Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 29-35. âyetlerinde malların bâtıl yollarla yenmemesi gerektiğine, büyük günahlardan kaçınılmasına, Allah’ın iradesine teslimiyetin gerekliliğine, servet edinme hürriyetine, evliliklerin sona erdirilmemesi için yapılması gerekenlere dair bilgiler vermektedir.

a) Mal ve Servet Ahlakı

Yüce Allah, sûrenin 29-33. âyetlerinde müminlere şöyle seslenmektedir: “Velev ki aranızdaki rızaya dayalı ticaret halinde bile olsa mallarınızı bâtıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin ve kendinizi öldürmeyin! Muhakkak ki Allah, size karşı çok merhametlidir. Kim düşmanlık ve haksızlık ile bunu (haram yemeyi veya öldürmeyi) yaparsa (bilsin ki) onu ateşe koyacağız; bu ise Allah’a çok kolaydır. Eğer yasaklandığınızın büyüklerinden (büyük günahlardan) kaçınırsanız, sizin küçük günahlarınızı örteriz ve sizi değerli bir yere koyarız.”

Ardından, Yüce Allah’ın insanları birbirinden üstün/farklı kıldığı şeyleri hasretle arzu etmemeleri, erkeklerin de kadınların da kazandıklarından nasiplerinin olduğu, Allah’tan lütfunun istenmesi gerektiği, erkek ve kadınların her biri için, ana, baba ve akrabanın bıraktığından (hisselerini alacak olan) vârisler kılındığı, yeminlerin bağladığı kimselere (gelince) onlara da paylarının verilmesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.

ı. Haksız Yollarla Mal Edinilmemesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَاْكُلُوٓا اَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ اِلَّآ اَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِكُمْ رَح۪يمًا “Ey iman edenler! Velev ki aranızdaki (karşılıklı) rızaya dayalı ticaretle bile olsa mallarınızı batıl (yollar)la aranızda yemeyin ve kendinizi öldürmeyin! Şüphesiz ki Allah Allah, size karşı rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَاْكُلُوا lâ te’külû emri “yemeyin”; اَمْوَالَكُمْ emvâleküm tamlaması “sizin mallarınızı”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli ifadesi “haksız yere”; اِلَّآ اَنْ تَكُونَ illâ en tekûne istisnası “olması hariç, (şöyle) olması dışında, (şöyle) olsa da”; تِجَارَةً ticâraten kelimesi “ticaret, ticaretle de olsa”; عَنْ تَرَاضٍ ‘an terâdın ifadesi “razı olduğu(nuz)”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, sizin aranızda”; وَلَا تَقْتُلُوٓا ve lâ taktülû emri “ve öldürmeyin”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefislerinizi, kendinizi”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; بِكُمْ biküm ifadesi “size, sizinle ilgili”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada toplumsal hayatın en önemli ilkelerinden olan ticarete dair temel bir öğreti gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَاْكُلُوٓا اَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ اِلَّآ اَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ “Ey iman edenler! Velev ki aranızdaki rızaya dayalı ticaret halinde bile olsa mallarınızı bâtıl (haksız ve haram yollar)la aranızda (alıp vererek) yemeyin ve kendinizi öldürmeyin!” Yüce Allah toplum hayatında çok önemli bir yer tutan ticaretle ilgili bir düzenlemeye yer vermekte, karşılıklı rıza olması durumu durumunda bile mallarını kendi aralarında bâtıl yollarla yememelerini müminlere emretmekte, böylesi bir durumun kendilerini öldürmek olacağını bildirerek bunu yapmalarını yasaklamaktadır.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَاْكُلُوٓا اَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ “Ey iman edenler! Mallarınızı bâtıl (haksız ve haram yollar)la aranızda (alıp vererek) yemeyin!” Yüce Allah iman edenlere hitap ederek mallarını aralarında bâtıl yollarla yani “harama bulaşarak, tefecilik, faiz, rüşvet, gasp, hırsızlık, dolandırıcılık, bir şeye mecbur bırakılma, her türlü haksızlık, hainlik, kumar, sefihlik, israf, yalan, yalan şahitlik, yalan yere yemin” vs. şeklindeki bütün bâtıl yollarla mallarını yememelerini emretmektedir. Burada belirleyici olan husus, malları meşru olmayan yollarla yememektir ki meşru olmayan her şey bâtıl kapsamında yer almaktadır.

Âyette yer alan لَا تَاْكُلُوا lâ te’külû “yemeyin” emri, meselenin sadece gıdaya dönüştürmek anlamında yenmesini değil, böyle bir kazanç kapısı edinilmesini, yani faiz, kumar, hırsızlık, rüşvet, gasp gibi işlemleri de kapsamına almaktadır. Sonuçta kazanılan şeyler bir çeşit yemeye dönüştürüleceği için “yemeyin” emri verilmekte, bunu sağlayacak diğer işlemler de yasak kapsamına alınmış olmaktadır. İçkiye, zinaya, kumara, israfa vs. diğer şeylere harcanan paralar da bu yasakla birlikte düşünülmelidir.

Konuyla ilgili bir uyarı benzer kelimler kullanılarak Bakara 2/188’de şöyle geçmektedir: “Mallarınızı aranızda bâtıl sebep(ler)le yemeyin. Kendiniz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını haram yollardan yemeniz için onları (malları) hâkimlere vermeyin!”

Yüce Allah âyette اَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ emvâleküm beyneküm ifadesini kullanarak müslümanları birbirinin kardeşi kabul ettiği için kendi malları noktasındaki bir işlem hakkında bilgilendirmektedir. Buna göre, bir Müslüman, kardeşinin malını kendisinin malı gibi kabul etmeli ve Nisâ’ 4/29 ve Hucürât 49/11’de de geçtiği üzere, birbirlerini asla yabancılamamalı, onlara yönelik herhangi bir haksızlığı kendine yapılmış gibi kabul ederek daha dikkatli davranması gerektiği bildirilmektedir.(1)

Bu bağlamda yeme-içmenin asıl unsuru olan mal ve servetin bâtıl yollarla yenmemesi gerektiği hükme bağlanmakta, konuyla ilgili olarak çeşitli âyetlerde açıklayıcı bilgiler yer almaktadır. Buna göre Nisâ’ 4/10’da yetimlerin mallarını haksızlıkla yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacakları ve sonunda cehenneme gidecekleri bildirilmektedir. Bâtıl kazançlar anlamında bu kapsama girecek başka şeyler de vardır. Meselâ Bakara 2/275-279’da faizle ilgili son derece uyarıcı ve sarsıcı ifadeler yer almakta, Âl-i İmrân 3/130-131’de ise kat kat yenen faizin cehennem ateşiyle doğrudan ilişkisine değinilmekte, faiz yemek şiddetle yasaklanmaktadır. Bu arada Rûm 30/39’da ise şeklen artmış gibi görünen faizin Allah katında hiçbir şekilde artmadığı beyan edilmektedir.

b) اِلَّآ اَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ “Velev ki aranızdaki rızaya dayalı ticaret halinde bile olsa.” Bu cümle iki çeşit anlaşılabilir. Buna göre “Karşılıklı rızaya dayanan ticaret olması hali dışında” ifadesi ile “velev ki aranızdaki rızaya dayalı ticaret halinde bile olsa” tercümesi söz konusu edilmektedir. Buna göre ilkinde karşılıklı rızaya dayalı bir ticaret olursa bunun batıllık içermeyeceği sonucu elde edilmektedir. Esasında bu anlam tercih edilecekse illâ edatının verdiği asıl anlam bu olduğu için edatın öncesindeki uyarıya dikkat edilmesi unutulmamalıdır. Buna göre eğer razı olunan ticaret istisna ediliyorsa bu durumda bu ticaretin ilk cümlede zikredilen “batıl yollarla yememek” hükmüne uygun ticaret içerikli olması gerekmektedir. İkincisinde ise karşılıklı rıza olsa bile bunda batıllık olabileceği görülmektedir. Bu yüzden mealde de tercih ettiğimiz yaklaşım daha öncelikli olsa gerektir.

Günümüz şartlarında biliniyor ki, insanlar rızaya dayalı bir görüntü vererek ticaret yapabiliyorlar; ancak bunda rızadan daha çok mecbur kalma ve duruma katlanma hali söz konusudur. Dahası, meşru olmayan, harama dayalı bazı alış-verişlerde de tarafların rızası görülebilir. Meselâ faiz alıp vermek, rüşvet, karapara, uyuşturucu vs. içerikli işlemlerde de muhataplar her ne kadar razı olsalar da bu tür alış verişler asla ve asla helal değillerdir ve yapılan işlemler hiçbir şekilde “bâtıl” olmaktan kurtulamazlar.

Çürümek üzere olan tarım ürünlerini yok pahasına satanlar da görünüşte ticaret yapıyorlar; ancak spekülatörler bir sebzeyi, meyveyi vs. tarım ürününün fiyatını kırmak için aralarında anlaşarak üreticiyi mağdur edebiliyorlar. Bu durumu başka ticaret mallarında da görmek mümkündür. Bu gibi durumlardan hareketle, karşılıklı rızaya dayalılık tek başına belirleyici olmamalı, bir kişi hem satıcı hem de alıcı konumda bulunmayı hayal ederek karşıdakine zarar vermemeyi esas görevi olarak benimsemeli, ona göre hareket etmelidir. Bakara 2/279’da da belirtildiği gibi, taraflar ne zarar verecek ne de zarara uğratılacak, ikisinin arasında makul bir kâr amaçlı alış-veriş gerçekleştirilecektir. Rıza göstermek eğer gönül huzurunu da içeriyorsa anlamlıdır; yoksa buna razı olmak değil, mecbur kalmak ve katlanmak, hatta daha beterinden kurtulma çabası denebilir.

Râzî şöyle bir değerlendirme yapmıştır: “Bil ki ticaretten elde edilen mallar nasıl helâl ise, hibe, vasiyyet, veraset, sadaka, mehir ve cinayetlerin diyetini almak gibi yollarla elde edilen mallar da helâl olur. Zira ticaretin dışında, mülk edinmenin pek çok sebebi vardır.”

c) وَلَا تَقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ “Kendinizi öldürmeyin!” Yüce Allah müminlerin kendi aralarında mallarını bâtıl yollarla yememelerini hükme bağlamakta ve devamında bunun “kendini öldürmek”le ilişkilendirileceğini beyan etmek istemektedir. Burada sözü edilen “öldürme” eylemi, haram gıdaların insan hayatını cehenneme çeviren ve mahşerde de ateş azabını kaçınılmaz kılan mecazi bir ifade olsa gerektir. Nitekim Nisâ’ 4/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına ancak ateş yemiş olurlar. Onlar alevlenmiş ateşe gireceklerdir.” Anlaşılıyor ki haram gıdalar kişilerin manen ölmeleriyle aynıdır.

Âyetin ilk cümlesinde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah müminleri bir ve beraber, adeta aynı vücudun farklı öğeleri olarak kabul ettiği için mallarını aralarında bâtıl yollarla yiyenleri kendilerini öldürenler diye tanımlamaktadır. Burada maksat, elbette kişinin kendini öldürmesi anlamında “intihar” değildir. Meselenin kişilere yönelik mesajı, bu şekilde haram yiyenlerin manevi olarak kendilerini öldürecekleri ve sonuçta mahşerde azaba çarptırılmayı hak edecek olmalarıdır. Ancak daha doğru olan yaklaşım ise müslümanların hepsinin “tek bir insan” gibi kabul edilerek birine zarar vermeyi kendine zararla eşdeğer kabul etmesidir. “Kendinizi öldürmeyin” demek “kardeşinizi öldürmeyin”, “birbirinizi mahvetmeyin” demektir.

2. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِكُمْ رَح۪يمًا “Muhakkak ki Allah, size karşı rahîm’dir (çok merhametlidir.” Yüce Allah verdiği bilgilerin ve uygulanmasını istediği prensiplerin kullarının menfaatine olduğunu, bunların kullarına olan rahmet ve merhametinin tecellisi olduğunu beyan etmektedir.

ıı. Büyük Günahlardan Kaçınılması Gerekliliği

وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْل۪يهِ نَارًا وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا اِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَر۪يمًا “Kim düşmanlık ve haksızlık ile bunu (bu yasakları) yaparsa (bilsin ki) onu ateşe atacağız; bu ise Allah’a çok kolaydır. Yasaklandıklarınızın büyüklerinden (büyük günahlardan) kaçınırsanız, küçük günahlarınızı örteriz ve sizi değerli bir yere koyarız.”

Buradakiوَمَنْ يَفْعَلْ ve men yef‘al ifadesi “kim yaparsa”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bunu”; عُدْوَانًا ‘udvânen kelimesi “düşmanlık olarak”;وَظُلْمًا ve zulmen sözcüğü “ve haksızlık yaparak”; فَسَوْفَ نُصْل۪يهِ fe sevfe nuslîhi fiili “onu ileride atacağız”; نَارًا nâran kelimesi “ateşe, cehenneme”; وَكَانَ ذٰلِكَ ve kâne zâlike ifadesi “bu (durum) şöyledir”; عَلَى اللّٰه ‘alellâhi ifadesi “Allah’a, Allah için”; يَس۪يرًا yesîran kelimesi “çok kolay(dır)”; اِنْ تَجْتَنِبُوا in tectenibû ifadesi “eğer kaçınırsanız”; كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ kebâira mâ tünhevne tamlaması “size yasaklananların büyüklerinden”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “kendisinden”; نُكَفِّرْ nükeffrir fiili “örteriz, örteceğiz”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”, سَيِّـَٔاتِكُمْ seyyiâtiküm tamlaması “sizin günahlarınızı”;وَنُدْخِلْكُمْ ve nüdhılküm ifadesi “ve sizi yerleştiririz”; مُدْخَلًا كَر۪يمًا müdhalen kerîmen tamlaması ise “değerli bir yere” demektir.

Burada ticarette haksız kazanç elde edenlerin akıbeti ve büyük günahlardan kaçınanlara vaad edilen ödüller gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْل۪يهِ نَارًا وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “Kim düşmanlık ve haksızlık ile bunu (haram yemeyi veya öldürmeyi) yaparsa (bilsin ki) onu ateşe koyacağız; bu ise Allah’a çok kolaydır.” Yüce Allah ticaretle ilgili temel öğretisini beyan ettikten sonra bu öğretisine riayet etmeyenlerin akıbetini dile getirmektedir.

a) وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ عُدْوَانًا وَظُلْمًا فَسَوْفَ نُصْل۪يهِ نَارًا “Kim düşmanlık ve haksızlık ile bunu (haram yemeyi veya öldürmeyi) yaparsa (bilsin ki) onu ateşe koyacağız.” Âyette geçen ذٰلِكَ zâlike kelimesi “önceki âyetteki uyarıyı yani hükmü” içermektedir ki maksat, müminlerin mallarını kendi aralarında bâtıl yollarla yememeleridir. İşte her kim bu uyarıya riayet etmez de kardeşine veya malına düşmanlık ve haksızlık ederek bu fiili işlerse onu mahşerde cehenneme atacağını bildirmektedir.

Âyette zikredilen عُدْوَان ‘udvân kelimesi Kur’ân’da sekiz kez(2) geçmekte ve kullanıldığı bütün âyetlerde “düşmanlık” manasına gelmektedir. Burada zikredilen düşmanlık, mala ve servete olabileceği gibi toplumsal hayattaki muhataplara karşı da olabilir. İşte her kim düşmanlık yaparak, haddini aşarak, zulümle yani yapılmaması gereken bir şeyi yaparak böyle bir haksızlık işlerse mahşerde ateşe atılacağı haber verilmektedir.

b) وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا“Bu ise Allah’a çok kolaydır.” Yüce Allah “iman edenlerin mallarını kendi aralarında bâtıl yollarla, yani düşmanlık ve haksızlık yaparak yemesi” durumunda bunları yapanları ateşe atmasının kendisi için çok kolay olduğunu bildirmektedir. Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/30, 169, Hacc 22/70, ‘Ankebût 29/19, Rûm 30/27, Ahzâb 33/19, 30, Hadîd 57/22, Teğâbun 64/7 gibi âyetlerde de zikredilmekte, Rûm 30/27’de de belirtildiği gibi Yüce Allah için zorluğun söz konusu edilemeyeceği hükme bağlanmaktadır. Kimlerin ticaret kurallarına uygun hareket ettiği, kimin haddini aştığı, dolayısıyla kimlerin neyi hak ettiğini bildiği için, onlarla ilgili kanunlarını uygulaması yani onları ateşe atması da O’nun için son derece kolaydır.

2. اِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَر۪يمًا “Eğer yasaklandığınızın büyüklerinden (büyük günahlardan) kaçınırsanız, sizin küçük günahlarınızı örteriz ve sizi değerli bir yere koyarız.” Yüce Allah müminlere hitap etmeye devam etmekte ve “mesânîlik üslubu” gereği, cehenneme atılacakların aksine, bu defa sözü cennete koyacağı kişilere getirmektedir. Bu bağlamda kendilerine yasaklanan davranışların büyüklerinden yani büyük günahlardan kaçınırlarsa سَيِّـَٔات seyyiât denilen diğer günahları bağışlayacağını ve bu kişileri değerli bir yere yani cennete koyacağını müjdelemektedir.

Bu ayet, “cehennemde bir süre yanıp sonradan çıkartılma anlamındaki genel ve geleneksel anlamda şefaat kabülü”nün ne kadar büyük sorunlar içerdiğini apaçık bir şekilde ortaya koymaktadır. “Şefaatim ümmetimin büyük günah işleyenlerinedir”(3) şeklinde aktarılan rivayet bu ayete açıkça aykırıdır ve elbette Hz. Peygamber’e ait değildir. Çünkü Hz. Peygamber Kur’ân’a aykırı şeyler söylemez; gönderilmiş vahye rağmen Kur’ân’a aykırı şeyler söyleyen birisi de kesinlikle peygamber olamaz. Şefaat konusunu Zümer 39/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

a)اِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ “Eğer yasaklandığınızın büyüklerinden (büyük günahlardan) kaçınırsanız.” Yüce Allah günahlara dair çok önemli bir hususa değinmektedir.

ı. Âyetteki تَجْتَنِبُوا tectenibû fiili “kaçınmak, sakınmak” manasına gelmektedir. Bu doğrultuda Kur’ân’da “yasaklanan günahların büyüklerinden”,(4) “şeytandan”,(5) “tâğût’a kulluk yapmaktan”,(6) “yalandan ve putlardan”,(7) “büyük günahlardan, hayâsızlıklardan”(8) ve “zandan”(9) kaçınmaktan söz edilmektedir. Bu âyette geçen كَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ “yasaklandıklarınızın büyükleri” ifadesi Şûrâ 42/37 ve Necm 53/32’de كَبَآئِرَ الْاِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ “büyük günahlar ve çirkinlikler” şeklinde zikredilmektedir.

ıı. Büyük günahlardan kaçınmayla ilgili olarak Necm 53/32’de şöyle buyrulmaktadır: “Ufak tefek kusurlar dışında, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınanlara gelince, (bunlar bilsinler ki) Rabbinin bağışlaması çok geniştir.” Benzer bir ifade Şûrâ 42/37’de de geçmektedir.

ııı. “Büyük günahlar”la ilgili bir örnek olması itibariyle ‘Arâf 7/33’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Rabbim ancak açık ve gizli kötülükleri, günahı, haksız yere azgınlık yapmayı, hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi Allah’a ortak koşmanızı ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi haram kılmıştır.”

ıv. Bazı âlimlerimiz “büyük günahlar ve çirkinlikler” ifadesinin “Allah’a şirk koşmak ve isyanlar”, diğer bir kısmı ise bunların aslında aynı şey olduğunu, çünkü her çirkin şeyin büyük, her büyük kötülüğün de çirkin olduğunu belirtmişlerdir. Bu arada Nebî (as)’dan bu konuda rivayet edilen üç hadisi hatırlatmakta yarar vardır. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

- “Büyük günahlar dört tanedir: Allah’a ortak koşmak, Allah’ın rahmetinden ye’s (ümitsizlik) halinde bulunmak, O’nun merhametinden ümit kesmek ve Allah’ın azabından kendini emin görmek.”(10)

- Benzer şekilde yine dört büyük günah olarak Hz. Peygamber’in “şirk, yalan yere yemin, ana-babaya isyan ve cana kıymak” buyurduğu nakledilmektedir.(11)

- “Rivayet olunduğuna göre Hz. Peygamber ‘Neleri büyük günah sayıyorsu­nuz?’ dediğinde, ashâbı ‘Allah ve Rasûlullah daha iyi bilir’ dediler. Bunun üzerine Nebî (as) şöyle buyurmuştur: ‘Allah’a şirk koşmak, öldürülmesi haram elan insanı öldürmek, ana-babaya isyan etmek, ordudan kaçmak, büyü yapmak, yetim malı yemek, yalan söylemek, faiz yemek, iffetli ve namuslu kadınlara iftira atmaktır.”(12)

Bu arada İbn Mes‘ûd ve İbn Abbâs’tan konuyla ilgili olarak büyük günahların 7 veya 70 tane olduğuna dair bilgiler nakledilmektedir. Esasında Yüce Allah’ın yasakladığı her şey büyük günahtır. Hatta kulun yapmakta ısrar ettiği günahların hepsi büyüktür. Zira istiğfarla büyük günah kalmaz; günahta ısrarla da küçük günah.(13)

Bu âyetlere bakıldığında, “Büyük günahlardan ve çirkinliklerden” kaçınmayanların asla kurtulamayacağı gibi bir sonuç akla gelebilir. Ancak bu konuda başka âyetlerin de bulunduğunu bilmek gerekir. Nisâ’ 4/48 ve 116’da “şirk koşma” günahı hariç, Yüce Allah’ın dilediğine diğer bütün günahları bağışlayabileceği beyan edilmektedir. Elbette burada sözü edilen “şirk koşma günahı”, şirk üzere ölmektir; yoksa kişi hayatının bir döneminde şirk koşmuş olsa da bir süre sonra bundan tevbe edebilir. Bu durum âyetteki bağışlanmamayla ilgili değildir. Çünkü ilk dönem Müslümanlarının önemli bir bölümü daha önce şirk içerisindeydiler; ancak Hz. Peygamber’in risalet öğretileriyle buluşmuş ve Müslüman olmuşlardı.

Âl-i İmrân 3/133-135’te muttakîlerin bazı özellikleri sıralanmakta, muttakî ve muhsinlerin çirkinlik yapabilmelerinden, kendilerine yazık etmelerinden, bunu yapınca Yüce Allah’ı hatırlamalarından, hemen istiğfar etmelerinden, bile bile hatada ısrarcı olmamalarından söz edilmekte, bunun sonucunda ise Yüce Allah’ın onları bağışlayıp cennetlere koyacağı müjdelenmektedir.

b) نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَر۪يمًا “Sizin küçük günahlarınızı örteriz ve sizi değerli bir yere koyarız.” Yüce Allah büyük günahlardan kaçılması durumunda bunların ödülü “diğer günahlarının örtülmesi” ve “değerli bir ödül yeri olan cennete alınmaları” olarak belirlenmektedir.

ı. نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّـَٔاتِكُمْ “Sizin küçük günahlarınızı örteriz.” Burada geçen ve “küçük günahlar” manası verilen سَيِّـَٔات seyyiât denen kötülüklerin Necm 53/32’deki karşılığı da اللَّمَم el-lemem kelimesi olarak belirleniyor diyebiliriz. Yüce Allah bu türden küçük günahları örteceğini müjdelemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” affedebileceği pek çok âyette(14) beyan edilmekte, ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği de bildirilmektedir.(15)

ıı. وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَر۪يمًا “Sizi değerli bir yere koyarız.” Yüce Allah büyük günahlardan kaçınanların diğer hatalarını örteceğini beyan ettikten sonra onları çok değerli bir yere koyacağını da müjdelemektedir. Benzer bir içerikte olmak üzere Hacc 22/58-59’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah yolunda hicret edip sonra öldürülen yahut ölenleri hiç şüphesiz Allah güzel bir rızıkla rızıklandıracaktır. Muhakkak ki Allah, evet O, rızık verenlerin en hayırlısıdır. (Allah) onları, her halde memnun kalacakları girilecek bir yere koyacaktır. Muhakkak ki Allah, kesinlikle (her şeyi) bilendir; halîmdir.” Bu iki âyette geçen مُدْخَل müdhal kelimesi “girilen yer” manasında “cennet” demektir;(16) Bu kelime İsrâ’ 17/80’de “giriş” anlamında yer almaktadır.

ııı. Servet Edinme Hürriyeti

وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللّٰهُ بِه۪ بَعْضَكُمْ عَلٰى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَص۪يبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَآءِ نَص۪يبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَسْـَٔلُوا اللّٰهَ مِنْ فَضْلِه اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمًا “Allah’ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri arzu etmeyin! Erkeklerin de kazandıklarından bir payı vardır; kadınların da kazandıklarından bir payı vardır. Allah’ın lütfundan isteyin! Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.”

Âyettekiوَلَا تَتَمَنَّوْا ve lâ tetemennev emri “ve istemeyin”; مَا فَضَّلَmâ feddale ifadesi “üstün/farklı kıldığı şeyleri”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; بَعْضَكُمْ ba‘daküm tamlaması “sizin bir kısmınızı”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmın(ız)a, birbirinize”; لِلرِّجَالِ li’r-ricâli ifadesi “erkekler için vardır”; نَص۪يبٌ nasîbun kelimesi “bir pay”; مِمَّا اكْتَسَبُوا mimme’ktesebû ifadesi “kazandıklar şeylerden”;وَلِلنِّسَآءِ ve li’n-nisâi ifadesi “kadınlar için de vardır”; نَص۪يبٌ nasîbun ifadesi “bir pay”; مِمَّا اكْتَسَبْنَ mimme’ktesebne ifadesi “kazandıkları şeylerden”; وَسْـَٔلُوا ve’selû emri “isteyin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’tan”; مِنْ فَضْلِه min fadlihî ifadesi “O’nun lütfundan”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her bir şeyi, her şeyi”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanları bazı konularda birbirinden farklı ve üstün kılması, erkeklerin ve kadınların kazandıklarından belli paylarının oluşu gibi konular gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin izahına geçmeden önce iniş sebebi hakkındaki bazı rivayetleri aktarmak istiyoruz:

“Mücahîd’in rivayetine göre Ümmü Seleme ‘Ya Rasûlallah, erkekler savaşa katılıp savaşıyor, biz ise savaşmıyo­ruz. Onların mirastaki payları ise bizimkinin iki katı. Keşke biz de erkek olsaydık!’ deyince bu âyet-i kerime nazil olmuştur.”

“Süddî söyle demektedir: ‘Mirasla ilgili âyetler nazil olunca, erkekler ‘Yüce Allah’ın, miras hususunda bizi üstün kıldığı gibi âhirette de bizi kadınlardan üstün kılmasını umuyoruz’; kadınlar ise ‘Biz de miras hususunda olduğu gibi bizim günahımızın da erkeklerin günahının yarısı kadarı olmasını arzularız’ deyince bu âyet nazil olmuştur.”

“Yüce Allah, erkeklerin mirastaki payını iki kadın payı kadar yapınca kadınlar ‘Biz daha muhtacız, çünkü biz zayıf bünyeli varlıklarız. Erkeklerse geçimlerini elde etme hususunda daha güçlüler’ dediler. Bunun üzerine bu âyet nazîl olmuştur.”

“Bir kadın Hz. Peygamber’e gelerek, ‘Erkeklerin ve kadınların Allah’ı birdir. Sen hem bize hem de onlara gönderilmiş bir peygambersin. Babamız Âdem, annemiz ise Havvâ’dır. O halde Yüce Allah’ın erkeklerden bahsedip, bizden bahsetmemesinin sebebi nedir?’ deyince, o zaman işte bu âyet nazil olmuştu.”

“Yine bu kadın, ‘Erkekler cihad etmekle bizi geçtiler. Bu nedenle bizim ne yapmamız gerekir?’ deyince, Hz. Peygamber ‘Sizden, hamile olan bir kadına, oruç tutan ve namaz kılan kimsenin mükâfaatı kadar bir mükâfaat vardır. Doğum sancıları ona acı verdiği zaman Yüce Allah’ın o kadına vereceği ecri ve mükâfaatı hiç kimse bilemez. Bu kadın çocuğunu emzirdiği zaman, çocuğunun ondan her emmesine karşılık, o kadına bir canı diriltmenin mükâfaatı kadar ödül vardır’ buyurmuştur.”(17)

Bu rivayetlerdeki bilgilerin hepsi de âyetin inişine neden olmuş olabilir. Özellikle son rivayetteki bilgiler âyetin içeriğiyle ve mesajıyla büyük bir uyum içerisindedir; gerçeği Yüce Allah bilir. Bu rivayetleri aktardıktan sonra âyetin izahına geçmek istiyoruz.

1. وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللّٰهُ بِه۪ بَعْضَكُمْ عَلٰى بَعْضٍ “Allah’ın sizi, birbirinizden üstün/farklı kıldığı şeyleri arzu etmeyin!” Yüce Allah ekonomik anlamda batıl yollarla birbirinin mallarını yememeyi, böylece kendilerini öldürmemeyi emredince, insanları bu tür yanlışlıklara sevk eden en önemli hususa dikkat çekmekte, haset denen çekememe hastalığına kapılmamaları gerektiğini muhataplarına iletmektedir. Kişi kendi emeğiyle elde ettiğine kanaat getirirse başkasının çalışarak elde ettiği malına, servetine, makamına, konumuna vs. hasetlik beslemez. Bazı durumlar vardır ki onları Yüce Allah bir imtihan sebebi olarak belli insanlara vermiştir. Onlara bakarak sahiplerine hasetlik beslemek hiçbir şekilde doğru ve faydalı bir duygu değildir.

a) Bilindiği üzere, “temenni” denen şey, daha çok gerçekleşmeyecek şeyleri istemektir. Dolayısıyla burada da yasaklanan şey, olmayacak bir şeyi istemektir diyebiliriz. Yüce Allah bazı insanları bazı konularda birbirinden farklı, farklı oldukları için de o noktalarda üstün kılmıştır. Buradaki üstünlük aslında imtihana konu olan durumlardır. Her kim kendisine uygun görülen imtihan konularını başarırsa hem dünyada hem de mahşerde mutlu olur. Rızıklarda da durum aynıdır; bazılarının rızkı bazılarına göre farklıdır veya fazladır, üstündür. Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah kullarına rızkı bolca verseydi, yeryüzünde azarlardı. Fakat O, (rızkı) dilediği ölçüde indirir. Muhakkak ki O, kullarından haberdardır; (onları) görendir.” Herkese eşit rızık verilseydi ve hepsi de bolca rızka sahip kılınsaydı o zaman yeryüzünde azgınlık ve bozgunculuk çıkacağı bildirilmekte, Yüce Allah’ın belirlediği kanunlara sadakat gösterilmesi gerektiği ifade edilmektedir.

Nahl 16/71’de buna benzer bir mesaj şu şekilde yer almaktadır: “Allah rızık bakımından kiminizi kiminize farklı (üstün) kılmıştır. Farklı (bol rızık) verilenler, rızıklarını ellerinin altındakilere verip de bu hususta kendilerini onlara eşit kılmazlar. Durum böyle iken Allah’ın nimet(ler)ini inkâr mı ediyorlar?” Yüce Allah insanların hepsini aynı rızıkla yaşatmadığını, bazı insanlara diğerlerinden farklı miktar ve özellikte rızık verdiğini beyan etmektedir. Bu bir haksızlık değil, aksine sahip olunan rızık noktasında insanların imtahana tabi tutulmasıdır.

b) Âyetteki فَضَّلَ feddale kelimesini “faziletlilik” manasından ziyade “farklılık” olarak anlamak daha doğrudur. Sadece farklı olunan noktada o farka sahip olmayanlardan üstün oluş söz konusu edilebilir. Çünkü rızkın farklı verilmesi kişilerin akıl, zekâ vs. yönüyle ilişkilendirilmemiştir. Burada verilen şeyin bir hak ediş veya herhangi bir şeyin karşılığı olması da belirleyici değildir. Yüce Allah insanların rızkını herkese eşit vermemiş, birbirlerine karşı sorumluluk taşımalarını istemiştir. Herkes eşit olsaydı o zaman karşılıklı sorumluluk anlayışı ve hayatın imtihan alanı oluşu anlamını kaybederdi. Rızkın farklı oluşuna rağmen sorumluluklar eşit olsaydı o zaman bir haksızlıktan söz edilebilirdi. Oysa Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7. ayetlere göre Yüce Allah kime ne kadar imkân verdiyse onun imtihanını o kadar yapacaktır. Demek ki mesele Yüce Allah’ın imtihan alanıyla ilgilidir, başkaca arayışlara girmek hiçbir şekilde doğru değildir.

c) Kasas 28/79’da dünyalıklara özenen insanların şöyle bir beklentisi hatırlatılmaktadır: “Dünya hayatını arzulayanlar ‘Âh, keşke Kârûn’a verilenin (servetin) benzeri bize de verilseydi; gerçekten o çok büyük bir payın (servetin) sahibidir!’ demişlerdi.” Kasas 28/80’de bu isteğe karşılık olarak bilgi sahipleri şu ifadeleri kullanmışlardı: “Yazıklar olsun size! İman edip iyi işler yapanlar için Allah’ın mükâfatı çok daha üstündür. Ona da ancak sabredenler kavuşturulabilir.”

Kasas 28/82’de belirtildiğine göre kendisine verilen nimetlerin veriliş amacına uygun davranmadığı için kendisi de serveti de yerlebir edilen Kârûn’un akıbetini görenler bu defa şu beyanlarda bulunmuşlardı: “Daha dün onun yerinde olmayı isteyenler şöyle diyorlardı: Vay! Demek ki, Allah, rızkı kullarından dilediğine/layık gördüğüne bol da veriyor, (bir süre sonra) az da. Şâyet Allah bize lütufta bulunmuş olmasaydı, bizi de yerin dibine geçirirdi. Vây! Demek ki inkârcılar iflâh olmazmış!” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj bu âyetler ışığında anlaşılırsa maksat çok daha net bir şekilde ortaya konulmuş olacaktır.

d) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesaj açısından bir benzeri ‘Alak 96/6-7’de şöyle geçmektedir: “Gerçek şu ki, (inkârcı) insan kendini yeterli gördüğü için muhakkak ki azar.” Kendilerine fazla rızık verildiği için bunun veriliş gayesini anlamak istemeyip şımaran ve sonuçta insanlarla alay ettikleri için Hutame denen cehenneme atılacağı haber verilenlerle ilgili mesajlar Hümeze sûrenin konusunu oluşturmaktadır. İşte esasında Yüce Allah’ın verdiğine kanaat getirip nimetlerin veriliş gayelerine uygun olarak onları değerlendirmeye çalışmak doğru davranmaktır. Bunun dışında az rızık verildiği için -hâşâ- Yüce Allah’ı suçlamaya çalışmak sadece ve sadece küstahlıktır, başka da bir şey değildir. Fecr 89/15-16’da bu konuda verilen bilgiler son derece ufuk açıcıdır.

2. لِلرِّجَالِ نَص۪يبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَآءِ نَص۪يبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ “Erkeklerin de kazandıklarından nasibi/payı var; kadınların da kazandıklarından nasibi/payı var.” Âyetin bu kısmında hem erkeklerin, hem de kadınların kazançlarına gönderme yapılmakta, dolayısıyla nüzul sebebi rivayetlerinde de dile getirildiği üzere kadınların bazı sorularının bu şekilde cevaplandırıldığı anlaşılmaktadır.

a) Yüce Allah’ın vahyi indirdiği toplumda Hz. Hatice gibi çok çok kısıtlı birkaç örnek dışında kadınların ne mal kazanma ne de mirastan pay alabilme durumları vardı. Nisâ’ 4/7’de onların kendilerinden önce geçen ana-baba ve yakınlarından kalan mirasta tıpkı erkekler gibi hak sahibi oldukları bildirilmekte, 11. âyette ise kız çocukların (en az) erkek çocukların yarısı kadar mirastan pay alacaklerı hükme bağlanmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise konu kökünden halledilmekte ve kadınların da tıpkı erkekler gibi ticaret yaparak mal kazanabilecekleri ve erkekler gibi bundan paylarının olacağı bildirilmektedir. Durum böyle olunca, toplumsal hayatta kadınları dışlamanın değil, onları hayata katmanın önünün açıldığı, hatta teşvik edildiği rahatlıkla söylenebilir. Eğer böyle bir sonuç yoksa bu âyetteki “kazanç” cümlelerinin hiçbir anlamı kalmamaktadır.

b) Âyette verilmek istenen öncelikli mesaj, kadınların da tıpkı erkekler gibi mal ve servet elde edebilmeleriyle ilgilidir. Ancak meseleye dini fedakârlıklar yapma noktasında da bir açılım getirilmelidir. Buna göre manevi manada erkeklerin kazanımları olduğu gibi kadınların da kazanımları olacaktır ve herkes kazandığı ile mahşerde hesaba çekilecektir. Çünkü Hucürât 49/13’te belirtildiğine göre, “bir erkek ve kadın türünden yaratılmış olan insanların Yüce Allah katındaki asıl değeri onların takvâlarıdır yani Yüce Allah’a olan duyarlılıklarıdır.”

Ahzâb 33/35 gibi âyetlerde de zikredildiği gibi, erkeklerin yapıp ettiği fedakârlıklar on başlıkta kadınlar için de söz konusu edilmekte ve cennet elde edebilmenin cinsiyete ve asabiyete göre değil de şahsiyete ve fedakârlığa göre mümkün olacağı öğretilmektedir. Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, kadın olsun erkek olsun kim inanarak bir fedakârlıkta bulunursa Yüce Allah onların ecrini zayi etmeyecek ve kendilerini ödüllendirecektir.

3. وَسْـَٔلُوا اللّٰهَ مِنْ فَضْلِه اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمًا “Allah’tan lütfunu isteyin! Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah âyetin sonunda bütün muhataplarına seslenmekte ve herkesin O’nun lütfundan ve ihsanından istemelerini emretmekte, nihayetinde Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğini beyan etmektedir.

a) وَسْـَٔلُوا اللّٰهَ مِنْ فَضْلِه “Allah’tan lütfunu isteyin!” İnsanlar hayatları boyunca çalışır, çaba gösterir ve rızık temini için gayretler ortaya koyarlar, böylece belli oranlarda imkanlara sahip olurlar. Bunu gerçekleştirenlere karşılık başkaları da yeterince çaba ortaya koymayıp diğer insanların kazandıklarına göz dikerler ve onların mallarında sanki hakları varmış gibi bir tutum içerisine girerler. Oysa Yüce Allah çalışan herkese nimet ve imkan vereceğini bildirircesine sadece kendisinden istekte bulunulmasını dile getirmekte, başkalarının sahip olduğu şeylere göz dikilmemesi gerektiğine özellikle vurgu yapmış olmaktadır.

b) اِنَّ اللّٰهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمًا “Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.” Yüce Allah kendisinden istekte bulunanların neler istediğini, kimlerin nelere layık olduğunu, kime neyin, ne kadar ve nasıl verilmesinin daha doğru olacağını Allah’tan daha iyi hiç kimse bilemeyeceği için duanın muhatabının kendisi olduğunu bir kez daha ortaya koymuş olmaktadır.

ıv. Mirasa Konu Başka İnsanlar

وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْاَقْرَبُونَ وَالَّذ۪ينَ عَقَدَتْ اَيْمَانُكُمْ فَاٰتُوهُمْ نَص۪يبَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدًا “(Erkek ve kadından) her biri için, ana, baba ve yakınların bıraktığından (paylarını alacak olan) vârisler kıldık. Yeminlerinizin bağladığı kişilere (gelince), onlara da paylarını verin! Şüphesiz ki Allah her şeye şahittir.”

Âyetteki وَلِكُلٍّ ve li küllin ifadesi “her biri için”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “kıldık, yaptık, şekillendirdik”; مَوَالِيَ mevâliye kelimesi “mirasçılar”; مِمَّا تَرَكَ mimmâ terake ifadesi “geride bıraktıklarından”; الْوَالِدَانِ el-vâlidâni kelimesi “ana-babasının”; وَالْاَقْرَبُونَ ve’l-akrabûne kelimesi “ve yakınlarının”; وَالَّذ۪ينَ عَقَدَتْ vellezîne ‘akadet ifadesi “ve bağladıkları, bağladığı şeyler”; اَيْمَانُكُمْ eymânüküm tamlaması “sizin yeminleriniz(in)”; فَاٰتُوهُمْ fe âtûhum emri “onlara verin”; نَص۪يبَهُمْ nasîbehum ifadesi “onların paylarını”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi ise “şahit(tir)” demektir.

Burada ana-babaların ve yakınların geride bıraktıklarından mirasçılara ve yeminlerle bağlanılan kişilere payın belirlendiğiyle ilgili mesaj gündeme getirilmektedir.

1.وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْاَقْرَبُونَ “(Erkek ve kadından) her biri için, ana, baba ve akrabanın bıraktığından (hisselerini alacak olan) mevâlî (vârisler) kıldık.” Yüce Allah kazançlarla ilgili olarak insanların sadece kazanıp elde ettiklerinin değil, onlar için belirlediği miras kurallarıyla da kendilerine verilmesini emrettiği şeylerin de bulunduğunu bildirmektedir. Bu bağlamda herkes için, yani erkekler ve kadınlar için ana-babaların ve yakınların geride bıraktıklarından faydalanacak مَوَالِيَ mevâlî yani “vârisler”, “mirasçılar” bıraktığını ifade etmektedir.

Meryem 19/5 ve Ahzâb 33/5’te de geçen mevâlî/el-mevâlî kelimesi “sonradan gelenler”, “mirasçılar” gibi anlamlar içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مَوَال۪ي mevâlî kelimesi ise bağlam gereği “vârisler” manasına gelmektedir. Bu cümle daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/7’de verilen mesajla ilgili bilgi içermektedir. Orada da bu âyette de ana-babaların ve yakınların bıraktığı şeylerde geriden gelen neslin erkeklerinin de kadınlarının da payı olduğu beyan edilmektedir.

2. وَالَّذ۪ينَ عَقَدَتْ اَيْمَانُكُمْ فَاٰتُوهُمْ نَص۪يبَهُمْ “Yeminlerinizin bağladığı kimselere (gelince) onlara da paylarını verin!” Burada kast edilenler Arapların uyguladığı yardımlaşma sözleşmesine konu mevle’l-müvâlât(18) yani “anlaşma yapılan kardeşler” olabileceği gibi, “evlatlıklar”, “borçlu olunanlar”, “vasiyyet edilenler”, “nikâh bağıyla birbirine bağlananlar” şeklinde de yorumlanmaktadır. Bu durumda âyette kast edilenlerin bütün bu kişiler olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir.

Yüce Allah kadınlara ve erkeklere sadece kazandıkları malla değil, aynı zamanda miras yoluyla da onları mal/servet sahibi yaptığını, hatta yeminlerle birbirine bağlanan her türlü kişiyi de bir vesile ile mal ve servet sahibi kıldığını, dolayısıyla bütün bunların Allah’ın lütfu olduğunu bildirmek istemektedir. Her kim bu âyetin delalet ve işaret ettiği kişilerden ise onların Yüce Allah tarafından belirlenmiş olan nasiplerini, paylarını kendilerine vermeleri gerektiğini bütün muhataplara emretmektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدًا “Muhakkak ki Allah her şeye şahittir.” Yüce Allah mal-servet, miras, ticaret, borç, pay vs. konularında kullarını çeşitli şekillerde yükümlü tuttuğunu beyan ettikten sonra, bu cümlede ise kimin, neyi, nasıl ve hangi sorumlulukta gerçekleştirdiğine hakkıyla şahit olduğunu bildirmekte, böylece muhataplarının sorumlu davranması gerektiğini kendilerine hatırlatmış olmaktadır.

Kur’ân’da 35 kez yer alan شَه۪يد şehîd kelimesi, ayrıca 7 kez geçen şâhid sözcüğü, 20 kez geçen şühedâ’ ve 23 kez geçen şehâdet gibi kelimeler ve daha farklı kalıptaki kelimeler aynı kökten gelmekte, çeşitli varlıklar için “şâhit olmak, şahit” gibi anlamlar içermektedir. Meryem 19/37’de meşhed ve Hûd 11/103’te meşhûd kalıbında “şahit tutulan gün” ve “insanların huzurunda, şahit olunan yer” anlamında kıyâmet için kullanılmaktadır. Buna karşılık, şehîd kelimesi “Allah yolunda öldürülenler” için söz konusu edilmektedir.(19) Oysa Türkçe’de kullandığımız “şehit” kelimesinin Arapçadaki karşılığı bu değildir ve Kur’ân’da şehîd kelimeleri “şehit” anlamında hiç kullanılmamaktadır; daha çok “şâhit” veya “gerçeğe şehadet eden” anlamı söz konusu edilmektedir.

En etkili şahit elbette Yüce Allah’tır; O’nun her şeye şahit olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(20) En‘âm 6/19’da dile getirildiği üzere, şahidi olduğu konularda muhataplar bunun lehte ve aleyhte her konuyu içermekte olduğunu bilmelidirler. Nisâ’ 4/79 ve Feth 48/28’de de geçtiği gibi Yüce Allah kullarının durumunu ortaya koymakta şahit olarak yeterlidir.

b) Evliliğin Korunması

Yüce Allah, sûrenin 34-35. âyetlerinde insanlardan bir kısmını diğerlerine üstün kılması ve mallarından harcama yapmaları sebebiyle erkeklerin kadınların yöneticisi ve koruyucusu olduğunu, onun için sâliha kadınların itaatkârlığını, Allah’ın kendilerini korumasına karşılık gizliyi (kimse görmese de namuslarını) koruduklarını bildirmekte, başkaldırmasından endişe edilen kadınlara öğüt verilmesini, onların yataklarda yalnız bırakılmasını ve kendilerinden bir süre ayrı kalmalarını emretmekte, eğer gönülden birlikte yaşamak isterlerse artık onların aleyhine başka bir yol aranmaması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, evliliğin kurtarılmasıyla ilgili olarak taraflardan birer hakem tayini konusunda şu beyana yer verilmektedir: “Eğer onların (eşlerin) aralarının açılmasından korkarsanız, (hem erkeğin) ailesinden bir hakem, (hem de kadının) ailesinden bir hakem gönderin. Bunlar (eşlerin) ıslahını isterlerse Allah aralarını bulur. Muhakkak ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdar olandır).”

ı. Erkeklerin Yöneticiliği ve Sorumluluğu

اَلرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ اللّٰهُ بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍ وَبِمَآ اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللّٰهُ “Allah’ın onlardan (insanlardan) bir kısmını diğerlerine (farklı oldukları noktalarda) üstün kılması ve (bir de) mallarından harcama yapmaları sebebiyle erkekler, kadınların koruyucusudur. (Onun için) iyi kadınlar, (Allah’a) itaatkâr; Allah’ın (kendilerini) korumasına karşılık gizliyi (namuslarını) koruyanlardır.”

Âyetteki اَلرِّجَال er-ricâlü kelimesi “erkekler”; قَوَّامُون kavvâmûne kelimesi “koruyucular(dır), gözetleyiciler(dir)”; عَلَى النِّسَآءِ ‘ale’n-nisâi ifadesi “kadınlara, kadınlar üzerine”; بِمَا فَضَّلَ bimâ faddale ifadesi “lutfettiği üstünlük, farklılık sebebiyle”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah’ın”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum tamlaması “onların bir kısmını”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına”; وَبِمَآ اَنْفَقُوا ve bimâ enfekû ifadesi “ve infak etmeleri sebebiyle”; مِنْ اَمْوَالِهِمْ min emvâlihim tamlaması “onların mallarından”;فَالصَّالِحَات fe’s-sâlihâtü kelimesi “dürüst, erdemli kadınlar”; قَانِتَات kânitâtün kelimesi “(Allah’a) boyun eğenler”;حَافِظَاتٌ hâfizâtün kelimesi “koruyanlar”; لِلْغَيْبِ li’l-ğaybi ifadesi “gaybı (gizli hallerini)”; بِمَا حَفِظَ bimâ hafıza ifadesi “koruduğu şekilde”; اللّٰهُ allâhu kelimesi ise “Allah(ın)” demektir.

Burada erkeklerin kadınları koruyucu olmaları ve bunun gerekçeleri ile erdemli kadınların bazı özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. اَلرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ اللّٰهُ بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍ وَبِمَآ اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوَالِهِمْ “Allah’ın onlardan (insanlardan) bir kısmını diğerlerine (farklı oldukları noktalarda) üstün kılması ve (bir de) mallarından harcama yapmaları sebebiyle erkekler, kadınların koruyucusudur.” Âyette erkeklerin bazı özellikleri sebebiyle kadınlara yönetici olmasıyla ilgili bilgiler ele alaınmaktadır.

a) اَلرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَآءِ “Erkekler kadınların yöneticisi ve koruyucusudur.” Yüce Allah bu âyette erkeklerin kadınlar üzerinde قَوَّامُونَ kavvâmûne oluşundan söz etmektedir. Bu kelime “yöneticiler, idareciler, koruyucular, gözeticiler, amirler, reisler, hâkimler” gibi anlamlarda değerlendirilmektedir. Bu kelime Râzî’nin de dediği gibi aslında “bir işi hakkıyla yerine getirenler, işinde özenli davrananlar”, bu âyette de “kadınların işlerini hakkıyla yerine getirip onu korumakta itina gösterenler” manasına alınabilir.

Nisâ’ 4/135 ve Mâide 5/8’de de geçen bu kelimenin başında bu ayetlerde kûnû emri ve sonunda bi’l-kıstı ifadesi bulunduğu için, ilgili âyetlerde “adaleti uygulayanlar olun”, “adaleti ayakta tutanlar olun” şeklinde bir anlam vermektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “erkeklerin kadınların haklarını koruyup gözetlemekle yükümlü tutuldukları” anlamının kast edildiğini düşünmekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir.

Râzî, bu âyetin öncesiyle ilişkisi bağlamında şunları dile getirmektedir:

“Bil ki Yüce Allah, Nisâ’ 4/32’de ‘Allah’ın, kiminizi kiminizden üstün kılmaya vesile yaptığı şeyleri temenni etmeyin’ buyurup, bu âyetin iniş sebebinin, kadınların ‘Yüce Allah’ın erkekleri kendilerine miras hususunda üstün kılması konusunda ileri-geri konuşmaları’ olduğunu bildirince, bundan dolayı Yüce Allah bu âyette, her ne kadar birbirlerinden istifade hususunda kadın-erkek eşit olsalar da erkekler kadınlara hâkim (yönetici, koruyucu, haklarını uygulayıcı) oldukları için, erkekleri mirasta kadınlara üstün kıldığını, bundan dolayı erkeklere, kadınların mehirlerini vermelerini ve onların geçimlerini temin etmelerini emrettiğini bu âyette zikretmiş olmaktadır. Böylece iki taraftan birinde olan üstünlük, diğer tarafın üstünlüğü ile denk olmuş olur. Bu nedenle sanki arada herhangi bir üstünlük yok gibidir.”(21)

b) بِمَا فَضَّلَ اللّٰهُ بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍ “Allah’ın onlardan (insanlardan) bir kısmını diğerlerine üstün/farklı kılması sebebiyle.” Daha önce yorumu yaptığımız Nisâ’ 4/32’de de belirttiğimiz üzere, burada geçen فَضَّلَ feddale fiili bilinen manada “faziletli kılmak”, “üstün tutmak” anlamından ziyade, “farklı kılmak” manası verilebilir ki insanlar farklı oldukları noktalarda diğerlerinden yani söz konusu farka sahip olmayanlardan üstün olurlar. Bu konudaki âyetlerde geçen فَضَّلَ feddale fiiline “farklı alanlarda üstün yetenekler vermek”(22) şeklinde anlam verilirse bu konuda dikkat çekilen nokta daha iyi anlaşılmış olur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle genelde “erkeklerin kadınlardan üstün tutulması” şeklinde yorumlansa(23) da âyette mutlak manada erkeklerin kadınlardan üstün tutulduğu manasını vermemizi gerektirecek bir zamir kullanımı yoktur. Çünkü eğer mutlak manada erkekler kadınlara üstün olsaydı âyette عَلٰى بَعْضهن ‘alâ ba‘dıhinne denmeliydi. Oysa ifadede عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın buyrulmakta, mutlak kanaate varmamak gerektiğine dolaylı da olsa dikkat çekilmektedir. Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı gibi, bazı konularda erkekler kadınlardan, bazı konularda da kadınlar erkeklerden farklıdırlar. Farklı olunan noktalarda bir üstünlük de olabilir; ancak bunu mutlak manada bir cinsin diğerine üstünlüğü gibi anlamak sağlıklı olmasa gerektir. Esasında üstünlüğün takvada olduğu Hucürât 49/13’te açıkça dile getirilmektedir. Bu ayete rağmen cinsiyet üzerinden üstünlük iddiası gerçeği yansıtmaz. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz ayette de konunun “üstünlük” değil, “farklılık” üzerinden değerlendirilmesinde büyük yarar vardır.

c) وَبِمَآ اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوَالِهِمْ “(Bir de) mallarından harcama yapmaları sebebiyle.” Esasında Yüce Allah erkeklerin kadınlara koruyucu olmalarının diğer gerekçesini de bu noktada zikretmekte ve erkeklerin mallarından harcama yapmalarından söz etmektedir. Burada dile getirilen infakın kadınlara verilen mehir ve nafaka olduğu ifade edilmektedir. Anlaşılıyor ki erkeklerin kadınları koruyup gözetlemeleri onların bazı farklılıklara sahip kılınması, mal ve harcama konusundaki yükümlülüklerinin sonucu olarak beyan edilmekte, yoksa yaratılıştan herhangi bir üstünlüğe gönderme yapılmamaktadır. Zaten daha önce de belirttiğimiz üzere Hucürât 49/13’e göre Yüce Allah katından en değerli olanlar O’na karşı en çok muttaki olanlar yani derin duyarlılık gösterenlerdir.

Mesele çok çeşitli şekillerde tartışılmakta, farklı kanaatlerde olan taraflar oluşmakta ve mesajın aslında ne olduğuyla ilgili sağlıklı bir karara varılamamaktadır. Bu nedenle, konuyla ilgili olarak yapılmış olan şu değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Âyetteki kavvâm sözcüğü, kâimin mübalağa siygasıdır; kâme ‘ale’l-mer’e ifadesi ‘kadını gözetti’, ‘kadının geçimini üstlendi’ anlamlarına gelir. Kavvâmlık, bir bakıma kayyumluktur; yani ‘koruyup kollama, bakıp gözetme’ işini üstlenme. Burada, ‘kâim’den daha kapsamlı ve derinlikli olan kavvâma biz ‘koruyup gözeten’ anlamını tercih ettik. Bu gözetime âyette gösterilen gerekçe ‘erkeklerin servetlerinden eşleri için yapabilecekleri harcama’dır. Ancak, ‘Niçin erkekler?’ sorusu sorulmalıdır. Bu soru erkeklerin servet girdisinin kadınlardan daha fazla oluşuyla açıklanmaktadır. Evin geçimi erkeğe yüklenerek, bu sûrenin 11. âyetindeki mirasta erkek-kadın oranına atıfta bulunulmaktadır. Ne var ki, kavvâm’lık gerekçesi sadece geçim sağlamaya indirgenemez. Erkek fiziğinden kaynaklanan biyolojik güç de ilave bir gerekçe olarak yorumlanabilir. Burada fıtrat ve yaratılıştan yüklenen roller temel gerekçedir.”(24)

2. فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللّٰهُ “(Onun için) iyi kadınlar, (Allah’a) itaatkâr; Allah’ın (kendilerini) korumasına karşılık gizliyi (namuslarını) koruyanlardır.” Yüce Allah sâliha yani dürüst ve erdemli kadınların Allah’a boyun eğenler olduklarını, ayrıca Allah’ın korumasını emrettiği mahremiyeti koruyan sadık ve itaatkâr kadınlar olduklarını beyan etmektedir.

Âyette geçen الصَّالِحَات es-sâlihât kelimesi “özü sözü uyumlu, imanına yaraşır davranışlar ortaya koyan, dürüst, erdemli kadınlar” manasına gelirken, قَانِتَات kânitât kelimesi “boyun eğen kadınlar” anlamındadır ve maksat Yüce Allah’ın buyruklarına olan teslimiyetleridir. Bu arada, âyette zikredilen حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللّٰهُ hâfizâtün li’l-ğaybi bimâ hafizallâhu ifadesi “Allah’ın koruduğu gaybı yani gizlilikleri koruyan kadınlar” manasında erkeklerin kadınların hakkını vs. korumaları görevini onlara vererek, eşleri evlerinde veya yanlarında yokken onların canlarını, mallarını, iffetlerini, itibarlarını, aile sırlarını vs. korunması gereken ne varsa hepsini korumaları, onlara halel getirmemeleridir.

ıı. Ayrılmak İsteyen Kadınlara Yapılacaklar

وَالّٰت۪ي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَب۪يلًا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلِيًّا كَب۪يرًا “Geçimsizliğinden endişe ettiğiniz kadınlara gelince, onlara öğüt verin; onları yataklarda yalnız bırakın ve kendilerini (kısa süreli yanınızdan) uzaklaştırın! Size gönülden bağlanırlarsa artık onların aleyhine başka bir yol aramayın! Şüphesiz ki Allah ‘aliyy’dir (çok yücedir); kebîr’dir (çok büyüktür).”

Âyetteki وَالّٰت۪ي تَخَافُونَ vellâtî tehâfûne ifadesi “(şu hususta) korktuğunuz (kadın)lar”; نُشُوزَهُنَّ nuşûzehunne tamlaması “onların başkaldırmasından, geçimsizliklerinden”; فَعِظُوهُنَّ fe ‘ızûhunne emri “onlara öğüt verin”; وَاهْجُرُوهُنَّ ve’hcurûhunne emri “ve onlardan ayrılın”; فِي الْمَضَاجِعِ fi’l-medâci‘ı ifadesi “yataklarda”; وَاضْرِبُوهُنَّ vadribûhunne emri “ve onlardan geçici olarak ayrılın”; فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ fe in eta‘neküm ifadesi “eğer size gönülden bağlanırlarsa, itaat ederlerse”; فَلَا تَبْغُوا fe lâ tebğû emri “aramayın”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “onlarla ilgili”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi “herhangi bir yol”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; عَلِيًّا ‘aliyyen kelimesi “yüce(dir)”; كَب۪يرًا kebîran kelimesi ise “büyük(tür)” demektir.

Burada ayrılık sürecine giren hanımlara karşı nasıl bir yol izlenmesi ve neler yapılmaması gerektiğine dair ilahi prensipler gündeme getirilmektedir.

1. وَالّٰت۪ي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ “Geçimsizliğinden endişe ettiğiniz kadınlara gelince, onlara öğüt verin; onları yataklarda yalnız bırakın ve kendilerini (kısa süreli yanınızdan) uzaklaştırın!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde ayrılmanın eşiğine gelen kadınlardan söz etmekte ve onlara nasıl davranılması gerektiğine dair bilgiler vermektedir.

a) وَالّٰت۪ي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ “Geçimsizliğinden endişe ettiğiniz kadınlara gelince.” Nüşûz’undan korkulan kadınlara keyfe göre değil, Yüce Allah’ın belirlediği esaslar çerçevesinden muamelede bulunmak gerekmektedir. Bu kelime Nisâ’ 4/128’de de benzer bir bağlamda geçmekte, bu defa orada erkeklerin nüşûzuyla ilişkili olarak kullanılmaktadır ki ilgili ayetteki maksat “erkeklerin ayrılığı düşünmesi” olmalıdır. Ayrıca aynı kökten kelimeler Mücâdele 58/11’de kalabalık bir ortamda iken orada oturması daha uygun olan kişilere yer vermek için oturanların “kalkması” teklifinde de zikredilmektedir ki maksat onların “kalkması”dır.

İşte kelimede bulunan “kalkmak” manası Nisâ 4/34. ayette de “gözün başka arayışlar nedeniyle kalkması, yükselmesi, başkalarına kayması” gibi bir anlamı içermelidir; yoksa evin içerisinde yaşanan basit denebilecek davranışlara indirgenmemelidir. Eğer bir evliliğin bitmesi gibi büyük bir tehlikeden korkulursa, durumu akışına terk etmeyip çarelere başvurmak, evliliği kurtaracak tedbirler uygulamak gerektiği âyetin asıl vermek istediği mesaj olsa gerektir.

Râzî nüşûz ile ilgili olarak şöyle bir açıklama yapmıştır:

“Yüce Allah ‘sâliha kadınlar’dan yani dürüst, erdemli kadınlardan bahsettikten sonra, sâliha olmayanları söz konusu ederek, ‘serkeşliklerinden korktu­ğunuz kadınlara gelince’ buyurmaktadır. Âyette sözü edilen نُشُوز nüşûz ‘serkeşlik’ ifadesinden maksat, ‘geçimsizlik’ olabilir ki bu bazen söz ile bazan da fiil ile olur. Meselâ ‘söz ile olması’, daha önce kendisini çağırdığında ‘efendim, buyur’ diyen bir kadın, kendisine seslenildiğinde sözünü dinleyen bir tavırda iken, sonradan değişmesidir. ‘Fiil ile olan’ ise, daha önce yanına girdiğinde ayağa kalkıp, kendisine koşarken ve kendisini istediğinde güler yüzle yatağına gelirken, sonra birden bire değişivermesidir. İşte bunlar, o kadının nüşûzunun yani ‘geçimsizliği’nin isyan ettiğinin belirtileridir. Bu durumda onun geçimsizliği anlaşılır. Bu gibi şeylerin ortaya çıkışı, geçimsizlik endişesi duyurur. Nüşûz, kocaya isyan ve ona başkaldırmaktır. Bu kelimenin aslı, ‘bir şey yükseldiğinde’ kullanılmaktadır. ‘Yüksek yer’ için veya ‘yüksek oldu’ ifadesinin kullanılması da bu manadadır.”(25)

Yorumunu yapmakta olduğumuz konu geleneksel anlamda yaklaşık olarak hep bu şekilde ele alınmış, kadının kocasına karşı sözlü veya fiili bir şekilde karşı gelmesi diye anlaşılmıştır. Daha önce de belirttiğimiz üzere, esasında نُشُوز nuşûz kelimesi, âyetin bağlamına ve Kur’ân’daki kullanımlarına(26) bakıldığında kelimenin kullanım örneklerinde de olduğu gibi “(başın) kalkması” veya “bakışların yükselmesi” gibi bir anlam içermektedir ki burada kast edilen şeyin “kadınların ayrılma”yı düşünmeleri olsa gerektir. Evliliği bitirmeyi düşününce, demek ki artık evlilik sorumluluklarının yerine getirilmemesi, kötü niyetlerle hareket edilmesi söz konusu olmaktadır. Eşinden ayrılmak için gözü boşanmakta, yani ayrılıkta olan kadınlara nelerin yapılacağıyla ilgili olarak bu âyette şu üç husustan söz edilmektedir:

b) فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ “Onlara öğüt verin; onları yataklarda yalnız bırakın ve kendilerini (kısa süreli yanınızdan) uzaklaştırın!” Yüce Allah ayrılığın eşiğine gelmiş veya ayrılık sürecine girmiş eşlerin bu durumda kendi başlarına terk edilmemesi gerektiğini bildirmekte ve kendilerine bir taraftan öğüt verilmesini, bir taraftan onları yataklarda ayrı bırakmak gerektiğini, bir taraftan da onlara darpedilmesini emretmektedir.

Bazı yorumlarda burada bir sıralama veya tercih bulunduğu varsayılsa da âyette böyle bir sıralama, “önce bu”, “bu olmazsa şu”, “o da olmazsa şu” gibi bir durumdan söz edilmemektedir. Âyette üç prensip dile getirilmektedir ki duruma göre öğüt, duruma göre yataklarda ayrılık veya darp uygulamaları âyette zikredilmektedir. Bunların herhangi biri uygulanabileceği gibi hepsi de bir arada uygulanabilir.

ı. Âyette sözü edilen فَعِظُوهُنَّ fe ‘ızûhunne ifadesinden maksat gayet açıktır ve öğüt içerikli müdahale veya yardımları içermektedir. Burada unutulmaması gereken şey, sözlü müdahalenin buyurgan, emir, baskı, tehdit vs. şekillerde değil de gönül alıcı bir öğüt ve nasihat şeklinde gerçekleştirilmesidir. Çünkü bu türden öğüt vermelerden maksat, hanımlardan ayrılmak değil, evliliğin kurtarılmasıdır. Bu öğüdü verecek kişilerin de evliliğin kurtarılmasına dair amaçlarının bulunması ve hanımlara eziyeti, dışlayıcılığı değil, sahiplenici bir tavrı ortaya koymaları beklenmelidir.

ıı. Âyette geçen وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ vehcurûhunne fi’l-medâcı‘ı ifadesi kocalarının hanımlarından ayrı yerlerde yatmaları hükmünü içermektedir ki böyle bir durumun kadınlara çok ağır geldiği bilinmektedir. Yataklarda ayrı bırakılmaktan maksadın cinsel birliktelikte bulunmamak olduğu da ifade edilmektedir. Her ne olursa olsun, durum eğer böyle davranmayı gerektiriyorsa bunun da uygulanabileceği, denenebileceği bilinmelidir. Bu esnada eşlere nasihate devam etmek gerektiği de zaten ilk buyruk olarak hatırlanmalı ve devamlı olarak uygulanmalıdır.

ııı. Ayrılma noktasına gelindiğinde öğüt ve yataklarda ayrılmakla birlikte uygulanabilecek esaslardan birisi de وَاضْرِبُوهُنَّ vadribûhunne beyanı gereği “onlara darb”dır. “Darb” geleneksel yorumların hemen hemen tamamında “dayak atmak, dövmek” şeklinde anlaşılmış ve ölümcül olmamak kaydıyla birtakım hafifletici unsurlarla buluşturularak uygulanmasının gerekliliği yönünde açıklamalar yapılmıştır. Bu çerçevede olmak üzere, kullanılan ifadelerden bir kısmı şu şekildedir: “Fakat kocası kadını dövdüğünde, bu dövmenin, ‘kadının bedeninin ayrı ayrı yerlerine vurmak’, ‘peş peşe aynı yere vurmamak’ ve ‘güzellik mahalli olan yüze vurmaktan sakınmak’ şeklinde olup, ölümüne sebebiyet verecek şekilde olmaması ve kırk vuruştan az olması gerekir. Bazı âlimlerimiz bu dövmenin, köle hakkında tam bir ceza olacağı için yirmi vuruştan az olması gerektiğini, bazıları da bu dövmenin, bükülmüş bir bez veya el ile olacağını, kamçı ve sopa ile olmaması gerektiğini söylemişlerdir.”(27) İşte durum bu minvalde bir şekil alarak devam edegelmiştir.

Konu son derece tartışmalı olduğu için Kur’ân’da darabe kelimesinin kullanımıyla ilgili daha önce kaleme aldığımız bir çalışmayı(28) burada aynen aktarmakta yarar görmekteyiz:

“ب ر ض kökünden kelimeler Kur’ân’da 58 yerde geçmektedir. ضَرَبَ darabe veya ضَرْب darb kelimesinin anlamlarıyla ilgili olarak kaynaklarda şu bilgiler yer almaktadır:

Darabe veya darb kelimesi, “rızkın hayırlısını aramak, yolculuğa çıkmak, yerine getirmek, hızlı yürümek, rızık temini için seyahat etmek, yüz çevirmek, bir yönden başka bir yöne döndürmek, yerine getirmek, engel olmak, mahrum etmek, kazanmak, istemek, yüzmek; yaratılıştaki şekil, herhangi bir şeyin bir türü, çeşidi, bölümü, benzeri, her şeyin uzun olanı, sık ağaçlı vadi, katı beyaz bal, çise, zayıf cüsseli kişi”(29) anlamlarına geldiği gibi, “tutmak, zor altında kalmak, terk etmek, zaman geçmek, yürümek, karıştırmak, dikmek, dokumak için ip eğirmek, para basmak, mühür kazımak, müddet belirlemek, hisse ayırmak, vergi koymak, alçaltmak, bozguna uğratmak, ayırmak, meyletmek, alıştırmak, tekrarlamak, vurmak, çarpmak, atmak, ateşe vermek, buğdayı başağından ayırmak, bombardıman etmek, müzik aleti çalmak, müzik yapmak, yazmak, akrebin sokması, incitip harekete geçirmek, ayırmak, ayrılmak, zorla kabul ettirmek, kovmak, defetmek, bırakmak, terk etmek, vazgeçmek, iptal etmek, kaçınmak, hareket etmek, hareket ettirmek ve sefere çıkmak” gibi manalara da gelmektedir.

Ayrıca ضَرَبَ darabe kelimesinin “namaz”la kullanılınca “kılmak”; “çadır”la kullanılınca “dikmek”; “gece” ile kullanılınca “uzamak”; “soğuk” ve “rüzgâr” ile kullanılınca “isabet etmek, zarar vermek”; “yol” ile kullanılınca da “yol açmak” anlamları vardır.(30)

İbn Fâris ve Ezherî’nin ifadelerine göre bu kelimenin adrabe kalıbındaki anlamlarından biri de “evde ikâmet etmek” şeklindedir.(31) İbnu’l-Kûtiyye ضَرَبَ darabe fiiline “zorlamak ve zayıflatmak” manası vermiştir.(32) Ayrıca bu kelimenin “düşkün bırakmak ve elem vermek” manaları da kaynaklarda zikredilmektedir.(33)

Lügat anlamları bunca çeşitlilik arz eden ضَرَبَ darabe kelimesinin Kur’ân’daki kullanımları da bu anlamların bir bölümünü içerecek şekildedir ve oldukça fazladır.

1. Örnek vermek

a) اَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ اَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَآءِ “Görmedin mi Allah nasıl bir örnek verdi: Güzel bir sözü, kökü (yerde) sabit ve dalları gökte olan güzel bir ağaca (benzetti).”(34) Bu ve benzer âyetlerde(35) geçen ضَرَبَ darabe kelimesi genellikle مَثَل/ اَمْثَالmesel/emsâl kelimesiyle birlikte kullanılmakta ve “örnek vermek” anlamına gelmektedir.

b) فَلَا تَضْرِبُوا لِلّٰهِ الْاَمْثَالَ اِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Allah’ı birtakım benzerlerle nitelendirmeyin. Çünkü Allah (her şeyi) bilir, siz ise bilemezsiniz.”(36) Buradaki الْاَمْثَال … تَضْرِبُوا tadribû … el-emsâl ifadesi, başındaki lâ “nehy/olumsuzluk edatı” nedeniyle Yüce Allah’ın layık olmadığı şekillerde nitelendirilmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

c) كَذٰلِكَ يَضْرِبُ اللّٰهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ “İşte Allah hak ile bâtıla böyle misal verir.”(37) Burada geçen يَضْرِبُ yedribu fiili ile Zuhruf 43/58’de geçen ضَرَبُوا darabû fiilleri “örnek vermek” manasına gelmekte, ancak mesel, misâl ve emsâl kelimeleriyle birlikte kullanılmamaktadır.

2. Yolculuğa çıkmak

a) وَاِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْاَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلٰوةِ اِنْ خِفْتُمْ اَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Yeryüzünde sefere çıktığınız zaman inkâr edenlerin size bir kötülük yapmalarından korkarsanız namazı kısaltmanızdan ötürü size bir günah yoktur.”(38) Burada ve Mâide 5/106’da geçen ضَرَبَ darabe fiilleri, fî harf-i cerriyle kullanıldığından “sefere, yolculuğa çıkmak” manasındadır. Nisâ’ sûresinin devam eden 102 ve 103. âyetlerinden anlaşıldığına göre, buradaki yolculuk normal anlamda veya normal şartlarda herhangi bir iş için değil, savaş için gerçekleştirilen yolculuktur.

Âl-i İmrân 3/156’daki ضَرَبُوا darabû, Nisâ’ 4/94’teki ضَرَبْتُمْ darabtüm ve Müzzemmil 73/20’deki يَضْرِبُونَ yadribûne fiilleri fî edatıyla kullanılmakta, bağlam gereği bunun savaş yolculuğu veya diğer yolculuklar olduğu anlaşılmaktadır. Ancak Bakara 2/273’te de olduğu gibi bunun rızık temini için çıkılan “normal yolculuk” anlamında kullanımı da vardır.

b) وَلَقَدْ اَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اَنْ اَسْرِ بِعِبَاد۪ي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَر۪يقًا فِي الْبَحْرِ يَبَسًا لَا تَخَافُ دَرَكًا وَلَا تَخْشٰى “Mûsâ’ya, ‘Kullarımla birlikte geceleyin yola çık da (size) yetişilmesinden korkmaksızın ve (boğulmaktan) endişe etmeksizin onlara denizde kuru bir yol aç (denizde açılmış yolu takip et)’ diye vahyetmiştik.”(39) Buradaki اضْرِبْ ıdrıb emri, “denizde yol vurmak, denizde yolculuk yapmak, yol edinmek” demektir. Benzer şekilde Şu‘arâ’ 26/63’te geçen اضْرِبْ ıdrib emri “değnek” anlamında ‘asâ kelimesiyle birlikte kullanılmakta, değneğin denize vurulması gibi sembolik bir eylemi ifade etmektedir.

c) اَلرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ اللّٰهُ بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍ وَبِمَآ اَنْفَقُوا مِنْ اَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللّٰهُ وَالّٰت۪ي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَب۪يلًا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلِيًّا كَب۪يرًا “Allah’ın insanlardan bir kısmını diğerlerine üstün kılması sebebiyle ve mallarından harcama yaptıkları için erkekler kadınların yöneticisi ve koruyucusudur. Onun için sâliha kadınlar itaatkârdır. Allah’ın kendilerini korumasına karşılık gizliyi (namuslarını) koruyucudurlar. Başkaldırmasından endişe ettiğiniz kadınlara öğüt verin, onları yataklarda yalnız bırakın ve (kısa süreli) onları yollayın. Eğer size itaat ederlerse artık onların aleyhine başka bir yol aramayın. Çünkü Allah yücedir; büyüktür.”(40) Bu âyetteki اضْرِبُوا ıdribû emri, kısa süreli ayrılık demektir; vurmak anlamı burada zorlama bir tercihtir. Zira Hz. Peygamber’in hayatında Hz. Ayşe ile yaşanan tecrübe de bu âyetteki maksadın “geçici süreli ayrılık” anlamına geldiğini göstermektedir.

3. Yere çarpmak, yere vurmak

a) وَلَا يَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْف۪ينَ مِنْ ز۪ينَتِهِنَّ “Gizlemekte oldukları ziynetleri anlaşılsın diye ayaklarını yere vurmasınlar (Dikkatleri üzerine çekecek tarzda yürümesinler).”(41) Bu âyetteki يَضْرِبْنَ yadribne emri başındaki lâ “nehy/yasaklama” edatıyla kullanıldığı için “ayakları hızla yere çarpmamak” manasındadır.

b) وَلَوْ تَرٰىٓ اِذْ يَتَوَفَّى الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الْمَلٰٓئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَر۪يقِ “Melekler yüzlerine ve arkalarına vurarak ve ‘Tadın yakıcı cehennem azabını’ (diyerek) o kâfirlerin canlarını alırken onları bir görseydin!”(42) Burada ve Muhammed 47/27’de geçen يَضْرِبُونَ yadribûne fiilleri, ölüm esnasında meleklerin, kâfirlerin yüzlerine ve arkalarına vurması anlamında mecâzî bir işlemdir veya bir çeşit azaptır. Bu işlem, dünyevî algılarla anlaşılabilecek veya yorumlanabilecek bir uygulama değildir.

c) سَاُلْق۪ي ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْاَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ “Ben inkâr edenlerin yüreklerine korku salacağım. Onların boyunlarının üstüne ve parmaklarına vurun.”(43) Bu âyette geçen اضْرِبُوا ıdrıbû emirleri “(savaş aracıyla, silahla) vurmak” anlamındadır. Benzer bir kullanım Muhammed 47/4’te geçenضَرْبَ الرِّقَابِ “Boyunlarını vurmak” şeklindeki ifadedir. Burada da maksat, savaşta düşmanın öldürülmesidir. O günün şartları gereği boynu vurmak, “kılıçla vb. silahlarla vurup öldürmek”tir.

d) فَرَاغَ عَلَيْهِمْ ضَرْبًا بِالْيَم۪ينِ “Bunun üzerine, yanlarına gelip sağ eliyle vurdu (kırıp geçirdi.)”(44) Buradaki ضَرْب darb kelimesi “güçlü bir şekilde -özellikle de putları- vurup kırmak, yere sermek” şeklinde Hz. İbrâhîm’e nispet edilmektedir.

e) فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا “(Onlara) ‘Haydi, şimdi (öldürülen) adama, (kesilen ineğin) bir parçasıyla dokundurun’ dedik.”(45) İsrailoğullarının kurban olayında sözü edilen etin ölüye “vurulması” işlemi etin ölüye “dokundurulması” manasında sembolik bir işlemdir. Bunun “vurmak” değil, çözümün diğer konular için de “uygulanması” anlamına geldiği de beyan edilmektedir.(46)

f) وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِه۪ وَلَا تَحْنَثْ “(Ona), ‘Eline bir demet bitki al da onunla vur (yola çık); doğrudan sapma’ (demiştik).”(47) Buradaki اضْرِبْ ıdrıb emri, Hz. Eyyûb’un, yaptığı yeminini bozmamak için eline aldığı bir demet otu eşine vurması anlamında değerlendirilmektedir. Buna göre, eylemdeki maksat muhataba darp edilmesi, ona acı verilmesi değil, sadece sembolik bir vurma emridir. Zaten bir demet saptan söz edilmesi de maksadın yeminin gereğini yerine getirmek olduğunu açıkça göstermektedir.

Bu cümleyi geleneksel algının dışında şu şekilde de anlayabiliriz. Buna göre Hz. Eyyûb’un şeytana nispet ettiği yorgunluk, bıkkınlık ve sıkıntı azabından Yüce Allah’a sığınma niyazına ikinci cevap verilmiş olmaktadır. İlki ayağını yere vurup çare araması için yola çıkması, böylece hem yıkanacak hem de içecek suyla buluşması sağlanmıştı. İkincisinde ise Yüce Allah hastalığının devası için Hz. Eyyûb’u bitkilere yönlendirmiş, eline bir tutam bitki alarak yola çıkmasını, hatta yolculuğuna devam etmesini, tabiatta çare aramasını kendisinden istemiştir. Bu durumda âyetteki اضْرِبْ ıdrib emri Nisâ’ 4/101, Müzzemmil 73/20 ve benzer âyetlerde olduğu gibi “yola çıkmak” manasına alınmış olur.

g) ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ اَيْنَ مَا ثُقِفُوٓا اِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَآؤُ۫ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ “Onlar (Yahudiler) nerede bulunurlarsa bulunsunlar, Allah’ın ipine ve insanların (müminlerin) himayesine (ipine) sığınmadıkça kendilerine alçaklık (damgası) vurulmuştur; Allah’ın hışmına uğramışlar ve miskinliğe mahkûm edilmişlerdir.”(48) Buradaki ve Bakara 2/61’deki ضُرِبَتْ duribet edilgen fiilleri “layık olmak, çarptırılmak” demektir.

h) وَاِذِ اسْتَسْقٰى مُوسٰى لِقَوْمِه۪ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ “Mûsâ, (çölde) kavmi için su istemişti de biz ona, ‘Değneğinle taşa dokun’ demiştik.”(49) Bu âyette ve A‘râf 7/160’taki اضْرِبْ ıdrib emirleri, “dokunmak, değdirmek, vurmak” anlamındadır. Buradaki اضْرِبْ ıdrib emri Hz. Mûsâ’nın mucizesi olarak “(asâ ile kayaya) vurmak” anlamında kullanılmaktadır. Elbetteki buradaki vurmak, mucizenin gerçekleşmesi anlamında “dokunuş” demektir.

Ayrıca buradaki emrin, kavmini alarak kayaya doğru yürümek anlamına geldiği de ifade edilmektedir.(50) Benzer bir yorum olarak da Doğrul, Sâd 38/44. âyetteki “onu vur” şeklindeki emri, “hilm ve yumuşaklık ile hareket etmek” anlamına almıştır.(51) Söz konusu âyetteki konu, Hz. Eyyûb’un yaptığı bir yemin gereği, eline bir demet sap alması ve onu, yeminini bozmaması için hanımına vurması şeklinde geçmektedir.

4. Yüz çevirmek

اَفَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحًا اَنْ كُنْتُمْ قَوْمًا مُسْرِف۪ينَ “Siz, haddi aşan kimseler oldunuz diye, sizi Kur’ân’la uyarmaktan vaz mı geçelim?”(52) Buradaki نَضْرِبُ nadribu fiili ‘an edatı ve safh kelimesiyle birlikte kullanıldığı için “yüz çevirmek” anlamındadır.

5. Salmak

وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلٰى جُيُوبِهِنَّ “Başörtülerini yakalarının üzerine (kadar) salsınlar.”(53) Buradaki يَضْرِبْنَ yadribne emri “sarkıtmak, salmak” demektir.

6. İsnat etmek

وَاِذَا بُشِّرَ اَحَدُهُمْ بِمَا ضَرَبَ لِلرَّحْمٰنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظ۪يمٌ “Onlardan biri, Rahmân’a isnat ettiği kız çocuğuyla müjdelenince, hiddetlenerek yüzü kapkara kesilir.”(54) Buradakiمَثَلًا ضَرَبَ ...darabe … mesel(en) ifadesi Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk “isnat etmeleri” manasındadır.

7. Perde koymak

فَضَرَبْنَا عَلٰىٓ اٰذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِن۪ينَ عَدَدًا “Bunun üzerine biz de o mağarada onların kulaklarını nice yıllar mühürledik (uykuya daldırdık).”(55) Buradakiضَرَبْنَا darabnâ fiili “perde koymak, mühürlemek, duymalarını engellemek” gibi anlamlara gelmektedir.

8. (Duvar) örmek

فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ ف۪يهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ “Nihâyet onların arasına, içinde rahmet, dışında azap bulunan kapısı olan bir sur çekilir.”(56) Buradaki ضُرِبَ duribe edilgen fiili “(duvar) çekilmesi, örtülmek, set çekilmek” anlamındadır. Bu kelime, mahşerde gerçekleşecek olan ve müminlerle münâfıkların birbirinden ayrılmasını sağlayacak bir çeşit perdeleme anlamına gelmektedir.”

Bütün bu ifadelerimizin ardından şunu söylemeliyiz: Kur’ân, boşanma aşamasına gelen veya o sürece girmekte olan kadınların dövülmesini değil, Hz. Peygamber’in Hz. Ayşe örnekliğinde olduğu gibi eşinden kısa süreli ayrılmasını önermekte, böylece kişilerin evliliklerini korumalarını sağlamayı amaçlayan tedbirler öngörmektedir. Meselenin “dövülme” manasına alınması, Arap geleneğinin kelimelere yüklediği anlama sıkışmaktır; oysa Kur’ân’da darabe fiili bir insanın bir insanı dövmesi, tokatlaması manasında hiçbir âyette kullanılmamaktadır.

Bu konuda bir ifadeyi daha hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Âyette geçen ıdribûhunne ifadesi kelimenin anlamları içerisinde ilk zikrettiğimiz anlam gereği boşanma öncesinde hanımlara “örnek verilmesi”, yani evliliği sürdürmenin gerekliliği noktasında sunulacak örnek uygulamaları ve örnek hayatları hanımlara bildirmek gerektiği şeklinde de bir yorum getirilebilir ki bu yorum darabe fiilinin anlam alanında zaten var olan bir boyutun tercih edilmesidir. Gerçekte âyette kast edilen anlamın dövmek olmadığı gün gibi aşikârdır.

Bu konuda yapılan bir değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Darabe Kur’an’da “misal getirmek, gezmek, (kayaya) vurmak, mühürlemek, itmek, mahkûm etmek” anlamlarında kullanılır. Darabe fiili, darabe’d-dehru beynena örneğinde olduğu gibi Arapçada “iki şeyi birbirinden ayırmak” anlamında da kullanılır. Kur’an’da canlıyı dövmenin tüm türleri yer alır, fakat bunların hiçbirinde insan fiili olarak darabe fiili ve türevleri kullanılmaz: ‘yanağa tokat’, sakket;(57) ‘yumruk’ vekezehu(58); ‘kamçılamak, çırpmak’ ehuşşu(59); ‘boynunu vurmak’ kata‘a(60). Darabe fiili Enfâl 8/50 ve Muhammed 47/27’de melek fiili olarak kullanılır. Rasulullah hiç kadın dövmemiş ve dövülmesine de izin vermemiştir: ‘Siz eşlerinizi köle döver gibi dövmekten hiç utanmıyor musunuz? Gündüz dövüp gece birlikte oluyorsunuz öyle mi?’(61) ‘Allah’ın hizmetkârlarını hiçbir zaman dövmeyiniz!’(62) Rasûlullah’ın eşlerinden bazıları maddî sıkıntıları gerekçe göstererek şiddetli geçimsizliğe sebep olunca, Hz. Peygamber onları dövmeyi hiç düşünmemiş, Kur’an da bu durumda ‘dövmeyi’ değil fakat ‘boşamayı’, bir başka ifadeyle ‘ayrılmayı’ önermesini tavsiye etmiştir.(63) Âyetin nüzûl sebebi konusunda birçok farklı rivayet vardır. Taberî’ye göre bu âyetin iniş nedeni, kocası tarafından tokat yiyen bir kadının (Habibe bt. Zeyd) Rasulullah’a başvurması üzerine Rasûlullah’ın aynı şiddette bir tokadın da kadın tarafından kocasına atılması hükmünü verince inmiştir. Bu âyet inince Rasulullah ‘ben bir şey diledim, Allah ise başka bir şey; şüphesiz Allah’ın dilediği daha hayırlıdır’ demiştir. Kur’an Rasulullah’ın hükmünü onaylamamıştır; fakat burada dikkat çekici olan, Rasulullah’ın, kocasından yediği bir tokada karşılık, bir kadına aynı şiddette tokat atma hükmünü vermiş olmasıdır.”(64)

2. فَاِنْ اَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَب۪يلًا “Size gönülden bağlanırlarsa artık onların aleyhine başka bir yol aramayın!” Yüce Allah ayrılma aşamasına gelen bir kadının evliliğini kurtarmak bakımından öngördüğü üç prensibi zikrettikten sonra, kadınların itaatinden söz etmektedir ki eğer o kadınlar eşlerine itaat ederlerse artık başka bir yol veya bahane aranmaması ve incitilmemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Burada geçen اَطَعْنَ eta‘ne fiili “gönülden itaat etmek” manasına gelmektedir. “Kadınlar eşlerine itaat ederlerse” demek, onların her türlü baskı ve isteklerine zoraki de olsa boyun eğmeleri manasına alınmamaldıır. Çünkü konu evliliğin korunması ve kurtarılması olduğu için, dayakla sağlanan boyun eğmenin esasında hiçbir anlamı olmayacaktır. Bir süre zoraki boyun eğse de daha sonra bu iş yine depreşerek ayrılık kaçınılmaz bir hal alabilecektir. Bu yüzden âyette geçen اَطَعْنَ eta‘ne fiili “boyun etmek” ve bilinen manada “itaat etmek” manasına değil de “gönülden itaat etmek” yani “gönül birlikteliği sağlamak” demektir ve bu sayede evlilik kurtarılmış olacaktır.

Eğer boşanmayı düşünen kadınlar eşlerine gönülden bağlılık gerçekleştirirlerse başka bir arayışa girilmemesi, onların artık incitilmemesi, yaptıkları hataların yüzlerine vurulmaması gerektiği özellikle ifade edilmektedir. İtaat gönülden gelirse anlamlıdır; gerisi bir zorbalıktır, zorlamadır. Eşler boşanmadan vazgeçerlerse evlilik sürecektir ki bu da bir gönül birlikteliğini zorunlu kılmaktadır. Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat konusunda zikredilen kelime de aynı kökten ve aynı manada kullanıldığı için, bu kelimede gönülden bağlılık manasının olduğu unutulmamaldıır.

3. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلِيًّا كَب۪يرًا “Muhakkak ki Allah ‘aliyy’dir (çok yücedir); kebîr’dir (çok büyüktür).” Yüce Allah aile hayatının devamı noktasında dile getirdiği bu hususların peşinden, yüceliğini ve büyüklüğünün beyan ederek yaptıklarından hiçbir şekilde sorgulanamayacağını, çünkü yüce ve büyük olduğunu ifade etmektedir.

ııı. Hakem Tayininin Gerekliliği

وَاِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ اَهْلِه۪ وَحَكَمًا مِنْ اَهْلِهَا اِنْ يُر۪يدَآ اِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللّٰهُ بَيْنَهُمَا اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا خَب۪يرًا “(Buna rağmen) onların (eşlerin) aralarının açılmasından korkarsanız, (hem erkeğin) ailesinden bir hakem, (hem de kadının) ailesinden bir hakem gönderin! Bunlar, (eşlerin arasını) düzeltmeyi isterlerse Allah aralarını bulur. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdar olandır).”

Âyettekiوَاِنْ خِفْتُمْ ve in hıftüm ifadesi “ve eğer korkarsanız”; شِقَاقَ بَيْنِهِمَا şıkâke beynihimâ tamlaması “aralarının ayrılmasından”; فَابْعَثُوا feb‘asû emri “gönderin”;حَكَمًا hakemen kelimesi “bir hakem”; مِنْ اَهْلِه۪ min ehlihî ifadesi “onun (erkeğin) ailesinden”; وَحَكَمًا ve hakemen kelimesi “ve bir hakem daha”; مِنْ اَهْلِهَا min ahlihâ ifadesi “onun (kadının) ailesinden de”; اِنْ يُر۪يدَآ in yürîdâ fiili “eğer isterlerse”; اِصْلَاحًا ıslâhan kelimesi “islah, barışma”; يُوَفِّقِ yuveffıki fiili “arasını bulur, başarılı kılar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بَيْنَهُمَا beynehumâ ifadesi “onların arasını”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; خَب۪يرًا habîran kelimesi ise “haberdar olan(dır)” demektir.

Burada eşlerin ayrılma noktasına geldiklerinde taraflardan birer hakem tayin edilmesi gerektiği ve islahı düşünürlerse Yüce Allah’ın kendilerini başarıya ulaştıracağı müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ اَهْلِه۪ وَحَكَمًا مِنْ اَهْلِهَا اِنْ يُر۪يدَآ اِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللّٰهُ بَيْنَهُمَا “(Buna rağmen) onların (eşlerin) aralarının açılmasından korkarsanız, (hem erkeğin) ailesinden bir hakem, (hem de kadının) ailesinden bir hakem gönderin! Bunlar, (eşlerin arasını) düzeltmeyi isterlerse Allah aralarını bulur.” Yüce Allah eşlerin birbirinden ayrılma korkusu söz konusu olursa, o zaman hakemlik kurumunu dile getirmekte ve barış için çalışırlarsa kendisinin de onlara yardım edeceğini müjdelemektedir.

a) وَاِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ اَهْلِه۪ وَحَكَمًا مِنْ اَهْلِهَا “(Buna rağmen) onların (eşlerin) aralarının açılmasından korkarsanız, (hem erkeğin) ailesinden bir hakem, (hem de kadının) ailesinden bir hakem gönderin!” Yüce Allah muhatapların eşlerin شِقَاق şıkâk’ından yani “ayrılmaları”ndan korkarlarsa o zaman hem erkeğin tarafından hem de kadının tarafından birer حَكَم hakem yani “arabulucu” belirlenmesini emretmektedir.

Önceki âyette beyan edildiği üzere, Yüce Allah hanımların evliliklerini sona erdirmeye dayalı başka arayışlara giren kadınlara öğüt verilmesini, onları yataklarında yalnız bırakmayı ve geçici süreliğine ayrılığı birer prensip olarak belirledikten, eğer kadınlar eşlerine gönülden bağlanırlarsa başka hiçbir bahane aranmaması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa aynı tedbirlerin iş görmemesi halinde ayrılık düşüncesi çok daha ciddi bir hal alırsa, o zaman “her iki taraftan birer hakem tayin edilmesi kurumunu” topluma görev olarak yüklemektedir. Maksat evliliğin kurtarılması olduğu için, mesele sadece eşlere terk edilmemekte, toplumun bu noktada çaba sarf etmesi gerektiği hükme bağlanmakta, böylece sosyal hayatta insanların birbirlerinden sorumlu oldukları kendilerine bildirilmektedir.

Evliliklerde nasıl ki şahitlik kurumu ve aleniyet yani evliliğin ilanı söz konusuysa, boşanmalarda da öncesinde de hakemliğin şart olduğu öğretilmek istenmektedir. Buna göre, eşler kendi aralarında nasıl ki gizlilik içerisinde evlenemezlerse, boşanmalarda da gizlilik kesinlikle söz konusu edilemez. Evlilik bir alenilik kurumudur; kurulması da bitmesi de aleniyet içerisinde gerçekleştirilmelidir. Ahzâb 33/37’de Hz. Zeyd boşanmak için nasıl ki nikâhlarını kıyan Hz. Peygamber’e müracaat ettiyse ve sonunda boşanmayı Hz. Peygamber onayladıysa, diğer evliliklerin sona erdirilmesinde de aynı şekilde hakem ve hâkimlik vazgeçilmez önemdedir. Unutulmamalıdır ki evlilik ve boşanma dini unsurlara sahip olsa da aslında hukuki birer işlemdir ve mutlak surette resmiyetle kayda geçirilmelidir.

b) اِنْ يُر۪يدَآ اِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللّٰهُ بَيْنَهُمَا “Bunlar (eşlerin) ıslahını isterlerse Allah aralarını bulur.” Yüce Allah her iki taraftan belirlenen hakemlerin eşlerin arasını bulmayı istemeleri halinde, kendisinin de onların arasını uzlaştıracağını beyan etmektedir. Âyette geçen اِصْلَاح ıslâh kelimesi “işi düzeltmek”, bağlam gereği “fesat içerikli yani bozuk olan bir gidişatı düzeltmek” demektir. Demek ki ayrılık durumu bir bozulma, bir fesat oluşturmaktadır. Bu arada âyetteki يُوَفِّقِ yuveffık fiili de “uzlaştırmak”, “ayrılığı gidermek”, “ıslah girişmini başarıya ulaştırmak” manasına gelmektedir. Demek ki belirlenen hakemler sadece görüntüde değil, içten gelen bir duyguyla söz konusu evliliğin kurtulması için derin bir arzu duymalıdır. İstekleri uzlaştırmaya dayalı çabalara kendilerini yönlendirmeli, farklı düşünceler beslememelidirler.

2. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا خَب۪يرًا “Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdar olandır).” Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(65) Yüce Allah böylesi bir durumda kimlerin neler yaptığını, hangi amaçları hedeflediklerini, hangi görevi, nasıl ve ne kadar, hatta hangi kalp yoğunluğuyla gerçekleştirdiklerini, bir taraftan açıktan yapıp ettiklerini, öte yandan da içlerinden geçirdiklerini gayet iyi bildiğini bildirmekte, böylece herkese bir bilinç aşılamayı amaçlamaktadır. Yüce Allah’ın bilmediği, kendisinden habedar olmadığı hiçbir konu yoktur. Bu yüzden herkes bu hayatın hesabını Allah’a vereceği bilincini kaybetmeyerek duyarlı bir hayat yaşamak durumundadır; aksi takdirde mahcubiyyet kaçınılmaz olabilir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., II, 183.
• 2 - Bakara 2/85, 193; Nisâ’ 4/30; Mâide 5/2, 62; Kasas 28/28; Mücâdile 58/8, 9.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/193 Nisâ 4/30 Mâide 5/2 Mâide 5/62 Kasas 28/28 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9
• 3 - Tirmizî, Kıyâmet, 11, 1; Ebû Dâvûd, Sünne, 1; İbn Mâce, Zühd, 37.
• 4 - Nisâ’ 4/31. 5 - Mâide 5/90. 6 - Nahl 16/36; Zümer 39/17. 7 - Hacc 22/30. 8 - Şûrâ 42/37. 9 - Hucürât 49/12.
  • Nisâ 4/31 Mâide 5/90 Nahl 16/36 Zümer 39/17 Hacc 22/30 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12
• 10 - Semerkandî, age., III, 363.
• 11 - Buhârî, Edeb, 6; Nesâî, Tahrîm, 3. 12 - Buhârî, Şehâdât, 10; Ahmed b. Hanbel, V, 413. 13 - Semerkandî, age., III, 363.
• 14 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 15 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17
• 16 - Semerkandî, age., II, 402; Taberî, age., V, 46; Râzî, age., X, 79.
• 17 - Râzî, age., X, 82.
• 18 - Mevle’l-müvâlât, “yemin kardeşiliği” manasına gelmekte ve nesebi bilinmeyen bir kimsenin, nesebi belli olan biri ile ölesiye dostluk kurmasına denmektedir. Nesebi bilinmeyenlerin ileri sürdüğü sözleşmeye müvâlât, soyu bilinen kişi de soyu bilinmeyene arka çıktığı için ona da mevle’l-müvâlât denmektedir.
• 19 - Ebu’l-Ferec Abdurrahman İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yuni’n-Nevâzır fî ‘İlmi’l-Vucûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdülkerîm Kazım er-Râdî, Beyrut, 1984, s. 377-378.
• 20 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33; Mâide 5/117; Yûnus 10/46; Hacc 22/17; Sebe’ 34/47; Ahzâb 33/55; Fussılet 41/53; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Mâide 5/117 Yûnus 10/46 Hacc 22/17 Sebe' 34/47 Ahzâb 33/55 Fussilet 41/53 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9
• 21 - Râzî, age., X, 87.
• 22 - İslâmoğlu, age., s 157. 23 - Semerkandî, age., I, 299; Taberî, age., V, 57-59; Zemahşerî, age., I, 495; Râzî, age., X, 88.
• 24 - İslâmoğlu, age., s 157’de 1. not.
• 25 - Râzî, age., X, 89-90.
• 26 - Bakara 2/259; Nisâ’ 4/34, 128; Mücâdile 58/11.
  • Bakara 2/259 Nisâ 4/34 Nisâ 4/128 Mücâdele 58/11
• 27 - Râzî, age., X, 90-91.
• 28 - Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, d-r-b maddesi. 29 - Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyye İbn Fâris, Mücmelü’l-Lüğa, Beyrut, 1986, II, 577; Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Lüğa, Beyrut, 2001, s. 589-590; Ezherî, age., III, 2102-2106; Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd el-Cevherî, es-Sıhâh: Tâcu’l-Luğa, Beyrut, 1979, II, 8-10; Râzî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’ân, s. 110-111.
• 30 - Darabe kelimesinin anlamları için ayrıca bk. Isfehânî, Müfredât, s. 505-506. 31 - İbn Fâris, Mu‘cem, s. 590; Ezherî, age, III, 2103. 32 - İbn Kûtiyye, Kitâbu’l-Ef‘âl, Kahire, 1952, s. 89. 33 - Bu anlamlar için bkz: Râğıb el-Isfehânî, Müfredât, s. 505; el-Müncid fi’l-Lüğa ve’l-A‘lâm, Beyrut, 1986, s. 449. Darb kelimesinin özellikle Nisâ’ 4/34’teki anlamı hakkında geniş bir değerlendirme için bk. Mehmet Okuyan, “Kadına Yönelik Şiddete Kur’ân’ın Bakışı”, OMÜİFD, sy. 23, Samsun, 2007, s. 120-122.
  • Beyyine 98/34 Beyyine 98/23 Beyyine 98/200 Beyyine 98/122
• 34 - İbrâhîm 14/24. 35 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhîm 14/25, 45; Nahl 16/74, 75, 76, 112; İsrâ’ 17/48; Kehf 18/32, 45; Hacc 22/73; Nûr 24/35; Furkân 25/9, 39; ‘Ankebût 29/43; Rûm 30/28, 58; Yâsîn 36/13, 78; Zümer 39/27, 29; Zuhruf 43/57, 58; Muhammed 47/3; Haşr 59/21; Tahrîm 66/10, 11. 36 - Nahl 16/74. Taberî, buradaki yasak ifadesinin, Yüce Allah’ın şahıslaştırılmaması, O’na hiçbir şeyin benzetilmemesiyle ilgili olduğunu beyan etmiştir. Teberî, Câmi‘u’l-Beyân, XIV, 99. Dolayısıyla buradaki tadribû kelimesinin nitelendirmek, açıklamak anlamına geldiği anlaşılmaktadır. Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim İbn Kuteybe, Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân, Kahire, 2006, s. 451.
  • İbrâhîm 14/24 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 İbrâhîm 14/45 Nahl 16/74 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 İsrâ 17/48 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Hacc 22/73 Nûr 24/35 Furkân 25/9 Furkân 25/39 ‘Ankebût 29/43 Rûm 30/28 Rûm 30/58 Yâsîn 36/13 Yâsîn 36/78 Zümer 39/27 Zümer 39/29 Zuhruf 43/57 Zuhruf 43/58 Muhammed 47/3 Haşr 59/21 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Nahl 16/74 Nahl 16/99 Nahl 16/200 Nahl 16/51
• 37 - Ra‘d 13/17. 38 - Nisâ’ 4/101.
  • Ra‘d 13/17 Nisâ 4/101
• 39 - Tâhâ 20/77.
  • Tâhâ 20/77
• 40 - Nisâ’ 4/34.
  • Nisâ 4/34
• 41 - Nûr 24/31. 42 - Enfâl 8/50.
  • Nûr 24/31 Enfâl 8/50
• 43 - Enfâl 8/12. 44 - Sâffât 37/93.
  • Enfâl 8/12 Sâffât 37/93
• 45 - Bakara 2/73. 46 - Esed, age., s. 22’de 57. not; İslâmoğlu, Meal, s. 28. 47 - Sâd 38/44.
  • Bakara 2/73 Sâd 38/44
• 48 - Âl-i ‘Imrân 3/112.
  • Âl-i İmrân 3/112
• 49 - Bakara 2/60. 50 - Bu anlam için bk. Ömer Rıza Doğrul, Kur’ân-ı Kerim’in Tercüme ve Tefsiri Tanrı Buyruğu, İstanbul, 1947, s. 29, 59. dipnot. 51 - Doğrul, age., s. 713, 14. dipnot.
  • Bakara 2/60
• 52 - Zuhruf 43/5. 53 - Nûr 24/31. 54 - Zuhruf 43/17.
  • Zuhruf 43/5 Nûr 24/31 Zuhruf 43/17
• 55 - Kehf 18/11. 56 - Hadîd 57/13. Buradaki darabe kelimesi, mahşerde gerçekleşecek olan ve müminlerle münafıkların birbirinden ayrılmasını sağlayacak bir çeşit perdeleme anlamına gelmektedir.
  • Kehf 18/11 Hadîd 57/13
• 57 - Zâriyât 51/29. 58 - Kasas 28/15. 59 - Tâhâ 20/18. 60 - Hâkka 69/46. 61 - Buhârî, Nikâh, 93. 62 - Ebû Dâvud, Nesâî, İbn Mâce, Ahmed b. Hanbel. 63 - Ahzâb 33/28-32. 64 - İslâmoğlu, age., s. 157’de 5. not.
  • Zâriyât 51/29 Kasas 28/15 Tâhâ 20/18 Hâkka 69/46 Ahzâb 33/32
• 65 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11