Hacc Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını 27. âyette yer alan ve “hac” anlamındaki الْحَجّ el-hacc kelimesinden alan Hacc sûresi, inişe göre 91, resmî sıralamada ise 22. sûredir.

Bu sûrenin iniş sırası itibariyle 103. sûre olduğu, bir kısım âyetinin Mekke’de, bir kısmının Medine’de indirildiği, hatta ilk grup âyetlerinin Mekke’de indirilmiş olması nedeniyle sûrenin 88. sırada indirildiği ve Mekkî olduğu da ifade edilmektedir. Özellikle hacla ilgili âyetler, kurban ibadeti, cihada, yani savunma savaşına izin verilmesi, işlenen suçlara karşılık nasıl cezalar verileceği, zekata değinilmesi gibi konular sûrenin çoğu âyetinin Medine’de indirildiğinin delili olarak kabul edilebilir. Bu konularda tartışmalara girmeme adına mesajı anlamaya çalışmanın çok daha önemli olduğu kanaatindeyiz.

Hacc sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Enbiyâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci” (Enbiyâ’ 1, 40; Hacc 1-2, 7), “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Enbiyâ’ 51-90; Hacc 61, 65), “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Enbiyâ’ 30-33; Hacc 18, 61), “Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgiler” (Enbiyâ’ 51-73; Hacc 26-33), “namaz ve zekat ibadetlerinin evrensel anlamda bütün ümmetlerde bulunuşu” (Enbiyâ’ 73; Hacc 41) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hacc sûresi, Son Saat’in şiddetini bildiren âyetlerle başlamakta, devam eden âyetlerde insanın yaratılışıyla ilgili bilgilerin ardından mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekilmekte, inançta sınırda olanların durumu hakkında bilgi verilmekte, farklı isimlerde ve yaşantılarda olanlar arasında Yüce Allah’ın mahşerde hüküm vereceği bildirilmekte, kainattaki mahlukatın secde halinde bulunduğu beyan edilmekte, kötülerin akıbetinin cehennem, iyilerinkinin ise cennet olduğu bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, Mecsid-i Harâm’ın bazı özellikleri, Hz. İbrâhim’n hacca davetiyle ilgili çağrısı, şirkten uzak durmanın gerekliliği, kurban ibadetinin evrenselliği ve asıl maksadı gibi konular ele alınmaktadır. Ardından 39. âyetten itibaren kendilerine zulmedilen Müslümanların zalim saldırganlara karşı savaş edebilmeleriyle ilgili izin, Yüce Allah’ın dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceği müjdesi, önceki nesillerin inkarcılıkları ve feci akıbetleri, azabı acele isteyenlerin bu istekleri nedeniyle pişman olacakları ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, iman edenlerle inkar edenlerin akıbeti, peygamberlere düşmanlık edip vahye katıştırma yapmak isteyen şeytana karşı Yüce Allah’ın vahyini sahiplenmesi, kafirlerin ümitsiz bekleyişleri, iman edenlerin cennetle ödüllendirilecekleri, herhangi bir suça karşılık nasıl davranılması gerektiği, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, her ümmete ibadet esaslarının öğretildiği, mahşerde yargılamanın mutlaka gerçekleştirileceği, vahye karşı çıkmanın korkunç bir sonunun olacağı haber verilmektedir.

73. âyetten itibaren, bir sivrisinek örneği, Yüce Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiği, iman edenlerin kurtuluşa erebilmeleri için ruku, secde ve Allah’a kullukla yükümlü tutuldukları bildirilmekte, son âyette ise Allah yolunda gerçek mücadelenin yapılması gerektiği, Allah’a teslim olan bütün milletlere “müslüman” adının verildiği, mahşerde şahitlik kurumunun işletileceği, namaz ve zekat emriyle mevlamız olan Yüce Allah’a sımsıkı yapışmamız gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 73-78. âyetlerinde bir sinek örneği vermekte, putperestliğin son derece saçma bir inanç olduğunu, Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini, her şeyi bildiğini, iman edenlerin kulluğa devam etmeleri gerektiğini, cihadın gerekliliğini, Müslümanlığın evrensel bir isim olduğunu, risaletin şahitlikle eşdeğerliğini, Allah’ın gerçek dost ve yardımcı olduğunu ifade etmektedir.

a) Putperestliğin Çaresizliği

Yüce Allah, sûrenin 73-76. âyetlerinde inkarcı insanlara bir misal verildiğini, Allah’ın peşi sıra yalvardıklarının bunun için bir araya gelseler bile bir sineği dahi yaratamayacaklarını, sinek onlardan bir şey kapsa bile, bunu ondan kurtaramayacaklarını, isteyenin de, kendinden istenenin de aciz olduğunu bildirmektedir.

Ardından, putperest müşriklerin Yüce Allah’ın kadrini hakkıyla bilemedikleri, Allah’ın çok kuvvetli ve çok üstün olduğu ifade edilmekte, sonrasında şu evrensel ilâhî prensip hatırlatılmaktadır: “Allah meleklerden de elçiler seçer, insanlardan da. Muhakkak ki Allah (her şeyi) işitendir; (her şeyi) görendir. Onların önlerindekini de arkalarındakini de bilir. Bütün işler sadece ve sadece Allah’a döndürülecektir.”

ı. Sinek Örneği ve Yaşanan Çaresizlikler

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ اِنَّ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَاِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْـًٔا لَا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ “Ey insanlar! (Size) bir örnek verildi; (şimdi) onu dinleyin: Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız bunun için bir araya gelseler bir sivrisinek bile yaratamazlar. Sinek onlardan bir şey kapsa bile bunu ondan kurtaramazlar. İsteyen de aciz, kendinden istenen de!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyuhe’n-nâsü hitabı “ey insanlar”; ضُرِبَ duribe edilgen fiili “(örnek) verilmiştir, verilmektedir”; مَثَلٌ meselün kelimesi “misal”; فَاسْتَمِعُوا festemi‘û emri “kulak verin”; لَهُ lehû emri “ona”; اِنَّ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ innellezîne ted‘ûne ifadesi “muhakkak ki dua edenler, yalvaranlar”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra (başka varlıklara)”; لَنْ يَخْلُقُوا len yahlükû fiili “asla ve asla yaratamazlar”; ذُبَابًا zübâben kelimesi “herhangi bir sivrisinek”;وَلَوِ اجْتَمَعُوا ve lev icteme‘û ifadesi “bir araya gelselerdi, toplansalardı bile”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, onunla iligli”;وَاِنْ يَسْلُبْهُمُ ve in yeslübhum fiili “ve eğer onlardan kapıp götürse”; الذُّبَابُ ez-zübâbü kelimesi “o sivrisinek”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şey”; لَا يَسْتَنْقِذُوهُ lâ yastenkızûhu ifadesi “onu alamazlar”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; ضَعُفَ da‘ufe fiili “zayıf oldu, ne kadar da zayıftır”; الطَّالِب et-tâlibu kelimesi “isteyen de”; وَالْمَطْلُوبُ ve’l-matlûbu kelimesi ise “istenen de” demektir.

Burada Yüce Allah’ın putperstliği eleştirdiği son derece önemli bir misal gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ “Ey insanlar! (Size) bir örnek verildi; (şimdi) onu dinleyin!” Önceki âyetlerde müşriklerin haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği ve kendilerinin de hiçbir bilgilerinin olmadığı şeylere taptıkları ifade edildikten sonra, Yüce Allah başta inkarcılar ve müşrikler olmak üzere bütün nankörlere seslenmekte ve bir misal verilmekte olduğunu, onun dinlenilmesi gerektiğini ifade etmektedir.

Yüce Allah çeşitli konularda örnekler vererek, insanların düşünüp ibret almalarını istemektedir. Kur’ân’da darabe,(1) duribe,(2) darabnâ,(3) darabû,(4) yadribu(5) ve nadribu(6) fiilleri ile ıdrib(7) ve tadribû(8) emir kalıpları mesel, el-emsâl kelimeleriyle kullanınca buradaki maksat “misal/örnek vermek, darb-ı mesel yapmak”tır. Bunun istisnası Ra‘d 13/17 ve Zuhruf 43/58’de zikredilmektedir. Bu âyetlerde يَضْرِبُ yadribu fiili tek başına kullanılmakta ve “misal vermek” manasına gelmektedir.

Yüce Allah’ın misal getirme usulü gereği, burada da putperestlerin yalvarıp durdukları varlıkların ne kadar güçsüz olduklarını ortaya koymakta, tıpkı ‘Ankebût 29/41’de belirtildiği üzere, örümceğin yuvası evlerin en dayanıksızı olarak tanıtıldığı gibi putlar da putperestler de en güçsüz varlıklar olarak sunulmaktadır.

2.اِنَّ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ “Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız bunun için bir araya gelseler bir sivrisinek bile yaratamazlar.” Yüce Allah putların hepsi bir araya gelse de bir sivrisinek bile yaratamayacaklarını haber vermektedir. Buradan hareketle, hepsi bir araya geldiklerinde yapamayacakları şeyi tek tek hiçbir şekilde yapamayacakları kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Âyette verilen misalin amacı bağlamında Bakara 2/26’da şu bilgiler yer almaktadır: “Muhakkak ki Allah (hakkı açıklamak için) sivrisinek ve onun da ötesinde bir varlığı misal getirmekten çekinmez. İman etmişlere gelince, onlar böyle misallerin Rablerinden gelen hak ve gerçek olduğunu bilirler. Kâfir olanlara gelince ‘Allah böyle misal vermekle ne murat eder?’ derler. Allah onunla birçok kimseyi saptırır; birçoklarını da doğru yola yöneltir. (Allah) bununla (verdiği misallerle) ancak fâsıkları saptırır (çünkü bunlar birer imtihandır).”

Kur’ân’da yer alan bu türden örneklerin iman ve küfür noktasında tasdik ve yalanlama bağlamında belirleyici olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü bu misallerde verilen bilgilere inananların imanları artarken, inkar edenlerin de sapkınlığı artmaktadır. Benzer bir misal de Müddessir 74/31’de Sekar cehennemini koruyup işleten meleklerin sayısı olan “19” hakkında dile getirilmektedir. Yüce Allah’ın verdiği bilgiye muhatapların inanıp teslim olması gerekir; haşa Allah ile pazarlık müslümana yakışmaz.

3.وَاِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْـًٔا لَا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ “Sinek onlardan bir şey kapsa bile bunu ondan kurtaramazlar.” Yüce Allah putların acizliğini ortaya koymak üzere hepsi bir araya gelseler bile bir sinek yaratamayacaklarını dile getirdikten sonra, bundan çok daha kolayını ifade ederek, sineğin kendilerinden kapıp götürdüğü herhangi bir şeyi geri bile getiremeyeceklerini ifade etmektedir. Bu örneğin benzeri Kur’ân gibi bir metin meydana getirilmesi meydan okumasında da görülmektedir. Önce 60-70,(9) ardından on,(10) nihayetinde tek(11) sûrelik meydan okumalar hep zordan kolaya doğru bir geliş takip edildiğinin birer göstergesidir.

Sineğin putlardan kapıp götürdüğü şey, putlarda bulunan herhangi bir şeyden bir şeyler kapıp götürmesi olabilir.(12) Kapıp götürülen her ne olursa olsun, putlar hiçbir şekilde alınan şeyi sinekten kurtaramazlar. Burada verilmek istenen temel mesaj, putların ne kadar güçsüz olduğunu kendilerine yalvarmakta olan müşriklere kavratmaktır. Âyetin sonunda dikkat çekilen nokta da bundan başkası değildir.

4. ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ “İsteyen de aciz, kendinden istenen de!” Yüce Allah verdiği örnekte yer alan putların sinek yaratamaması ve yaratılmış olan sineğin kendilerinden herhangi bir şey kapması durumunda onu kurtaramamalarını beyan ettikten sonra, putlardan bir şeyler “isteyen”, onlara yalvarıp yakaran “putperest”lerin de kendilerinden bir şeyler “istenen putlar”ın da son derece zayıf olduğunu ifade etmektedir.(13) Bu haliyle hem müşriklerin, hem de aracı edindikleri putların zayıflığı vurgulanıyor demektir.

Bu arada “isteyen”den maksadın “putlar”, kendisinden bir şey “istenen”in ise “sinek” olması da muhtemeldir.(14) Sineğin kapıp götürdüğünü isteyen “putlar” da acizdir, kendisinden alınmak istenen “sinek” de acizdir. Buna göre, kendisinden bir şey istenen sinek acizdir; ilah sanılan putlar ise sinekten de acizdir.

Bu cümlenin başında yer alan fiil ضُعٍفَ du‘ıfe şeklinde edilgen kalıpta da okunmaktadır ki bu durumda maksat başka varlıklardan bir şeyler isteyenlerin de kendilerinden bir şeyler istenenlerin de Yüce Allah tarafından zayıf kılındığı ifade edilmiş demektir.(15)

ıı. Allah’ı Gereği Gibi Takdir Edememeleri

مَا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه۪ اِنَّ اللّٰهَ لَقَوِيٌّ عَز۪يزٌ “Onlar (inkârcılar), Allah’ı gerektiği gibi tanımadılar. Şüphesiz ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).”

Âyetteki مَا قَدَرُوا mâ kaderû fiili “takdir edemediler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; حَقَّ قَدْرِه۪ hakka kadrihî ifadesi “O’nun kadrine uygun olarak, layıkıyla”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;لَقَوِيٌّ lekaviyyun kelimesi “elbette kuvvetli(dir)”; عَز۪يز ‘azîzün sıfatı ise “üstün(dür)” demektir.

Burada müşriklerin yanlış Allah algısı ve Yüce Allah’a karşı gösterilmesi gereken tavrı göstermemeleri kınanarak gündeme getirilmektedir.

1.مَا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه۪ “Onlar (inkârcılar), Allah’ı gerektiği gibi tanımadılar.” Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: “Bazı Yahûdiler, yani Malik b. es-Sayf, Ka‘b b. el-Eşref, Ka‘b b. Esed ve benzerleri şöyle demişlerdi: ‘Allah, gökleri ve yeri yaratma işini bitirince onları yaratmadan ötürü yoruldu. Bundan dolayı sırtüstü yatıp, ayak ayak üstüne atıp istirahat etmişti.’ İşte bu söz üzerine, o yahûdileri yalanlamak için hem bu ayet, hem de ‘Bize, hiçbir yorgunluk isabet etmez’(16) âyeti nazil oldu.”(17)

مَا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه۪ “Onlar (putperest müşrikler) Allah’ın kadrini hakkıyla bilemediler” şeklindeki Bu ifade En‘âm 6/91 ve Zümer 39/67’de de geçmektedir. Yüce Allah’ı hakkıyla tanımamak, O’nu takdir edememek aslında O’nun isim ve sıfatları gereği nelere kadir olduğunu, kime kulluk edilmesi gerektiğini bilmemek, O’nu hakkıyla tanımamak(18) şeklinde anlaşılabilir. Müşrikler eğer bu gerçeğin farkında olsalardı, Yüce Allah ile birlikte hiçbir şekilde başka varlıklara tapınmayı emretmez, kendileri de bunu yapmazlardı.

Şirk koşanlar bu esnada Yüce Allah’a tevhid üzere inanmamış oldukları için azametini fark etmiyorlar demektir.(19) Yüce Allah Mekkeli müşriklerin de başka kabullere sahip diğer insanların da kendisini hakkıyla takdir edemediklerini bu şekilde dile getirmiş olmaktadır. İnkârcılar Yüce Allah’ı hakkıyla takdir etmedikleri için, müminlerin de böyle bir hataya düşmemelerı gerektiği burada dolaylı olarak mesajda var kabul edilmelidir.

Yüce Allah müşriklerin Allah’a inanmalarına rağmen layık olan saygıyı O’na göstermediklerini dile getirmektedir. Çünkü onlar son derece değersiz olan putları ilah kabül etmede O’na denk saymışlardı. Eğer Allah’a gerektiği gibi saygı gösterselerdi en küçük canlılardan olan bir sineği bile yaratamayacak olan putlara ilahlık yakıştırmazlardı. Demek ki, müşrikler Yüce Allah’ın gücünü ve kudretini hakkıyla değerlendirememişlerdi.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَقَوِيٌّ عَز۪يزٌ “Şüphesiz ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).” Yüce Allah’ın bu sıfatlarıya ilgili mesajlar çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(20) Yüce Allah hiçbir varlığın sahip olamayacağı düzeyde güçlü olduğunu, hiç kimsenin kendisine galip gelemeyeceği düzeyde de üstün olduğunu beyan etmektedir. Dolayısıyla ilah olduğu sanılan başka varlıkların kuvvetli, kudretli ve güçlü olmadıkları ifade edilmek istenerek, gerçek ilahlığın bu iki sıfata sahip olmayı da gerektirdiği ortaya konuluyor demektir. Cümlenin اِنَّ inne edatıyla başlayıp sonrasında getirilen lâm/le harfi anlamı pekiştiren bir katkı sunmaktadır.

ııı. Allah’ın Meleklerden ve İnsanlardan Elçi Seçimi

اَللّٰهُ يَصْطَف۪ي مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Allah meleklerden de elçiler seçer, insanlardan da. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir). (Allah) onların önlerindekini (yapacaklarını) da arkalarındakini (yaptıklarını) da bilir. Bütün işler, yalnızca Allah’a döndürülecektir.”

Buradaki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَصْطَف۪ي yastafî fiili “seçer, seçmektedir”; مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ mine’l-melâiketi ifadesi “meleklerden de”;رُسُلًا rusülen kelimesi “elçiler, resüller, peygamberler”; وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “ve insanlardan da (elçi seçer)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَم۪يع semî‘un sıfatı “işiten(dir)”; بَص۪ير basîrun sıfatı “gören(dir)”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ mâ beyne eydîhim ifadesi “onların önlerinde olan şeyleri”; وَمَا خَلْفَهُمْ ve mâ halfehum ifadesi “ve onların arkalarındaki şeyleri, yapıp ettikleri her şeyi”;وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a”; تُرْجَعُ turce‘u edilgen fiili “döndürülecek(tir)”; الْاُمُور el-umûru kelimesi ise “işler, ameller, bütün işler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın elçi görevlendirmedeki prensibi ile kullarının durumlarını gayet iyi bilmesi gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ يَصْطَف۪ي مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ “Allah meleklerden de elçiler seçer, insanlardan da. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah önceki âyetlerde uluhiyet denilen konular hakkında bilgi verdikten sonra, bu âyette konuyu peygamberliğe getirmekte ve elçi görevlendirmede sadece ve sadece kendisinin belirleyici olduğunu ortaya koymaktadır.

a)اَللّٰهُ يَصْطَف۪ي مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ “Allah meleklerden de elçiler seçer, insanlardan da.” Yüce Allah Fâtır 35/1’de melekleri elçi kıldığını haber vermekte, bu âyette ise bazı meleklerin elçi kılındığını ifade etmekte, böylece meleklerin kendi içlerinde elçilikleriyle tabiattaki işleyişten insanlara mesaj iletilmesine varıncaya kadar daha özel görevlerde bulunanlar kast edilmiş demektir. Vahiy getiren Hz. Cebrâîl, ölüm meleği Hz. Azrâîl, tabiat olaylarıyla görevli Hz. Mîkâîl, kâinat sisteminin bitişi ve diriltilmenin başlatıcısı olan Hz. İsrâfîl, insanların davranışlarını kaydeden kirâmen kâtibin, onları koruyan hafaza melekleri vs. bu bağlamda sayılabilir.(21)

İnsanlardan seçilen peygamberler konusu ise zaten bilinmekte ve ilk peygamberden son peygambere kadar bütün peygamberlerin seçildiği, dolayısıyla peygamberliğin kesbî değil, vehbî olduğu ortaya konulmaktadır. Kesbî olmamak, insanların çalışarak ve emek sarf edip hak ederek peygamber kılınmamaları demektir.

Vehbî olmak ise Yüce Allah’ın layık gördüğü insanlara bu görevi ihsan ve ikram etmesi manasına gelmektedir. Müşriklerin risalet kurumuna bakışları noktasında Sâd 38/8’de belirtildiği gibi, “vahyin Hz. Peygamber’e indirilmesini eleştirmeleri” ve Zuhruf 43/31’de “iki şehirden büyük bir adama indirilmesinin gerektiği” şeklindeki yaklaşımları işte bu şekilde reddedilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey müminler!) Ehl-i Kitaptan kâfirler ve putperestler de Rabbinizden size bir hayır indirilmesini istemezler. Halbuki Allah rahmetini dilediğine/layık gördüğüne verir. Allah büyük lütuf sahibidir.”

Bu âyetin mesajıya ilişkili olacak şekilde En‘âm 6/124’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.” Bu âyetlere ilave olarak, Yüce Allah’ın peygamberleri kendisinin seçtiğini gösteren ifadeler Âl-i İmrân 3/33, Nahl 16/2 ve Şûrâ 42/13’te de yer almaktadır. Çünkü “peygamberlik vehbî bir kurumdur; kesbî değildir.”

Yüce Allah, kendisiyle kullar arasına aracı kılınan meleklerin de insanların da aracı olamayacaklarını, başka hiçbir varlığa ilahlık payesi verilemeyeceğini, çünkü meleklerden de insanlardan da elçiler seçen kudretin dışında başka hiçbir varlığın ilahlığa layık olmadığını bu şekilde ve dolaylı olarak dile getirmekte, bütün şirk unsurlarının devre dışı bırakılması gerektiğini ifade etmek istemektedir.

b) اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ “Muhakkak ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Bu konuda çeşitli âyetlerde benzer kullanımlar söz konusudur.(22) Yüce Allah meleklerden de insanlardan da elçiler seçtiğini beyan ettikten sonra, onların değil sadece ve sadece kendisinin her şeyi işittiğini ve her şeyi hakkıyla gördüğünü ifade etmektedir. Zaten bir sonraki âyette de bu noktaya işaret edilmektedir.

2. يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “(Allah) onların önlerindekini (yapacaklarını) da arkalarındakini (yaptıklarını) da bilir. Bütün işler, yalnızca Allah’a döndürülecektir.” Yüce Allah gerek elçilerinin, gerekse insanların önlerindekileri de arkalarındakileri de bildiğini, sonuçta bütün işlerin sadece ve sadece kendisine döndürüleceğini beyan etmektedir.

a)يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ “ (Allah) onların önlerindekini (yapacaklarını) da arkalarındakini (yaptıklarını) da bilir.” Yüce Allah’ın bilgisiyle ilgili ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(23) Bu ifade doğrudan tercüme edilince “Ellerinin arasındakileri ve arkalarındakini” demektir. Yüce Allah elçilerin bildiklerinin sonuçta sınırlı olduğunu, bu yüzden, onların gözleri önünde olanları da onlardan gizli tutulanları da bütünüyle kendisinin bildiğini ifade etmek istemektedir. Nihayetinde Yüce Allah mükellef insanların yaptıklarını da yapacaklarını da bildiğini, kendisine hiçbir şeyin gizli kalmayacağını belirtmek istemektedir.(24)

Bu ifade “onların dünyada yaptıkları ve mahşerde olacaklar” manasına alınabildiği gibi, bunun tersine olarak “öncelikle mahşerde başlarına gelecekler ve dünyada geride bıraktıkları”(25) manasına da yorumlanmaktadır. Âyetin sonunda yer alan cümle de bunu desteklemektedir. Dahası, maksadı melekler ve insan peygamberler yaratılmadan önce, onların varlıklarında ve sonralarında olup biten her şeyi Yüce Allah’ın bilmesi şeklinde yorumlayanlar da vardır.(26)

Tâhâ 20/110’da konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Allah, şefaat bekleyen) insanların önündekilerini de arkalarındakini de bilir. Onlar bilgi bakımından O’nu (Allah’ı) kuşatamazlar.” Âyetteki maksadı insanlarla ilişkili olarak anlamak önceliklidir. Buna göre Yüce Allah bütün insanların bütün hallerini gayet iyi bildiğini beyan etmiş olmakta, insanların yaptıklarını da yapmayıp terkettiklerini de, geçmişlerini de geleceklerini de, açıktan yaptıklarını da gizlediklerini de bilmektedir.

Burada Yüce Allah’ın bilgisine konu edindiği varlıklar elçi “melekler” de “elçi insanlar” da olabilir.(27) Bakara 2/255 ve Enbiyâ’ 21/27-28’de şefaat konusunun işlendiği pasajda benzer cümleler kullanılmakta, dolayısıyla Yüce Allah’ın her hallerini bildiği varlıkların melekler olabileceği de gösterilmektedir.

Meleklerle ilgili olarak “bütün hallerinin bilindiği” ifadesi, aslında onların kendi başlarına herhangi bir tavır içerisine giremeyeceklerini, gaybı bilemediklerini, dolayısıyla Yüce Allah bildirmeden herhangi bir bilgilerinin olamayacağını dolaylı olarak ortaya koymuş olmaktadır. Her şeyi bilen zât sadece ve sadece Yüce Allah’tır ve melekler de peygamberler de başka mahlûkat da hiçbir şekilde O’nun bilgisini kuşatamaz.

b) وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Bütün işler, yalnızca Allah’a döndürülecektir.” Bu cümle benzer mesaj içerikleriyle başka bazı âyetlerde de geçmektedir.(28) Âyette اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesinin öne alınması ve تُرْجَعُ turca‘u edilgen fiilinin sona bırakılaması sayesinde devrik cümle yapısı elde edilmektedir ki bunun amacı dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’a olacağını beyandır. Kötülük yapanların kötülükleri yanlarına kâr kalmayacak, iyilikler de elbette kaybolmayacaktır.

Bu cümlede bütün insanların bütün eylemlerinin sadece ve sadece Yüce Allah’a sunulacağı beyan edilmektedir. Davranışlar Yüce Allah’a döndürüleceğine göre, geriye sadece davada sabır ve kararlılık kalmaktadır. Muhatapların önce ciddiye almamaları ve alay etmeleri, ardından tehdit edip boykot uygulamaları, nihayet müminleri hicrete mecbur bırakıp onları öldürmek üzere savaş meydanlarına çıkmaları bu olumsuz tavrın türlerini ve derecelerini ortaya koymaktadır.

İşte bütün olumsuzluklara rağmen, onların yaptığı her bir kötülük ve ortaya koyduğu her türlü tuzak veya entrika Yüce Allah’ın sınırsız bilgisinden kaçamayacak, ilâhî huzurda sorgulanarak hak ettikleri cezaya çarptırılacaklardır.

b) Müminlere Yönelik İlâhî Buyruklar

Yüce Allah, sûrenin sonunda 77-78. âyetlerinde iman edenlere şu emri vermektedir: “Rükû edin; secdeye kapanın; Rabbinize ibadet edin; hayır işleyin ki kurtuluşa eresiniz. Allah uğrunda, hakkını vererek cihad edin. O, sizi seçti; din hususunda üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi; babanız İbrahim’in dininde (de böyleydi). Rasûl’ün size şahit olması, sizin de insanlara şahit olmanız için, O, gerek daha önce (gelmiş kitaplarda), gerekse bunda (Kur’an’da) size ‘müslümanlar’ adını vermiştir. Öyle ise namazı kılın; zekâtı verin ve Allah’a sımsıkı sarılın. O, sizin mevlânızdır (dostunuzdur). Ne güzel mevlâdır; ne güzel yardımcıdır!”

ı. Rukû‘, Secde, Rabbe Kulluk ve Hayır İşleme Emirleri

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ey iman edenler! Rükû edin; secde edin; Rabbinize ibadet edin; hayır işleyin ki kurtulasınız!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; ارْكَعُوا irke‘û emri “boyun eğin, rukûa varın”; وَاسْجُدُوا vescüdû emri “ve secdeye kapanın”; وَاعْبُدُوا ve‘büdû emri “ve ibadet edin”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinize”; وَافْعَلُوا ve’f‘alû emri “ve işleyin, yapın”; الْخَيْر el-hayra kelimesi “hayır, iyi şeyler”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tüflihûne ifadesi ise “umulur ki kurtuluşa erersiniz” demektir.

Burada iman edenlern kurtuluşa erebilmelerinin nasıl mümkün olacağıyla ilgili buyruklar gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette hayata dair son derece önemli bir-takım faaliyetleri ve bunların kişileri kurtarıcı sonuçlarını ele almaktadır.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ “Ey iman edenler! Rükû edin; secde edin; Rabbinize ibadet edin; hayır işleyin!” Yüce Allah iman edenlere hitap etmekte, bu âyette onlara yönelik dört emrini zikretmektedir.

a) ارْكَعُوا “Boyun eğin (ilahi buyruklara boyun eğin)!” Yüce Allah bu âyette öncelikle “rukû‘u yani ilahi buyruklara boyun eğilmesi”ni emretmektedir. Âyetteki rukû‘ kelimesi “boyun eğmek, saygı göstermek” şeklinde “saygı ve bağlılık” anlamlarına gelir. Kur’ân’da bu kökten kelimeler çeşitli kalıplarda yer almaktadır.(29) Kelimenin “namazda eğilmek” şeklindeki “rukû‘a varmak” anlamı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da bazı âyetlerde(30) söz konusu edilmektedir.

b) وَاسْجُدُوا “Secde edin!” Âyette yer alan ikinci emir “secde”dir. ‘Alak 96/19 gibi çeşitli âyetlerde açıkladığımız gibi, secde genel olarak “saygı duymak”, “boyun eğmek”, “alttan almak”, “bağlanmak”, “emrine amade olmak” anlamlarına gelmektedir. Bu anlam alanıyla secde, geniş bir çerçeve çizdiği gibi, özel olarak da namazdaki bir rüknü ifade etmektedir.

Kur’an’da rükû‘ ve kıyâm, tıpkı secde gibi hem şer’î, hem de lügat anlamıy­la kullanılır ve her üçünün de lügat anlamları farklı düzeylerde “saygı ve bağlılığı” içerir. Kı­yâm yalnızca “saygı”, rükû‘ saygıdan dolayı “boyun eğme ve itaat”, secde ise itaatin son noktası olan “tam teslimiyet” vurgusuna sahip­tir. Namazın sembol rükünlerinden olan kı­yâm, rükû‘ ve secde, saygıyla başlayıp varlığı adayışla biten bir teslimiyet sürecine tekabül eder.(31)

“Kulun Rabbine en yakın olduğu an secde anıdır”(32) mealindeki rivayetten de anlaşılacağı üzere, secde Yüce Allah’a en yakın olmanın gerçekleştiği bir ibadettir. Şüphesiz ki Yüce Allah’a boyun eğenler, bütün davranışlarında mümkün mertebe bu yakınlığı ve O’nun rızasını amaçlayan insanlardır; dolayısıyla onları bu yakınlaşmadan uzak saymak doğru bir yaklaşım olamaz. Kur’ân’daki secde emri, yukarıda naklettiğimiz rivayetin de desteğiyle, genellikle namazdaki secde olarak algılansa da, bu emrin, Yüce Allah’a yakınlığı sağlayacak bütün eylemleri içermesine engel bir durum da yoktur.

Secde emri kapsamında Kur’ân’da çeşitli âyetlerin bulunduğu bilinmektedir. Bu cümleden olarak, meleklerin Hz. Âdem için yaptığı secde başta olmak üzere,(33) diğer muhataplar için de secde emirleri yer almaktadır.(34) Göklerdeki ve yerdeki ruh sahibi varlıkların ve meleklerin Allah’a secde ettikleri Kur’ân’da beyan edilen gerçeklerdendir.(35)

Ayrıca Güneş’in, Ay’ın, yıldızların, dağların, ağaçların ve hayvanların,(36) dahası gövdeli bitkilerle gövdesiz bitkilerin, yani otların da Yüce Allah’a secde ettikleri bildirilmektedir.(37) Sadece nesnel ve ruhânî varlıklar değil, nesnelerin gölgeleri bile sabah akşam uzayıp kısalan hareketleriyle secde yapmaktadırlar.(38) Bütün bu ve benzer ayetlerde yer alan secde eylemini Yüce Allah’ın emrettiğine dair Kur’ân’da pek çok âyetin bulunduğunu bu vesileyle hatırlatmak gerekir.(39)

c) وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ “Rabbinize kulluk edin!” Yüce Allah müminlere hitabında öncelikle namazdaki rükû‘ ve secde emirlerine yer verdikten sonra, bunları da içerecek şekilde çok daha kapsamlı bir beyana yer vermektedir.

Âyette اعْبُدُوا u‘büdû kelimesiyle ifade edilen husus “ibadet ve kulluk etmek”tir. Kur’ân’da yaratılışın gayesi Yüce Allah’a kulluk etmek şeklinde belirlenmektedir. Zâriyât 51/56’da şöyle buyrulmaktadır: “Ben cinleri ve insanları sadece bana kulluk etsinler diye yarattım.” Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlere verdiği tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(40)

Bunların verdiği ortak anlam, yaratılışın gayesinin farkına varılmasını ve bu uğurda fedakârlık yapılmasını sağlamaktır. Müminlere,(41) hatta bütün insanlara hitaben de hatırlatıldığı üzere,(42) ibadetin sadece Yüce Allah’a yönelik yapılması gerektiği, hayatın tamamını kuşatan ve ölünceye kadar devam etmesi istenen bir eylem olduğu Kur’ân’da beyan edilmektedir.(43)

Genel çerçevedeki emirlerin yanı sıra, bütün peygamberlerin tebliğ esaslarının ilk maddesi olarak “sadece Yüce Allah’a ibadet etmek” zikredilmektedir.(44) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dikkate sunulan husus budur.

Bilindiği üzere, ibadetin zirvesi tesbih ve secdedir. İradeli varlıklar hem tesbih hem de zikir yapabilirken, iradesiz varlıklar zikir değil, sadece tesbih yaparlar. Çünkü zikir irade ve bilinç gerektirir. Bunlardan yoksun varlıkların zikir yapması onlardan beklenemez.

Bu başlıkta ele alıp hakkında kısa ve özet bilgi vermeye çalıştığımız ibadet konusunu Hz. Ali’ye nispet edilen bir sesleniş ile sonuçlandırmak istiyoruz. Hz. Ali’nin, Yüce Allah’a yönelik nidasında şu veciz ifadeleri kullandığı rivayet edilmektedir:

كفاني فخرا ان تكون لي ربا وكفاني عزا ان أكون لك عبدا وأنت كما أحب فاجعلني كما تحب “Benim Rabbim oluşun bana övünç olarak yeter. Sana kul olmam ise bana şeref olarak yeter. Sen benim sevdiğim gibisin. Ey Rabbim, beni de sevdiğin gibi eyle!” Bu duaya yürekten ve bütün varlığımızla “âmîn” diyoruz.

d) وَافْعَلُوا الْخَيْرَ “Hayır yapın!” Yüce Allah “rukû‘”, “secde” ve “Allah’a kulluk” emirlerini zikrettikten sonra, hepsini kapsayacak şekilde hayata dair ferdin ve toplumun yararına yapılmasını emrettiği her bir faaliyete الْخَيْر el-hayr “hayır” adını vererek(45) hayır işlenmesini de emretmektedir.

“İbn Abbas ‘Yüce Allah’ın bu ifadeyle (mükellefiyetlere) sıla-i rahim ve güzel ahlakı da eklemiştir’ der. Bana göre bu sıralama hususunda yapılacak en güzel izah şöyledir: Namaz, ibadetlerden bir türdür. İbadet de hayırlardan bir türdür. Çünkü hayırlı fiiller, Yüce Allah'ın emirlerine saygı göstermek demek olan ‘Ma‘bûda hizmet’ ile ihsan demek olan ‘mahlûka rahmet’e ayrılır.”

“Bu ihsana ‘iyilik’, ‘şer‘an iyi olan şeyler’, ‘fakirlere yardım’ ve ‘insanlara güzel söz söyleme’ de girer. Buna göre Yüce Allah sanki şöyle demek istemiştir: Ben sizi namazla, hatta namazdan daha kapsamlı olan ibadetle, hatta ibadetten daha kapsamlı olan hayır ile mükellef tuttum.”(46)

2. لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Umulur ki kurtuluşa erersiniz.” Bu ifadenin “kurtuluşa eresiniz diye” şeklinde tercüme edilmesi de mümkündür.(47) Yüce Allah bu âyet bağlamında dile getirdiği “rukû‘”, “secde”, “Allah’a kulluk” ve “hayır işlemek” şeklindeki buyruklarını her kim yerine getirirse onların kurtuluşa ereceklerini müjdelemektedir. Bu ifadede yer alan لَعَلَّ le‘alle edatı her ne kadar “umut” manası içerse de, Yüce Allah için bunları mutlak bir vaat olarak düşünmek gerekmektedir.(48)

ıı. İlâhi Prensiplerdeki Ruh Birlikteliği

وَجَاهِدُوا فِي اللّٰهِ حَقَّ جِهَادِه هُوَ اجْتَبٰيكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدّ۪ينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ اَب۪يكُمْ اِبْرٰه۪يمَ هُوَ سَمّٰيكُمُ الْمُسْلِم۪ينَ مِنْ قَبْلُ وَف۪ي هٰذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَه۪يدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ فَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللّٰهِ هُوَ مَوْلٰيكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلٰى وَنِعْمَ النَّص۪يرُ “Allah uğrunda, hakkıyla cihad edin (fedakârlık yapın)! O, sizi seçti; dinde üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi; babanız İbrahim’in milletinde (dininde de bu böyleydi). Elçinin size şahit olması, sizin de insanlara şahit olmanız için O, gerek daha önce (gelmiş kitaplarda), gerekse bunda (Kur’an’da) size ‘Müslümanlar’ adını vermiştir. Öyle ise namazı kılın; zekâtı verin ve Allah’a (O’nun vahyine) sımsıkı sarılın! O, sizin mevlanızdır (efendinizdir). O ne güzel mevladır (efendidir) ve O ne güzel yardımcıdır!”

Âyettek وَجَاهِدُوا ve câhidû emri “ve cihad edin”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah yolunda, Allah’la ilgili, O’nun uğrunda”; حَقَّ جِهَادِه hakka cihâdihî ifadesi “O’na yönelik hak bir cihadla, olması gerektiği gibi”; هُوَ hüve zamiri “O”; اجْتَبٰيكُمْ ictebâküm fiili “sizi seçti”;وَمَا جَعَلَ ve mâ ca‘ale fiili “ve kılmadı, yapmadı, belirlemedi”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “dinde”; مِنْ حَرَجٍ min haracin ifadesi “hiçbir zorluk”; مِلَّةَ اَب۪يكُمْ millete ebîküm tamlaması “atanız yoluna (uyun)”; اِبْرٰه۪يمَ ibrâhime kelimesi “(yani) İbrâhim’in”; هُوَ hüve zamiri “O”; سَمّٰيكُمُ semmâküm fiili “size isim vermişti”; الْمُسْلِم۪ين el-müslimîne kelimesi “Müslümanlar, teslimiyet gösterenler şeklinde”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَف۪ي هٰذَا ve fî hâzâ ifadesi “bunda da, şimdi de”; لِيَكُونَ liyekûne ifadesi “(şöyle) olsun diye”; الرَّسُول er-rasûlü kelimesi “Elçi, Resül”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi “şahit, örnek”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَتَكُونُوا ve tekûnû ifadesi “ve sizler de (şöyle) olasınız diye”; شُهَدَآء şühedâe kelimesi “şahitler”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi “(diğer) insanlara”; فَاَق۪يمُوا fe ekîmû emri “ve ikame edin, yapın, yerine getirin, kılın”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekatı”; وَاعْتَصِمُوا va‘tesımû emri “ve sımsıkı sarılın, yapışın”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a (O’nun buyruklarına, vahye)”; هُوَ hüve zamiri “O”; مَوْلٰيكُمْ mevlâküm tamlaması “sizin dostunuzdur, sahibinizdir, yardımcınızdır”;فَنِعْمَ fe nı‘me kelimesi “ne güzel”; الْمَوْلٰى el-mevlâ kelimesi “dost(tur), yardımcı(dır)”;وَنِعْمَ ve nı‘me kelimesi “ve yine ne güzel”; النَّص۪ير en-nasîru kelimesi ise “yardımcı(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bütün muhataplara yönelik inşa edici beyanları gündeme getirilmektedir.

1. وَجَاهِدُوا فِي اللّٰهِ حَقَّ جِهَادِه “Allah uğrunda, hakkıyla cihad edin (fedakârlık yapın)!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kendi uğrunda cihad edilmesini emretmektedir. Cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak” ve “üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(49) “fedakârlık yapmak”,(50) “zorlamak”(51) ve “bütün güç”(52) anlamlarına gelmektedir. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler, Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(53) anlamını da kazanmıştır. Anlaşılan o ki, cihâd kavramını kıtâl kavramıyla karıştırmamak durumundayız.

Cihâd “insan kazanmak, yüreklerini fethetmek için yapılan fedakârlık” anlamına gelirken, kıtâl “saldırgana karşı kendini savunup savaş yapmak” demektir. Şu kadar var ki, cihâd kavramı eğer Medenî sûrelerde geçmişse,(54) bu takdirde onun anlamında bunlara ilave olarak “savunma şavaşı yapmak” anlamı da devreye girmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kast edilen cihadın ne olduğu konusunda dile getirilen görüşleri kısaca ve ana hatlarıyla hatırlatmak istiyoruz:

a) “Cihadla özellikle kâfirlerle savaş kast edilmiştir. Buna göre ifadesinin manası, ‘Bunu dünyada nam kazanmak veya ganimet elde etmek gibi dünyevi arzulardan dolayı değil, ancak ibadet maksadıyla cihad ediniz’ demektir.”

b) “Cihadla, başlangıçta savaştıkları gibi sonunda da aynı şekilde savaşmaları murad edilmiştir. Çünkü onların, ilk dönemlerdeki savaşları daha ezici ve güçlü idi. Onlar, bu hususta meselâ Bedir’de yaptıkları gibi, daha kararlı idiler.”

“İbn Abbâs’ın da bu ayeti ‘İlk başlangıçta cihâd ettiğiniz gibi Allah uğrunda şimdi de hakkıyla cihâd ediniz’ şeklinde okuduğu, bunun üzerine Hz. Ömer'in ona, ‘Kendileriyle cihâd etmemiz emredilenler kimlerdir?’ dediğinde İbn Abbas'ın, ‘Kureyşli iki kabile; Manzûm ve Abd-i Şems’ diye cevap verdiği, Hz. Ömer'in de hemen ‘Doğru söyledin’ dediği rivayet edilmiştir.”

c) “İbn Abbas, حَقَّ جِهَادِه hakka cihâdihî ifadesine, ‘Allah uğrunda, herhangi bir kınayanın kınamasından korkmayınız, çekinmeyiniz’ manasını vermiştir.”

d) “Dahhâk, bu ifadeye, ‘Ona yaraştığı biçimde Allah için amel işleyiniz’ manasını vermiştir.”

e) “Bu cümle ‘eliniz, diliniz ve mümkün olan her türlü yollarla savaşmak suretiyle Allah’ın dinini ihya ve hukukunu hakkıyla yerine getirme hususunda bütün imkânlarınızı kullanınız ve kendinizi hevâya uymaktan, haksızlığa meyletmekten alıkoyunuz’ manasındadır.”

f) “Abdullah b. Mübarek’e göre حَقَّ جِهَادِه hakka cihâdihî ifadesi ‘nefis ve nefsin arzularıyla mücahede etmektir’ manasındadır. Çünkü Hz. Peygamber, Tebük Gazvesi’nden döndüğünde ‘En küçük cihâddan en büyük cihada döndük’ buyurmuştur.”

“Bütün bu ihtimaller ışığında söylemek gerekirse, en uygun mana, bu ifadenin bütün mükellefiyetler manasına hamledilmesidir. Bu nedenle, kişinin emrolunduklarını yapmaya, yasaklandıklarından kaçmaya devam etmesi ve bütün bunları sürdümesi bir cihâttır.”(55)

Bütün bu anlatılanların hakkıyla yapılabilmesi için vazgeçilmez, ertelenemez ve ötelenemez önemde bulunan şey “vahyin anlaşılıp takip edilmesi”dir. Bu uğurda karşılaşılabilecek her türlü sıkıntı ve zorluğa göğüs gerilmesi gerekmektedir. Nitekim Mâide 5/35 ve Tevbe 9/41’de de benzer şekilde fedakarlıkların yapılması emredilmektedir. Bu âyetin nesh edilmiş olduğu iddiası(56) ise üzerinde durulmaya değer bir durum bile değildir.

2.هُوَ اجْتَبٰيكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدّ۪ينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ اَب۪يكُمْ اِبْرٰه۪يمَ “O, sizi seçti; dinde üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi; babanız İbrahim’in milletinde (dininde de bu böyleydi).” Âyetin bu bölümünde üç noktaya dikkat çekilmektedir:

a)هُوَ اجْتَبٰيكُمْ “O, sizi seçti.” Yüce Allah dini prensipleri hayata taşımak ve aktarmak üzere bu son ümmeti seçtiğini beyan etmektedir. Bu dini prensiplerin hayata taşınması noktasında son ümmetin seçilmiş olması çok önemli bir değer olarak görülmelidir. Bu ifade Fâtır 35/32’de verilen şu bilgi ile birlikte düşünülmelidir: “Sonra Kitâb’ı, kullarımızdan seçtiklerimize verdik. Kimi kendisine haksızlık eder; kimi ortadadır; kimi de Allah’ın izniyle hayırlarda öndedir. İşte büyük lütuf budur.”

Ayrıca Âl-i İmrân 3/34’te seçilenler “Âdem, Nûh, İbrâhîm ve İmrân ailesi” şeklinde belirlenmekte ve peygamber olmayanların da seçilebildiği gösterilmektedir. Daha önce yorumladığımız Hacc 22/75. âyette de Şûrâ 42/13’te de “seçim”den söz edilmekte, ancak oradaki mesajlar elçi seçimiyle ilişkilendirilmekteyken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise seçilenler bütünüyle son ümmet olarak belirlenmiş olmaktadır.

b) وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدّ۪ينِ مِنْ حَرَجٍ “Din hususunda üzerinize (yapılamayacak) hiçbir zorluk yüklemedi.” Yüce Allah bu son ümmeti seçtiğini beyan ettikten sonra, dinin uygulanmasında kendilerine hiçbir zorluk, hiçbir güçlük yüklemediğini de ifade etmektedir. Esasında Bakara 2/185’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah sizin için kolaylık ister, zorluk istemez.” Benzer şekilde Mâide 5/6’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Allah size herhangi bir güçlük çıkarmak istemez; fakat sizi tertemiz kılmak ve size (ihsan ettiği) nimetini tamamlamak ister; umulur ki şükredersiniz.”

Kur’ân’da 15 kez(57) geçen حَرَج harac kelimesi “sıkışmak”, “sıkıntı”, “daralmak”, “güçlük”, “zorluk”, “sorumluluk” gibi anlamlara gelmektedir.(58) Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivayete göre “İki ihtimal bir araya geldiği zaman Allah’a en sevimli olanı en kolay olanıdır” buyurmuştur.(59) Buradan hareketle, Yüce Allah’ın din adına bize emrettiği her ne varsa bunların hepsinin kolay, yararlı ve doğru olduğu sonucunu işte bu cümleden anlayabiliriz.

Dinde zorluk ve güçlüğün olmaması, İslâm’ın Kur’ânî öğretinin anlaşılmasını zorlaştıracak veya sağduyuyla çelişebilecek dogmatik ve mistik unsurlardan uzak olması, günlük hayatı gereksiz sınırlamalarla güçleştiren karmaşık törensel ve biçimsel yükümlülükler veya tabusal sistemler içermemesi, insan tabiatına kaçınılmaz bir şekilde ters gelen kendine eziyetçi, çileci tüm yaklaşımlara kapalı oluşu, insanın zayıf yaratılışlı bir yapıya sahip kılınışı gibi konuları da içermektedir.(60)

c) مِلَّةَ اَب۪يكُمْ اِبْرٰه۪يمَ “Babanız İbrahim’in dininde (de böyleydi).” Bu hitabın başında gizli bir itteb‘û yani “tâbi olun” emrinin bulunduğu, dolayısıyla mesajın “Atanız İbrâhim’in milletine (dinine, yoluna) uyun” şeklinde olduğu ifade edilmektedir.(61) Yüce Allah son ümmetin ilk muhatapları olan Arapların atası olarak tanıttığı Hz. İbrâhim’in yoluna tabi olunması gerektiğini ifade etmektedir.

Başka bir yaklaşıma göre, Hz. İbrâhim’in yolunun da bu olduğu, dahası o yolun yol edinilmesi gerektiği beyan ediliyor denebilir. Burada hatırlatılmak istenen diğer noktalar “bu son ümmete verilen prensiplerin Hz. İbrâhim’e de verilmesi”, “Arapların Hz. İbrâhim’in soyundan gelmeleri nedeniyle ona muhabbet beslemeleri”, böylece “aralarında bir sevgi bağının mevcudiyetinin gözetilmesi” gibi hususlar olabilir. Âyetin bu kısmındaki ifade Hz. İbrâhim’in bütün inananların babası olduğu mesajını da içermektedir.

3. هُوَ سَمّٰيكُمُ الْمُسْلِم۪ينَ مِنْ قَبْلُ وَف۪ي هٰذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَه۪يدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ “Elçinin size şahit olması, sizin de insanlara şahit olmanız için O, gerek daha önce (gelmiş kitaplarda), gerekse bunda (Kur’an’da) size ‘Müslümanlar’ adını vermiştir.” Yüce Allah tevhide iman edenlere daha önceden de şimdilerde de Müslüman adını verdiğini, bunun için böylece Hz. Peygamber’in bu ümmete, ümmetin de diğer bütün insanlara şahit yani örnek olması gerekçelendirilmektedir.

a) هُوَ سَمّٰيكُمُ الْمُسْلِم۪ينَ مِنْ قَبْلُ وَف۪ي هٰذَا “O, gerek daha önce (gelmiş kitaplarda), gerekse bunda (Kur’ân’da) size ‘müslümanlar’ adını vermiştir.” Yüce Allah ilahi bilgilerin muhatabı olup prensipleri gönülden kabul edenlere önceki dönemlerde ve onlara hitap eden kitaplarda(62) da bu son vahiy olan Kur’ân’da da “Müslümanlar” ismini verdiğini beyan etmektedir. “Müslüman” isminin kişiyi tanımlamada en önemli ve yeterli bir şeref olduğu mesajı ise en güzel manasında Fussılet 41/33’te dile getirilmektedir. Çünkü ilgili âyette “ben Müslümanlardanım diyenden daha güzel sözlü kim olabilir ki” ifadesi bu manayı vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Yüce Allah son ümmete din olarak neleri esas belirlediyse, bunların daha önceki peygamberlere de şeriat olarak belirlediği şeyler olduğunu ve bunun gerekçelerini beyan etmektedir. Şimdi bu konuda bazı âyet meallerini ve mesajlarını aktarmak istemekteyiz:

ı. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de peygamberlerin kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri sözünü aldığını beyan etmektedir. Bu yönüyle peygamberlik kurumu birbirini reddetmeye değil, onaylamaya dayalı bir kurum olarak şekillendirilmiştir.

ıı. Şu‘arâ’ 26/192-196. âyetler oldukça dikkat çekicidir: “Şüphesiz bu mesaj, elbet âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir; onu güvenilir ruh (Cebrâîl), uyarıcılardan olasın diye, apaçık Arapça bir lisan ile senin kalbine getirmiş, indirmiştir. Yine şüphe yok ki, bu mesaj öncekilerin hikmet dolu sayfalarında da vardı.”

Demek ki, Kur’ân’ın mesaj derinlikleri öncekilerin sayfalarına kadar uzanmakta, oralarda da yer almış olarak, bir misyon birlikteliğine vurgu yapılmaktadır. Esasında Kur’ân kelimesinin “toplamak” anlamındaki el-kar’u kökünden türetildiği görüşü de bunun destekçisi sayılabilir. “Toplamak” anlamı, Kur’ân’ın önceki vahiylerin esaslarını içermesi demektir.

ııı. Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Şûrâ 42/13. âyette dile getirildiği üzere Hz. Nûh’a neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir. Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verildiği Hacc 22/78’de ifade edilmektedir.

ıv. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/52’de Hz. İsa’ya iman eden havârilerin Müslüman olduklarını ilan ettiklerini beyan etmektedir.

v. Firavun’a karşı mücadelede Hz. Mûsâ’nın yanında yer alan büyücülerin dile getirdiği duadaki beyanları A‘râf 7/126’da zikredildiği üzere “Müslümanlar olarak vefat ettirilmek” şeklinde ifade edilmektedir.

vı. Firavun’un ölümü esnasında dile getirdiği, ancak iddiasını ispata zamanı kalmadığı için kendisinden kabul edilmeyen itirafında dile getirdiği beyanı da “Ben de müslümanlardanım” şeklinde Yûnus 10/90’da ifade edilmektedir.

vıı. Bu noktada mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Hz. Yûsuf’un şu duasının yer aldığı Yûsuf 12/101. âyettir: “(Yûsuf şöyle dua etmişti): Ey Rabbim! Mülkten bana (imkânlar) verdin ve bana (rüyada görülen) olayların yorumunu da öğrettin. Ey göklerin ve yerin yoktan yaratanı! Sen dünyada da ahirette de benim sahibimsin. Beni müslüman olarak vefat ettir ve beni sâlihler arasına kat!”

vııı. Necm 53/36-41’de hiçbir günah yüklüsünün başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği, insana sadece kendi yaptığının fayda vereceği, gerçekleştirdiği işlerin kendisine gösterilip, tam karşılıklarının verileceği bilgisi hem Hz. Mûsâ’nın, hem de Hz. İbrâhim’in sahifelerinde bildirilmiş gerçekler olarak bizlere sunulmaktadır.

ıx. Yüce Allah, insanlığa vahiy gönderirken onları birbirinin karşıtı veya zıddı olarak göndermiş değildir. Peygamberler de birbirlerinin rakibi değil, birbirlerinin onaylayıcısı ve destekleyicisidirler. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra, Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

x. Ahkâf 46/9’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.” Âyette geçen bid‘an kelimesi, bir taraftan “bid‘at”, diğer taraftan da “türedi, öncesi olmayan” anlamına gelmektedir. Demek ki Hz. Peygamber ilk peygamber değildi; peygamberlik anlamında herhangi bir bidat da ortaya koymuyordu; çünkü peygamberlik kurumu onunla başlamamıştı. O, peygamberler zincirinin son halkasıydı ve peygamberlik kurumu onunla bitirilmiştir.

xı. A‘lâ 87/18-19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı.”

xıı. Nahl 16/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Sana anlattıklarımızı, daha önce Yahudi olanlara da haram kılmıştık. Biz, onlara haksızlık etmedik; fakat onlar kendilerine haksızlık ediyorlardı.”

xııı. Fussılet 41/43’te şu bilgilere yer verilmektedir: “(Ey Peygamber!) Sana söylenmekte olan, senden önceki rasullere/elçilere söylenmiş olandan başka bir şey değildir. Şüphesiz ki senin Rabbin, hem bağışlama sahibidir hem de elem verici bir azabın sahibidir.” Bu son iki âyette verilen bilgiler risalet öğretilerinin bütün peygamberlerde aynı olduğunun apaçık delilleri arasında görülmelidir.

Bütün bu ve benzer âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla, tekrar vurgulayalım ki, önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir.

Bu konuyu A‘lâ 87/19’da ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah’ın tekliğini ve O’nun gönderdiği ilahi prensipleri gönülden kabul edip, hayat tarzına dönüştürme çabası içerisine girenlere Müslümanlar adı verilmiştir.

b) لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَه۪يدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَآءَ عَلَى النَّاسِ “Elçi’nin size şahit olması, sizin de (diğer) insanlara şahit olmanız için.” Yüce Allah vahyine ve buyruklarına teslimiyet gösterenlere Müslümanlar adını verdiğini beyan ettikten sonra, bunun gerekçesini “Hz. Peygamber’in ümmetine, ümmetin de diğer insanlara örnek olması” şeklinde belirlemektedir. Bu âyetin mesajı hakkında iki temel yaklaşım söz konusudur:

ı. Bu âyette geçen شَه۪يد şehîd kelimesi “şahit” anlamına gelmektedir. Dünya hayatı bağlamında düşünüldüğünde bu şahitlik, Hz. Peygamber’in ümmete, ümmetin de diğer bütün insanlara “örnek olması” yani “bir örneklik oluşturması” anlamını içermektedir. Esasında Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber’in ümmet için üsve-i hasene yani “en güzel örnek” olması misyonu işte bu şekilde de beyan edilmiş olmaktadır. Mümtehane 60/4 ve 6’da dile getirildiği üzere, Hz. İbrâhim’in ve beraberindeki mümin topluluğun örnekliği gibi bu son ümmetin de diğer insanlara örnekliği bu şekilde beyan edilmiş omaktadır.

ıı. Bazı yaklaşımlara göre, âyette zikredilen şahitlik, mahşer şartlarında yaşanacak bir gerçekliktir ki buna göre شَه۪يد şehîd kelimesinden maksat bilinen anlamda “şahitlik”tir. Âyetteki maksat Hz. Peygamber’in daha önceki peygamberlerin de mesajlarını ümmetlerine tebliğ ettikleriyle ilişkilendirilmektedir.(63)

Bu bağlamda Nahl 16/84’te şöyle buyrulmaktadır: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.” Yüce Allah inkarcıların nankörlüklerini beyan ettikten sonra, onları tehdit etmek ve korkunç bir akıbetin geleceğiyle ilgili kendilerini bilgilendirmek için mahşerde her ümmetten bir şahit çıkaracağını ifade etmektedir. Burada sözü edilen şahitten kasıt her ümmete gönderilen o ümmetin peygamberidir.

Kasas 28/75’te de şu bilgiler yer almaktadır: “(Yine o gün) her ümmetten bir şahit çıkarmış olacağız ve (inkârcılara) ‘Kesin delilinizi getirin!’ diyeceğiz. (İşte o zaman) bilecekler ki gerçek Allah’a aittir ve uydurmakta oldukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolmuşlardır.” Yüce Allah mahşer şartlarında her ümmetten bir şahit çıkaracağını beyan ederek, inkârcı muhataplara orada yeniden meydan okuyacağını ve kendilerinden delil getirmelerini isteyeceğini haber vermektedir.

Âyette geçen شَه۪يد şehîd kelimesi de bilinen anlamda “şehit” değil, Kur’ân’daki bütün kullanımlarında da olduğu üzere “şahit” manasına gelmektedir. Âyetteki muhatapların inkârcılar olduğu düşünüldüğünde, getirileceği haber verilen “şâhid” de daha önce de belirttiğimiz üzere elbette o ümmetin peygamberi olacaktır. İsrâ’ 17/71’de yer alan “O gün her milleti önderleriyle çağıracağız” ifadesinde de maksat, ümmetlerin peygamberleriyle çağrılmasıdır.

Ümmetlerin peygamberleriyle çağrılması olumsuz bir içerik arz etmekte, yanlış yapanların aleyhinde şahitlik yapacakları anlaşılmaktadır. Furkân 25/17-19, Sebe’ 34/40-41 gibi âyetlerde bu tür şahitliklerin muhatapları yalanlamak şeklinde gerçekleşeceği anlaşılmaktadır.

Bu arada Mâide 5/116-117’de yer aldığı gibi, Hz. İsâ’nın da bu anlamda sorgulanacağı, kendisini ve annesini Yüce Allah’ın peşi sıra ilah edinenleri mahşerde yalanlayacağı ve insanların kendilerinin böyle bir şirk ve küfür ürettiğini söyleyeceği, bu şekilde teslis inancına sahip olanların aleyhinde şahitlik yapacağı bildirilmektedir. Bu arada الْاَشْهَاد el-eşhâd kelimesinin kullanıldığı Hûd 11/18 ve Mü’min 40/51’de de mahşerde bütün şahitlerin şahitliklerinden söz edilmektedir.

Bu konuda Nahl 16/89’da da şöyle buyrulmaktadır. “O gün kendilerinden (aleyhlerine olmak üzere) her ümmete bir şahit göndereceğiz (getireceğiz). Seni de bunların üzerine şahit olarak getirmiş olacağız.” Yüce Allah mahşerde her ümmete kendi içlerinden ve aleyhlerinde olmak üzere bir şahit göndereceğini beyan etmekte, bu arada Hz. Peygamber’i de bu insanlara, yani öncelikle ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklere, sonrasında ise bu son ümmet içinde tebliğ ettiği mesajlara itibar etmeyenlere aleyhte şahit olarak getireceğini haber vermektedir.

Bu konuda Nisâ’ 4/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Her bir ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman halleri nice olacak!” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj açıktır: Önceki ümmetlere kendi peygamberleri şahit olacağı gibi bu son ümmetin şahidi de Hz. Muhammed olacaktır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/143’te de şu ifadeler yer almaktadır: “İşte böylece sizin insanlığa şahitler olmanız, Rasûl’ün de size şahit olması için sizi orta/dengeli bir millet kıldık.” İşte burada da Hz. Peygamber’in bu son ümmete dünyada şahit (örnek) kılındığı, mahşerde ise özellikle inkarcılara aleyhte şahit kılınacağı beyan edilmek istenmektedir.

4. فَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللّٰهِ “Öyle ise namazı kılın; zekâtı verin ve Allah’a (O’nun vahyine) sımsıkı sarılın!” Yüce Allah son ümmetin diğer insanlara örnek olmalarını istediği konu başlıkları bağlamında bedensel ibadetler ve fedakarlıkları sembolize edecek şekilde “namazı”, ekonomik ibadetleri ifade etmek üzere “zekatı” ve nihayet hayatı kimin belirlediği esaslar üzerine yaşayacağımız konusundaki rehberliğimizi ortaya koymak üzere de “Allah’a sımsıkı sarılmayı” emretmektedir. Demek ki bu ibadetlerin hem ferdin hem de toplumun düzenli bir hayat yaşaması noktasında etkisi ve önemi oldukça büyüktür.

“Namaz” kavramı hakkinda Bakara 2/3’te, “zekât” kavramı hakkında ise Bakara 2/43’te oldukça geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyor, sadece ve sadece dini hayat için vazgeçilmez önemde olduklarını hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.

Âyette üçüncü sırada emredilen وَاعْتَصِمُوا بِاللّٰهِ “Allah’a sımsıkı sarılın, yürekten bağlanın” emrine gelince, bu emir elbette Allah’ın ipi olan Kur’ân’a sımsıkı sarılmayla ilişkilidir. Bu konuda Âl-i İmrân 3/101, Nisâ’ 4/146, 175 gibi âyetlerde dile getirilen ifadelerde “Allah’a sımsıkı sarılmak” mesajı verilmekte, ancak bunun aslında O’nun gönderdiği vahiy olan Kur’ân’a sarılmayla elde edilebileceği ise Âl-i İmrân 3/103’te va‘tesımû bi hablillâhi “Allah’ın ipine sarılın” ifadesiyle dile getirilmekteyken, Zuhruf 43/43’te ise festemsik billezî ûhıye ileyke “Sana vahyedilmiş olana sımsıkı sarıl” beyanıyla zikredilmektedir. Yüce Allah’a sarılma emrinin “O’na güvenmek” manasına geldiğini savunan âlimlerimiz de vardır.(64)

5. هُوَ مَوْلٰيكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلٰى وَنِعْمَ النَّص۪يرُ “O, sizin mevlanızdır (efendinizdir). O ne güzel mevladır (efendidir) ve O ne güzel yardımcıdır!” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri Bakara 2/256, 286, Âl-i İmrân 3/150, Mâide 5/55, En‘âm 6/62, Enfâl 8/40, Tevbe 9/51, Yûnus 10/30, Tahrîm 66/2 ve 4 gibi âyetlerde dile getirilmekte ve Yüce Allah’ın miminlerin mevlâsı yani dostu, efendisi ve koruyucusu olduğu ifade edilmektedir. Yüce Allah Muhammed 47/11’de de belirttiği gibi, müminlerin velisidir; ancak kafirlerin böyle bir velisi yoktur. Bu arada Hadîd 57/15’te verilen bilgiye göre kafirlerin velisi ise cehennem ateşidir.

Kur’ân’da 16 kez geçen نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzel” manasına gelmekte, iyi iş yapanların ecri,(65) Yüce Allah’ın vekil oluşu,(66) Allah’ın dost ve yardımcı oluşu,(67) dünyanın sonu olarak cennet,(68) sevap,(69) Yüce Allah’ın yönelişleri kabul edişi,(70) Hz. Süleyman,(71) Hz. Eyyûb,(72) Yüce Allah’ın imkân yaratıcılığı(73) ve kudreti(74) için kullanılmaktadır. Aynı manayı veren nı‘ımmâ kelimesi ise Bakara 2/271 ve Nisâ’ 4/58’de geçmektedir.

Burada geçen مَوْلٰي mevlâ ifadesi “efendi”, “yardımcı”, “işlerimizi çekip çeviren”,(75) “sahip”, “mâlik”, “dost”,(76) “koruyucu”(77) gibi manalar içermektedir. Bu kelime çeşitli âyetlerde el-mevlâ,(78) mevlâ,(79) mevlâküm,(80) mevlâhu,(81) mevlâhum(82) ve mevlânâ(83) kalıplarında geçmekte ve dört âyetteki kullanım hariç(84) hepsinde de Yüce Allah için kullanılmaktadır.

Nahl 16/76’da “(kölenin) efendisi”, Hacc 22/13’teki “kötü dost”, Dühân 44/41’de “faydasız dost”, Hadîd 57/15’te ise cehennemin oradakilere dost olması manasında kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki bu kelime olumlu manada Yüce Allah için kullanıldığı için bunun başka insanlara sıfat olarak verilmesi son derece sakıncalı bir durumdur.

Demek ki burada yer alan مَوْلٰي/ الْمَوْلٰىmevlâ/el-mevlâ kelimeleri “dost”, “koruyucu”,(85) “efendi”,(86) “sahip”, “iş görecek emir ve buyruk sahibi”, “kurtarıcı efendi” ve “yâr ve yardımcı” gibi manalara gelmekte, insan için gerçek dost ve yârân olanın Yüce Allah olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Âyetin sonundaki bu ifadeler ilah anlamında Yüce Allah’tan başka hiçbir dost ve yardımcı edinmemek gerektiğini ortaya koymaktadır.(87)

Ne mutlu Yüce Allah’ı dost ve yardımcı görebilenlere ve Yüce Allah’ın da kendilerini dost edindiklerine! Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu büyük nimet ve lütuftan ayrı ve mahrum bırakmasın!

Dipnotlar

• 1 - İbrâhim 14/24; Nahl 16/75, 76, 112; Rûm 30/28; Yâsîn 36/78; Zümer 39/29; Zuhruf 43/17; Tahrîm 66/10, 11. 2 - Hacc 22/73; Zuhruf 43/57. 3 - İbrâhim 14/45; Furkân 25/39; Rûm 30/58; Zümer 39/27. 4 - İsrâ’ 17/48; Furkân 25/9. 5 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; Nûr 24/35; Muhammed 47/3. 6 - ‘Ankebût 29/43; Haşr 59/21. 7 - Kehf 18/32, 45; Yâsîn 36/13. 8 - Nahl 16/74.
  • İbrâhîm 14/24 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 Rûm 30/28 Yâsîn 36/78 Zümer 39/29 Zuhruf 43/17 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Hacc 22/73 Zuhruf 43/57 İbrâhîm 14/45 Furkân 25/39 Rûm 30/58 Zümer 39/27 İsrâ 17/48 Furkân 25/9 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 Nûr 24/35 Muhammed 47/3 ‘Ankebût 29/43 Haşr 59/21 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Yâsîn 36/13 Nahl 16/74
• 9 - İsrâ’ 17/88; Tûr 52/33-34. 10 - Hûd 11/13. 11 - Bakara 2/23-24; Yûnus 10/38. 12 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 390;
  • İsrâ 17/88 Tûr 52/34 Hûd 11/13 Bakara 2/24 Yûnus 10/38
• 13 - Semerkandî, age., II, 404. 14 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 390; Semerkandî, age., II, 404; Zemahşerî, age., III, 167.
• 15 - Zeccâc, age., III, 439.
• 16 - Kâf 50/38. 17 - Semerkandî, age., II, 405; Râzî, age., XXIII, 69. 18 - Semerkandî, age., II, 405; Zemahşerî, age., III, 167.
  • Kâf 50/38
• 19 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 390.
• 20 - Hûd 11/66; Hacc 22/40, 74; Ahzâb 33/25; Şûrâ 42/19; Hadîd 57/25; Mücâdile 58/21.
  • Hûd 11/66 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Ahzâb 33/25 Şûrâ 42/19 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21
• 21 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 390; Zeccâc, age., III, 439; Râzî, age., XXIII, 69-70.
• 22 - Nisâ’ 4/58, 134; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/61, 75; Lokmân 31/28; Mü’min 40/20, 56; Şûrâ 42/11; Mücâdile 58/1.
  • Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 İsrâ 17/1 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Lokmân 31/28 Mü'min 40/20 Mü'min 40/56 Şûrâ 42/11 Mücâdele 58/1
• 23 - Bakara 2/255; Tâhâ 20/110; Enbiyâ’ 21/28; Hacc 22/76. 24 - Zemahşerî, age., III, 168. 25 - Semerkandî, age., II, 405. 26 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 390.
  • Bakara 2/255 Tâhâ 20/110 Enbiyâ 21/28 Hacc 22/76
• 27 - Taberî, age., XVI, 215.
• 28 - Bakara 2/210; Âl-i İmrân 3/109; En‘âm 6/159; Enfâl 8/44; Hûd 11/123; Hacc 22/41, 76; Rûm 30/4; Lokmân 31/22; Fâtır 35/4; Şûrâ 42/43, 53; Hadîd 57/5.
  • Bakara 2/210 Âl-i İmrân 3/109 En‘âm 6/159 Enfâl 8/44 Hûd 11/123 Hacc 22/41 Hacc 22/76 Rûm 30/4 Lokmân 31/22 Fâtır 35/4 Şûrâ 42/43 Şûrâ 42/53 Hadîd 57/5
• 29 - Bakara 2/43, 125; Âl-i İmrân 3/43; Mâide 5/55; Tavbe 9/112; Hacc 22/26, 76; Sâd 38/24; Feth 48/29; Murselât 77/48. 30 - Bakara 2/42, 125; Tevbe 9/112; Hacc 22/26, 77.
  • Bakara 2/43 Bakara 2/125 Âl-i İmrân 3/43 Mâide 5/55 Tevbe 9/112 Hacc 22/26 Hacc 22/76 Sâd 38/24 Fetih 48/29 Mürselât 77/48 Bakara 2/42 Bakara 2/125 Tevbe 9/112 Hacc 22/26 Hacc 22/77
• 31 - İslâmoğlu, age., s. 429’da 8. not.
• 32 - Müslim, Salât, 215. 33 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11-12; Hıcr 15/30-33; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/73-75; 34 - Nisâ’ 4/102; Fussılet 41/37; 35 - Nahl 16/49.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/75 Nisâ 4/102 Fussilet 41/37 Nahl 16/49
• 36 - Hacc 22/18. 37 - Rahmân 55/6. 38 - Ra‘d 13/15. 39 - Âl-i İmrân 3/43; Hacc 22/77; Fussılet 41/37; Necm 53/62; İnsân 76/26; ‘Alak 96/19. 40 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Hacc 22/18 Rahmân 55/6 Ra‘d 13/15 Âl-i İmrân 3/43 Hacc 22/77 Fussilet 41/37 Necm 53/62 İnsân 76/26 ‘Alak 96/19 Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 41 - Hacc 22/77. 42 - Bakara 2/21; Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/102; Yûnus 10/3; Enbiyâ’ 21/92; ‘Ankebût 29/17, 56; Yâsîn 36/61; Necm 53/62. 43 - Hûd 11/123; Hıcr 15/99; Meryem 19/65; Tâhâ 20/14; Zümer 39/2, 66. 44 - Âl-i İmrân 3/51; Mâide 5/72, 117; A‘râf 7/59, 65, 85; Hûd 11/50, 61, 84; Nahl 16/36; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25; Mü’minûn 23/23; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 36; Zuhruf 43/64; Nûh 71/3.
  • Hacc 22/77 Bakara 2/21 Nisâ 4/36 En‘âm 6/102 Yûnus 10/3 Enbiyâ 21/92 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Necm 53/62 Hûd 11/123 Hicr 15/99 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Zümer 39/2 Zümer 39/66 Âl-i İmrân 3/51 Mâide 5/72 Mâide 5/117 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/85 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Nahl 16/36 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Mü'minûn 23/23 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/36 Zuhruf 43/64 Nûh 71/3
• 45 - Zeccâc, age., III, 439.
• 46 - Râzî, age., XXIII, 71. 47 - Râzî, age., XXIII, 71. 48 - Zeccâc, age., III, 439.
• 49 - Furkân 25/52. 50 - “Çalışmak, fedakârlık yapmak” anlamında örnekler için bk. Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 51 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 52 - “Bütün güç” anlamında örnekler için bk. Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 53 - “Savaşmak” anlamında örnekler için bk. Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 54 - Tevbe 9/73; Tahrîm 66/9.
  • Tevbe 9/73 Tahrîm 66/9
• 55 - Semerkandî, age., II, 405; Râzî, age., XXIII, 72. 56 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 391; Zeccâc, age., III, 439.
• 57 - Nisâ’ 4/65; Mâide 5/6; En‘âm 6/125; A‘râf 7/2; Tevbe 9/91; Hacc 22/78; Nûr 24/61; Ahzâb 33/37, 38, 50; Feth 48/17. 58 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 391; Zeccâc, age., III, 440; Semerkandî, age., II, 405. 59 - Müslim, Fedâil, 77-78. 60 - Esed, age., s. 686’da 92. not.
  • Nisâ 4/65 Mâide 5/6 En‘âm 6/125 A‘râf 7/2 Tevbe 9/91 Hacc 22/78 Nûr 24/61 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/50 Fetih 48/17
• 61 - Zeccâc, age., III, 440; Semerkandî, age., II, 405.
• 62 - Semerkandî, age., II, 406; Zemahşerî, age., III, 169.
• 63 - ; Zemahşerî, age., III, 169.
• 64 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 391; Semerkandî, age., II, 406..
• 65 - Âl-i İmrân 3/136; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/74. 66 - Âl-i İmrân 3/173. 67 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 68 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/30. 69 - Kehf 18/31. 70 - Sâffât 37/75. 71 - Sâd 38/30. 72 - Sâd 38/44. 73 - Zâriyât 51/48. 74 - Murselât 77/23.
  • Âl-i İmrân 3/136 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Ra‘d 13/24 Nahl 16/30 Kehf 18/31 Sâffât 37/75 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Zâriyât 51/48 Mürselât 77/23
• 75 - Zemahşerî, age., I, 328. 76 - Taberî, age., III, 159. 77 - Semerkandî, age., I, 190. 78 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 79 - Muhammed 47/11. 80 - Âl-i İmrân 3/150; Enfâl 8/40; Hacc 22/78; Tahrîm 66/2. 81 - Tahrîm 66/4. 82 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30. 83 - Bakara 2/286; Tevbe 9/51. 84 - Nahl 16/76; Hacc 22/13; Dühân 44/41; Hadîd 57/15. 85 - Semerkandî, age., II, 406. 86 - Esed, age., s. 686. 87 - Zemahşerî, age., III, 169.
  • Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Muhammed 47/11 Âl-i İmrân 3/150 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Tahrîm 66/2 Tahrîm 66/4 En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Bakara 2/286 Tevbe 9/51 Nahl 16/76 Hacc 22/13 Duhân 44/41 Hadîd 57/15