teğâbun 64/15
• 32 - Zemahşerî, age., I, 234. 33 - Semerkandî, age., I, 128; Taberî, age., II, 191-192.
• 34 - Taberî, age., II, 192-193.
• 35 - Râzî, age., V, 132.
• 36 - Bakara 2/217.
  • Bakara 2/217
• 37 - Râzî, age., V, 134. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Taberî, age., II, 196-199.
• 38 - İbn Mâce, Ahkâm, 17; İmâm Mâlik, Muvatta’, Akdıye, 31; Ahmed b. Hanbel, V, 327.
• 39 - Semerkandî, age., I, 129; Taberî, age., II, 204-205; Zemahşerî, age., I, 235; Râzî, age., V, 137.
• 40 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân; İmân, 37; Müslim, İman, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, İman, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9.