Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 114-126. âyetlerinde bazı istisnalar hariç gizli konuşmaların çoğunda hayır olmadığını, Hz. Peygamber’e karşı çıkanları ve müminlerin yolundan başka bir yola girenlerin varacağı yerin ateş olacağını, şirk hariç bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini, şeytanın insanları saptırdığını, iman sahiplerinin cennete gireceğini, kurtuluşun kuruntularla elde edilemeyeceğini, herkesin yapıp ettiklerinin karşılığını bulacağını bildirmektedir.

a) Üç Konuda Önemli Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 114-116. âyetlerinde sadaka veya bir iyilik yahut da insanların arasını düzeltmeyi emredenin (isteyenin gizli toplantısı) müstesna, gizli toplantıların birçoğunda hayır olmadığını, her kim Allah’ın rızasını elde etmek için bunu yaparsa, onun ödüllendirileceğini müjdelemekte, kendisi için doğru yol belli olduktan sonra, kim Peygamber’e karşı çıkar ve müminlerin yolundan başka bir yola giderse, onun döndüğü yere döndürüleceğini ve cehenneme atılacağını bildirmektedir.

Ardından, şirkin korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek şöyle bir beyana yer verilmektedir: “Muhakkak ki Allah, kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz; bundan başkasını, (diğer günahları) dilediği/layık gördüğü kimse için bağışlar. Allah’a ortak koşan kimse uzak (büyük) bir sapıklığa düşmüş (demek)tir.”

ı. Gizli Toplantıların Çoğunda Hayır Olmayışı

لَا خَيْرَ ف۪ي كَث۪يرٍ مِنْ نَجْوٰيهُمْ اِلَّا مَنْ اَمَرَ بِصَدَقَةٍ اَوْ مَعْرُوفٍ اَوْ اِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ فَسَوْفَ نُؤْت۪يهِ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Onların gizli toplantılarının birçoğunda hayır yoktur. Ancak bir sadaka veya bir iyilik veya insanların arasını düzeltmeyi emredenin (öğütleyenin gizli toplantısı) hariç! Kim Allah’ın rızasını elde etmek için bunu yaparsa, biz ona ileride büyük bir ödül vereceğiz.”

Âyetteki لَا خَيْرَ lâ hayra ifadesi “hayır yoktur”; ف۪ي كَث۪يرٍ fî kesîrın ifadesi “bir çoğunda”; مِنْ نَجْوٰيهُمْ min necvâhum ifadesi “onların gizli görüşmelerinin”; اِلَّا مَنْ اَمَرَ illâ men emera istisnası “ancak (şunu) emreden hariç”; بِصَدَقَةٍ bi sadakatin ifadesi “sadakayı”; اَوْ مَعْرُوفٍ ev ma‘rûfin ifadesi “veya bir iyiliği”; اَوْ اِصْلَاحٍ ev ıslâhın ifadesi “veya ıslahı, düzeltmeyi”; بَيْنَ النَّاسِ beyne’n-nâsi ifadesi “insanlar arasında”; وَمَنْ يَفْعَلْ ve men yef‘al ifadesi “her kim yaparsa”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bunu”; ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ ibtiğâe mardâtillâhi tamlaması “Allah’ın rızasını aramak için”; فَسَوْفَ نُؤْت۪يهِ fe sevfe nü’tîhi ifadesi “ona ileride vereceğiz”; اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir ödül” demektir.

Burada bazı hassasiyetler hariç gizli görüşlerin çoğunun hayırsız olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirlmektedir.

1. لَا خَيْرَ ف۪ي كَث۪يرٍ مِنْ نَجْوٰيهُمْ اِلَّا مَنْ اَمَرَ بِصَدَقَةٍ اَوْ مَعْرُوفٍ اَوْ اِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ “Onların gizli toplantılarının birçoğunda hayır yoktur. Ancak bir sadaka veya bir iyilik veya insanların arasını düzeltmeyi emredenin (öğütleyenin gizli toplantısı) hariç!” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/108. âyette ele aldığı Tu‘me b. Ubeyrık olayının üzerinden benzer konuşmalar veya toplantılar yapanların geceleyin planladıkları sözleriyle ilgili olarak bu defa konuyu bu türden gizli konuşmaların çok büyük bir kısmının hiçbir hayır içermediğine getirmektedir.

a) لَا خَيْرَ ف۪ي كَث۪يرٍ مِنْ نَجْوٰيهُمْ “Onların gizli toplantılarının birçoğunda hayır yoktur.” Yüce Allah münafıkların Müslümanlar aleyhindeki gizli konuşmalarının pek çoğunda hiçbir hayır olmadığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da 11 kez(1) geçen النَّجْوٰى/نَجْوٰي en-necvâ/necvâ kelimeleri “gizli konuşma”, “fısıldaşma”, “kulis” manasına gelmekte, toplumda içiçe yaşanan ortamda birilerinin bir başkası hakkındaki fısıldaşmaları, gizli konuşmaları anlamını içermekte, pek çoğunda hiçbir hayır olmadığı belirtilmektedir.

Bu konunun detaylı bir şekilde ele alındığı Mücâdele 58/8-10. âyetleri hatırlatmak gerekmektedir: “Gizli konuşmaktan menedildikten sonra yine o yasaklananı yapmaya kalkışarak günah, düşmanlık ve Rasûl’e isyan hususunda gizlice konuşanları görmedin(iz) mi? Onlar sana geldikleri zaman seni, Allah’ın selamlamadığı bir şekilde selamlıyorlar. Kendi içlerinden de ‘Bu söylediklerimiz yüzünden Allah’ın bize azap etmesi gerekmez miydi?’ diyorlar. Onlara Cehennem yeter. Oraya gireceklerdir. O, ne kötü sondur (duraktır)! Ey iman edenler! Aranızda gizli konuşacağınız zaman, günahı, düşmanlığı ve Rasûl’e isyan hususunda gizlice konuşmalar yapmayın. İyilik ve takvâyı konuşun. İyilik ve takvâyı konuşun. Sadece ve sadece kendi huzuruna toplanacağınız Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun. (Sözü edilen türden olumsuz içerikli) gizli konuşmalar sadece ve sadece şeytandandır. Bu, iman edenleri üzmek içindir. (Şeytan veya hüzün), Allah’ın izni olmadıkça hiçbir zarar veremez. Müminler yalnızca Allah’a güvensinler.”

b) اِلَّا مَنْ اَمَرَ بِصَدَقَةٍ اَوْ مَعْرُوفٍ اَوْ اِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ “Ancak bir sadaka veya bir iyilik veya insanların arasını düzeltmeyi emredenin (öğütleyenin gizli toplantısı) hariç!” Yüce Allah gizli toplantıların sadece üç konu başlığında yapılması durumunda bunda herhangi bir sakınca olmadığını bildirmekte, Mücâdele 58/9’da ise bu noktada el-birr denilen mutlak manada “iyilikler”in ve et-takvâ denilen “duyarlılık ve sorumluluk bilinci”ne dayalı içeriklerin belirlenmesi gerektiği bildirilmektedir.

Burada sözü edilen üç konu başlığı صَدَقَة sadakah yani “garibanlara yardım etmek”, مَعْرُوف ma‘rûf yani “başka güzelllikler, iyilikler yapmak” ve اِصْلَاحٍ بَيْنَ النَّاسِ ıslâh beyne’n-nâsi yani “insanlar arasındaki huzursuzlukları, fesat denilen bozuklukları gidermek” şeklinde zikredilmekte, toplumsal hayatta, ulusal ve uluslararası ilişkilerde gerekli olan temel konu başlıklarını içermektedir.

Kur’ân’da beş kez(2) geçen صَدَقَة sadekah kelimesi “sadaka” demektir. Ayrıca Kur’ân’da 39 kez(3) geçen الْمَعْرُوف el-ma‘rûf (ma‘rûf/ma‘rûfeh) kelimeleri “iyilik”, “bilinen iyi şey”, “meşru ve yararlı şey”, “güzel, faydalı”, “örfe uygun olan”, “yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı her bir iş” manalarına gelmektedir. Çeşitli âyetlerde(4) geçen اِصْلَاح ıslâh kelimesi de “düzeltmek” manasına gelmekte, bir fesadın, bozgunun, bozulmanın giderilmesi anlamını içermektedir.

Yüce Allah Yahudilerin veya münafıkların yaptığı türden bir hatayı yapmamaları gerektiğini müminlere emretmekte, bu bağlamda “haram”, “düşmanlık” ve “Hz. Peygamber’e isyan” içerikli gizli konuşmalar yapmamalarını istemekte, bunun yerine “iyilik” ve “takvâ” içerikli konuşmalar yapmak üzere toplanmaları gerektiğini beyan etmektedir. Nisâ’ 4/114’te verilen bilgiler Mücâdele 58/9’da verilen mesajın açılımı durumundadır. Demek ki eğer gizli toplantılar yapılacaksa bunların muhatapları rencide etmemek üzere sadaka, iyilik ve ıslah içerikli olması istenmekte, el-birr ve et-takvâ’dan ayrılınmaması özellikle emredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Üç kişi bir arada bulunduğunuz zaman insanlara karışıncaya kadar ikiniz diğerini bırakıp fısıldaşmayın Çünkü bu durum onu üzer.”(5) İşte harika bir uyarı ve toplum hayatındaki birlik ve beraberliğin en önemli unsurlarından birisi bu şekilde belirlenmektedir. Hz. Peygamber’in “ma‘rûfu yani iyiliği emretmek veya münkerden sakındırmak veya Allah’ı zikretmek gibi hususlar hariç, insanoğlunun bütün sözleri lehine değil, aleyhinedir”(6) buyurarak konuya harika bir açılım getirmiştir.

2. وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ فَسَوْفَ نُؤْت۪يهِ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Kim Allah’ın rızasını elde etmek için bunu yaparsa, biz ona ileride büyük bir ödül vereceğiz.” Yüce Allah toplumsal hayatta sözünü ettiği “sadaka”, “mutlak manada iyilik” ve “insanlar arasını ıslah etmek” gayesiyle yapılan özel görüşmlerde asıl maksadın Allah’ın rızasını kazanmak olması gerektiğini beyan etmekte ve bunu gerçekleştirenlere büyük bir ödül vereceğini müjdelemektedir. Hz. Peygamber’in ifadesiyle “eylemlerin anlamı kalbin niyetine bağlıdır.”(7) Bu yüzden sözü edilen hususlarda anlamlı ve ödül getirecek bir eylem yapabilmek için niyeti sağlam tutmak gerekmektedir.

Kur’ân’da üç kez(8) geçen ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ ibtiğâe mardâtillâhi ifadesi “Allah’ın rızasını kazanmak için” manasına gelmekte, Mümtehine 60/1’de zikredilen ifade ise ابْتِغَآءَ مَرْضَاتيِ şeklinde yine “Allah’ın rızasını kazanmak” anlamını vermektedir. Âyetin sonundaki اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda(9) yer almakta ve “en büyük ödülleri” içermektedir. Yüce Allah gizli toplantıların amacını Allah’ın rızasını kazanmak diye belirledikten sonra, bunun hem toplumsal birlikteliklerde dünya hayatında insanlara fayda sağlayacağını ifade etmek istemekte, hem de mahşerde asıl büyük ödül olan cennetle şekilleneceğini müjdelemektedir.

ıı. Sapkın Yolu Tercihin Feci Akıbeti

وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدٰى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَب۪يلِ الْمُؤْمِن۪ينَ نُوَلِّه۪ مَا تَوَلّٰى وَنُصْلِه۪ جَهَنَّمَ وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “Kendisi için doğru yol belli olduktan sonra, kim Elçiye karşı çıkar ve müminlerin yolundan başka bir yola giderse, onu (kendisinin) döndüğü yere döndüreceğiz ve cehenneme atacağız. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki وَمَنْ يُشَاقِقِ ve men yuşâkıkı ifadesi “her kim karşı çıkarsa”; الرَّسُولَ er-rasûle kelimesi “Elçi’ye, Rasûl’e”; مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ min ba‘di mâ tebeyyene ifadesi “apaçık olduktan sonra”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “hidayet”; وَيَتَّبِعْ ve yettebı‘ fiili “ve uyarsa”; غَيْرَ سَب۪يلِ الْمُؤْمِن۪ينَ ğayra sebîli’l-mü’minîne tamlaması “müminlerin yolunun dışına”; نُوَلِّه۪ nüvellihî ifadesi “onu döndüreceğiz”; مَا تَوَلّٰى mâ tevellâ ifadesi “(kendisinin) döndüğü yere”; وَنُصْلِه۪ ve nuslihî ifadesi “ve onu atacağız”; جَهَنَّمَ cehenneme kelimesi “cehenneme”; وَسَآءَتْ ve sâet fiili “ne kötüdür”; مَص۪يرًا masîran kelimesi ise “bir son(dur), varış yeri(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e karşı çıkıp onun tebliğ ettiği yoldan başka bir yola uyanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدٰى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَب۪يلِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Kendisi için doğru yol belli olduktan sonra, kim Elçiye karşı çıkar ve müminlerin yolundan başka bir yola giderse.” Yüce Allah Medine’deki münafıkların Hz. Peygamber’i yanıltmak için ellerinden geleni yaptıklarını, işledikleri suçları başka masumların üzerine attıklarını, bu amaçla geceleyin gizli toplantılar yaptıklarını, bu toplantılarının büyük çoğunluğunda hiçbir hayır olmadığını beyan ettikten sonra, münafıkların Hz. Peygamber’e olan düşmanlıklarını dile getirmektedir. Bu çerçevede hidâyetin yani hak ve hakikatin ne olduğu kendilerine apaçık belli olmasına, gerçekleri açık ve alenen görmelerine ve hakikati bilmelerine rağmen, Hz. Peygamber’e karşı gelenlerin, böylece müminlerin tâbi olduklarından başka bir yola tâbi olanların, edindikleri yolda kendi hallerine bırakılacağı, sonucun kötü olacağı belirtilmektedir.

a) Âyette geçenيُشَاقِقِ yuşâkıkı(u) fiili çeşitli kalıplarda Kur’ân’da yedi kez(10) zikredilmekte ve “düşmanlık yapmak”, “meydan okumak”, “kendini koparmış olmak”, “karşısında yer almak”, “karşıya konuşlanmak”, “karşı gelmek”, “zıt gitmek”, “karşı tarafa geçmek”, “müminlerin bulunduğu tarafın aksi tarafında bulunmak”(11) gibi anlamlar vermekte, diğer âyetlerde de olduğu gibi müşriklerin, münafıkların ve Yahudilerin Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne olan düşmanlıklarını ortaya koymaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu düşmanlık ve karşı çıkış Hz. Peygamber’e yönelik olarak zikredilmektedir. Bu arada onların sadece bu tür bir düşmanlıkla yetinmedikleri, başka şeyler de yaptıkları âyetin devamında yer almaktadır.

b) Yüce Allah âyette söz konusu insanların Allah’ın Elçisi’ne düşmanlık yaptıklarını, ilave olarak وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَب۪يلِ الْمُؤْمِن۪ينَ beyanı gereği “müminlerin tâbi oldukları hak ve hakikat yolunun dışında başka yollara tâbi olduklarını” bildirmektedir. Bu ifade mahşerdeki kurtuluşun Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği ve müminlerin de tâbi oldukları tevhid yolunu izlemekle, o yolu yaşamakla mümkün olduğunu ortaya koymaktadır.

Âl-i İmrân 3/19’da “Allah katında dinin İslâm olduğu” vurgulanmakta, yine Âl-i İmrân 3/85’te “İslâm’dan başka bir yol arayanlardan bunun kabul edilmeyeceği ve bu şekildeki bir arayışta olanların âhirette ziyana uğrayacakları” haber verilmekte, Bakara 2/137’de ise “hidayete ermek için müminler gibi inanmak gerektiği” dile getirilmektedir. Bu arada Mâide 5/3 ve Nûr 24/55’te Müslümanlar için din olarak İslâm’ın uygun görüldüğü ifade edilmektedir. Gerçek böyle olduğu için her kim müminlerin tâbi olduğu yoldan başka bir yola tâbi olursa bu tercih feci bir akıbetin habercisidir.

2. نُوَلِّه۪ مَا تَوَلّٰى وَنُصْلِه۪ جَهَنَّمَ وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “Onu (kendisinin) döndüğü yere döndüreceğiz ve onu cehenneme atacağız; orası ne kötü sondur (duraktır)!” Yüce Allah Elçisi’ne düşmanlık besleyen ve müminlerin yolunun dışında başka bir yola girenlerin o hallerinde bırakılacağını ve çetin bir azaba çarptırılacaklarını haber vermektedir.

a) نُوَلِّه۪ مَا تَوَلّٰى ifadesi “onu (kendisinin) döndüğü yere döndüreceğiz” manasına gelmekte, bu tür kişilerin “edindikleri kendi yollarında kendi hallerine terk edilmeleri”, “kendi tercihleriyle başbaşa bırakılmaları”, “döndükleri yola döndürülmeleri” bir anlamda “tercihlerinin onaylanıp sonuçlarına katlanacak hale getirilmeleri” kast edilmektedir.

b) وَنُصْلِه۪ جَهَنَّمَ وَسَآءَتْ مَص۪يرًا “Onu cehenneme atacağız; orası ne kötü sondur (duraktır)!” Yüce Allah kendisine ve elçisine meydan okuyan, düşmanlık yapan kişilere şiddetli bir azap uygulayacağını haber vermekte, azabının şiddetli olacağını bildirmektedir. “Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(12) ve benzer içeriklerde yer almaktadır. Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’ın dünya hayatında verdiği emirleri çeşitli bahanelerle erteleyenler, öteleyenler veya reddedenler bilmelidirler ki bu tavrın karşılığı çok ağır olacak, mahşerde ilahi azabın en şiddetlisi böylelerine uygulanacaktır.

Âyette geçen سَآءَتْ مَص۪يرًا sâet masîran cümlesi daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/97’de de geçtiği için bu ifade hakkındaki açıklamalarımızı orada yapmıştık. Burada sadece şu kadarını belirtelim: İlâhî mesajlara itibar etmeyenlerin akıbeti cehenneme atılmaktır ve orası çok kötü bir sondur, feci bir son duraktır.

ııı. Şirkin Affedilmeyeceği

اِنَّ اللّٰهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه۪ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشَآءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَع۪يدًا “Şüphesiz ki Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz; bundan başkasını, (diğer günahları) dilediği (layık olan) kimse için bağışlar. Allah’a ortak koşan kimse, elbette uzak bir sapkınlığa düşmüş (demek)tir.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “şüphesiz ki Allah”; لَا يَغْفِرُ lâ yağfiru ifadesi “bağışlamaz”; اَنْ يُشْرَكَ en yüşrake edilgen fiili “ortak koşulmasını”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na, kendisine”;وَيَغْفِرُ ve yağfiru fiili “ve bağışlar”; مَا دُونَ ذٰلِكَ mâ dûne zâlike ifadesi “bunun dışındakileri”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğini/layık gdüğünü”; وَمَنْ يُشْرِكْ ve men yüşrik ifadesi “her kim ortak koşarsa”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; فَقَدْ ضَلَّ fe kad dalle fiili “elbette sapmış olur”; ضَلَالًا بَع۪يدًا dalâlen ba‘îden tamlaması ise “uzak bir sapıklığa” demektir.

Burada şirkin bağışlanmayacak tek günah ve büyük bir sapkınlık olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ اللّٰهَ لَا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه۪ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشَآءُ “Şüphesiz ki Allah kendisine ortak koşulmasını bağışlamaz; bundan başkasını, (diğer günahları) dilediği (layık olan) kimse için bağışlar.” Bu âyet hakkında detaylı açıklamalarımızı Nisâ’ 4/48’de yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu ifadede Yüce Allah münafıklara yönelik olarak zikrettiği uyarıdan sonra, bu defa konuyu şirke getirmekte ve şirkin nasıl korkunç bir felaket olduğuna değinmektedir. Yüce Allah kendisine şirk koşulmasını, yani şirkten tevbe edilmemesini bağışlamayacağını bildirmekte, istiğfar ve tevbe edilmesi halinde bunun dışındaki günahları dilediğine yani hak edene ve layık gördüğüne bağışlayacağını müjdelemektedir.

2. وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَع۪يدًا “Allah’a ortak koşan kimse, elbette uzak bir sapkınlığa düşmüş (demek)tir.” Yüce Allah kendisine herhangi bir şeyi ortak koşan kişilerin “çok uzak ve büyük bir sapkınlığa düşmüş olacağı”nı haber vermektedir. Mâide 5/72’de şirkle ilgili olarak şöyle bir beyan zikredilmektedir: “Her kim Allah’a ortak koşarsa Allah ona cenneti haram kılmıştır ki böylelerinin varıp duracağı sığınak ateş olacaktır. Zalimler için hiçbir yardımcı da yoktur.”

Âyetin sonunda yer alan ضَلَالًا بَع۪يدًا dalâl-i ba‘îd tamlaması çeşitli âyetlerde(13) geçmekte ve “uzak, büsbütün, derin, iyice bir sapıklık” manasına gelmekte, böylece şeytana itibar edenlerin feci akıbetlerine dikkat çekmiş olmaktadır. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet(14) yer almaktadır. Bunun sebebi, şirkin affedilmeyecek düzeyde korkunç bir günah olduğunu zihinlere kazımaktır. İşte Yüce Allah şirkle ilgili âyetin ikinci kısmında her kim kendisine herhangi bir şekilde şirk koşarsa büsbütün yoldan çıkacağını bildirmektedir.

b) Putperestler ve Şeytanın Onlara Yaptırdıkları

Yüce Allah, sûrenin 117-121. âyetlerinde müşriklerin Allah’ın peşi sıra yalnızca birtakım dişilere (dişi isimli ilahlara) ve Allah’ın kendisine lanet ettiği inatçı şeytana yalvardıklarını bildirmekte, şeytanın da kişilere şunları yaptıracağını söylediğini aktarmaktadır: “Yemin olsun ki kullarından belli bir pay edineceğim. Onları mutlaka saptıracağım, muhakkak onları boş kuruntulara boğacağım, kesinlikle onlara emredeceğim (telkın edeceğim) de hayvanların kulaklarını yaracaklar, şüphesiz onlara emredeceğim (telkın edeceğim) de Allah’ın yarattığını değiştirecekler.”

Ardından, her kim Allah’ın dışında (O’nu bırakır da) şeytanı dost edinirse, onun elbette apaçık bir ziyana düşmüş olacağı, şeytanın onlara söz verip kendilerini ümitlendireceği, onlara sadece ve sadece aldanma vaat etmekte olduğu, sonunda varıp gidecekleri yerin de cehennem olacağı ifade edilmektedir.

ı. Putperestlerin Şeytana Yakarışları

اِنْ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ٓ اِلَّآ اِنَاثًا وَاِنْ يَدْعُونَ اِلَّا شَيْطَانًا مَر۪يدًا لَعَنَهُ اللّٰهُ “(Müşrikler) O’nun (Allah’ın) peşi sıra birtakım dişilerden (dişi isimli putlardan) başkasına yalvarmıyorlar. Onlar, Allah’ın kendisine lanet ettiği inatçı şeytandan başkasına yalvarmıyorlar.”

Âyetteki اِنْ يَدْعُونَ in yed‘ûne ifadesi “dua etmiyorlar, yalvarmıyorlar”; مِنْ دُونِه۪ٓ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; اِلَّآ اِنَاثًا illâ inâsen istisnası “dişi (put)lardan başkasına”;وَاِنْ يَدْعُونَ ve in yed‘ûne ifadesi “ve yine dua etmiyorlar, yalvarmıyorlar”; اِلَّا شَيْطَانًا illâ şeytânen istisnası “şeytandan başkasına”; مَر۪يدًا merîden kelimesi “inatçı”; لَعَنَهُ le‘anehû ifadesi “ona lanet etmiştir, lanet edecektir”; اللّٰهُ ullâhu kelimesi ise “Allah” demektir.

Burada müşriklerin putperestliği ve azgın şeytanın peşinden gidişi ile ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ٓ اِلَّآ اِنَاثًا “(Müşrikler) O’nun (Allah’ın) peşi sıra birtakım dişilerden (dişi isimli putlardan) başkasına yalvarmıyorlar.” Yüce Allah münafıklarla ilgili pasajın arasında konuyu kendileri de inkârcı olan müşriklere getirmekte ve onların sadece ve sadece dişi varlıklara, yani Allah’ın kızları sandıkları meleklere yalvardıklarını bildirmektedir. Hem burada hem de devam eden cümlede yer alan اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta, onların bunun dışında bir kullukları olmadığına dikkat çekilmektedir.

Kur’ân’da altı kez(15) geçen اِنَاث inâs kelimesi aslında “dişiler” manasına gelse de, konu gereği bu kelime Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a aracı isnat ettikleri melekleri sembolize etmektedir. Çünkü onlar melekleri Allah’ın kızları kabul ediyorlardı. Bu konuda Zuhruf 43/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, Rahmân’ın kulları olan melekleri de dişi saydılar. Onlar (meleklerin) yaratılışına şahit mi olmuşlar!? Onların bu şahitlikleri yazılacak ve (bundan) sorguya çekileceklerdir.”

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/150’de de şu bilgiler verilmektedir: “Yoksa onların gözü önünde melekleri kız olarak mı yaratmışız!” Bu âyette söylenmek istenen şudur: “Biz hiçbir şekilde hiç kimseyi meleklerin yaratılışına şahit kılmadık. Öyleyse onlara ‘dişi/kız’ muamelesi yapmak yaratana da yaratılışa da meleklere de iftiradır. Esasında melekler cinsiyetten uzak varlıklardır.”

Bazı âlimlerimiz âyetteki اِنَاث inâs kelimesinin vesen kelimesinin çoğulu olan avsân şeklinde okunduğunu ve manasının da “putlar”, “ölü (cansız) putlar” olduğunu ifade etmişlerdir(16) ki bu da sonuçta putperestlik manasına geldiği için doğru kabul edilebilir. Nihayetinde şirk koşanlar melekleri de aracı edinseler, putlara da tapsalar kendilerine müşrik denmektedir. Çünkü Yüce Allah’ın peşi sıra her neye tapınılıyor ve her ne aracı ediniliyorsa bilinmelidir ki bu şirktir ve böyle inanıp böyle yaşayanlara da müşrik denmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili olumsuz tutumunu eleştirmekte, bu çerçevede Rahmân’ın merhametinin tecellilerinden olan meleklerin dişi varlıklar olduğunu iddia ettiklerini beyan etmektedir. Bu yüzden Mekkeli müşrikler Lât, Menât, ‘Uzzâ gibi dişi isimlerle andıkları putlara tapıyorlar, onları kendileriyle Yüce Allah arasında aracı ediniyorlardı.

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/26-27’de şu bilgiler verilmektedir: “(Müşrikler) ‘Rahmân (olan Allah, melekleri) evlât edindi’ dediler. (Hâşâ!) O, bundan münezzehtir. Bilakis (melekler), ikram edilmiş kullardır. O’ndan (emir almadan) önce konuşmazlar; onlar, sadece O’nun emri ile hareket ederler.” Müşriklerin iddiasında melekler üzerinden bir kabul söz konusu olduğu için Yüce Allah iddia edilenin aksine, bu âyette meleklerin ikram edilmiş “kullar” olduğunu bildirmektedir. Nisâ’ 4/172, Enbiyâ’ 21/19-20 ve Fussılet 41/38. âyetlerde de belirtildiği üzere, melekler de Yüce Allah’ın ikram edilmiş kullarıdır ve onlar sürekli olarak tesbihe ve ibadete devam etmekte, ibadetten dolayı yüksünmemektedirler.

Âyette bir sonraki cümlede de geçen يَدْعُونَ yed‘ûne fiilleri “dua etmek”, “yalvarmak” manasına gelmekte, bağlam dikkate alındığında bu fiile “kulluk yapmak”, “tapmak”, “ibadet etmek” manası da verilebilmektedir.(17) Bu arada âyette yer alan مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka” manasından ziyade, “O’nun aşağısında”, “O’nun peşi sıra”, “O’nun altında” gibi anlamlarda değerlendirilmelidir; çünkü müşrikler Yüce Allah’ın varlığına inanıyorlar, ancak O’nun aşağısında başka aracı ilahlar bulunduğunu iddia ediyorlardı. Bu yüzden, âyetteki mesaj onların dişi varlıklar sandıkları melekleri Allah’ın peşi sıra ilah kabul etmelerinin büyük bir hata oluşuyla ilgilidir.

2.وَاِنْ يَدْعُونَ اِلَّا شَيْطَانًا مَر۪يدًا لَعَنَهُ اللّٰهُ “Onlar, Allah’ın kendisine lanet ettiği inatçı şeytandan başkasına yalvarmıyorlar.” Burada putperestlerin tapındığı belirtilen şeytanın iki özelliğine değinilmektedir:

a) وَاِنْ يَدْعُونَ اِلَّا شَيْطَانًا مَر۪يدًا “Onlar inatçı şeytandan başkasına yalvarmıyorlar.” Yüce Allah putlara tapanları, birtakım dişi varlıkları ve Allah’ın kızları olarak sandıkları melekleri aracı kabul edenleri aslında inatçı, azgın ve Yüce Allah’ın lanet ettiği şeytana tapanlar olarak tanıtmaktadır. Hacc 22/3. âyette de geçen مَر۪يدٍ merîd kelimesi مَارِد mârid kalıbında Sâffât 37/7’de yer almakta, her üç âyette de şeytân kelimesinin sıfatı olarak kullanılmakta, “inatçı”, “bozguncu”, “kaba”, “haddini bilmeyen”, “azgın”, “hayırla ilgisi olmayan”, “itaatten iyice uzak”(18) gibi anlamlar içermektedir.

b) لَعَنَهُ اللّٰهُ “Allah kendisine lanet etmiştir.” Yüce Allah bu cümlesinde şeytana lanet ettiğini beyan etmektedir. Bakara 2/159 ve Nisâ’ 4/46’da da ifade ettiğimiz üzere, la‘net kelimesi, la‘net fiili “uzaklaştırmak”, “sevaptan uzak tutmak”, “ilahi rahmet ve merhametten uzak tutmak” manasına gelmekte ve gerçekleri gizleyenlerin rahmet ve merhametten uzak tutulacakları manasını içermektedir. Lanet edenlerin kim olduklarıyla ilgili olarak da bunların Yüce Allah, melekler, peygamberler ve salih kişiler olduğu ifade edilmektedir.(19)

Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba ve gazaba düçar kılınmalarıdır. Lanetle ilgili olarak A‘râf 7/44’te açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ıı. Şeytanın Dostlarına Yaptırdıkları

وَقَالَ لَاَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَص۪يبًا مَفْرُوضًا وَلَاُضِلَّنَّهُمْ وَلَاُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَاٰمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ اٰذَانَ الْاَنْعَامِ وَلَاٰمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللّٰهِ وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُب۪ينًا “O (şeytan) şöyle demişti: ‘Şüphesiz ki kullarından belirli bir pay edineceğim. Onları mutlaka saptıracağım, elbette onları boş kuruntulara boğacağım; elbette onlara emredeceğim (fısıldayacağım) da hayvanların kulaklarını yaracaklar; elbette onlara emredeceğim de Allah’ın yarattığını değiştirecekler.’ Kim Allah’ın dışında (O’nu bırakır da) şeytanı dost edinirse, elbette apaçık bir şekilde kaybetmiştir.”

Buradakiوَقَالَ ve kâle fiili “dedi ki”; لَاَتَّخِذَنَّ leettehızenne fiili “mutlaka edineceğim”; مِنْ عِبَادِكَ min ‘ıbâdike ifadesi “senin kullarından”; نَص۪يبًا مَفْرُوضًا nasîben mefrûdan tamlaması “belli bir kısım, belli bir pay”; وَلَاُضِلَّنَّهُمْ ve leudıllennehum fiili “ve onları mutlaka saptıracağım”; وَلَاُمَنِّيَنَّهُمْ ve leümenniyennehum fiili “ve onlara mutlaka kuruntu vereceğim”; وَلَاٰمُرَنَّهُمْ ve leâmurannehum fiili “ve onlara mutlaka emredeceğim”; فَلَيُبَتِّكُنَّ fe leyübettikünne fiili “elbette yaracaklar”; اٰذَانَ الْاَنْعَامِ âzâne’l-en‘âmi tamlaması “hayvanların kulaklarını”; وَلَاٰمُرَنَّهُمْ ve leâmurannehum fiili “ve onlara mutlaka emredeceğim”; فَلَيُغَيِّرُنَّ fe leyuğayyırunne fiili “mutlaka değiştirecekler”; خَلْقَ اللّٰهِ halkallâhi tamlaması “Allah’ın yaratmasını”;وَمَنْ يَتَّخِذِ ve men yettehız ifadesi “her kim edinirse”; الشَّيْطَانَ eş-şeytâne kelimesi “şeytanı”; وَلِيًّا veliyyen sözcüğü “dost”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi tamlaması “Allah’ın peşi sıra”; فَقَدْ خَسِرَ fe kad hasira fiili “elbette ziyana düşmüm olur”; خُسْرَانًا مُب۪ينًا hüsrânen mübînen tamlaması ise “apaçık bir ziyana” demektir.

Burada şeytanın güdümüne girenlere şeytanın yaptıracağı şeyler ve şeytanı dost edinmenin ziyana sebebiyet vereceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ لَاَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَص۪يبًا مَفْرُوضًا “O (şeytan) şöyle demişti: ‘Şüphesiz ki kullarından belirli bir pay edineceğim.” Yüce Allah puta tapanların aslında şeytana taptıklarını beyan ettikten sonra, bu defa izini takip ettikleri şeytanın onlarla ilgili ifadelerini ve yaptırmak istediği eylemleri dile getirmektedir. Buna göre, şeytanın Yüce Allah’ın kullarından bir kısmını kendisine yandaş edineceğini söylediği aktarılmaktadır.

Âyette geçen لَاَتَّخِذَنَّ le ettehızenne “mutlaka edineceğim”, “mutlak surette payımı alacağım” ifadesinin başındaki lâm/le harfi ile sonundaki “şeddeli nûn” harfi anlamı pekiştirmekte, zımnen de anlama yemin boyutu katmakta, bu arada bir sonraki âyette geçen fiillerde de aynı ifade örnekleri zikredilmektedir. Şeytan مِنْ عِبَادِكَ min ‘ıbâdike ifadesini kullanarak bu insanların Yüce Allah’ın kulları olduğunu bildiğini ve kabul ettiğini göstermektedir.

Âyetin sonunda yer alanنَص۪يبًا مَفْرُوضًا nasîben mefrûdan tamlaması ise “belirli bir pay”, “bir kısmı” manasına gelmektedir. Nisâ’ 4/7’de de geçen bu ifade orada “farz kılınmış bir pay” manasına gelirken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette herhangi bir farziyet hükmü yoktur. Bu durumda şeytanın dediği kişilerin kimler olduğu önem kazanmaktadır. Bu doğrultuda Kur’ân’a bakıldığında A‘râf 7/16-17’de İblis’in Yüce Allah’ın kullarını saptırmak için uğraşacağı ve pek azı hariç diğerlerini saptıracağını söylediği ifade edilmektedir. Ayrıca Hicr 15/39, İsrâ’ 17/62 ve Sâd 38/82-83’te İblis’in ihlaslı kullar hariç diğer bütün insanları saptıracağını söylediği bildirilmektedir.

Onun bu söylemlerine karşılık, Yüce Allah’ın “yiğit kullarım” dediği insanları şeytanın hiçbir şekilde saptıramayacağı aynı âyetlerde dile getirilmekte, A‘râf 7/18, İbrâhim 14/22, İsrâ’ 17/63, Sâd 38/85 ve Zuhruf 43/36’da açıkça belirtildiği üzere içlerinden İblis’in peşine takılanları onun azdıracağı beyan edilmektedir. Demek ki şeytanın “belirlenmiş bir pay” dediği kişiler, aslında bu âyetlerde ifade edildiği üzere zaten onun peşinden gidenlerdir. Nisâ’ 4/83’te beyan edildiği üzere insanların çoğu şeytana tâbi olmaktadırlar.

2. وَلَاُضِلَّنَّهُمْ وَلَاُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَاٰمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ اٰذَانَ الْاَنْعَامِ وَلَاٰمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللّٰهِ “Onları mutlaka saptıracağım, elbette onları boş kuruntulara boğacağım; elbette onlara emredeceğim (fısıldayacağım) da hayvanların kulaklarını yaracaklar; elbette onlara emredeceğim de Allah’ın yarattığını değiştirecekler.” Yüce Allah şeytanın insanları azgınlaştırma sözüyle ilgili diğer ifadelerine yer vermekte ve insanları saptıracağını, onlara kuruntular vereceğini, emirler yağdırarak hayvanların kulaklarını insanlara kestirteceğini ve Allah’ın yaratmasını değiştirteceğini söylediğini beyan etmektedir.

a) Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, burada zikredilen لَاُضِلَّنَّهُمْ leudıllennehum “onları elbette saptıracağım”, لَاُمَنِّيَنَّهُمْ leümenniyennehum “onlara elbette kuruntu vereceğim”, لَاٰمُرَنَّهُمْ le âmurannehum “onlara elbette emredeceğim”, لَيُبَتِّكُنَّ leyübettikünne “elbette yaracaklar”, لَيُغَيِّرُنَّ leyuğayyırunne “elbette değiştirecekler” ifadelerinin hepsinin başındaki lâm/le harfi ile sonundaki “şeddeli nûn” harfi anlamı pekiştirmekte, cümlelere “muhakkak ki” manasını katmakta, ayrıca zımnen de anlamı yeminli bir hale getirmekte, şeytanın bu tür eylemlerinde ne kadar kararlı olduğunu göstermektedir.

b) Şeytanın insanlara yönelik azdırıcı ve saptırıcı vesveseleri bağlamında şunlar zikredilmektedir:

ı. لَاُضِلَّنَّهُمْ leudıllennehum ifadesi “Onları muhakkak saptıracağım” demektir ki bu kökten gelen fiiller ve kelimeler Kur’ân’da oldukça fazladır. Şeytanın bu sözü A‘râf 7/16-17’de “dosdoğru yolun üzerine oturup önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından gelmek” şeklinde ifade edilirken, Hicr 15/39 ve Sâd 38/82’de “yeryüzündeki her şeyi insanlara süsleyip onları azdırmak”, İsrâ’ 17/62’de “köklerini kesip azaba sürüklemek” beyanlarına yer verilmektedir.

ıı. لَاُمَنِّيَنَّهُمْleümenniyennehum ifadesi “Onlara muhakkak kuruntu vereceğim” manasına gelmekte, يُمَنّ۪ي yümennî kalıbında bir kez de bir sonraki âyette zikredilmektedir. Bu ifade “şeytan insanlara hırs, tamah ve sonuçsuz arzular fısıldayarak onları boş hayallerle, bâtıl düşüncelerle, bozuk ve dipsiz ideallerle kuruntulara sokmak istiyor” demektir. Şeytan bu boş kuruntular bağlamında “cennet yok, cehennem yok, hesap yok, mizan yok” vs. sözler söyleyerek insanları saptırmak ister. Hz. Peygamber’e nispet edilen bir hadiste “İnsanoğlu ihtiyarladıkça hırs ve dünyalık emelleri gençleşir”(20) buyrulmaktadır. Bu iki hastalık gençleşince kişinin âhiret bilinci zayıflar ve dünyevileşmenin artık önü alınamaz bir durum söz konusu olabilir.

ııı. وَلَاٰمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ اٰذَانَ الْاَنْعَامِ ifadesi “Onlara mutlaka emredeceğim, kesin olarak hayvanların kulaklarını yaracaklar” demektir. Hem bu cümlede hem de bir sonrakisinde geçen لَاٰمُرَنَّهُمْ leâmurannehum “onlara elbette emredeceğim” ifadesi aslında “onlara telkınde bulunacağım”, “vesvese vereceğim” şeklinde yorumlanmalıdır; çünkü şeytan emir verme konumunda değildir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَيُبَتِّكُنَّ leyübettikünne ifadesi “elbette yaracaklar” demektir. Kök itibariyle betk kelimesi “kesmek”, “yarmak”, “parçalamak”, “doğramak” gibi anlamlar içermektedir. Bu cümledeki mesaj şudur: Araplar Mâide 5/103’te adı geçen bahîrah denen develerin kulaklarını kesiyorlardı.(21) Bir deve beş kez doğum yapınca ve beşinci yavrusu erkek olunca o devenin kulaklarını kesip yarıyorlardı ve artık o deveden istifade etmeyi kendilerine haram sayıyorlardı.

Bir başka görüşe göre ise Araplar putlara yönelik bir sunak olsun diye en‘âm denilen dört bacaklı evcil hayvanların kulaklarını dilim dilim kesiyorlardı ki bu görüş âyetin metnine daha uygundur. İşte onların bu uygulamaları her ne kadar kendilerince ibadet niyetiyle yapılıyor olsa da aslında bu işlem şeytanın vesvesesi ve telkıni olarak bir aldanıştır ve apaçık bir sapkınlıktır. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iki kez yer alan لَاٰمُرَنَّهُمْ leâmurannehum “onlara mutlaka emredeceğim” ifadesi bunun delilidir.

ıv. وَلَاٰمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللّٰهِ ifadesi “Onlara mutlaka emredeceğim, Allah’ın yaratmasını kesin olarak değiştirecekler” manasına gelmektedir. Bu kalıpta sadece bu âyette geçen لَيُغَيِّرُنَّ leyuğayyirunne fiili “mutlaka değiştirecekler” demektir. Âyetteki te’kidli yani “pekiştirilmiş” ifadeler şeytanın bu konuda ne kadar kararlı olduğunu göstermektedir. Bu cümledeki mesaj, şeytanın kendisine ait gördüğü sapkın kişilere emrederek Yüce Allah’ın yarattığı şeyleri veya yaratma sistemini değiştirmeleridir.

Şeytanın emrederek insanlara yaptırdığı “Allah’ın yaratmasını değiştirmek”le ilgili olarak Râzî’nin aktardığı görüşleri ve kendi yorumunu burada aktarmakta yarar görmekteyiz.

1. “Allah’ın yarattığını değiştirmekten maksat, ‘O’nun dinini değiştirmektir.’ Bu, Sa‘îd b. Cübeyr, Sa‘îd İbnu’l-Müseyyeb, Hasan el-Basrî, Dahhâk, Mücâhid, Süddî, Nehaî ve Katâde’nin görüşüdür. Bu görüşün izahı için şu iki şey söylenebilir:

- “Yüce Allah insanları, Âdem’in sulbünden (sırtından) zerreler halinde çıkarıp, onları ‘kendisinin onların Rabbi olup, onların da kendisine iman ettikleri hususunda, kendilerine şahit tuttuğu gün, onları İslâm dini üzerine yaratmıştır.’ Bu nedenle, her kim (bundan sonra) küfre saparsa, böylece Allah’ın, insanları üzerine yarattığı fıtratı değiştirmiş olur. İşte bu, Hz. Peygamber’in ‘Her doğan çocuk (İslâm) fıtratı üzerine doğar; sonra onu ana-babası ya Yahudi yapar, ya Hıristiyan yapar veyahut da Mecusi yapar’(22) şeklindeki hadisinin ifade ettiği manadır.”

- “Allah’ın dinini değiştirmekten maksat, helali harama, haramı helâla çevirmektir.”

2. “Buradaki ‘değiştirme’, dış görünüşle ilgili bütün halleri değiştirme anlamına alınabilir. Bu görüşte olanlar, birkaç izah şekli zikretmişlerdir:

- “Hasan el-Basrî şöyle demiştir: ‘Bundan maksat, Abdullah b. Mes‘ûd’un Hz. Peygamber’den rivayet ettiği şu hadistir: ‘Peruk takan ve taktıran, dövme yapan ve yaptıran kadınlara Allah lanet etmiştir.’(23) Bu böyledir; çünkü kadınlar, bu gibi şeyleri yapmak suretiyle, zinaya yol arar’ demiştir.”

- “Enes, Şehr b. Havşeb, İkrime ve Ebû Sâlih’ten rivayet edildiğine göre, burada Yüce Allah’ın yarattığını değiştirmenin manası, hayvanı burmak, kulaklarını kesmek ve gözlerini çıkarmak demektir. İşte bundan ötürü, Enes, koçları burmayı hoş karşılamıyordu. Araplar, içlerinden bir kimsenin deve sayısı bine ulaştığında, tohumluk olan devenin gözünü şaşı yapıyorlardı.”

- “İbn Zeyd, bu değiştirmenin, erkeklerin kadın gibi davranmaları olduğunu söylemiştir. Ben derim ki bu görüşe göre âyetin manasına sürtük kadınları da sokmak gerekir. Çünkü et-tahannüs ‘hünsalık, eşcinsellik, kadına benzemeye çalışan erkek’, es-suhk ise ‘erkeğe benzemeye çalışan kadın’ demektir.”

- “Zeccâc, bazı kimselerin şöyle dediğini nakletmiştir; ‘Yüce Allah, en‘âmı (deve, sığır ve davarları) bir kısmına binsinler, bir kısmının da etini-sütünü yesin içsinler diye insanlar için yaratmıştır. İnsanlar ise onları, Mâide 5/103’te belirtildiği üzere bahîre, sâibe, vasîle ve hâm diye kendilerine haram kılmışlardır. Yine Yüce Allah, Güneş’i, Ay’ı ve yıldızları, insanların yararına olarak ve onlardan istifade etsinler diye yaratmış, ama müşrikler bu varlıklara taparak, Allah’ın yarattığı şeyleri yaratılış amacının dışında bir şeyler için değiştirmiştir. İşte bu konuda müfessirlerin söylediği sözler bunlardan ibarettir.”

Bu görüşleri naklettikten sonra Râzî kendisine ait şu değerlendirmelerde bulunmuştur:

“Bu noktada, âyetten bir mana çıkarma hususunda, aklıma şu şekilde bir başka izah daha gelmektedir. Şöyle ki: Bir şeye zarar ve hastalık şu üç şekilde gelir. Karışma, noksanlaşma ve bâtıl olma (bozulma). İşte bu nedenle şeytan (Allah ona lanet etsin), insanların çoğunu dinî hastalık ve zararlara düşüreceğini iddia etmiştir ki bu, onun لَاُضِلَّنَّهُمْ ‘Onları mutlaka saptıracağım’ sözünden anlaşılmaktadır. Sonra bu hastalığın mutlaka zikrettiğimiz karışma, noksanlaşma ve bozulma gibi bir şekilde olması gerekir. Karışma şekline gelince, şeytan buna لَاُمَنِّيَنَّهُمْ ‘Onları mutlaka olmayacak kuruntulara boğacağım’ sözü ile işaret etmiştir. Bu böyledir, çünkü kuruntulu kimselerin aklı, fikri birtakım şehevî ve gazapla ilgili istekleri elde etmek için birçok ince manalar, hileler ve çok hassas yollar aramakla meşguldür. İşte bu, birşeyin karışması ile meydana gelen ruhî bir hastalıktır.”

“Noksanlaşma ile meydana gelen hastalığa, şeytanوَلَاٰمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ اٰذَانَ الْاَنْعَامِ ‘Onlara kesin olarak emredece­ğim de davarların kulaklarını yaracaklar’ sözü ile işaret etmiştir. Bu böyledir; zira hayvanların kulaklarını dilmek bir çeşit noksanlaştırmadır. Çünkü insanın aklı, fikri dünyayı elde etme peşinde olunca, âhireti istemedeki azmi zayıf ve isteği gevşek olur.”

“Bozulma ile meydana gelen hastalığa ise, şeytan وَلَاٰمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللّٰهِ ‘Onlara muhakkak emredeceğim de Allah’ın yarattığını değiştirecekler’ sözü ile işaret etmiştir. Çünkü değiştirme, uzun zaman mevcut olan bir sıfatı bozup yok etmek demektir. Hâlbuki dünyevî lezzetler peşinde devamlı koşan ve ruhî mutluluklardan yüz çeviren kimsenin kalbinde, dünyaya karşı bir istek, âhirete karşı ise bir nefret gittikçe artar ve çoğalır. Bu durum, o insanın kalbi tamamen değişinceye kadar devam eder.”

“Böylece insan öyle bir noktaya gelir ki artık kalbinde âhiret duygusu kesinlikle yer almaz ve aklından dünya sevgisi hiç çıkmaz. Böylece de bütün hareketleri, duruşları, sözleri ve fiilleri hep dünya için olur. İşte bu da Yüce Allah’ın yarattığı şeyin değiştirilmesini gerektiren bir şeydir. Çünkü insanlar, bu maddî âleme bir yolculuk için gelmiştir. Aslında onlar ahiret âlemine yönelik çalışmalar için yaratılmıştır. Fakat ahiret âlemini unutup, mutlaka yok olup son bulacak olan şu hissedilen (maddî) âlem ile iyice ünsiyet (sevgi) kazanınca, işte bu da gerçek manada bir yaratılışı değiştirme olmuş olur. Bu, ‘Hem kendisi Allah'ı unutmuş, hem (Allah) kendilerini kendilerine unutturmuş olanlar gibi olmayın’(24) ve ‘Gözler kör olmaz, fakat (asıl) sinelerin içindeki kalpler kör olur’(25) âyetlerinde ifade edilen husus gibidir.”(26)

Râzî’nin hem diğer müfessirlerden aktardığı görüşleri hem de kendisinin yaptığı değerlendirmeleri bu şekilde aktardıktan sonra şu hususu hatırlatmakla yetinelim: Yüce Allah insanların şeytanın izini sürmemeleri gerektiğini beyan etmekte, gerekçesini de şeytanın onları aldatacağını, saptıracağını, boş kuruntulara daldıracağını, kendilerine emredip hayvanların kulaklarını yardıracağını, nihayet yine insanlara emrederek Yüce Allah’ın yaratmasını değiştirteceğini zikretmektedir. Burada hem maddî anlamda dinin belirlediği hususların dışında kalan bütün fiziksel müdahaleler, hem de manevi ve rûhî anlamda fıtrat ve vicdana dair yapılan ve yaratılıştan getirilen bütün fıtrat özelliklerini bozacak müdahaleler şeytanın yaptırdığı işler olarak görülmeli ve bunları yapmaktan şiddetle kaçınılmalıdır. Çünkü Rûm 30/30’da da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın yaratmasında değişiklik olamaz, olmamalıdır.

3. وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُب۪ينًا “Kim Allah’ın dışında (O’nu bırakır da) şeytanı dost edinirse, elbette apaçık bir şekilde kaybetmiştir.” Yüce Allah kendisini bırakıp da şeytanı yani İblis’i dost edinenlerin apaçık bir zarara ve ziyana uğramış olacağını haber vermekte ve bütün muhatapları böyle bir yanlışa düşmemeleri konusunda uyarmaktadır. “Şeytanı dost edinmek” ifadesi, ona itaat etmek, onun vesveselerine kanmak, onu rehber edinmek ve onun güdümüne girmek demektir. Bu durumda olanlar hem dünyada hem de âhirette zarara ve ziyana uğramış olacaklardır.

Burada sözü edilen “apaçık hüsran yani zarar ve ziyan” ifadeleri Hacc 22/11 ve Zümer 39/15’te de yer almaktadır. Yüce Allah şeytanı dost edinmenin son derece korkunç bir ziyan olduğunu belirtmekte, ayrıca putperestliği ve inkârcılığı muhatapların dikkatine sunmakta, başka varlıklara tapınanların hem kendilerini hem de mensuplarını ziyana uğratacaklarını hatırlatmakta, gerçek/apaçık hüsran ve ziyanın bu olduğunu bildirmektedir.

ııı. Şeytanın Aldanma Vaatleri

يَعِدُهُمْ وَيُمَنّ۪يهِمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ اِلَّا غُرُورًا اُو۬لٰٓئِكَ مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَلَا يَجِدُونَ عَنْهَا مَح۪يصًا “(Şeytan) onlara söz verir ve onları ümitlendirir. (Oysa) şeytan, onlara aldanmadan başka bir şey vadetmemektedir. İşte onların barınağı cehennemdir; ondan (kaçabilecek) herhangi bir sığınak da bulamayacaklardır.”

Buradaki يَعِدُهُمْ ya‘ıdühum ifadesi “onlara vaad eder”;وَيُمَنّ۪يهِمْ ve yümennîhim ifadesi “ve onlara kuruntu verir”; وَمَا يَعِدُهُمُ ve mâ ya‘ıdühum ifadesi “onlara vaad etmez”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; اِلَّا غُرُورًا illâ ğurûran istisnası “aldanmadan başka bir şey”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; مَاْوٰيهُمْ me’vâhum tamlaması “onların yeri, barınağı, varacağı yer”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; وَلَا يَجِدُونَ ve lâ yecidûne fiili “ve bulamzlar, bulamayacaklardır”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “ondan”; مَح۪يصًا mahîsan kelimesi ise “(kaçacak) herhangi bir yer” demektir.

Burada şeytanın boş vaatleri, aldatma sözleri ve bunlara kananların akıbetleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَعِدُهُمْ وَيُمَنّ۪يهِمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ اِلَّا غُرُورًا “(Şeytan) onlara söz verir ve onları ümitlendirir. (Oysa) şeytan, onlara aldanmadan başka bir şey vadetmemektedir.” Yüce Allah şeytanın insanlara neler yaptırmak istediğini beyan ettikten ve onu dost edinmenin ziyana sebep olacağını ifade ettikten sonra, bu defa şeytanın insanlara çeşitli vaatlerde bulunduğunu, onlara boş ve anlamsız kuruntular fısıldadığını belirtmekte, nihayetinde onun bütün vaatlerinin aldatmaktan başka bir şey olmadığını dile getirmektedir.

a) يَعِدُهُمْ وَيُمَنّ۪يهِمْ “(Şeytan) onlara söz verir ve onları ümitlendirir.” Yüce Allah şeytanın insanlara boş vaatlerde bulunduğunu ve onlara anlamsız kuruntular fısıldadığını, gereksiz ve bâtıl şeyler telkın ettiğini bildirmektedir. Şeytanın insanlara vaat ettiği şeyler bağlamında Bakara 2/268’de şöyle buyrulmaktadır: “Şeytan sizi fakirlikle korkutur ve size cimriliği telkin eder.” Ayrıca İbrâhim 14/22’de de vaatlerinin tersini yaptığı ifade edilmektedir. Şeytanın boş kuruntu, vesvese ve anlamsız, boş telkınleri, ayrıca sonuçsuz umut dağıtıcı sözleriyle ilgili olarak önceki âyette kısaca bilgi vermeye çalışmıştık. Şeytanın boş kuruntuları insanı âhiret bilincinden uzaklaştırıp dünyevileştireceği için onlara itibar etmemek ve behemehâl onlardan uzaklaşmak gerekmektedir. Çünkü şeytan kaynaklı kuruntular insanı önce sevindirse de sonrasında korkunç bir akıbete neden olmaktadır.

b) وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ اِلَّا غُرُورًا “(Oysa) şeytan, onlara aldanmadan başka bir şey vadetmemektedir.” Hem Nisâ’ 4/120, hem de İsrâ’ 17/64’te “şeytanın sadece ve sadece aldatma vaad ettiği” ifade edilmekte, benzer şekilde zalimlerin de birbirlerini sadece ve sadece aldattığı Fâtır 35/40’ta zikredilmektedir.

Âyetteki غُرُور/الْغُرُور ğurûr/el-ğurûr kelimesi eliflâmlı ve eliflâmsız olarak Kur’ân’da dokuz kez(27) yer almakta ve “aldanış” manasını vermektedir. Bu arada âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve şeytanın aldanmaktan başka hiçbir şey vaadetmediği, onun hiçbir vaadine, kuruntu, vesvese ve telkinlerine itibar edilmemesi gerektiği ifade edilmiş olmaktadır.

c) Şeytan kaynaklı vesveselerin farkına varabilmek için muttaki olmak gerekmektedir ki bu husus A‘râf 7/201’de dile getirilmektedir. Takvâ sahibi olabilmek için de En‘âm 6/155’te belirtildiği üzere Furkân olan Kur’ân’a tâbi olmak bir zorunluluktur. İşte her kim Fukân olan Kur’ân’a tâbi olursa muttaki olur ve her kim de Allah’a karşı muttaki yani takvâlı, duyarlı olursa Yüce Allah onun için “furkân” yaratacağını Enfâl 8/29’da müjdelemektedir. Bu durumda neyin “Rahmânî”, neyin de “şeytânî” olduğunu fark edebilmek, bütün bunlarla ilgili farkındalık elde edebilmek için Kur’ân’a sarılmak, beynini, benliğini, ahlakını, davranışlarını Kur’ân ile inşa etmek bir zorunluluktur. Aksi takdirde zarar ve zayan kaçınılmaz olacaktır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ مَاْوٰيهُمْ جَهَنَّمُ وَلَا يَجِدُونَ عَنْهَا مَح۪يصًا “İşte onların barınağı cehennemdir; ondan (kaçabilecek) herhangi bir sığınak da bulamayacaklardır.” Yüce Allah şeytanı dost edinip onun vaatlerine ve boş kuruntularına kananların varıp gideceği yerin cehennem olacağını bildirmektedir.

Nisâ’ 4/97’de de ifade ettiğimiz üzere, burada zikredilen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(28) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. جَهَنَّم cehennem kelimesi ise Kur’ân’da 77 kez(29) yer almakta ve “kötü, korkunç” manasına gelmektedir.

Yüce Allah cehenneme gideceğini söylediği bu kişilerin cehennemden kurtulup çıkabilmek için hiçbir çare bulamayacağını haber vermektedir. Âyetin sonundaki مَح۪يص mahîs kelimesi Kur’ân’da beş kez(30) yer almakta ve azaptan “kurtuluş, kaçış, sığınılacak yer, sığınak”(31) gibi anlamlar vermektedir.

c) Kurtuluşun Nihai Çözümleri

Yüce Allah, sûrenin 122-126. âyetlerinde inanıp iyi işler yapanları, Allah’ın gerçek bir vaadi olarak içinde ebedi kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağını, Allah’tan daha doğru sözlü hiç kimsenin olamayacağını ifade etmektedir.

Ardından, önce kurtuluşun nasıl elde edilemeyeceği, sonrasında da nasıl elde edileceği şu şekilde beyan edilmektedir: “Ne sizin kuruntularınız ne de kitap ehlinin kuruntuları (gerçektir, işe yarardır); kim bir kötülük yaparsa ona (yaptığının) karşılığı verilir ve kendisi için Allah’tan başka dost da yardımcı da bulamaz. Erkek olsun, kadın olsun, her kim mümin olarak salih ameller işlerse (iyi işler yaparsa), işte onlar cennete girerler ve zerre kadar haksızlığa uğratılmazlar. Güzel davranarak yüzünü (özünü, benliğini) Allah’a teslim eden ve İbrahim’in, Allah’ı bir tanıyan dinine tâbi olan kimseden din bakımından daha güzel kim olabilir ki! (Nitekim) Allah İbrahim’i dost edinmişti. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır ve Allah, her şeyi çepeçevre kuşatandır.”

ı. İman ve Sâlih Amellerin Mükafatı

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ ق۪يلًا “İman edip iyi işler yapanları, Allah’ın gerçek bir vaadi olarak ileride içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağız. Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir ki!”

Âyettekiوَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilu fiili “ve işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih, iyi, düzgün işler”; سَنُدْخِلُهُمْ senüdhılühum ifadesi “ileride onları koyacağız”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların altlarından, alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; وَمَنْ اَصْدَقُ ve men asdeku sorusu “kim daha doğru olabilir ki”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; ق۪يلًا kîlen kelimesi ise “söz bakımından” demektir.

Burada iman edip salih amel işleyenlerin ödüllendirilecekleri ilahi bir vaat olarak gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “İman edip iyi işler yapanları, ileride içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağız.” Yüce Allah şeytanın izini takip edip onun vaatlerine kanan, dolayısıyla onun güdümüne girenlerin feci akıbetlerini beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik” üslubu gereği sözü cennetliklere getirmektedir. Bu çerçevede Nisâ’ 4/57’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenleri içlerinde ebedi kalacakları cennetlere koyacaktır. Kur’ân’da kurtuluşun nasıl gerçekleşeceğiyle ilgili olarak verilen bilgiler “iman” ve “salih amel” çerçevesinde şekillendirilmektedir. Bu konuda Bakara 2/25 ve Nisâ’ 4/57’de bilgi verdiğimiz için aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah iman edip buna uygun salih ameller işleyenleri cennetlere koyacağını, onların orada ebedi kalacaklarını müjdelemektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(32) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak gerekmektedir. Bu arada cennetin ebedi olduğu da çeşitli âyetlerde(33) zikredilmektedir. Rabbimizden niyazımız bizi de ebedi cennetlik kullarına katmasıdır. “Ebed” kavramıyla ilgili olarak Bakara 2/95’te bilgi verdiğimiz için aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

2. وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ ق۪يلًا “Allah’ın gerçek bir vaadi olarak (cennete girecekler). Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir ki!” Yüce Allah cennet vaadinin gerçek olduğunu ve kendisinden daha doğru sözlü hiç kimsenin olamayacağını bildirmektedir.

a) وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا “Allah’ın gerçek bir vaadi olarak.” Âyette yer alan وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا ifadesi Yûnus 10/3 ve Lokmân 31/9’da da geçmekte ve Yüce Allah her bir vaadinin mutlak sûrette gerçekleşeceğini, tersinin asla ve asla düşünülemeyeceğini göstermektedir. Yüce Allah’ın vaadinin gerçek olduğuyla ilgili çeşitli bilgiler zikredilmekte(34) ve doğru bir Allah inancı inşa edilmek istemektedir. Bu ifadenin başında gizli bir وَعَدَ ve‘ade fiili bulunduğu kabul edilmekte, bu ifade söz konusu fiilin mef‘ûlü olarak yorumlanmaktadır.(35)

b) وَمَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّٰهِ ق۪يلًا “Allah’tan daha doğru sözlü kim olabilir ki!” Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenleri katından bir vaat olarak cennetlere koyacağını müjdeledikten sonra, bu defa dediğini yapıp yerine getirme hususunda kendisinden daha doğru sözlü hiç kimsenin bulunmadığını bildirmektedir.

Benzeri bir kez de Nisâ’ 4/87’de geçen bu ifadede yer alan اَصْدَقُ asdaku ism-i tafdîli “daha doğru” manasına gelmekte, cümledeki konum itibariyle de Yüce Allah’tan daha doğru sözlü hiç kimsenin olamayacağını ortaya koymaktadır. Cümlenin soru kalıbında getirilmesi burada bir cevabın beklendiğini değil, sorunun tersinin doğru olduğunu göstermektedir. Bu nedenle tercümeyi “kim olabilir ki!” şeklinde vermeyi tercih ettik. Âyetin sonundaki ق۪يلًا kîlen kelimesi kâle fiilinin mastarıdır. Bu kelime Nisâ’ 4/87’deki hadîs “söz” kelimesinin karşılığı olarak kabul edilmelidir.

ıı. Kuruntuların İşe Yaramazlığı

لَيْسَ بِاَمَانِيِّكُمْ وَلَآ اَمَانِيِّ اَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوٓءًا يُجْزَ بِه۪ وَلَا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ نَق۪يرًا “(Cennete giriş) sizin kuruntularınızla da kitap ehlinin kuruntularıyla da değildir. Kim bir kötülük yaparsa ona (yaptığının) karşılığı verilecektir ve kendisi için Allah’tan başka dost da yardımcı da bulamayacaktır. Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa, işte onlar cennete girecekler ve zerre kadar haksızlığa uğratılmayacaklardır.”

Buradaki لَيْسَ بِاَمَانِيِّكُمْ leyse bi emâniyyiküm ifadesi “bu iş sizin kuruntunuzla değildir”;وَلَآ اَمَانِيِّ اَهْلِ الْكِتَابِ ve lâ eminiyyi ehli’l-kitâbi tamlaması “kitap ehlinin kuruntusuyla da değildir”; مَنْ يَعْمَلْ men ya‘mel ifadesi “her kim yaparsa, işlerse”; سُوٓءًا sûen kelimesi “herhenagi bir kötülük”; يُجْزَ yücze edilgen fiili “karşılık verilir, verilecektir”; بِه۪ bihî ifadesi “ona, kendisine”; وَلَا يَجِدْ ve lâ yecid fiili “ve bulamayacaktır, bulamaz”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, kendisi için”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “herhangi bir dost da”; وَلَا نَص۪يرًا ve lâ nasîran ifadesi “herhangi bir yardımcı da”; وَمَنْ يَعْمَلْ ve men ya‘mel ifadesi “her kim işlerse”; مِنَ الصَّالِحَاتِ mine’s-sâlihâti ifadesi “iyilikler, güzel işler”; مِنْ ذَكَرٍ min zekerin ifadesi “erkek olsun”; اَوْ اُنْثٰى ev ünsâ ifadesi “veya kadın olsun”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (şöyle iken)”; مُؤْمِنٌ mü’minun kelimesi “inanarak”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; يَدْخُلُونَ yedhulûne “girecekler, girerler”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; وَلَا يُظْلَمُونَ ve lâ yuzlemûneedilgen fiili “haksızlığa uğratılmazlar, uğratılmayacaklardır”; نَق۪يرًا nakîran kelimesi ise “en küçük bir şekilde” demektir.

Burada kurtuluşun kuruntularla gerçekleşmeyeceği, kötülük yapanlara da iyilik yapanlara da yaptıklarının karşılığının verileceği gündeme getirilmektedir.

1.لَيْسَ بِاَمَانِيِّكُمْ وَلَآ اَمَانِيِّ اَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوٓءًا يُجْزَ بِه۪ وَلَا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “(Cennete giriş) sizin kuruntularınızla da kitap ehlinin kuruntularıyla da değildir. Kim bir kötülük yaparsa ona (yaptığının) karşılığı verilecektir ve kendisi için Allah’tan başka dost da yardımcı da bulamayacaktır.” Yüce Allah mahşerde cennetlere gidebilmek için iman ve salih amelin şart olduğunu beyan ettikten sonra, kurtuluşa erebilmek ve cennetlere gidebilmek için kuruntuların hiçbir işe yaramayacağını dile getirmektedir.

a) لَيْسَ بِاَمَانِيِّكُمْ وَلَآ اَمَانِيِّ اَهْلِ الْكِتَابِ “(Cennete giriş) sizin kuruntularınızla da kitap ehlinin kuruntularıyla da değildir (kuruntuyla gerçekleşmez, kuruntular işe yaramaz).” Yüce Allah gerek müslümanların, gerekse kitap ehlinin kuruntularının gerçek olmadığını, böyle kuruntulu davranmakla kurtuluşa ermenin mümkün olmadığını beyan etmektedir. Kuruntunun hiçbir işe yaramayacağıyla ilgili olarak Bakara 2/111’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kitap ehli:) ‘Yahudiler yahut Hıristiyanlar hariç hiç kimse cennete giremeyecek’ demişlerdi. Bu onların kuruntusudur. Sen de onlara ‘eğer doğru söylüyorsanız delilinizi getirin’ de.”

Kur’ân’da beş kez(36) geçen اَمَانِيّ emânî kelimesi “ağızdan çıkan yalan ifadeler”, “bâtıl sözler”, “kulaktan dolma bilgiler”, “geleneksel aktarımlar”,(37) “kuruntular”, “temenniler”, “zanlar”,(38) “batıl iddialar”, “yalancı kuruntular”(39) vs. manasına gelmektedir. Hacc 22/52’de geçen ümniyyeh kelimesi de aynı manayı içermektedir. “Kuruntular” manasına gelen اَمَانِيّ emânî kelimesi kitap ehlinin asılsız beklentilerini, hüsnü kuruntularını içermektedir. Yüce Allah gerek Bakara 2/111’de, gerekse yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/123’te kuruntularla kurtuluşa erişilemeyeceğini ilan etmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde kurtuluşun temel prensibi dile getirilmekte, geri kalan sözlerin ve kabulllerin sadece ve sadece boş birer kuruntu olduğu ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber’in kuruntuyla ilgili olarak şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Kahraman (zeki kişi), nefsini terbiye edip ölümden sonrası için çalışan kişidir. Âciz insan ise nefisini arzularının peşine takan ve Allah hakkında (kendisi için) kuruntular (yani batıl şeyler) arzu eden kişidir.”(40) Demek ki Hz. Ali’nin ifadesiyle, kuruntulara güvenmek aslı astarı olmayan ve yalancılıktan öte hiçbir hakikati bulunmayan metaya/eşyaya benzer.(41)

b)مَنْ يَعْمَلْ سُوٓءًا يُجْزَ بِه۪ وَلَا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “Kim bir kötülük yaparsa ona (yaptığının) karşılığı verilecektir ve kendisi için Allah’tan başka dost da yardımcı da bulamayacaktır.” Yüce Allah dünyada yapılan kötülüklerin karşılığını mahşerde vereceğini ve Allah’a rağmen başka dostlar ve yardımcılar edinilemeyeceğini haber vermektedir.

ı. مَنْ يَعْمَلْ سُوٓءًا يُجْزَ بِه۪ “Kim bir kötülük yaparsa ona (yaptığının) karşılığı verilecektir.” Yüce Allah, dünyada yapılan herhangi bir kötülüğün karşılığını söz konusu fiili işleyenlere vereceğini bildirmektedir. Çeşitli kalıplarda pek çok âyette değişik sigalarda yer alan يُجْزَ yücze edilgen fiili “karşılığının verilmesi” demektir. Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Kim herhangi bir kötülük işlerse, kendisine sadece o kadar karşılık verilecektir.” Demek ki her kim bir kötülük yapar veya mahşere bir kötülükle gelirse ona en fazla yaptığı kadarın karşılığı verilecektir.

Yâsîn 36/54’te de beyan edildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Bu ve benzer âyetlerde herkese dünyada kazandıklarının karşılığının verileceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(42) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(43)

Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.” Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Nahl 16/126, Hacc 22/60 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(44)

ıı. وَلَا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَلِيًّا وَلَا نَص۪يرًا “Kendisi için Allah’tan başka dost da yardımcı da bulamayacaktır.” Yüce Allah kurtuluşun kuruntularla elde edilemeyeceğini beyan edip kötülük edenlere yaptıklarının karşılığının verileceğini beyan ettikten sonra, bu kişilerin mahşerde Allah’tan başka veya Allah’a rağmen hiçbir dost ve yardımcı bulamayacaklarını haber vermektedir.

Bu konunun işlendiği Ahzâb 33/17’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, kendilerine Allah’tan başka (Allah’ın peşi sıra) herhangi bir dost da yardımcı da bulamazlar.” Yüce Allah evrende tek hükümran olduğunu, verdiği kararlara hiç kimsenin hiçbir şekilde itiraz edemeyeceğini, buna güçlerinin yetmeyeceğini ifade etmek istemekte ve kötülük yapanların Allah’ın kendilerine uygulayacağı azaba karşı hiçbir dostlarının ve yardımcılarının olmayacağını haber vermektedir. Âyette geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” anlamına gelebileceği gibi “Allah’ın peşi sıra”, “Allah’a rağmen”, “Allah’a karşı” manalarını da içerir.

Bakara 2/107’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizin için Allah’tan başka (Allah’ın peşi sıra) ne bir dost ne de bir yardımcı vardır.” Yüce Allah mutlak kudretini ve mutlak hükümranlığını beyan ettikten sonra, aynısı ‘Ankebût 29/22 ve Şûrâ 42/31’de de geçen bu ifadede, mahşerde Allah’a rağmen veya O’nun peşi sıra insanların hiçbir dost ve yardımcılarının bulunmadığını, bulunamayacağını ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için O’nun (Rablerinin) peşi sıra ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Secde 32/4’te de geçtiği üzere, Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra, öncelikle Mekkeli müşriklere, inkârcılara ve bütün insanlara hitap etmektedir. Kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunamayacağını haber vermektedir.

İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, bir yardımcısının, herhangi bir şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(45) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(46) Nihayetinde Nisâ’ 4/45’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah düşmanlarınızı çok iyi bilir. Dost olarak Allah yeter; yardımcı olarak da Allah yeter.”

2. وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ نَق۪يرًا “Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa, işte onlar cennete girecekler ve zerre kadar haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Yüce Allah önceki âyette kötülük edenlere dünyada yapıp ettiklerinin karşığını maşerde vereceğini ve Allah’tan başka dost ve yardımcılar bulamayacaklarını beyan ettikten sonra, “mesânîlik usülu” gereği bu defa konuyu tekrar cennetliklere getirmektedir. Bu çerçevede erkek veya kadınlar imanlı olarak iyilik yaparlarsa ödüllendirilecekleri bildirilmektedir.

a) وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ “Erkek olsun, kadın olsun, her kim mümin olarak salih ameller işlerse.” Bu âyetin mesaj açısından benzerleri Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97 ve Mü’min 40/40’ta da geçmektedir. Bir örnek olarak zikretmek gerekirse Nahl 16/97’de şöyle buyrulmaktadır: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim sâlih bir amel işlerse, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız.” Yüce Allah imanlı bir şekilde ıslah edici yani bir kötülüğü ortadan kaldırıcı bir amel işleyen mümin erkek ve kadını dünya hayatında son derece güzel bir şekilde, tertemiz bir hayat ile yaşatacağını müjdelemektedir.

Kur’ân’da pek çok âyette geçtiği ve Bakara 2/25 ve Nisâ’ 4/122’de de açıkladığımız üzere bu tür ifadeler “iman” ve “sâlih amel” birlikteliğinin delilleri arasında yer almaktadır. Konuyla ilgili kullanımların Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/19, Tâhâ 20/112, Enbiyâ’ 21/94, Ahzâb 33/35 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde örneklendirildiğini hatırlatmalıyız.

b) فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ نَق۪يرًا “İşte onlar cennete gireceklerdir ve zerre kadar haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Yüce Allah imanlı olarak erkek veya kadın her kim iyi işler yaparsa işte onların cennete gireceklerini ve zerre kadar bir haksızlığa uğratılmayacaklarını müjdelemektedir. Bir kez de Nisâ’ 4/53’te geçen نَق۪ير nakîr sözcüğü “çekirdeğin zerresi”, “zırnık”, “en küçük bir şey”(47) gibi manalar içermektedir. Buradan hareketle, önceki âyette de belirttiğimiz üzere mahşerde herkes dünyada yapıp ettiklerinin karşılığını görecek, hiç kimseye zerre kadar haksızlık edilmeyecektir.

ııı. Hz. İbrâhim’in Dinine Uyma Gerekliliği

وَمَنْ اَحْسَنُ د۪ينًا مِمَّنْ اَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّٰهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَاتَّخَذَ اللّٰهُ اِبْرٰه۪يمَ خَل۪يلًا وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَكَانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُح۪يطًا “Güzel davranarak yüzünü (benliğini) Allah’a teslim eden ve din bakımından hanîf (Allah’ı birleyen) İbrahim’in milletine (dinine) uyandan daha güzel kim olabilir ki! (Nitekim) Allah, İbrahim’i dost edinmişti. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. Allah her şeyi çepeçevre kuşatandır.”

Buradaki وَمَنْ اَحْسَنُ ve men ahsenu sorusu “kim daha güzel olabilir ki”; د۪ينًا dînen kelimesi “din bakımından”; مِمَّنْ اَسْلَمَ mimmen esleme ifadesi “teslim etmiş olan kişiden”; وَجْهَهُ vechehû tamlaması “onun, kendi yüzünü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şöyle iken)”; مُحْسِنٌ muhsinun kelimesi “ihsan, iyilik sahibi olarak”; وَاتَّبَعَ vettebe‘a fiili “ve uymuş, tâbi olmuş (olan)”; مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhîme tamlaması “İbrâhim’in dinine”; حَن۪يفًا hanîfen kelimesi “Allah’ı birleyici olarak”; وَاتَّخَذَ vettehaze fiili “ve idinmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِبْرٰه۪يمَ ibrâhîme kelimesi “İbrahim’i”; خَل۪يلًا halîlen sözcüğü “dost”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah içindir, Allah’a aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde olan her şey”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; مُح۪يطًا muhîtan kelimesi ise “kuşatıcı(dır)” demektir.

Burada mutlak manada kurtuluşun ölçüsü, Hz. İbrâhim’in dinine tâbi olma zorunluluğu ve Yüce Allah’ın her şeye sahip oluşu ile her şeyi çepeçevre kuşattığı ile ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ اَحْسَنُ د۪ينًا مِمَّنْ اَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّٰهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَاتَّخَذَ اللّٰهُ اِبْرٰه۪يمَ خَل۪يلًا “Güzel davranarak yüzünü (benliğini) Allah’a teslim eden ve din bakımından hanîf (Allah’ı birleyen) İbrahim’in milletine (dinine) uyandan daha güzel kim olabilir ki! (Nitekim) Allah, İbrahim’i dost edinmişti.” Yüce Allah hem kötülerin akıbetini hem de iyilerin ödüllendirilecek oluşlarını beyan ettikten sonra, en güzel dini hassasiyetin ölçüleri vermekte ve konuyu Hz. İbrâhim’le ilişkilendirmektedir.

a) وَمَنْ اَحْسَنُ د۪ينًا مِمَّنْ اَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّٰهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ “Güzel davranarak yüzünü (benliğini) Allah’a teslim eden kişiden daha güzel kim olabilir ki!” Konuyla ilglili olarak benzer bir mesaj içermekte olan Lokmân 31/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim güzel davranarak yüzünü (özünü, benliğini) Allah’a teslim ederse, gerçekten en sağlam kulpa yapışmıştır. Bütün işlerin sonu sadece Allah’a varır.”

ı. Âyette yer alan وَجْه vech yani “yüz” kelimesinin kullanım amacı bu kelimenin insanın bütün benliğini ifade etmesi nedeniyledir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/112’de şöyle buyrulmaktadır: “Bilâkis, kim muhsin olarak yüzünü Allah’a döndürürse (Allah’a hakkıyla kulluk ederse) onun ecri Rabbi katındadır. Öyleleri için ne bir korku vardır, ne de üzüntü çekerler.” En‘âm 6/79’da ise şu ifadeler yer almaktadır: “Ben hanîf olarak, yüzümü ‘gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim’ ve ben müşriklerden değilim.” Yûnus 10/105, Rûm 30/30 ve 43’te de benzer içerikte bilgiler yer almaktadır.

Konuyla ilgili âyetlerde yer alan وَجْه vech kelimesi “yüz” anlamına gelmekte, burada bağlam itibariyle “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, mecaz bir içerikte olmak üzere “bütün benlik, bütün varlık, kişilik” manasında zikredilmiş olmaktadır. Bu ifadenin övücü içerikte başka şekillerde örnekleri Bakara 2/112, Âl-i İmrân 3/20, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/79, Lokmân 31/22 gibi âyetlerde de geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, şirkten ve inkârdan arınmış olarak bütün benliğiyle Yüce Allah’a teslimiyet inancı üzerinde durulmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki “din fıtrattır” ve “dini reddetmek fıtratı ve vicdanı reddetmek”tir. Esasında Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(48) ifadesindeki kastı bu olduğu gibi, o hadisin kaynağı da söz konusu âyetlerdir. Çünkü Hz. Peygamber’in sahih sözlerinin referansı Kur’ân’dır.

ıı. Âyette geçen وَهُوَ مُحْسِنٌ ve huve muhsinun ifadesindeki muhsin veya ihsân terimi Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette şöyle tarif edilmektedir: “İhsân, Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir. Sen her ne kadar O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.”(49) Demek ki ihsan, hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde yaşama bilincidir; hayatın merkezinde Yüce Allah’ın bulunduğunu bilmek ve O’na göre duyarlı yaşamaktır. Her kim وَهُوَ مُحْسِنٌ “muhsince” yani “iyi ve iyilik yapan bir insan olarak” yüzünü yani özünü, benliğini, hayat değerlerini, bütünüyle varlığını Allah’a teslim eder, O’na hakkıyla kulluk ederse, en güçlü dayanağa yapışmış olacağını müjdelemektedir.

ııı. “Muhsince davranarak benliğini Allah’a teslim etmek” her şeyden önce kalp safiyetini ve niyet düzgünlüğünü beraberinde getirmektedir. Hz. Peygamber “Ameller niyetlere göredir”(50) buyurarak davranışların değer kazanmasının yapılış niyetlerine bağlı olduğunu ifade etmiştir. Ameller hangi niyetlerle yapılırsa karşılıkları da ona göre verilir. Niyetlerin ne olduğunu sadece ve sadece Yüce Allah bildiği için, kimin ne kadar ödül hak ettiğine de sadece O karar verir.

ıv. Bu arada kitap ehlinin kendilerini ayrıcalıklı görmelerinin de son derece yanlış olduğu Hucürât 49/13’te “Sizin en değerliniz Allah’a karşı en çok muttaki (duyarlı) olanınızdır” beyanıyla reddedilmektedir. Dahası konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber de şöyle buyurmaktadır: “Allah sizin suretlerinize ve cesetlerinize bakmaz; fakat kalplerinize ve niyetlerinize bakar”(51) buyurarak, meselenin nasıl anlaşılması gerektiği noktasında son derece önemli bir beyanda bulunmuştur.

b) وَاتَّبَعَ مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَاتَّخَذَ اللّٰهُ اِبْرٰه۪يمَ خَل۪يلًا “Ve din bakımından hanîf (Allah’ı birleyen) İbrahim’in milletine (dinine) uyandan (daha güzel kim olabilir ki!) (Nitekim) Allah, İbrahim’i dost edinmişti.” Âyetin bu kısmında iki hususa dikkat çekilmektedir:

ı. وَاتَّبَعَ مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا “Din bakımından hanîf (Allah’ı birleyen) İbrahim’in milletine (dinine) uyandan.” Yüce Allah din bakımından en güzel insanların muhsince davrananlar olduğunu, çünkü bu kişilerin bütün benliklerini Yüce Allah’a çevirdiklerini ifade ettikten sonra, ikinci bir hususa daha dikkat çekmektedir. Bu çerçevede en güzel dini duruşa sahip olanlar “Yüce Allah’ı tek ilah olarak kabul eden Hz. İbrâhim’in dinine tâbi olanlar” şeklinde tanımlanmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/123’te şöyle buyrulmaktadır: “Sonra da sana ‘Doğru yola yönelerek İbrahim’in dinine uy!’ diye vahyetmiştik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onun da bir hanif olarak Hz. İbrahim’in milletine, yani dinine ve yoluna uymasını vahyettiğini haber vermektedir. Burada emir her ne kadar şeklen Hz. Peygamber’e olsa da maksat Müslümanım diyen herkese yönelik bir bildirimdir. Çünkü Mümtehine 60/4’te Hz. İbrâhim’in, Mümtehıine 60/6. âyette ise onunla birlikte olan yiğitlerin bu son ümmet için en güzel örnek oldukları, dolayısıyla onların örnek alınması gerektiği beyan edilmektedir.

Hz. İbrâhim’in milletine yani dinine ve yoluna uyulmasıyla ilgili olarak bazı hususları hatırlatmak istiyoruz. Bakara 2/135’de şöyle buyrulmaktadır: “(Yahudiler ve Hıristiyanlar müslümanlara:) ‘Yahudi ya da Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız’ dediler. De ki: Hayır! Biz, hanîf olan İbrahim’in dinine uyarız. O, müşriklerden değildi.” Yüce Allah kendisini birleyici olarak Hz. İbrâhim’in milletine yani yoluna, dinine tâbi olmak gerektiğini bildirmekte, gerekçesini de Hz. İbrâhim’in hiçbir şekilde müşriklerden olmamasına bağlamaktadır.

Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/95, En‘âm 6/161 ve Nahl 16/123’te de yer almaktadır. Yüce Allah sırât-ı müstakîm denen yolun “Hz. İbrahim’in milleti, dini” olduğunu beyan etmekte, Hz. İbrâhim’in حَن۪يف hanîf, yani Allah’ı birleyici ve istikamet sahibi(52) olduğunu, ayrıca “hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını” bildirmektedir. Bakara 2/135, Âl-i İmrân 3/95, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/161 ve Nahl 16/123’te de geçen مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhîme “İbrâhim’in milleti” tamlaması “Hz. İbrâhim’in milleti, dini, yolu”(53) anlamında İslâm’dır. Dolayısıyla Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve Müslümanca duruşun Hz. İbrâhim’in milleti, yolu olan tevhid yolu olduğunu ilan etmesini kendisine emretmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/95’te şu bilgiler zikredilmektedir: “De ki: Allah doğruyu söylemiştir. Öyle ise, hakka yönelmiş olarak İbrahim’in dinine uyunuz. O, müşriklerden değildi.” Benzer şekilde En‘âm 6/161’de de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Şüphesiz Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, Allah’ı birleyen İbrahim’in dinine iletti. O, ortak koşanlardan değildi.” Hacc 22/78’de ise şu uyarıya yer verilmektedir: “Allah uğrunda, hakkını vererek cihad edin. O, sizi seçti; din hususunda üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi; babanız İbrahim’in dininde (de böyleydi).” Hz. İbrâhim’in milleti aynı zamanda bütün peygamberlerin takip ettiği yolun adıdır. Nitekim Yûsuf 12/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Atalarım İbrahim, İshâk ve Ya‘kûb’un dinine uydum. Allah’a herhangi bir şeyi ortak koşmamız bize yaraşmaz. Bu, Allah’ın bize ve insanlara olan lütfundandır. Fakat insanların çoğu şükretmezler.”

ıı. وَاتَّخَذَ اللّٰهُ اِبْرٰه۪يمَ خَل۪يلًا “(Nitekim) Allah, İbrahim’i dost edinmişti.” Yüce Allah din bakımından en güzel insanların muhsince bir tavırla bütün benliklerini Allah’a çevirenler ve Allah’ı birleyici olarak Hz. İbrâhim’in dinine tâbi olanlar olduğunu beyan ettikten sonra, bunun gerekçesini yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede vermektedir. Bu çerçevede Yüce Allah’ın Hz. İbrâhim’i dost edindiği beyan edilerek, Allah’ın dostunun takip ettiği yolun insanlar için kurtuluş yolu olduğunu bildirmek istemektedir. İsrâ’ 17/73 ve Furkân 25/38’de de geçen خَل۪يل halîl kelimesi “dost” demektir ve Hz. İbrâhim’in yolundan gidenlerin Allah’ın dostu olmaya hak kazanacakları mesajı dolaylı olarak verilmektedir.

2. وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَكَانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُح۪يطًا “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. Allah her şeyi çepeçevre kuşatandır.” Yüce Allah kötülerin yolunu ve akıbetlerini bildirip iyilerin özelliklerini ve mahşerdeki ödüllerini, bu ödülleri kazanmanın yolunun Hz. İbrâhim’in dinine yani tevhid dinine tâbi olmaktan geçtiğini beyan ettikten sonra, herkesin dünyada yapıp ettiği her şeyin bilgisinin kendisinde olduğunu ifade etmektedir.

a) وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır.” Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir. Kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yaratıkları olduğu ve O’na aidiyeti müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(54) Durum böyle olunca, âyette verilmek istenen mesajın Yüce Allah’tan başka varlıkların vereceği bilgilere itibar edilmemesi gerektiği anlaşılmaktadır. Âyette لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik yapı, bu noktada vurgulu bir mana içermekte ve kâinattaki her şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(55) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(56) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(57) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(58) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Konuyla ilgili âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

b) وَكَانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُح۪يطًا “Allah, her şeyi çepeçevre kuşatandır.” Yüce Allah her şeyi çepeçevre kuşattığı için hiçbir şeyin O’nun ilim ve kudretinin dışında kalmayacağını bildirmektedir. Daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/108’de de benzeri geçtiği gibi, Yüce Allah, insanların yaptıklarını çepeçevre kuşattığını bildirmektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde(59) de geçmektedir. Yüce Allah iyi veya kötü bütün insanların dünyada yapıp ettiği her ne varsa hepsini çepeçevre kuşattığını, yani onları bildiğini, kaydettirdiğini ve günü geldiğinde de hesabını soracağını âyetin sonundaki cümlenin mesaj kapsamına almıştır.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/114; Tevbe 9/78; Zuhruf 43/80; İsrâ’ 17/47; Tâhâ 20/62; Enbiyâ’ 21/3; Mücâdile 58/7, 8, 10, 12, 13.
  • Nisâ 4/114 Tevbe 9/78 Zuhruf 43/80 İsrâ 17/47 Tâhâ 20/62 Enbiyâ 21/3 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/10 Mücâdele 58/12 Mücâdele 58/13
• 2 - Bakara 2/196, 263; Nisâ’4/114; Tevbe 9/103; Mücâdile 58/12. 3 - Bakara 2/178, 180, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 240, 263; Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Nisâ’ 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Hacc 22/41; Nûr 24/53; Lokmân 31/15, 17; Ahzâb 33/6, 32; Muhammed 47/21; Mümtehıne 60/12; Talâk 65/2, 6. 4 - Bakara 2/220, 228; Nisâ’ 4/35, 114; A‘râf 7/56, 85; Hûd 11/88.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/263 Nisâ 4/114 Tevbe 9/103 Mücâdele 58/12 Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/228 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Bakara 2/232 Bakara 2/233 Bakara 2/234 Bakara 2/235 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Nisâ 4/5 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/19 Nisâ 4/25 Nisâ 4/114 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Hacc 22/41 Nûr 24/53 Lokmân 31/15 Lokmân 31/17 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/32 Muhammed 47/21 Mümtehine 60/12 Talâk 65/2 Talâk 65/6 Bakara 2/220 Bakara 2/228 Nisâ 4/35 Nisâ 4/114 A‘râf 7/56 A‘râf 7/85 Hûd 11/88
• 5 - Buhârî, İsti’zân, 47; Müslim, Selâm, 37, 38; Tirmizî, Edeb, 59; Ebû Dâvûd, Edeb, 24; İbn Mâce, Edeb, 50; Ahmed b. Hanbel, II, 9. 6 - İbn Mâce, Fiten, 12. 7 - Buhârî, İmân, 1.
• 8 - Bakara 2/207, 265; Nisâ’ 4/114. 9 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/207 Bakara 2/265 Nisâ 4/114 Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20
• 10 - Nisâ’ 4/115; Enfâl 8/13; Nahl 16/27; Muhammed 47/32; Haşr 59/4. 11 - Semerkandî, age., II, 11; Taberî, age., IX, 200; Zemahşerî, age., II, 199.
  • Nisâ 4/115 Enfâl 8/13 Nahl 16/27 Muhammed 47/32 Haşr 59/4
• 12 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 13 - Nisâ’ 4/60, 116, 136, 167; İbrâhim 14/3, 18; Hacc 22/12; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/18; Kâf 50/27. 14 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Nisâ 4/60 Nisâ 4/116 Nisâ 4/136 Nisâ 4/167 İbrâhîm 14/3 İbrâhîm 14/18 Hacc 22/12 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/18 Kâf 50/27 Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 15 - Nisâ’ 4/117; İsrâ’ 17/40; Sâffât 37/150; Şûrâ 42/49, 50; Zuhruf 43/19.
  • Nisâ 4/117 İsrâ 17/40 Sâffât 37/150 Şûrâ 42/49 Şûrâ 42/50 Zuhruf 43/19
• 16 - Semerkandî, age., I, 339; Taberî, age., V, 279; Zemahşerî, age., I, 554; Râzî, age., XI, 46.
• 17 - Semerkandî, age., I, 339; Zemahşerî, age., I, 554; Râzî, age., XI, 46.
• 18 - Semerkandî, age., I, 339; Taberî, age., V, 280. 19 - Bakara 2/161; Âl-i İmrân 3/87.
  • Bakara 2/161 Âl-i İmrân 3/87
• 20 - Müslim, Zekât, 115; Tirmizî, Zühd, 28.
• 21 - Semerkandî, age., I, 340; Taberî, age., V, 282; Zemahşerî, age., I, 555.
• 22 - Buhârî, Cenâiz, 80, 93; Ahmed b. Hanbel, II, 233, 275, 393.
• 23 - Buhârî, Buyû‘, 25; Müslim, Libâs, 119.
• 24 - Haşr 59/19. 25 - Hacc 22/46. 26 - Râzî, age., XI, 49-50.
  • Haşr 59/19 Hacc 22/46
• 27 - Âl-i İmrân 3/185; Nisâ’ 4/120; En‘âm 6/112; A‘râf 7/22; İsrâ’ 17/64; Ahzâb 33/12; Fâtır 35/40; Hadîd 57/20; Mülk 67/20.
  • Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/120 En‘âm 6/112 A‘râf 7/22 İsrâ 17/64 Ahzâb 33/12 Fâtır 35/40 Hadîd 57/20 Mülk 67/20
• 28 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 29 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, ö49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hıcr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6. 30 - Nisâ’ 4/121; İbrâhim 14/21; Fussılet 41/48; Şûrâ 42/35; Kâf 50/36. 31 - Semerkandî, age., II, 250; Taberî, age., XIII, 198; Zemahşerî, age., II, 528.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6 Nisâ 4/121 İbrâhîm 14/21 Fussilet 41/48 Şûrâ 42/35 Kâf 50/36
• 32 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 33 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 34 - Âl-i İmrân 3/152; Nisâ’ 4/122; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 55; Hûd 11/45, 65; Ra‘d 13/31; İbrâhim 14/22, 47; Nahl 16/38; İsrâ’ 17/5, 7, 104, 108; Kehf 18/21, 98; Tâhâ 20/86; Meryem 19/61; Enbiyâ’ 21/9, 97, 104; Hacc 22/47; Furkân 25/16; Kasas 28/13, 61; Rûm 30/6, 60; Lokmân 31/9, 33; Fâtır 35/5; Zümer 39/20, 74; Mü’min 40/55, 77; Câsiye 45/32; Ahkâf 46/16, 17; Müzzemmil 73/18; ‘Alak 96/8. 35 - Zemahşerî, age., I, 555; Râzî, age., XI, 51.
  • Âl-i İmrân 3/152 Nisâ 4/122 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/55 Hûd 11/45 Hûd 11/65 Ra‘d 13/31 İbrâhîm 14/22 İbrâhîm 14/47 Nahl 16/38 İsrâ 17/5 İsrâ 17/7 İsrâ 17/104 İsrâ 17/108 Kehf 18/21 Kehf 18/98 Tâhâ 20/86 Meryem 19/61 Enbiyâ 21/9 Enbiyâ 21/97 Enbiyâ 21/104 Hacc 22/47 Furkân 25/16 Kasas 28/13 Kasas 28/61 Rûm 30/6 Rûm 30/60 Lokmân 31/9 Lokmân 31/33 Fâtır 35/5 Zümer 39/20 Zümer 39/74 Mü'min 40/55 Mü'min 40/77 Câsiye 45/32 Ahkâf 46/16 Ahkâf 46/17 Müzzemmil 73/18 ‘Alak 96/8
• 36 - Bakara 2/78, 111; Nisâ’ 4/123; Hadîd 57/14. 37 - Semerkandî, age., I, 67; Taberî, age., I, 375; Zemahşerî, age., I, 158. 38 - Semerkandî, age., I, 85. 39 - Taberî, age., I, 492.
  • Bakara 2/78 Bakara 2/111 Nisâ 4/123 Hadîd 57/14
• 40 - Tirmizî, Kıyâmeh, 25. 41 - Râzî, age., IV, 3.
• 42 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/24, 69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 43 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/24 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 44 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 45 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 46 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 47 - Semerkandî, age., I, 309; Taberî, age., V, 136-137; Zemahşerî, age., I, 511; Râzî, age., X, 131.
• 48 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
• 49 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Lokmân, 2; Îmân, 38; Müslim, İmân, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, Îmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164. 50 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; ‘Itk, 6; Menâkıbu’l-Ensâr, 45; Talâk, 11; Eymân, 23; Hıyel, 1; Müslim, İmârah, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tah’aret, 59; Talâk, 24; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26.
• 51 - Müslim, Birr, 32, 34; İbn Mâce, Zühd, 9; Ahmed b. Hanbel, II, 285, 539.
• 52 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 564; Zemahşerî, age., I, 193. 53 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 564; Zemahşerî, age., I, 193.
• 54 - Mü’minûn 23/84-89. 55 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 56 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9. 57 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 58 - Âl-i İmrân 3/26; Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Mü'minûn 23/89 Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Âl-i İmrân 3/26 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 59 - Bakara 2/19; Âl-i İmrân 3/120; Nisâ’ 4/108, 126; Enfâl 8/47; Hûd 11/92; Fussılet 41/54; Burûc 85/20.
  • Bakara 2/19 Âl-i İmrân 3/120 Nisâ 4/108 Nisâ 4/126 Enfâl 8/47 Hûd 11/92 Fussilet 41/54 Burûc 85/20