En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 42-55. âyetlerinde eski kavimlerden azaba uğratılanların durumlarını, korkunç akıbetlerini, inkârcıların ilahi kudret karşısındaki acizliklerini beyan etmekte, peygamber gönderme sistemini, Hz. Peygamber’in risalet öğretilerini, insanların imtihana tabi tutulduklarını ve nihayet ilahi prensiplerin ayrıntılı olarak açıklandığını bildirmektedir.

a) Azaba Karşı İnkârcıların Tavırları

Yüce Allah, sûrenin 42-45. âyetlerinde önceki kavimleri sıkıntılar ve darlıklarla imtihan ettiğini, ardından onların hiçbir şekilde Allah’a boyun eğmediklerini, yapıp ettiklerini şeytanın onlara süslü gösterdiğini, ardından yine bir imtihan olarak bu defa kendilerine oldukça bol nimetler verdiğini, ancak sonucun değişmediğini ve kâfirlerin kökünün kesildiğini, bu nedenle hamdin de sadece ve sadece âlemlerin Rabbine ait olduğunu ifade etmektedir.

ı. Sıkıntı ve Darlıkla İmtihan

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَآ اِلٰىٓ اُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَاَخَذْنَاهُمْ بِالْبَاْسَآءِ وَالضَّرَّآءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ “Yemin olsun ki senden önceki ümmetlere de (elçiler) göndermiştik. (Gerçeğe) boyun eğsinler diye onları çeşitli sıkıntı ve darlık ile denemiştik.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ ifadesi “yemin olsun ki göndermiştik”; اِلٰىٓ اُمَمٍ ilâ ümemin ifadesi “(şu) ümmetlere”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; فَاَخَذْنَاهُمْfe aheznâhum fiili “ve (azap için) onları yakalamıştık, almıştık”; بِالْبَاْسَآءِ bi’l-be’sâi ifadesi “darlıklarda”; وَالضَّرَّآء ve’d-darrâi kelimesi “ve hastalıklarla, zorluklar ve sıkıntılı hallerle”; لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ le‘allehum yetedarra‘ûne ifadesi ise “(Hakk’a) boyun eğsinler ümidiyle, gerçeğe dönsünler diye” demektir.

Burada Yüce Allah’ın peygamber göndermedeki sünneti ve inkârcılara karşı uygulaması gündeme getirilmektedir. Bu âyetin bir benzeri de A‘râf 7/94’te geçmektedir.

1. وَلَقَدْ اَرْسَلْنَآ اِلٰىٓ اُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ “Yemin olsun ki senden önceki ümmetlere de (elçiler) göndermiştik.” Her kavme peygamber gönderilmesiyle ilgili olarak Hıcr 15/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun, senden önceki milletler arasında da (elçiler) göndermiştik.” Âyetin başında yer alan وَلَقَدْ ve lekad ifadesi لَقَدْ وَ اللِّٰه vallâhi lekad manasında hem “muhakkaklık” hem de “yemin” manası içermektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek istemekte ve kendisiyle alay edilmesinin ve yalanlanmasının aslında önceki peygamberlerden beri devam eden bir durum olduğunu ifade etmektedir.

Âyette “eliçiler” anlamında rusül veya el-murselîn kelimesinin zikredilmeme sebebi, hem konunun bağlamıdır, hem de başta yer alan اَرْسَلْنَا arselnâ fiilidir. Bu fiil “göndermek” anlamına geldiği ve konu da peygamberlerin gönderilmesi olduğu için sadece fiille yetinilmiştir. Âyette yer alan اُمَم ümem kelimesi “ümmetler, kavimler, nesiller, topluluklar” gibi anlamlar vermektedir. Bu kelimenin Hıcr 15/10’daki karşılığı olan şıya‘ı’l-evvelîne ifadesi de “önceki gruplar, taraftarlar, kollar, halklar, milletler” manasında eski kavimleri ifade etmektedir.(1) Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre En‘âm 6/42, Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/6 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir.

2. فَاَخَذْنَاهُمْ بِالْبَاْسَآءِ وَالضَّرَّآءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ “(Gerçeğe) boyun eğsinler diye onları çeşitli sıkıntı ve darlık ile denemiştik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den önce gelip geçen ümmetlere de peygamberler gönderdiğini beyan etmekte, ancak onlar risalet öğretilerini inkâr ettikleri ve bu inkârlarından dönmeleri için, kendilerini çeşitli darlık ve sıkıntılarla cezalandırdığını haber vermektedir. Âyette geçen اَخَذْنَا aheznâ fiili “(azap için) yakalamak, almak” manasına gelse de, bağlam gereği bu fiile “denemek” manası da verilebilir. Çünkü çeşitli sıkıntılara maruz bırakılmanın nedeni onların boyun bükmesini sağlamak olduğu için söz konusu yakalama işlemini “denemek” manasında da yorumlayabiliriz.

Âyette geçen الْبَاْسَآء el-be’sâ’ kelimesi korkunun hâkim olduğu hayati zorluklar, الضَّرَّآء ed-darrâ’ sözcüğü ise daha çok ekonomik sıkıntılar, darlıklar manasına gelmektedir. Bu anlamlarından hareketle, الْبَاْسَآء وَالضَّرَّآء el-be’sâ’ ve’d-darrâ’ kelimeleri birlikte “darlık ve hastalıklar”, “zorluklar ve sıkıntılı haller”, “şiddetli fakirlik”, “geçim darlığı”, “hastalıklar”, “afetler”, “belalar” gibi manaları içermektedir.(2) Yüce Allah eski kavimlere çeşitli sıkıntılar vermesinin sebebini âyetin sonunda لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ “(Hakka) boyun eğsinler, gerçeğe dönsünler, hakikate iman etsinler, tevbe etsinler diye”(3) şeklinde zikretmektedir.

Yüce Allah peygamberlerin kavimlerini neden çeşitli şekillerde sıkıntı ve imtihanlara tâbi tuttuğunu bu ifade ile gerekçelendirmektedir. Tadarru‘ kelimesi “kibirden sıyrılmak”, “hakka boyun eğmek”, “Allah’a bağlanmak”, “hatalardan, küfür ve şirk gibi inanç bozukluklarından vazgeçip hakka yönelmek”, “yalvarıp yakarmak” anlamlarına gelmektedir. Çeşitli sıkıntılara ve imtihan konularına tâbi tutulan bu milletler Rablerine dua etsinler, peygamberlere iman edip ilah edindikleri varlıkların zayıflıklarını anlasınlar diye bu tür işlemlere muhatap kılınmışlardır.

ıı. İmtihana Karşı Boyun Bükmemeleri

فَلَوْلَآ اِذْ جَآءَهُمْ بَاْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلٰكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlara bu şekilde azabımız geldiği zaman boyun eğselerdi ya! Fakat kalpleri iyice katılaşmış ve şeytan da onlara yaptıklarını süslü göstermişti.”

Âyetteki فَلَوْلَا fe levlâ edatı “hiç olmazsa”; اِذْ جَآءَهُمْ iz câehum ifadesi “hani kendilerine geldiğinde”; بَاْسُنَا be’sünâ tamlaması “bizim azabımız”; تَضَرَّعُوا tedarra‘û fiili “boyun eğselerdi”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; قَسَتْ kaset fiili “katılaştı, karardı”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; وَزَيَّنَ ve zeyyene fiili “ve süslemişti”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeyleri” demektir.

Burada eski kavimlerin uyarılara karşı duyarsızlığı ve şeytanın aldatmasına kanmaları gündeme getirilmektedir.

1.فَلَوْلَآ اِذْ جَآءَهُمْ بَاْسُنَا تَضَرَّعُوا “Onlara bu şekilde azabımız geldiği zaman boyun eğselerdi ya!” Yüce Allah geçmiş kavimlere çeşitli sıkıntılar vermiş olmasına rağmen, onların gerçeğe geri dönmeleri için kendilerine aslında bir fırsat vermişti. Ancak onlar bu sıkıntılarla karşılaştıklarında boyun eğmeleri ve hakka yönelmeleri istenmiş olsa da bunu yapmamışlardı. Âyette geçen لَوْلَا levlâ edatı “hiç olmazsa”, “ne yazık ki”, “hadi”(4) gibi anlamlar içermekte ve onların sıkıntılı ve başlarına gelen azap zamanlarında olsun boyun eğmelerinin beklendiğini, ancak onların böyle bir teslimiyet ve boyun büküş ortaya koymadıklarını ifade etmektedir.

Kur’ân’da 25 kez geçen الْبَاْس/بَاْس be’s/el-be’s kelimeleri bulundukları bağlama göre “savaş”,(5) “azap”,(6) “güç, kuvvet”,(7) “ayrılık”(8) gibi anlamlar içermektedir. Bu âyetin mesaj olarak benzeri Mü’minûn 23/75’te şu şekilde yer almaktadır: “Eğer onlara acıyıp da içinde bulundukları sıkıntıyı giderseydik, iyice körleşerek azgınlıklarında direnirlerdi.”

2. وَلٰكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Fakat kalpleri iyice katılaşmış ve şeytan da onlara yaptıklarını süslü göstermişti.” Yüce Allah eski kavimlere uyguladığı cezalara rağmen, boyun bükmeleri bir tarafa, daha da azgınlaşarak kalplerinin katılaştığını ve yaptıkları azgınlıkları şeytanın kendilerine süslü gösterdiğini, dolayısıyla herhangi bir boyun büküş içerisine girmediklerini beyan etmektedir. “Kalplerin katılaşması” ifadelerinden birisi de Bakara 2/74’te İsrailoğullarının tutumları hakkında geçmektedir.

Neml 27/4 ve Fâtır 35/8’de de açıklayacağımız üzere, “amellerin süslü gösterilmesi”nden söz eden âyetlerde, züyyine fiilinin meçhul, yani “edilgen kalıpta” kullanıldığı âyetler vardır; ancak amelleri kendilerine süslü gösterilenler kâfirler,(9) haddini aşanlar,(10) Firavun(11) ve münafıklardır.(12) Dolayısıyla burada sorumluluğu kadere terk etmek kesinlikle doğru değildir; sorumlular vardır ve onlar da söz konusu kişilerdir.

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bazı âyetlerde “süslü göstermek” fiilinin zeyyene şeklinde ma‘lûm, yani “etken kalıpta” geldiği de görülmektedir. Bu noktada fail yine yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçtiği gibi büyük çoğunlukla “şeytan”,(13) ayrıca bazı âyetlerde “şeytanlaşmış kişiler”,(14) bir âyette ise “putlar”dır.(15)

Yüce Allah işte eski kavimlerin kalplerinin katılaşmasında şeytanın ve kendileri şeytanlaşmış insanların etkinliğinden söz etmekte, başlarına sıkıntılar gelmesine rağmen, tevbe edip boyun bükmediklerini, aksine kalplerinin çok daha ileri düzeyde katılaştığını, nihayetinde yapıp ettikleri her ne varsa şeytanın onu kendilerine süslü gösterdiğini beyan etmektedir. Şeytanın amelleri süslü göstermesi de “hayrı şer, şerri hayır”, “doğruyu yanlış, yanlışı doğru”, “hakkı bâtıl, bâtılı hak” gibi göstermesi, dolayısıyla putperestliğe devam(16) şeklinde gerçekleşmiş ve ona itibar edenler de derin bir aldanış ile korkunç bir felaketi hak etmişlerdir.

ııı. Bolluk ve Nimetlerle İmtihan

فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِه۪ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ اَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتّٰىٓ اِذَا فَرِحُوا بِمَآ اُو۫تُوٓا اَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَاِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ “Kendilerine yapılan uyarıları unuttuklarında, üzerlerine her şeyin kapılarını açmıştık. Sonunda kendilerine verilenler yüzünden şımardıkları zaman onları ansızın yakalamıştık; birdenbire bütün ümitlerini yitirmişlerdi.”

Âyettekiفَلَمَّا نَسُوا fe lemmâ nesû fiili “unuttukları zaman”; مَا ذُكِّرُوا mâ zükkirû ifadesi “hatırlatıldıkları şeyi”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle, hakkında”; فَتَحْنَا fetahnâ fiili “açmıştık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; اَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ ebvâbe külli şey’in tamlaması “her şeyin kapılarını”; حَتّٰىٓ اِذَا فَرِحُوا hattâ izâ ferihû ifadesi “rahatladıkları zaman”; بِمَآ اُو۫تُوا bimâ ûtû ifadesi “kendilerine verilenlerle”;اَخَذْنَاهُمْ ehaznâhum fiili “onları almıştık, yakalamıştık”; بَغْتَة bağteten kelimesi “ansızın, aniden”; فَاِذَا هُمْ fe izâ hum ifadesi “bir de bakmışsın ki onlar ansızın”; مُبْلِسُون müblisûne kelimesi ise “ümitsizliğe kapılmışlar(dı)” demektir.

Burada sıkıntılardan sonra nankörlere verilen imkanlar, rahatlıklar ve onlara uygulananlar karşısındaki ümitsizlikleri gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِه۪ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ اَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ “Kendilerine yapılan uyarıları unuttuklarında, üzerlerine her şeyin kapılarını açmıştık.” Yüce Allah eski kavimlere uyguladığı prensibi hatırlatmak üzere bir detaya daha yer vermekte ve onlar kendilerine hatırlatılan esasları unutunca imtihanı devam ettirmek üzere “indirmiş olduğu sıkıntı ve musibetleri kaldırıp” kendilerine her türlü imkânı sunduğunu, her şeyin kapılarını üzerlerine açtığını haber vermektedir. Yüce Allah insanları bazen darlıkla bazen de varlıkla dener. İşte bu kural gereği, eski kavimlere önce çeşitli sıkıntılar ve darlıklar verdiğini, hakka ve hakikata dönmelerini arzu ettiğini beyan ettikten sonra, bu defa kendilerine yapılan bütün uyarıları unutan bu insanları bollukla da denediğini bildirmektedir.

Âyette geçen فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ اَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ fetahnâ ‘aleyhim ebvâbe külli şey’in ifadesi “her şeyin kapılarını açmak”, “hürriyet ve refah sunmak”, “manevi engelleri kaldırmak”, “her şeyden bolca vermek”, “nimete ve rızka gark etmek”, “nimet içinde yüzdürmek”, “zaferler, başarılar vermek”(17) gibi anlamlar içermekte, kendilerine verilen nimetlerin sayısız ve sınırsız olduğunu ortaya koymaktadır.

2. حَتّٰىٓ اِذَا فَرِحُوا بِمَآ اُو۫تُوٓا اَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَاِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ “Sonunda kendilerine verilenler yüzünden şımardıkları zaman onları ansızın yakalamıştık; birdenbire bütün ümitlerini yitirmişlerdi.” Yüce Allah imtihan gayesiyle eski kavimlere çeşitli nimetler verdiğinde suçlarının ve günahlarının olmadığını sanarak, kendilerine verilen nimetleri hak ettiklerini düşündüklerini bildirmektedir. Bunun sonucunda eski kavimlerin bununla sevindiğini, şımarıklık yaptıklarını, zevkü safaya daldıklarını, kaygıdan uzak yaşadıklarını, keyif çattıklarını haber vermekte ve bunun sonrasında artık helaki hak ettikleri için kendilerini aniden yakaladığını bildirmektedir.

Âyette geçen بَغْتَة bağteten kelimesi “anilik” bildirmekte ve beklemedikleri bir anda, tam da zevk içindelerken, safa sürdükleri ve şımarıkça davrandıkları bir sırada azapla yakalandıklarını bildirmektedir. Ardından da bütün ümitlerini, hayallerini ve heveslerini yitirdiklerini beyan etmekte, bu durumlarıyla ilgili olarak مُبْلِسُون müblisûne kelimesini kullanmaktadır. Kur’ân’da dört kez(18) geçen مُبْلِس۪ين müblisî(û)ne kelimesi ile iblîs kelimesi aynı kökten gelmektedir. Dolayısıyla onların İblis gibi bütün ümitlerini yitirdikleri, tam bir mahrumiyet içinde kaldıkları ve hasret içerisine daldıkları ifade edilmiş olmaktadır.(19)

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetin bir benzeri yani “sıkıntılardan sonra rahatlıkların verilmesi, ardından da azap edilmesi”yle ilgili olarak A‘râf 7/95’te şu şekilde bir ifade yer almaktadır: “Sonra kötülüğü (sıkıntı ve darlığı) iyilik (bolluk) ile değiştirmiştik de refah içinde yaşamışlardı. (Sonunda) ‘Atalarımıza da böyle sıkıntı ve sevinç (vesileleri) gelmişti’ demişlerdi. Biz de onları, hiç farkına varamadıkları bir şekilde aniden yakalamış (helak etmiş)tik.” Burada ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde konu bütün peygamberler üzerinden verilmekte ve bu uygulamanın ilâhî bir sünnet olduğu ortaya konulmaktadır.

ıv. Kaifrlerin Kökünün Kesilmesi

فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Böylece haksızlık eden o toplum(ları)n kökü kesilmişti. Hamd (övgü), âlemlerin Rabbi olan Allah içindir.”

Âyetteki فَقُطِعَ fe kutı‘a edilgen fiili “ve kesilmişti”; دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا dâbiru’l-kavmillezîne zalemû tamlaması “zulmedenlerin, haksızlık yapmış olanların kökü”; وَالْحَمْدُ ve’l-hemdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada azgın zalimlerin kökünün kesilmesi nedeniyle Allah’a hamdedilmesi mesajı gündeme getirilmektedir.

1. فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا “Böylece zulmeden o toplum(ları)n kökü kesilmişti.” Yüce Allah önceki âyetlerde dile getirdiği gibi, verdiği nimetlere şükredecekleri yerde, nankörlük edenlerin böylece kendilerine zulmettiklerini haber vermektedir. Dolayısıyla önce sıkıntılarla denenip hakka boyun eğmeyenlerin, daha sonra imkan sahibi kılınmalarına rağmen, yine azgınlığa devam ettiklerini, sonuçta aniden yakalanıp helak edildiklerini, nihayetinde de köklerinin kesildiğini bildirmektedir.(20) Yüce Allah yeryüzünü onların zulüm ve küfürlerinden temizlemek için kendilerini helâk ettiğini, arkalarında hiç kimse bırakmadığını, hepsinin yok edildiğini, bu şekilde zulümlerine son verildiğini bildirmiş olmaktadır.

2. وَالْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Hamd (övgü), âlemlerin Rabbi olan Allah içindir.” Bu cümle Kur’ân’da altı âyette(21) geçmektedir. Yüce Allah yeryüzünde azgınlık yapan zalimlerin ardının kesilmesinin hamdi gerektirdiğini, dolayısıyla böyle azgınları helak edip peygamberleri ve iyilik sahiplerini koruduğu için hamde layık olduğunu beyan etmek istemektedir.(22) Bu cümle ve içindeki “hamd, rabb ve âlemler” kavramları hakkında Fâtiha 1/2’de açıklamalar yaptığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

b) Yüce Allah’ın Eşsiz Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 46-49. âyetlerinde dilemesi halinde insanların işitme ve görme duyularını giderebileceğini, kalplerini mühürleyebileceğini, bu durumda başka hiçbir varlığın onlara yardım edemeyeceğini bildirmekte, azabı aniden veya açıktan gelse zalimlerden başkasının helak edilmeyeceğini, peygamberlerin müjdeleyiciler ve uyarıcılar olduğunu, iman edip ıslah edenlere korku ve hüzün olmayacağını, âyetleri yalanlayanlara ise yoldan çıkmaları nedeniyle azap edileceğini haber vermektedir.

ı. Âyetlerin Çeşitli Şekillerde Açıklanışı

قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَخَذَ اللّٰهُ سَمْعَكُمْ وَاَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلٰى قُلُوبِكُمْ مَنْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ يَاْت۪يكُمْ بِه۪ اُنْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْاٰيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ “De ki: ‘Bir düşünsenize; Allah işitme (duyu)nuzu ve gözlerinizi alırsa, kalplerinizi de mühürlerse (bunları) size Allah’tan başka hangi ilah getirebilir ki!’ Bak, ayetleri nasıl açıklıyoruz. Onlar ise yüz çeviriyorlar!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi “söyler misiniz, gördünüz mü, biliyor musunuz”; اِنْ اَخَذَ in ehaze fiili “eğer alırsa, yakalarsa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; سَمْعَكُمْ sem‘aküm tamlaması “sizin işitmenizi, sizin işitme duyunuzu”; وَاَبْصَارَكُمْ ve ebsâraküm ifadesi “ve sizin gözlerinizi”; وَخَتَمَ ve hateme fiili “ve mühürlerse”; عَلٰى قُلُوبِكُمْ ‘alâ kulûbiküm ifadesi “sizin kalplerinizi”; مَنْ اِلٰهٌ men ilâhun sorusu “kimmiş o ilah ki”; غَيْرُ اللّٰهِ ğayrullâhi tamlaması “Allah’ın dışında, Allah’tan başka”; يَاْت۪يكُمْ ۪ ye’tîküm ifadesi “size (geri) getirebilecek”; بِه bihî ifadesi “onu”; اُنْظُرْ unzur emri “bak, gör”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; نُصَرِّفُnusarrifu fiili “açıklıyoruz”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri, delilleri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; هُمْ hum zamiri “onlar”; يَصْدِفُونَ yasdifûne fiili ise “yüz çeviriyorlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insan üzerindeki kudreti ve başka ilah sanılan varlıkların güçsüzlüğü gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَخَذَ اللّٰهُ سَمْعَكُمْ وَاَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلٰى قُلُوبِكُمْ مَنْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ يَاْت۪يكُمْ بِه۪ “De ki: Bir düşünsenize; Allah işitme (duyu)nuzu ve gözlerinizi alırsa, kalplerinizi de mühürlerse (bunları) size Allah’tan başka hangi ilah getirebilir ki!” Yüce Allah kuvvet ve kudretine dair bilgilere insan vücudu üzerinden örneklerle değinmekte ve insanların işitme duyularını ve gözlerini alıp gidermesi yani onları işlevsiz hale getirmesi, bir de kalpler üzerine mühür vurması durumunda, ilah sanılan başka hiçbir varlığın onları geri getiremeyeceğini soru cümlesiyle beyan etmektedir.

a) قُلْ اَرَاَيْتُمْ اِنْ اَخَذَ اللّٰهُ سَمْعَكُمْ وَاَبْصَارَكُمْ “De ki: Bir düşünsenize; Allah işitme (duyu)nuzu ve gözlerinizi alırsa.” Burada geçen اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi “söyler misiniz”, “gördünüz mü”, “bir düşünsenize”, “söyleyin bakalım”, “ne dersiniz”, “bana haber verin” gibi anlamlar içermektedir.

Yûnus 10/31’de insanlara bu duyuları veren kudretin kim olduğu sorulmakta, inkârcı müşriklerin ise bu ve benzer sorulara cevapta bütün bunları Yüce Allah’ın verdiğini itiraf ettikleri hatırlatılmaktadır. Âyette sadece işitme ve görme duyuları hatırlatılmakta, ancak “parçayı anarak bütün kast etmek” suretiyle, insanlara verilen bütün nimetler üzerinde düşünülmesi istenmektedir. Bu iki duyunun hatırlatılmasının özel sebebi ise insanların kulaklar ve gözlerle bilgi sahibi olması ve kalpleriyle bunu kavradıklarına işaret edilmesidir. Kur’ân’da bu üç değerin zikredilmesinin sebebini İsrâ’ 17/36’da geniş bir şekilde ele alacağız.

b) وَخَتَمَ عَلٰى قُلُوبِكُمْ “Kalplerinizi mühürlese.” “Kalplerin mühürlenmesi” konusunu Bakara 2/7’de detaylarıyla ele aldığımız için burada benzer bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Yüce Allah insanların bilgi edinme vasıtaları olan işitme ve görme duyularını onlardan alması ve asıl işlevin sahibi olan kalpleri de mühürlemesi durumunda, inkârcı müşriklerin inandığı türden hiçbir ilahın bu organları onlara geri vermesinin mümkün olmadığını ifade etmektedir.

c) مَنْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ يَاْت۪يكُمْ بِه۪ “(Bunları) size Allah’tan başka hangi ilah (geri) getirebilir ki!” Bu ifadenin benzerleri Kasas 28/71-72’de konu kainat kitabının âyetleriyle ilişkilendirilerek zikredilmektedir. Âyetler mealen şöyledir: “(Ey Peygamber!) De ki: Bir düşünsenize, eğer Allah, geceyi üzerinize kıyamet gününe kadar aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka size bir ışık getirebilecek ilâh kimmiş ki! Hâla (gerçeği) işitmez misiniz? De ki: Bir düşünsenize, eğer Allah, gündüzü üzerinize kıyamet gününe kadar aralıksız devam ettirse, Allah’tan başka, huzur içinde dinleneceğiniz geceyi size getirecek ilâh kimmiş ki! Hâla görmez misiniz?”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Kasas 28/71-72’de âyette de yer alan مَنْ اِلٰهٌ غَيْرُ اللّٰهِ يَاْت۪يكُمْ بِ “Allah’tan başka hangi ilah geri getirebilir ki” ifadesi, bunun mümkün olmadığını soru cümlesiyle ortaya koymaktadır. Bu tür soru cümlelerinde şekil soru ifadesi olsa da bunlara “inkârî soru” denilmekte ve sorunun tersinin doğru olduğu ortaya konulmak istenmektedir. “Hangi ilah getirebilir ki” demek, “bunları hiç kimse geri getiremez” manasına gelmektedir.

Yüce Allah insanlara hitap ederek sahip oldukları yani Allah’ın kendilerine verdiği bilgi edinme imkânlarını onların elinden alması durumunda, yani bir süre sonra veya yarın inanmak isteseler de artık iş işten geçmiş olacağı için inanamayacaklarını, bunun korkunç bir felaket olacağını, bu nedenle vakit geçirmeden hak ve hakikate dair iradelerini ortaya koymalarını herkesten istemektedir. İşitmenin, görmenin ve anlayıp akletmenin ne kadar büyük bir değer olduğu onlara sahipken farkedilmelidir; aksi takdirde, bunlar kaybedilince hiçbir güç onları geri getiremeyecek, dolayısıyla insanoğlu derin bir mahrumiyet ve mahcubiyet içerisinde kalmış olacaktır.

2. اُنْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْاٰيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ “Bak, ayetleri nasıl açıklıyoruz. Onlar ise yüz çeviriyorlar!” Yüce Allah Fussılet 41/53’te de belirttiği gibi gerek ufuklarda, gerekse kişilerin kendilerinde bulunan âyetleri kendilerine göstereceğini, bu sayede Kur’ân’ın gerçek olduğunu ortaya koyacağını beyan etmektedir. Bu çerçevede insanlara verdiği işitme, görme ve anlama organlarına dikkat çekmekte, bunları birer âyet olarak sunmakta, onlardan dersler alınması gerektiğini belirtmektedir. Yüce Allah bu tür âyetlerini tasrîf ederek, yani farklı şekillerde çeşitlendirerek, çok yönlü olarak, gayet açık ve detaylı bir biçimde açıkladığını ifade etmektedir.

Kur’ân’da dört kez(23) geçen نُصَرِّفُ nusarrifu ve altı kez(24) geçen صَرَّفْنَا sarrafnâ fiilleri “tekrar tekrar yapmak, sayıp dökmek” manasına gelmektedir. Çünkü Yüce Allah, müşriklerin şüphelerine pek çok açıdan tekrar tekrar cevap vermiştir. Bu yeterli cevaplara ve uygun misallere rağmen, kâfirler o bâtıl mücadelelerini bırakmamışlardır.

Durum böyle olmasına rağmen, inkârcı müşriklerin küçümseyerek hak ve hakikattan yüz çevirdiklerini yine kınayıcı bir üslupla dile getirmekte, ders almamalarını, önyargıyla diretmelerini, nihayet inkârda direnmelerini eleştirmektedir. Âyette geçen ثُمَّ sümme edatı “sonra” manasına gelse de burada bağlam gereği “hâlâ” şeklinde tercüme edilebilir. Söylenmek istenen şudur: “Bunca delili çeşitli şekillerde açıklamış olmamıza rağmen, inkârcı müşrikler hâlâ o hakikatlerden ibret almayıp yüz çevirmektedirler ki bu hayret verici bir sapmadır.”(25)

ıı. Azaba Karşı Yaşanan Çaresizlikler

قُلْ اَرَاَيْتَكُمْ اِنْ اَتٰيكُمْ عَذَابُ اللّٰهِ بَغْتَةً اَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ اِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ “De ki: Bir düşünsenize; size Allah’ın azabı ansızın veya açıkça gelirse, zalim toplumdan başkası mı helak edilirmiş!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَرَاَيْتَكُمْ eraeyteküm ifadesi “söyler misiniz, gördünüz mü, biliyor musunuz”;اِنْ اَتٰيكُمْ in etâküm fiili “eğer size gelirse”; عَذَابُ اللّٰهِ ‘azâbüllâhi tamlaması “Allah’ın azabı”; بَغْتَة bağteten kelimesi “aniden, ansızın”;اَوْ جَهْرَةً ev cehraten sözcüğü “veya açıktan”; هَلْ يُهْلَكُ hel yühlekü edilgen fiili “helak edilir mi”; اِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ ille’l-kavmu’z-zâlimûne istisnası ise “zalim, haksızlık eden toplumdan başkası” demektir.

Burada Yüce Allah’ın inkâr edenlere azabının gelmesi durumunda kimlerin helak edileceği gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اَرَاَيْتَكُمْ اِنْ اَتٰيكُمْ عَذَابُ اللّٰهِ بَغْتَةً اَوْ جَهْرَةً “De ki: Bir düşünsenize; size Allah’ın azabı ansızın veya açıkça gelirse.” Yüce Allah önceki âyette olduğu gibi mesajına قُلْ اَرَاَيْتَكُمْ kul eraeyteküm “De ki: Bir düşünsenize”, “söyleyin bakalım”, “düşünsenize” beyanıyla başlamakta, bu defa konuyu azap ediciliğiyle ilişkilendirmektedir. En‘âm 6/40. âyette de geçtiği gibi, kendilerine Yüce Allah’ın azabının بَغْتَة bağteten “aniden” gelmesi veya azabın جَهْرَة cehraten “açıktan, göz göre göre”(26) gerçekleşmesi durumunda, zalim toplumdan başkasının helak edilmeyeceğini haber vermektedir.

Azabın “aniden gelişi” bazı âlimlerimiz tarafından “gece” gelişiyle, “açıktan gelişi” ise “gündüzleyin yaşanması” şeklinde yorumlanmıştır ki(27) bu yaklaşım doğru olabilir. Ancak azabın gelişini zamanla ilişkilendirerek değil de genel özellikleriyle anlamak daha doğru olabilir. Gece ve gündüz gelebilecek azaba karşılık hiç kimsenin onları koruyamayacağı Enbiyâ’ 21/42’de beyan edilmektedir. Benzer bir mesaj Yûnus 10/50 ve Mülk 67/28’de de söz konusudur.

2. هَلْ يُهْلَكُ اِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ “Zalim toplumdan başkası mı helak edilirmiş!” Bu cümlenin fasıklarla ilgili bir benzeri Ahkâf 46/35’te geçmektedir. Âyette geçen اَرَاَيْتَكُمْ eraeyteküm ifadesinin cevabı هَلْ يُهْلَكُ اِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ “Zalim toplumdan başkası mı helâk olur?” cümlesi olabilir ki bu durumda tercüme mealde zikrettiğimiz gibi olur. Âyetteki هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatları cümleye vurgu manası katmakta ve helakin sadece ve sadece zalim toplumu etkileyeceği beyan edilmiş olmaktadır.

Bu ifadenin cevap cümlesi gizli de olabilir; bu durumda tercüme şöyle olur: “De ki: Söyler misiniz; size Allah’ın azabı ansızın veya açıkça gelirse (durumunuz nice olur?). (Bu durumda) zalim toplumdan başkası mı helâk olur?” Her iki tercüme de anlam itibariyle aynı noktada buluşmaktadır. Verilmek istenen mesaj şudur: “Eğer hak eden insanlara Allah’ın azabı aniden veya göz göre göre gelirse, bu durumda zalimlerden başkasının helak olacağını sanmayın.”

Âyette sözü edilen “zalim toplum”dan kasıt, öncelikle vahyin ilk muhatapları olan inkârcı müşriklerdir ki Yüce Allah azabının aniden veya açıkça gelmesi durumunda onların helak edileceğini beyan etmiş olmaktadır. Ancak mesajı tarihsel bir metin olarak değil de evrensel bir mesaj olarak okumak gerekmektedir. Bu durumda da mesaj, Yüce Allah’ı inkâr edenlerin başına aniden veya apaçık, göz göre göre azabın gelebileceği ve buna Yüce Allah’ın gücünün yeteceğidir. Yüce Allah’ı ve buyruklarını inkâr edenler O’nun gönderebileceği hiçbir azap türünden güvende değillerdir; bu durum dün böyle olduğu gibi bugün de yarınlarda da aynı olacaktır. Nitekim İsrâ’ 17/68-69 ve Mülk 67/16-17 gibi âyetlerde de verilen mesaj aynıdır.

ııı. Peygamberlerin Görevleri

وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَل۪ينَ اِلَّا مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ فَمَنْ اٰمَنَ وَاَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Biz, elçileri sadece müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak göndeririz. Kim(ler) iman eder ve kendini düzeltirse onlara korku yoktur. Onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki وَمَا نُرْسِلُ ve mâ nursilü fiili “ve göndermeyiz”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi “elçileri, peygamberleri”; اِلَّا مُبَشِّر۪ينَ illâ mübeşşirîne sözcüğü “müjdeleyiciler olmalarının dışında”;وَمُنْذِر۪ينَ ve münzirîne kelimesi “ve uyarıcılar (olmalarının dışında)”;فَمَنْ اٰمَنَ fe men âmene ifadesi “her kim iman etmiş olursa, iman ederse, iman eden”; وَاَصْلَحَ ve esleha fiili “ve ıslah ederse, düzeltirse”; فَلَا خَوْفٌ fe lâ havfun ifadesi “herhangi bir korku yoktur, olmayacaktır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada genelde peygamberlerin gönderiliş amacı ve kurtuluşun evrensel ölçüleri gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَل۪ينَ اِلَّا مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ “Biz, elçileri sadece müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak göndeririz.” Yüce Allah, bir benzeri de Kehf 18/56’da geçen bu ifadede itaatkârlara rahmetini, merhametini ve sevabı müjdeleyen, isyankârlara da azabı haber vererek uyaran peygamberler gönderdiğini, böylece insanların kendi irade ve tercihleriyle imân etmelerini istediğini beyan etmek istemektedir. Peygamberlerin bu iki temel sıfatı Bakara 2/213, Nisâ’ 4/165 ve Kehf 18/56’da da geçmektedir.

Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı burada bir vurgu manası elde etme amacına yöneliktir. Söylenmek istenen şudur: Peygamberlerin gönderilme gerekçesi, sadece ve sadece muhatapların iyi olanlarını ödülle ve cennetle müjdelemek, kötülerini ise azap ve cehennem ile tehdit edip uyarmaktır. İşte bu genel prensibin insanlar tarafından nasıl algılanması ve takip edilmesi gerektiğiyle ilgili olarak âyetin devam eden cümlesinde şu bilgiler zikredilmektedir:

2. فَمَنْ اٰمَنَ وَاَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Kim(ler) iman eder ve kendini düzeltirse onlara korku yoktur. Onlar üzülmeyecek de.” Âyetin bu cümlesi önceki cümlede yer alan peygamberlerin grevlendirilme gerekçelerinin ilki olan مُبَشِّر۪ين mübeşşirîne yani “müjdeleyiciler” olmaları kısmını açıklamaktadır. Yüce Allah peygamberlerini gönderme gerekçelerini beyan ettikten sonra, insanların onların getirip tebliğ ettiği değerlere tam ve güvene dayalı olarak iman etmesini, bunun devamında da mutlak sûrette ıslah edici bir tutum içerisinde bulunmaları gerektiğini haber vermektedir.

a) فَمَنْ اٰمَنَ “Kim(ler) iman ederse.” Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, iman çok yönlü bir kavramdır ve bünyesinde dört unusuru barındırmaktadır. Buna göre iman, “inanılması gereken değerlere tam olarak inanmak”, “inanılan değerlere güvenmek”, “bu sayede kendini güvende hissetmek” ve “çevresine güven vermek” demektir. Âyette dikkat çekilen bir diğer husus ise imanın sadece kurtarıcı olmadığı ve “salih amel”in de şart olduğudur ki devam eden ifade de bunu içermektedir.

b) وَاَصْلَحَ “Kendini (ve çevresini) düzeltirse.” Bakara 2/25‘te ele aldığımız üzere, “sâlih amel”, imana yaraşır bir şekilde davranmaktır. Bu bağlamda “sâlih amel”, bir kötülüğün, fesadın, ifsadın, bozulmanın, yerini iyiliğe bırakmasına vesile olan işlerdir. Bir anlamda sâlih amel, toplumsal yararı olan, sadece yapanına değil, çevreye de katkısı olan eylemlerdir. Bu nedenle, imanın toplumsal bir boyutunun olduğunun delillerinden biri, işte Kur’ân’daki bu tür ifadelerdir.

Bir iyilik eğer imanlı bir şekilde yapılmışsa ve ferde yönelik ise ona “ibadet” veya “hasenât” denilir. Eğer söz konusu davranış, toplumsal boyutu olan bir iş ise, buna da “sâlih amel” adı verilir. İmandan yoksun olarak yapılan davranışlara salih amel denmeyeceği gibi, salih amellerle desteklenmeyen inanca da iman denmez. Demek ki “iman” ve “salih amel” birbirisiz olmayan iki değerdir.

c) فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlara korku yoktur. Onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.” Yüce Allah peygamberlerin getirip tebliğ ettiği esaslara iman edip ıslah edici faaliyetler ortaya koyan kişilere geçmişleriyle ilgili korku olmadığı gibi gelecekte de hüzünlenmeyeceklerini müjdelemektedir. Bu arada belirtmekte yarar gördüğümüz bir başka nokta ise, âyette geçen “korku olmaması ve hüznün yaşanmaması”yla ilgili kimlerin bu noktada söz konusu edildiğidir ki bu konuya dair de Kur’ân’da pek çok bilgi verilmektedir.(28)

İşte iman edip salih ameller işleyenler için “korku” yoktur ki bu korku mahşerle ilişkili olarak yorumlanabilir. Onların “hüzünlenmemesi” ise dünyada bıraktıkları güzel şeyler adına herhangi bir pişmanlık ve keder duymamaları olabileceği gibi(29) cehennem korkusu taşımamaları manasında da anlaşılabilir.(30) Hatta Enbiyâ’ 21/103’e göre bu hüzünlenmemeyi “mahşerdeki korkunç hallerden güvende olmak” şeklinde de yorumlayabiliriz. Çünkü İnsân 76/11’de de beyan edildiği gibi, Yüce Allah onları o günün şerrinden korumuş olacağı için yüzlerine de sevinç ve parlaklık verecektir.

ıv. Âyetleri Yalanlamanın Sonu

وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا يَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ “Ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, yoldan çıkmalarından dolayı onlara azap dokunacaktır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَذَّبُوا vellezîne kezzebû ifadesi “yalanlayanlar, yalanlamış olanlar”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”;يَمَسُّهُمُ yemessühum fiili “onlara dokunacaktır”; الْعَذَاب el-‘azâbü kelimesi “azap”; بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ bimâ kânû yefsukûne ifadesi ise “yoldan çıkmış olmalarının karşılığında” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edenlerin akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah önceki âyette peygamberler görevlendirme gerekçesini beyan ederken bunu cennetle müjdelemeleri, cehennemle de uyarmaları şeklinde belirtmiştir. İşte önceki âyetin son cümlesinde “iman edip salih amel işleyenlere korku olmayacağı”nı söyledikten sonra, bu âyette de ilâhi prensipler demek olan “âyetleri yalanlayanlara da yoldan çıkmalarının karşılığı olarak azap edileceği”ni haber vermektedir. Anlaşılıyor ki bu âyet önceki âyette yer alan peygamberlerin görevlendirilmesi gerekçelerinin ikincisi olan مُنْذِر۪ين münzirîne yani “uyarıcılar” kısmını açıklamaktadır. Kur’ân’da konuları ikişerli ve zıddıyla ele alma prensibi demek olan “mesânîlik” gereği konunun diğer tarafı incelenmektedir.

2. Âyette dikkat çeken en önemli noktalardan birisi, Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayanların كَانُوا يَفْسُقُونَ kânû yefsükûne “fasıklık yapanlar” diye isimlendirilmeleridir. Fasıklık yapmak yoldan çıkmak demektir. Bazı âlimlerimiz bu kişiler için “kâfirler” yorumunu yapmıştır.(31) Zaten âyetin başında da belirtildiği gibi, bu kişiler âyetleri yalanlamışlardı. Peygamberlerin getirip tebliğ ettiği âyetleri yani ilahi prensipleri yalanlayanlara da elbette “kâfir” denilir. Âl-i İmrân 3/110’da ve Hucürât 49/7 gibi pek çok âyette de yer aldığı üzere “yoldan çıkmak” anlamındaki fısk imanın zıddıdır; yorumunu yapmakta olduğumuz âyet de bunun bir delilidir.

3. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayanlara fasıklıkları nedeniyle yani yoldan çıkmaları sebebiyle azap dokunacağı haber verilmektedir. Âyette yer alan بِمَا bimâ ifadesindeki bâ/bi harfi sebebiyye manasına gelmekte ve “gerekçe” ortaya koymaktadır. Demek ki insanların azaba çarptırılmaları onların yoldan çıkmalarına bağlanmıştır; sebepsiz yere hiç kimseye azap edilmeyecektir. Azabın “sebebi” inkârcıların peygamberlerin tebliğ ettiği değerler bağlamında Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlamaları, dolayısıyla fasıklık yapıp yoldan çıkmalarıdır. Fasıklık yapmak “sebep”, azaba çarptırılmak ise “sonuç”tur.

c) Hz. Peygamber’e Yönelik Risalet İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 50-52. âyetlerinde Hz. Peygamber’in şu ilkeleri hatırlatmasını emretmektedir: “Allah’ın hazineleri benim yanımdadır” demiyorum. “Gaybı da bilmem.” “Ben bir meleğim” de demiyorum. Ben, sadece bana vahyolunana uyuyorum. “Kör ile gören hiç bir olur mu? Hiç düşünmez misiniz?”

Ardından, yine Hz. Peygamber’e şu ilahi emrin verildiği bildirilmektedir: “Belki duyarlı davranırlar diye kendileri için O’na (Rablerine) rağmen hiçbir dost ve şefaatçinin bulunmadığı (mahşer gününde) Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları onunla (Kur’an ile) uyar.”

Bunun sonrasında bir başka uyarıya yer verilmekte ve “Rablerinin rızasını isteyerek sabah akşam O’na yalvaranları kovma! Onların hesabından sana bir sorumluluk, senin hesabından da onlara herhangi bir sorumluluk yoktur; onları kovarsan zalimlerden olursun” beyanı yer almaktadır.

ı. Gaybı Bilmemesi ve Vahye Uyması

قُلْ لَآ اَقُولُ لَكُمْ عِنْد۪ي خَزَآئِنُ اللّٰهِ وَلَآ اَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَآ اَقُولُ لَكُمْ اِنّ۪ي مَلَكٌ اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ اَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ “De ki: ‘Ben size ‘Allah’ın hazineleri benim yanımdadır’ demiyorum. Gaybı (bilinemeyeni) de bilmem. Size ‘Şüphesiz ki ben bir meleğim’ de demiyorum. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymuyorum.’ De ki: Kör ile gören bir olur mu? Hiç düşünmez misiniz?”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لَآ اَقُولُ lâ ekûlü fiili “söylemiyorum, demiyorum”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; عِنْد۪ي ‘ındî tamlaması “benim yanımdadır”; خَزَآئِنُ اللّٰهِ hazâinullahi tamlaması “Allah’ın hazineleri”; وَلَآ اَعْلَمُ ve lâ a‘lemu fiili “ve ben bilmiyorum”; الْغَيْب el-ğaybe kelimesi “gaybı, bilinemeyen şeyleri”; وَلَا اَقُولُ ve lâ ekûlü fiili “ve söylemiyorum, demiyorum”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; مَلَك melekün kelimesi “melek olduğumu”; اِنْ اَتَّبِعُ in ettebi‘u fiili “ben tâbi olmuyorum, uymuyorum”; اِلَّا مَا يُوحٰىٓ illâ mâ yûhâ istisnası “vahyedilenden başkasına”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; قُلْ kul emri “de ki”; هَلْ يَسْتَوِي hel yestevî sorusu “eşit olur mu”; الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesi “kör (ile)”; وَالْبَص۪يرُ ve’l-basîru sözcüğü “ve gören”; اَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ efelâ tetefekkerûne ifadesi ise “düşünmüyor musunuz, düşünmez misiniz” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in inşa edildiği çok önemli risalet ilkelerinin bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لَآ اَقُولُ لَكُمْ عِنْد۪ي خَزَآئِنُ اللّٰهِ وَلَآ اَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَآ اَقُولُ لَكُمْ اِنّ۪ي مَلَكٌ “De ki: ‘Ben size ‘Allah’ın hazineleri benim yanımdadır’ demiyorum. Gaybı (bilinemeyeni) de bilmem. Size ‘Şüphesiz ki ben bir meleğim’ de demiyorum.” Bir benzeri Hz. Nûh’un tebliğ ilkeleri bağlamında Hûd 11/31’de geçen bu ifadede bütün peygamberlerde aynı tebliğ ilkelerinin olduğu görülmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e emrederek Allah’ın hazinelerinin kendi yanında olmadığını, gaybı bilemediğini ve kendisinin bir melek de olmadığını ilan etmesini ondan istemiştir. Peygamberlerin tebliğinde onları inşa eden ilkeler arasında yer alan bu üç temel prensibe rağmen, insanların Allah adına dağıtımlara girişmesi, gaybdan haberler savurması ve melek edasıyla ilahi sırlara vakıf olduklarını söylemeleri anlaşılabilir ve kabul edilebilir bir şey değildir.

a) قُلْ لَآ اَقُولُ لَكُمْ عِنْد۪ي خَزَآئِنُ اللّٰهِ “De ki: Ben size ‘Allah’ın hazineleri benim yanımdadır’ demiyorum.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek inkârcı kavmine seslenmesini, Allah’ın lütuf ve nimet hazinelerinin kendi yanında olduğunu söylemediğini ilan etmesini kendisinden istemektedir. Âyette geçen خَزَآئِن hazâin kelimesi Kur’ân’da 8 kez(32) geçmekte ve “hazineler” manasına gelmektedir.

İnkârcılar peygamberlerin olağanüstü özelliklere sahip olduklarını sanarak onlardan çeşitli sıra dışı şeyler istemişlerdi. Anlaşılan o ki, Hûd 11/31’de de geçtiği üzere, Hz. Nûh’tan da benzer istekler dile getirilmiş olduğu için o da muhataplarına “Allah’ın hazinelerinin kendi katında olmadığını” söylemiştir. İnanç konuları mal ve servetle ilişkilendirilecek bir mahiyette olmadıkları için iman edenler bunun karşılığını ödül, inkârcılar da azap olarak mahşerde almış olacaklardır.

Hucürât 49/17’de geçtiği üzere, Medine’deki birtakım insanların yaptığı gibi müslüman olmalarını Hz. Peygamber’in başınakakanlar, bu nedenle Hz. Peygamber’i töhmet altında bıraktıkları için kınanmaktadır. Aynı mantıkla hareket etmiş olan Hz. Nûh’un inkârcı kavmi de belli bazı beklentiler içine girdikleri için, Hz. Nûh onlara Yüce Allah’ın hazinelerine sahip olmadığını beyan etmiş, dolayısıyla dünyevi beklentilerin iman ve teslimiyette söz konusu olamayacağını, menfaatperestliğin yanlışlığını belirtmiştir. İnkârcı yöneticilerin müminlere yönelik olarak Hûd 11/ 27. âyetinde dile getirdikleri “Sizin bize herhangi bir üstünlüğünüzü görmüyoruz” şeklindeki ifadelerinin de aslında yersiz olduğu, çünkü dünyalık bakımından herhangi bir yarışa girmedikleri özellikle hatırlatılmış olmaktadır.

b) وَلَآ اَعْلَمُ الْغَيْبَ “Gaybı bilmiyorum.” Hz. Peygamber tıpkı Hz. Nûh gibi kendisinden sıra dışı isteklerde bulunanlara cevap verirken “gayb” konularını da bilmediğini beyan etmiştir. Bakara 2/3’te ele aldığımız üzere, Neml 27/65’te ve çeşitli âyetlerde de dile getirildiği gibi “göklerde ve yerde Yüce Allah’tan başka hiçkimse hiçbir şekilde gaybı bilemez.” Gayb ve şehâdet âlemini hakkıyla ve bütünüyle sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir. Bu yüzden Hz. Nûh da bir peygamber olmasına rağmen gaybı bilmediğini ifade etmiş, bu noktada kendisinden beklentide olanlara da cevap vermiştir.

Hz. Peygamber’le ilgili olarak onun da diğer mahlûkat gibi gaybı bilmediği A‘râf 7/188’de şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Allah’ın dilemesi hariç, kendime herhangi bir fayda veya zarar verecek güce sahip değilim. Eğer gaybı bilseydim elbette daha çok hayır yapardım ve bana hiçbir fenalık da dokunmazdı (vaktinde önlemini alırdım, zarardan kurtulurdum). Ben, inanan bir kavim için sadece bir uyarıcı ve müjdeleyiciyim.” Peygamberler aynı makam tarafından görevlendirildikleri için, bu konularda hepsi birbirine eşit konumda bulunuyorlardı. Gayb alanı Rabbimizin sadece kendisine özel kıldığı bir alandır; dolayısıyla gaybı bildiği sanılan peygamberlerin de gaybı hiçbir şekilde bilemedikleri inkârcı kavimlerine özellikle hatırlatılmış olmaktadır.

Gayb konusuda Bakara 2/3’te geniş bilgi vermiş, melekler ve bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber’in de gaybı bilmediğini çeşitli örneklerle dile getirmeye çalışmıştık. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu konuda gayet açık bilgiler verilmekte, Hz. Peygamber’in de bu gerçeği kavminin inkârcılarına tebliğ ettiği haber verilmektedir.

c) وَلَآ اَقُولُ لَكُمْ اِنّ۪ي مَلَكٌ “Ben size ‘ben bir meleğim’ de demiyorum.” İnkârcı yöneticiler Hz. Nûh’a yönelik olarak “Seni sadece bizim gibi bir beşer olarak görüyoruz” şeklindeki ifadelerde bulunduğu gibi, Mekkeli müşrikler de Müslümanları aynı şekilde küçük görüyorlardı. Esasında Hz. Peygamber bu ifadesiyle kendisini toplumundan üstün görmek gibi bir durumunun olmadığını, onun da tıpkı kavminin fertleri gibi bir insan olduğunu beyan etmiş, peygamber algısında yaşanan korkunç bir yanlışlığa da dikkat çekmiştir. Zira bazı inkârcılar insan peygamber değil, melek peygamber beklentisi içine girmişlerdir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle gereği, bazı İslam âlimleri meleklerin insanlardan üstün olduğu sonucunu elde etmişlerdir.(33) Çünkü “ben şöyle şöyle değilim ki” demek “ben o mertebeye ulaşamam” demektir. Bu nedenle, meleklerin insanlarla mukayesesinin doğru olmadığı, ancak eğer bir karşılaştırma yapılırsa meleklerin üstün oldukları özellikle ortaya konulmalıdır.

Peygamberlerin tebliğinde onları inşa eden ilkeler arasında yer alan bu üç temel prensibe rağmen, insanların Allah adına dağıtımlara girişmesi, gaybdan haberler savurması ve melek edasıyla ilahi sırlara vakıf olduklarını söylemeleri anlaşılabilir ve kabul edilebilir bir şey değildir.

2. اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ “Ben, bana vahyolunandan başkasına uymuyorum.” Yûnus 10/15 ve Ahkâf 46/9’da da geçen bu cümle “Ben, sadece bana vahyolunana uyuyorum” şeklinde de tercüme edilebilir. Hz. Peygamber de vahye muhatap olan diğer bütün peygamberler gibi sadece ve sadece kendisine vahyedilene yani Kur’ân’a tâbi olmakla yükümlü tutulmuştur.

Âyette اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisidir. Bu vurgu ile dile getirilen husus, Hz. Peygamber’in vahiy dışında başka hiçbir şeye tâbi olmadığını göstermektedir. Tebliğ ettiği esaslar hakkında “iftiracı, yalancı, büyücü, şair, öğretilmiş, mecnun” gibi suçlamalara muhatap kılınan Hz. Peygamber’in hevasından konuşmadığı, söylediği bu esasların kendisine vahyedilen vahiyden başka bir şey olmadığı Necm 53/2-3’te beyan edilmektedir.

A‘râf 7/3’te bütün muhatapları içerecek şekilde şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinizden size indirilen (Kur’ân’a) uyun! O’nun peşi sıra (onu bırakıp da) başka dostlara uymayın! Ne kadar da azınız gerçeği hatırlıyorsunuz!” Bu âyette Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesi dile getirilmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

Önemine binaen çeşitli âyetlerin tefsirinde ifade ettiğimiz bu konuya burada da değinmek istiyoruz. En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55’te ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31 ve A‘râf 7/158 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Bu âyetlerden ortaklaşa anlaşılan nokta, prensip olarak vahye, insan olarak da Hz. Peygamber’e tabi olmak gerektiğidir. Çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasene’dir; “en güzel örnek”tir, “rolmodel”dir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/50’da, ayrıca A‘râf 7/203, Yûnus 10/15 ve Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in de tâbi olduğu esas “vahiy” olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, En‘âm 6/90, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır. Konu bu kadar açıkça bildirilmiş olmasına rağmen, vahyin dışında başka yerlere tâbi olma ihtiyacı hissetmek vahyi bilmemenin acı bir sonucu olsa gerektir.

3. قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ اَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ “De ki: Kör ile gören bir olur mu? Hiç düşünmez misiniz?” Âyetin bu bölümünde bir mukayeseye bir de kınamaya yer verilmektedir.

a) قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ “De ki: Kör ile gören hiç bir olur mu?” Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(34) Bir benzeri de Ra‘d 13/16’da geçen bu mukayese cümlesinde Yüce Allah kör ile görenin bir olamayacağını ifade ederek, körlüğü putlarla ve putperestlikle, görmeyi ise hakkı benimsemekle ilişkilendirmektedir. Cümlenin başındaki هَلْ hel soru edatı her ne kadar soru manası verse de bu tür sorulara inkârî soru denmekte ve “kör ile gören bir olmaz” manası kast edilmektedir.

Benzer mukayeseler başka içeriklerde de yer almakta, hak-bâtıl karşıtlığı çeşitli örneklerle dile getirilmektedir.(35) Kör ile gören bir olmayacağı gibi, müminle de kâfir bir olmaz. Burada sözü edilen الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesinin düşünmeyen ve hakkı istemeyen cahil, الْبَص۪ير el-basîr kelimesinin ise düşünen ve hakkın peşine koşan âlim kişi olduğu da beyan edilmektedir.(36) “Körlük” ile “görebilmek” ne kadar farklı ise “tek Allah inancı” ve buna karşı “aracı putlar edinmek” de o kadar farklıdır; birbirine o kadar zıttır ve uzaktır.

b) اَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ “Hiç düşünmez misiniz?” Yüce Allah Hz. Peygamber’e risalet göreviyle ilgili temel prensipleri beyan ettirdikten sonra, hakikatı görebilen kişi ile buna karşı kör davranan kişinin körle görebilen kişi arasındaki fark gibi bir olamayacağını da ifade etmekte, sonunda bu gerçekleri akletmemeyi şiddetli bir şekilde eleştirmektedir. Âyetin başındaki soru edatı olan hemze cümleye soru manası katsa da, asıl maksat inkârcı müşriklerin düşünüp tefekkür etmemelerini kınamaktır.

ıı. Mahşerdeki Toplanmaya Karşı İnsanları Uyarması

وَاَنْذِرْ بِهِ الَّذ۪ينَ يَخَافُونَ اَنْ يُحْشَرُوٓا اِلٰى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِه۪ وَلِيٌّ وَلَا شَف۪يعٌ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Umulur ki takvâlı (duyarlı) davranırlar diye kendileri için O’nun peşi sıra hiçbir dost ve şefaatçinin bulunmadığı (mahşer gününde) Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları onunla (Kur’an ile) uyar!”

Âyettekiوَاَنْذِرْ ve enzir emri “ve tebliğ et, uyar, korkut”; بِهِ bihî ifadesi “onunla, vahiy ile”; الَّذ۪ينَ يَخَافُونَ ellezîne yehâfûne ifadesi “korkanları”; اَنْ يُحْشَرُوا en yuhşerû edilgen fiili “toplanmaları konusunda”; اِلٰى رَبِّهِمْ ilâ rabbihim ifadesi “onların Rabbinin yanında, huzurunda”; لَيْسَ لَهُمْ leyse lehum ifadesi “onlar için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra, O’ndan başka”; وَلِيّ veliyyun kelimesi “ne herhangi bir dost, yârân”; وَلَا شَف۪يعٌ ve lâ şefî‘un ifadesi “ne de herhangi bir şefaatçi”; لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ le‘allehum yettekûne ifadesi ise “belki takvâlı olurlar, duyarlı davranırlar” demektir.

Burada vahiy ile uyarının önemi ve mahşerde inkârcıların çaresizliği gündeme getirilmektedir.

1.وَاَنْذِرْ بِهِ الَّذ۪ينَ يَخَافُونَ اَنْ يُحْشَرُوٓا اِلٰى رَبِّهِمْ “Rablerinin huzurunda toplanacaklarından korkanları onunla (Kur’an ile) uyar!” Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede Kur’ân öğüdünün Yüce Allah’ın huzurunda toplanacaklarından dolayı korkanlara yarar sağlayacağı ifade edilmektedir. Bu noktada başka âyetlerde verilen bilgilerle bu mesaj son derece uyum halindedir.(37)

Çevredeki inkârcıların kalabalık ve etkili kişilerden oluşması nedeniyle zaman zaman canı sıkılan Hz. Peygamber’e, tıpkı daha önce yorumunu yaptığımız En‘âm 6/36. âyette de dile getirildiği gibi moral verilmek istenmekte, muhatapların içinde inanmayanlar olduğu gibi mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda toplanıp hesap vereceğine inananların ve bundan dolayı korku içinde bulunanların da olduğu bildirilmektedir.

Bazı âlimlerimiz burada söz konusu edilen kişilerin mahşere inanan kitap ehlinden insanlar olduğu kanaatindedirler.(38) İşte bütün bu kişilere vahiy ile tebliğ ve uyarı yapılırsa, onların bundan etkileneceği, doğru sonuçlar çıkarıp kendilerine istikamet çizecekleri haber verilmiş olmaktadır.

Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e ne ile tebliğde bulunacağını emretmekte ve tebliğin konusunu “vahiy” olarak belirlemektedir. Âyette geçen اَنْذِرْ enzir emri “tebliğ etmek, uyarmak, korkutmak” gibi anlamları içermekte ve En‘âm 6/46. âyette bütün peygamberlerin gönderiliş gayelerinde geçen مُنْذِر۪ين münzirîne “uyarıcılar” ifadesini açmaktadır. Buna göre, tebliğ yaparken sarılmamız gereken değer Kur’ân olarak ilan edilmekte, başka şeylere müracaatın önü kesilmek istenmektedir.

Kur’ân ile uyarıda bulunulması noktasında Kâf 50/45’te şöyle bir ifade yer almaktadır: “Benim tehdidimden korkanlara Kur’ân ile gerçeği hatırlat!” Bu emir her çağın insanına tebliğin ne ile yapılması gerektiğini öğretmektedir. Vahiy Yüce Allah’ın bir kitabıdır. İnsan fıtratı ise diğer kitabıdır. İki kitabın sahibi Yüce Allah olduğuna göre, eğer tebliğ vahiy ile ve doğru bir şekilde yapılırsa bu iki kitabın birbirini yadırgaması mümkün değildir.

İslam’ı tebliğde müracaat edilmesi gereken kaynağın Kur’ân olduğunu bildiren En‘âm 6/51, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ 21/45, Furkân 25/52, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45 gibi çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/51’de, ayrıca yine En‘âm 6/70’te ve Enbiyâ’ 21/45’te Kur’ân’la öğüt vermenin önemi vurgulanmakta, Furkân 25/52’de ise “Kur’ân’ı anlatmak büyük cihâd” olarak tanıtılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/52’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu (Kur’an), kendisiyle uyarılsınlar, (Allah’ın) ancak bir tek ilâh olduğunu bilsinler ve öz akıl sahipleri de gerçeği hatırlasınlar diye insanlara (gönderilmiş) bir bildiridir.” Benzer mesajlar Kâf 50/45’te de zikredilmektedir. Ayrıca Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle davet et” buyurularak, yine Kur’ân’a dikkat çekilmektedir. Bunun ötesinde Müddessir 74/49-52’de “Kur’ân’dan yüz çevirenler aslandan kaçan yaban merkebleri”ne benzetilmekte, Tâhâ 20/124’te de “dar bir hayat ve mahşerde kör olarak diriltilme” tehdidi ile karşılanmaktadır. Zuhruf 43/36’da “Rahmân’ın öğüdünden, yani Kur’ân’dan uzak yaşamak şeytan ile arkadaş kılınmanın gerekçesi” olarak sunulmaktadır. Dahası, Sebe’ 34/50’de hidayetin Kur’ân sayesinde elde edileceği ilan edilmektedir.

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki bilgiler ve tehditkâr ifadeler bir tarafa, Kur’ân’dan uzak kalmayla ilgili en yürek burkan ifade mahşerde Hz. Peygamber’in şikâyetine konu olacak Furkân 25/32’dir: “Rasûl o gün şöyle diyecek: Ey Rabbim, benim kavmim bu Kur’ân’ı mehcûr (yalnız) bıraktılar.”

Hz. Peygamber’in 23 yıllık risâlet hayatı boyunca hiç aksatmadan uyguladığı sünneti budur. Şimdilerde her kim tebliğde peygamberî bir ölçü arıyorsa, o ölçü işte bu âyette yer almaktadır. Tebliğ Kur’ân ile yapılırsa Hz. Peygamber örnek alınmış ve Yüce Allah’ın emri yerine getirilmiş olur. Rabbimizden niyazımız, bizi ve bütün Kur’ân talebelerini bu noktada muvaffak kılmasıdır.

2. لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِه۪ وَلِيٌّ وَلَا شَف۪يعٌ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Onlar için O’nun peşi sıra (yani Rablerine rağmen) ne bir dost ne de bir aracı vardır; belki takvâlı (duyarlı) davranırlar.” Yüce Allah kendi huzurunda toplanmaktan korkanları vahiy ile uyarmaya dikkat çekerken, mahşerde insanların Allah’tan başka, O’nun peşi sıra veya O’na rağmen hiçbir dostun ve şefaatçinin olmayacağını haber vermekte, böylece insanların duyarlı olmalarını sağlamayı amaçladığını beyan etmektedir.

a) لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِه۪ وَلِيٌّ وَلَا شَف۪يعٌ “Onlar için O’nun peşi sıra (yani Rablerine rağmen) ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Bu cümlede kast edilen kişiler bağlamında, başta Yüce Allah’ın huzurunda toplanıp hesap vermekten korkan müminler olmak üzere, mutlak anlamda inkârcılar da yanlış inanca sahip olanlar da müşrikler de bulunmaktadır. Bu çerçevede Mekkeli müşrik inkârcıların ve kitap ehlinden olup da Allah’a çocuk isnat edenlerin de âyette kullanılan هُمْ hum zamirlerinin kapsamında olduğu söylenebilir. Benzer bir içerikte olmak üzere, En‘âm 6/70’te de geçen وَلِيّ veliyy kelimesi “dost, yârân” manasına gelirken, شَف۪يع şefî‘ kelimesi de “şefaatçi” anlamını ifade etmektedir.

Secde 32/4’te de belirtildiği üzere, Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra, öncelikle Mekkeli müşriklere, inkârcılara ve bütün insanlara hitap etmektedir. Kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunamayacağını haber vermektedir. Âyettekiمِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra, O’na rağmen, O’nun aşağısında” gibi anlamlar vermekte ve gündeme getirilen meselede Allah’ın meydan okuduğunu göstermektedir.

İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının veya şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(39) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(40)

Şefaat konusunu Zümer 39/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnkârcıların beklediği türden şefaat kesinlikle yoktur. Çünkü şefaat bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a aittir. Bu itibarla inkârcılara yönelik bu ifadede mahşerde Yüce Allah’ın dışında hiçbir dost ve şefaatçinin bulunmadığı açık bir şekilde vurgulanmaktadır.

b) Âyetin sonunda yer alan لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ “Belki takvâlı (duyarlı) davranırlar” cümlesi, yapılan uyarıların gerekçesini ortaya koymaktadır. Yüce Allah peygamberlerin risalet tebliğlerine kimlerin olumlu, kimlerin de olumsuz cevap vereceğini gayet iyi bilmesine rağmen, bu tür cümlelere yer vermektedir. Bunun muhtemel sebebi, öncelikle peygamberler olmak üzere, tebliğle ilgilenen diğer bütün insanların önyargılarla hareket edip tebliğden vazgeçmelerini engellemek ve onlara bir tebliğ ahlakı öğretmek olabilir. Bu durum A‘râf 7/164 ve Tâhâ 20/44 gibi tebliğle ilgili pek çok âyette yer almaktadır.

ııı. Müminleri Yanından Kovmaması

وَلَا تَطْرُدِ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدٰوةِ وَالْعَشِيِّ يُر۪يدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِم۪ينَ “O’nun rızasını isteyerek Rablerine sabah akşam dua edenleri kovma! Onların hesabından sana herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur; senin hesabından da onlara herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur ki onları kovup da zalimlerden olasın.”

Âyetteki وَلَا تَطْرُدِ ve lâ tatrüd emri “ve sakın kovma”; الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ ellezîne yed‘ûne ifadesi “dua edenleri, yalvaranları”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rabbine”; بِالْغَدٰوةِ bi’l-ğedâti ifadesi “sabahleyin”; وَالْعَشِيِّ ve’l-‘aşiyyi kelimesi “ve akşam, (sürekli, devamlı)”; يُر۪يدُونَ yürîdûne fiili “isteyerek, arzu ederek”; وَجْهَهُ vechehû ifadesi “O’nun rızasını”; مَا عَلَيْكَ mâ ‘aleyke ifadesi “sana, senin üzerine yoktur”; مِنْ حِسَابِهِمْ min hısâbihim ifadesi “onların hesaplarından, hesaplarıyla ilgili”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey, onlarla ilgili herhangi bir sorumluluğun (yoktur)”; وَمَا مِنْ حِسَابِكَ ve mâ min hısâbike ifadesi “senin hesabından da yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey, herhangi bir sorumluluk (yoktur ki)”; فَتَطْرُدَهُمْ fe tatrudehum fiili “onları kovarsan”; فَتَكُونَ fe tekûne fiili “(sonuçta) olursun”; مِنَ الظَّالِم۪ينَ mine’z-zâlimîne ifadesi ise “zalimlerden, haksızlık edenlerden” demektir.

Burada etrafındakileri dışlamaması ve kovmaması gerektiği noktasında Hz. Peygamber’in bilgilendirilmesi gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَطْرُدِ الَّذ۪ينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدٰوةِ وَالْعَشِيِّ يُر۪يدُونَ وَجْهَهُ “O’nun rızasını isteyerek Rablerine sabah akşam dua edenleri kovma!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i muhataplarıyla ilişkileri noktasında uyarmakta ve samimiyetle Rablerine kulluk etmeye çalışanları yanından kovmaması gerektiği noktasında inşa etmektedir.

a) Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmeye devam etmekte, Allah’ın rızasını arzu ederek sabah akşam, yani sürekli olarak Rablerine yalvaranlarla birlikte olmaya devam etmesini, onları yanından kovmamasını kendisinden istemektedir. Bu konuda benzer bir âyet Kehf 18/28’de şu şekildedir: “O’nun rızasını isteyerek Rablerine sabah akşam dua edenlerle birlikte olmaya sabret (devam et)!” Burada geçen “sabır” emri, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “onları kovma” şeklinde yer almaktadır.

Anlaşılan o ki tıpkı Hûd 11/27-30 ve Şu‘arâ’ 26/114’te geçtiği üzere, Hz. Nûh’un kavmi gibi, Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’in çevresindeki Süheyb, Habbâb, Bilâl, Ammâr gibi garibanların, fakirlerin, kimsesizlerin uzaklaştırılmasını istiyorlardı.(41) Bu noktada tefsirlerimizde benzer içerikte çeşitli rivayetler bulunmaktadır.(42) Yüce Allah da bunun bir ön uyarısı olarak Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte, böyle bir istek durumunda kesinlikle herhangi bir yanlış yapmamasını sağlamayı amaçlamaktadır.

b) Âyette geçen الْغَدٰوةِ وَالْعَشِيِّ el-ğedâti ve’l-‘aşiyyi kelimeleri her ne kadar sözlük anlamı olarak “sabah-akşam” manasına gelse de maksadın “sürekli, devamlı” şeklinde olduğunu söyleyebiliriz.(43) Çünkü bu kişiler hayatlarının her anında ve alanında Allah’ın rızasını ummakta, O’na dua edip yalvarmaktalardı. İşte Yüce Allah öncelikle Hz. Peygamber’e ardından da bütün müminlere hitap etmekte ve bu tür duyarlı insanlarla birlikte olmaları gerektiğini kendilerine emretmektedir. Günümüzdeki vitrincilik hastalığının nereden geldiği noktasında bu âyetler fikir veriyor diyebiliriz.

c) Âyetin sonundakiيُر۪يدُونَ وَجْهَهُ “O’nun rızasını isteyerek” ifadesi fizyolojik olarak “Allah’ın yüzü” demek değildir elbette. Yüce Allah herhangi bir bedensel tanımdan münezzeh olduğu için,وَجْهَهُ vechehû “O’nun yüzü” ifadesi “O’nun rızası” demektir. Dahası, buradaki وَجْه vech “yüz” kelimesi “Yüce Allah’a karşı yüzü olmak” gibi bir manayı da içerebilir. Yüce Allah’a yüzü olsun diye çaba sarf edenler kendileriyle birlikte olunmayı da hak edenlerdir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber yanındaki samimi Müslümanları kovmaması noktasında uyarılmakta, tebliğ görevi yapan her bir müminin de bu noktada duyarlılık göstermesi gerektiği bir tebliğ ilkesi ve dava adamlığı olarak muhataplara iletilmektedir.

2. مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِم۪ينَ “Onların hesabından sana herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur; senin hesabından da onlara herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur ki onları kovup da zalimlerden olasın.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde bir anlamda ilk kısmın gerekçesini vermekte, herkesin hesabının kendisine ait olacağını beyan ederek eğer bu müminleri yanından kovarsa zalimlerden olacağı uyarısında bulunmaktadır.

a) مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ “Onların hesabından sana herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur; senin hesabından da onlara herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur.” Bu âyetin mesajı daha sonra gelecek olan En‘âm 6/69’la birlikte düşünülmeli ve aynı noktada buluştukları görülmelidir.

Yüce Allah bu cümlede sorumlulukların şahsi olacağını öğretmekte, hiç kimsenin hesabının başkasından sorulmayacağını, bir anlamda hiç kimsenin günahını başkasının yüklenemeyeceğini bildirmektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı anlama “hiçbir şekilde” manasını katmakta ve sorumlulukların şahıslarla kaim yani şahsî olduğu özellikle bildirilmektedir. “Hiçbir sorumluluk sahibi başkasının sorumluluğunu yüklenemez” mealinde Kur’ân’da beş kez(44) geçen âyetlerde de verilmek istenen mesaj genel hatlarıyla budur.

Bakara 2/134 gibi çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, günah ve sorumluluklar şahsidir ve insan için kendi yaptığından başka bir şeyin söz konusu olamayacağı vurgulu bir şekilde ifade edilmektedir. Pek çok âyette de yer aldığı gibi, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır.(45) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de verilmek istenen mesaj ana hatlarıyla bu şekildedir.

Özetle söylenmek istenen şudur: “Ben benim yaptığım günahtan sorumluyum; siz de sizinkilerden sorumlusunuz. Günah sorumluluklarımız şahsidir.” Bu cümle Yûnus 10/41’deki mesaja benzemektedir: “Onlar seni yalanlarlarsa, de ki: Benim işim bana, sizin işiniz de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız; ben de sizin yaptığınızdan uzağım.” Bu ifadenin bir benzeri Hz. Peygamber’e hitaben Şu‘arâ’ 26/216’da şöyle geçmektedir: “Eğer sana isyan ederlerse onlara de ki: Ben sizin yaptıklarınızdan uzağım.”

Mümtehıne 60/4’te de geçtiği gibi, benzer bir tavır Hz. İbrâhim ve beraberindekiler tarafından da dönemin inkârcılarına karşı gösterilmiştir. Ayrıca Kasas 28/55 ve Kâfirûn 109/6’daki mesajlar da bu noktada hatırlanmalıdır. Bu cümlenin mesaj açısından bir benzeri de Sebe’ 34/25’te şöyle geçmektedir: “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz.”

b) فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِم۪ينَ “Ki onları kovup da zalimlerden olasın.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i müminleri yanından kovmaması gerektiği noktasında bilgilendirmiş, ardından da herkesin hesabının kendisine ait olacağını beyan etmiştir. İşte bu uyarılara rağmen eğer Hz. Peygamber çevresindekileri kovarsa o zaman zalimlerden olacağını kendisine bir kez daha ifade etmektedir.

“Zalimlerden olmama uyarısı” bir taraftan müminleri kovması durumunda Hz. Peygamber’in kendisine haksızlık etmesi manasına gelmektedir; diğer taraftan da eğer müminleri kovarsa onlara haksızlık etmesi anlamını içermektedir. Her iki durumda da böyle bir yanlışı yapmaması gerektiği kendisine tenbihlenmekte, tıpkı Hûd 11/29-30 ve Şu‘arâ’ 26/111-114’te hatırlatıldığı üzere Hz. Nûh gibi müminleri sahiplenmesi ondan istenmektedir. Bu prensip elbette sadece Hz. Peygamber’e yönelik değil, bütün müminlere yönelik bir davranış öğretisi içermektedir. Hiç kimse çeşitli gerekçeler ileri sürerek diğer müminleri dışlamamalı, ötekileştirmemeli ve çevresinden kovmamalıdır. Aksi takdirde zalimlerden olacağını aklından da çıkarmamalıdır.

d) Yüce Allah’ın Erişilmez Merhameti

Yüce Allah, sûrenin 53-55. âyetlerinde inkârcıların alaycılıklarını gündeme getirmekte ve onların “Aramızdan Allah’ın kendilerine lütuf ve ihsanda bulunduğu kimseler (acaba) bunlar mı!” diyerek imtihan edildiklerini haber vermektedir.

Daha sonra, inananlar Hz. Peygamber’e geldiğinde onlara “Selâm size! Rabbiniz merhamet etmeyi kendisine yazmıştır (farz kılmıştır). Gerçek şu ki: Sizden kim, bilmeyerek bir kötülük yapar, sonra ardından tevbe edip de kendini ıslah ederse, bilsin ki O (Allah) çok bağışlayıcıdır; çok merhamet edendir” demesi emredilmektedir. Nihayet “Böylece suçluların yolu iyice belli olsun diye âyetleri ayrıntılı olarak açıklıyoruz” beyanına yer verilmektedir.

ı. İnsanların İmtihan Edilmesi

وَكَذٰلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوٓا اَهٰٓؤُ۬لَآءِ مَنَّ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا اَلَيْسَ اللّٰهُ بِاَعْلَمَ بِالشَّاكِر۪ينَ “Onların bir kısmını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik. Sonuçta ‘Aramızdan Allah’ın kendilerine lütfettiği kişiler bunlar mı?’ derler. Allah şükredenleri daha iyi bilmez mi?”

Âyettekiوَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle, böylece”; فَتَنَّا fetennâ fiili “imtihan etmiştik”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum tamlaması “onların bir kısmını”; بِبَعْضٍ biba‘dın ifadesi “bir kısmıyla, birbirilerini”; لِيَقُولُوا liyekûlû emri “desinler diye”; اَهٰٓؤُ۬لَآءِ ehâülâli ifadesi “bunlara mı”; مَنَّ menne fiili “lütfetmişti, iyilikte bulunmuştur”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; مِنْ بَيْنِنَا min beyninâ ifadesi “bizim aramızdan”; اَلَيْسَ eleyse ifadesi “değil mi”; اللّٰهُ allâh lafzı “Allah”;بِاَعْلَمَ bi a‘leme kelimesi “çok iyi bilen”; بِالشَّاكِر۪ين bi’ş-şâkirîne ifadesi ise “şükredenleri” demektir.

Burada inkârcıların müminleri kıskanmaları ve Yüce Allah’ın eşsiz bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوٓا اَهٰٓؤُ۬لَآءِ مَنَّ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا “Onların bir kısmını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik. Sonuçta ‘Aramızdan Allah’ın kendilerine lütfettiği kişiler bunlar mı?’ derler.” Bu ifadeyi genelde insanların birbirleriyle çeşitli şekillerde imtihan edilmesi olarak anlamak mümkündür;(46) ancak biz bağlama dikkat ederek konuyu inkârcıların müminlere yönelik bakışı bağlamında açıklamaya çalışacağız.

Yüce Allah insanların bir kısmını diğer bir kısmıyla çeşitli şekillerde denediğini beyan ederek, sonuçta azgın ve şımarık inkârcıların müminler için “Allah aramızdan bunlara mı ikramda bulundu?” dediklerini haber vermektedir. Bir önceki âyette geçtiği üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’i bilgilendirerek “Rablerinin rızasını isteyerek sabah akşam O’na yalvaranları kovmamasını” kendisine emretmişti.

İşte Hz. Peygamber’in çevresinden kovulmaması emredilen kişiler, haklarında inkârcıların “Aramızdan Allah’ın kendilerine lütuf ve ihsanda bulunduğu kimseler de bunlar mı!” dedikleri müminlerdi. Âyette geçen مِنْ بَيْنِنَا min beyninâ ifadesini bazı âlimlerimiz min dûninâ şeklinde yorumlayarak “Allah bizi bırakıp da veya biz dururken bunlara mı ikramda bulundu?” manasını tercih etmişlerdir.(47)

Birileri zenginliklerini bahane ederek fakirleri hor ve hakir görürlerse de Yüce Allah onları sahiplenmekte ve diğerlerinin kıskanacakları şekilde onlara ihsan ve ikramlarda bulunduğunu haber vermektedir. İnkârcıların bu tür sözlerinin bir benzeri de Ahkâf 46/11’de şu şekilde zikredilmektedir: “İnkâr edenler, iman edenler hakkında dediler ki: ‘Bu iş bir hayır olsaydı, onlar bizi geçemezlerdi.’ Fakat onlar bununla doğru yola girmek arzusunda olmadıkları için ‘Bu eski bir yalandır’ derler.”

Peygamberler tarihine bakıldığında, Semûd kavminin Hz. Sâlih’in peygamber olarak görevlendirilmesine karşı gösterdikleri tepki Kamer 54/25’te şöyle bildirilmektedir: “Vahiy, aramızdan ona mı layık görülüp verildi (vahiy, ine ine ancak ona mı indi)? Aslında o, şımarık (küstah) yalancının biridir, (demişlerdi).” Bunlara benzer bir cümleyi de Sâd 38/8’de geçtiği üzere Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber için şu şekilde kullanmışlardı: “Zikir (gerçeği hatırlatan vahiy, Kur’an), aramızdan ona (Muhammed’e) mi indirildi?”

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin peygamberlikle ilgili pozisyonunu işte onların bu sözleriyle ifade etmektedir. Müşriklere göre zikir yani vahiy kendilerince çok daha uygun, peygamberliğe layık(!) onca kişi bulunmasına rağmen, Hz. Muhammed’e indirilmiş olmasını kabul etmemektelerdi. Bu ifadeleriyle hem Hz. Peygamber’le alay etmekte, hem de Yüce Allah’ı cehaletle suçlayarak, kime peygamberlik vermesi gerektiğini bilmemekle suçlamaktalardı.

Âyette imtihan edilmekle ilgili kullanılan kelime فَتَنَّا fetennâ fiilidir. Bu kelime fitneh kelimesiyle aynı kökten gelmektedir. Biz “fitne” kavramı hakkında Bakara 2/191’de geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını ifadeyle yetinelim: İnsanların birbirleriyle ilgili fitne kılınması, Furkân 25/20’de de zikredildiği gibi onların birbirleriyle denenmesidir. Bu deneme, fitneh kelimesinin “madenin cürufunun cevherinden ayrılması işlemi” şeklindeki kök anlamı nedeniyle oldukça ağır unsurlar içermektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de konu böyle ağır bir imtihanın gerçekleştirildiğini göstermektedir. Mekkeli inkârcılar müminleri beğenmedikleri, onları hor ve hakir gördükleri için Yüce Allah’ın müminlere olan ikramlarını kıskanmışlar ve içlerinden onlara ihsanda bulunulmasını bir türlü hazmedememişlerdir. Hiçbir şekilde beğenmedikleri insanlara Yüce Allah’ın çeşitli nimetler vermesi, onları övücü ifadelerle anması inkârcıları adeta çileden çıkarıyordu. İşte “insanların birbirleriyle ilgili bu türden kanaatlere sahip oluşu” onların birbirleriyle denenmesi manasına gelmektedir.

2. اَلَيْسَ اللّٰهُ بِاَعْلَمَ بِالشَّاكِر۪ينَ “Allah şükredenleri daha iyi bilmez mi?” Yüce Allah bu cümlede kimlere, neleri, ne kadar ve nasıl vereceğini sadece kendisi bildiği ve bunu kendisi belirlediği için, inkârcı şımarık müşriklerin kıskanmalarına karşılık olarak şükredenlerin ve nimete layık kılınacakların kimler olduğunu kendisinin çok daha iyi bildiğini haber vermektedir. Daha önce En‘âm 6/30. âyette de belirttiğimiz üzere, âyette yer alan اَلَيْسَ eleyse ifadesi “soru” manası beklenen bir ifade değil, cümlenin düz halinin doğru olduğunu gösteren bir kullanımdır ve Kur’ân’da bunun pek çok örneği vardır.(48)

ıı. İlahi Merhamet ve Evrensel Kurtuluş İlkesi

وَاِذَا جَآءَكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاٰيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلٰى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ اَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوٓءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِه۪ وَاَصْلَحَ فَاَنَّهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ayetlerimize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: ‘Selam üzerinize olsun! Rabbiniz merhamet etmeyi kendisine yazmıştır (gerekli kılmıştır).’ Gerçek şu ki sizden kim bilmeyerek bir kötülük yapar, sonra ardından tevbe edip kendisini düzeltirse, bilsin ki O (Allah) ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki وَاِذَا جَآءَكَ ve izâ câeke ifadesi “ve sana geldikleri zaman”; الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ ellezîne yü’minûne ifadesi “iman edenler”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimize”; فَقُلْ fe kul emri “(onlara) de ki”; سَلَامٌ selâmun kelimesi “selam, esenlik”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin üzerinize olsun”; كَتَبَ ketebe fiili “yazmıştır”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; عَلٰى نَفْسِهِ ‘alâ nefesihî ifadesi “O’nun nefsine, kendisine”; الرَّحْمَة er-rahmete kelimesi “rahmeti, merhameti”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; مَنْ عَمِلَ men ‘amile ifadesi “her kim işlerse, yaparsa”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; سُوٓءًا sûen kelimesi “herhangi bir kötülük”; بِجَهَالَةٍ bi cehâletin ifadesi “bilmeden”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَابَ tâbe fiili “tevbe ederse, yönelirse”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”;وَاَصْلَحَ ve asleha fiili “ve (kendisini de çevresini de) ıslah ederse, düzeltirse”; فَاَنَّهُ fe ennehû ifadesi “muhakkak ki O”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’i ve müminleri inşa eden bir ilke ile Yüce Allah’ın kullarına yönelik bir rahmet tecellisi gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا جَآءَكَ الَّذ۪ينَ يُؤْمِنُونَ بِاٰيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ “Ayetlerimize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: Selam üzerinize olsun!” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’i inşa etmeye devam etmekte ve kendisine gelen müminlere selam vermesini, onlara esenlik ve rahmet dilemesini emretmektedir. Bu âyetteki mesajı genel olarak da anlamak elbette mümkündür; ancak bağlam dikkate alındığında maksadın Hz. Peygamber’in yanına gelen fakir müminlere şefkatli davranması gerektiğini yeniden hatırlatmak olduğunu da söylemek mümkündür.(49) Hatta bazı âlimlerimiz bu âyetin Ashâb-ı Suffa hakkında veya başkalarıyla ilgili nazil olduğunu beyan etmişlerdir.(50)

- “Selâm” Kavramı

En‘âm sûresinin bir bütün halinde indirildiği görüşü eğer doğruysa, elbette bazı âyetlerin özel iniş sebepleri olduğu görüşü sıkıntıya girer. Bu itibarla, âyetlerin mesajlarını genel olarak yorumlamakta herhangi bir sorun olmasa gerektir ki zaten mesajların evrenselliğini kabul edenler bu yolu tercih etmelidirler. İşte tam da bu noktada, yorumunu yapmakta olduğumuz cümleden hareketle, bütün müslümanlara bir “selam ahlakı”nın öğretildiğini söylemeliyiz. Genel ve geleneksel algıda “gelenlerin oturanlara selam verdiği” bilinir ve bu böyle de uygulanır. Elbette gelenlerin oturanlara selam vermesinin Kur’ân’dan delilleri vardır.(51) Ancak bunu bir kurala dönüştürmek doğru değildir; çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette oturanların gelenlere selam vereceğiyle ilgili bir öğreti yer almaktadır.

“Barış, esenlik” manasına gelen ve s-l-m kökünden gelen selâm/es-selâm kelimeleri çeşitli içeriklerde Kur’ân’da 42 kez geçmektedir. Kullanımlarına bakıldığında selâm edilmesinin hem dünya hem de âhiret hayatında kullanıldığı bilinmektedir. Bu bağlamda insanların birbirlerine hitaplarında selam vermesi,(52) A‘râftakilere selamla hitap edilmesi,(53) meleklerin peygamberlere selamı,(54) Yüce Allah dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,(55) Hz. Yahyâ’ya(56) ve Hz. İsâ’ya(57) da ayrıca hidayete tâbi olanlara(58) da selam dileği yer almaktadır. Bu arada cennetliklere de bu şekilde bir esenlik ifadesi lutfedilmiş olacaktır.(59) Hz. İbrâhim’in babası sağken ona hitabında veya cahillerle karşılaşılırken veya onlardan ayrılırken bile selam sözü yer almaktadır.(60)

Fussılet 41/32’de bağışlayan ve merhamet eden Allah’tan bir ikram olarak sunulan nimetler gibi Yâsîn 36/58’de belirtildiği gibi, cennettekilere bir de sözlü selâm getirilecektir. Bu arada ölüm meleklerinin müminlerin canını alırlarken kendilerine selam vermelerini,(61) cennete girerlerken müminlerin selam ile karşılanmalarını,(62) cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm yani “esenlik dileği” cümlelerinden oluşacağını belirtmekte yarar vardır.(63) Bütün bunların dışında, Yüce Allah’ın isimlerinden biri olan es-selâm kelimesi,(64) vahyin aydınlattığı gecenin fecrine kadarki zaman için de,(65) Hz. İbrâhim’in atılacağı belirtilen ateşin durumu için de(66) kullanılmaktadır. Bu arada “hakikat yolu”(67) ve bu yolun ödül yeri anlamında cennet(68) manasında Kur’ân’da selâm kelimesi de geçmektedir.

Dünya hayatında müslümanların selam verip almayla ilgili durumlarının nasıl olması gerektiği konusunda da âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır. Bu çerçevede öncelikle belirtelim ki selam vermek Yüce Allah’ın emridir. Nûr 24/61’de şöyle buyrulmaktadır: “Evlere girdiğiniz zaman, Allah tarafından bereket, iyilik ve esenlik dileği olarak kendinize (birbirinize, hane halkına) selâm verin!” Bu arada Nisâ’ 4/86. âyet gereği verilen selamı almanın da selam vermenin de zorunlu olduğu anlaşılmaktadır.

Konunun bu boyutuna ilave olarak Hûd 11/69, Hıcr 15/52 ve Zâriyât 50/24-25. âyetlerden hareketle, gelen meleklerin selâm verdiği, duranların ise selamı aldığı görülmektedir. Bu âyetlerden “gelenler oturanlara selam verirler” sonucunu çıkarabiliriz. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/54’te bunun tersi de vardır ki bu âyette gelenlere oturanların selâm verdiği beyan edilmektedir. Zuhruf 43/89’daki ifadelerden dolaylı olarak bir yerden ayrılırken de selam vermenin uygulanması gereken bir duyarlılık olduğunu söyleyebiliriz.

Selam verirken es-selâmu ‘aleyküm demeye göre selâmun ‘aleyküm demenin daha kapsamlı, daha mükemmel ve daha geniş alanlı olduğu da özellikle vurgulanmalıdır; çünkü Kur’ân’daki kullanımlarda selâm kelimesi eliflâmsız gelmektedir ve bu kullanım Yüce Allah’ın rahmet ve esenliğini de diğer bütün esenlik dileklerini de içermektedir.

Selamla ilgili olarak Hz. Peygamber de bunun Müslümanların birbiri üzerindeki altı hakkından birisi olduğunu beyan etmekte,(69) kin ve öfkenin kalpten sökülmesi için de aralarında selamı yaymalarını Müslümanlara emretmiştir.(70) Dahası kişinin tanıdığı veya tanımadığı herkese selam vermesiyle ilgili de Hz. Peygamber’e nispet edilen ifadeler söz konusudur.(71) Esasında evlere girmeden verilmesi gereken selamın hayatın her alanına yaygınlaştırılmasının da çok önemli olduğu bilinmelidir.

Bilinmeli ve unutulmamalıdır ki selâm, bir paroladır, bir güvenlik ilanıdır, karşıdakine zarar vermeme beyanıdır; kardeşini cennette hayal etmektir; çünkü selâm, birbirinin cenneti olmaktır. Selâm vermemek ise bir felakettir; kendini rahmet ve merhamete layık görmemektir. Selamsızlık müstağnîlik yani kendini ihtiyaçsız görmektir ki böyle bir tutum Müslümana asla ve asla yakışmaz. Kardeşinden selamı olsun esirgeyenler ilâhî rahmeti hak etmeyenlerdir.

2. كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلٰى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ “Rabbiniz merhamet etmeyi kendisine yazmıştır (gerekli kılmıştır).” Bu cümlenin benzeri daha önce yorumladığımız üzere En‘âm 6/12’de geçmiş ve gerekli çıklamalarımızı orada yapmıştık. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah yarattığı her şeye karşı şefkatli ve merhametlidir; özellikle müminlere rahmeti elbette daha bir ayrıcalık arz etmektedir. İşte bağlam gereği düşünüldüğünde buradaki rahmet mesajının inkârcıların hor ve hakir gördüğü müminlere daha ayrıcalıklı bir mahiyette bulunduğunu söyeyebiliriz. Bu rahmet ve merhametin bir örneği ise devam eden cümlede şu şekilde yer almaktadır:

3. اَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوٓءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِه۪ وَاَصْلَحَ فَاَنَّهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Gerçek şu ki sizden kim bilmeyerek bir kötülük yapar, sonra ardından tevbe edip kendisini düzeltirse, bilsin ki O (Allah) ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah’ın mümin kullarına rahmet ve merhametinin göstergelerinden birisi de işte bu cümlede yer almaktadır. Buna göre, her kim bilmeden, kendisine hâkim olamayarak herhangi bir kötülük işler de daha sonra bu kötülüğün peşinden tevbe eder yani Allah’a yönelir ve kendisini ıslah ederse bilsin ki Yüce Allah onu bağışlar, ona merhamet eder. Âyetin başında hitap müminlere olduğu için burada sözü edilen hatalar müminlerin işlediği günahlardır; yoksa bilmeden kâfir, müşrik vs. olmayla ilgili değildir. Zaten âyette geçen مِنْكُمْ minküm ifadesi maksadın müminler olduğunun bir delilidir.

a) Bu konuda bazı âyetleri hatırlatmakta yarar vardır. Yüce Allah kimlerin tevbesini kabul edeceğini Nisâ’ 4/17’de şöyle beyan etmektedir: “Allah’ın kabul edeceği tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra hemen tevbe edenlerin tevbesidir. İşte Allah bunların tevbesini kabul eder; Allah her şeyi bilendir; hikmet sahibidir.” Bu âyette dikkat çeken en önemli noktalardan birisi, hatanın peşinden “hemen” tevbe edilmesidir. Belli ki zaman aralığı tevbeyi unutturabileceği gibi, yapılan yanlış davranışın hata olmadığını da düşündürebilir; onun alışkanlık edinilmesine neden olabilir.

İnsanoğlu hatadan beri bir varlık değildir. Peygamber kıssalarında örneklendirildiği üzere onlar bile birtakım hatalar işlemişlerdir. Ancak onlar bir hatayı iki kez işlememişler; sürekli hata yapmamışlar ve nihayet tevbe etmeden ölmemişlerdir. İşte peygamber örnekliğinin bir benzeri olarak muttakilerin de hata işleyebileceği beyan edilerek Âl-i İmrân 3/135’te şöyle bir bilgi verilmektedir: “Yine onlar (muttakiler ve muhsinler) bir kötülük yaptıklarında ya da kendilerine zulmettiklerinde Allah’ı hatırlayıp günahlarından dolayı hemen istiğfar ederler. Zaten günahları Allah’tan başka kim bağışlayabilir ki! Bir de onlar, işledikleri kötülüklerde bile bile ısrar etmezler.” Demek ki hatasızlıktan söz etmemek gerekir; hatada ısrarcılık yapmamak gerektiğine dikkat edilmelidir.

b) Âyette göze çarpan en önemli hususlardan birisi “istiğfâr”dan değil de “tevbe”den söz edilmesidir. Bunun muhtemel sebebi şudur: Eğer istiğfar ile tevbe birlikte zikredilirse, “istiğfar” bir özür beyanıdır; “tevbe” ise ilgili hatayı terk edip tersini yapmaya çalışmaktır. Bu âyette de olduğu gibi eğer sadece tevbe zikredilirse bu defa tevbe kapsamında istiğfarın da bulunduğu kabul edilerek, gerçekleştirilen bir yönelişe dikkat çekiliyor demektir. Esasında tevbe bir özür beyanı içerse de özrü gerektirecek davranışın tersini yapmak tevbede aranan temel özelliktir. İşte sırf bu nedenledir ki tıpkı Bakara 2/160 ve Furkân 25/70-71 gibi âyetlerde de olduğu gibi âyette “tevbe”den sonra “ıslah edici davranışlarda bulunma”ya dikkat çekilmektedir.

Demek ki tevbenin samimi olup olmadığı peşinden yapılan işlerle ölçülür. Eylemler eğer samimi ve tevbe istikametinde ise o tevbenin sahibi sadakatlidir denebilir. “Yöneliş” demek olan tevbenin gerçekte karşılığı ilgili davranışların hayata yansıtılmasıdır. Tek başına tevbe veya ölürken gerçekleştirilen bir iman söylemi kişiyi kurtarmaya yetmeyecektir. Çünkü böyle bir tevbenin ve imanın samimi olup olmadığını göstermeye zaman kalmamıştır. Nisâ’ 4/18’deki genel ilke ile Yûnus 10/90-91’de zikredilen Firavun’un ölüm anındaki imanının reddedilme sebebi de bundan başka bir şey değildir.

c) Rabbimizin kendisine yazdığı rahmet ve merhametinin bir göstergesi olan “bilmeden yapılan bir hatanın sonrasındaki tevbe ve ıslah edici faaliyetlerde bulunmak” kişiyi kurtarabilecek en önemli hususlar olarak görülmelidir. Bu noktada kendi kararlılığını bu şekilde ortaya koyan kişiye yönelik olarak Yüce Allah’ın da ğafûr yani “çok bağışlayıcı” oluşu ile rahîm yani çok merhametliliği bir müjde olarak sunulmaktadır.

ııı. Âyetlerin Ayrıntılı Açıklanışı

وَكَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ وَلِتَسْتَب۪ينَ سَب۪يلُ الْمُجْرِم۪ينَ “Böylece ayetleri ayrıntılı olarak açıklıyoruz; sonunda suçluların yolu iyice belli olacaktır.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böyle, böylece”; نُفَصِّلُ nufessılü fiili “ayrıntılı olarak açıklıyoruz”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; وَلِتَسْتَب۪ينَ ve litestebîne ifadesi “ve iyice belli olsun, apaçık olsun diye”; سَب۪يلُ الْمُجْرِم۪ينَ sebîlü’l-mücrimîne tamlaması ise “suçluların yolu” demektir.

Burada âyetlerin açıklanış şekli ve suçluların durumu gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذٰلِكَ نُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ “Böylece âyetleri ayrıntılı olarak açıklıyoruz.” Yüce Allah âyetlerini, yani bütün ilâhi prensiplerini, gerçeği bilmek isteyenler için böyle detaylı bir şekilde açıklamakta olduğunu bildirmektedir. Burada geçen نُفَصِّلُ nufessılü fiili çeşitli kalıplarda olmak üzere Kur’ân’da geçtiği âyetlerde(72) Kur’ân âyetlerinin ayrıntılı olarak açıklanmasıyla ilgili mesaj vermektedir. Esasları koyan Rabbimiz onları açıklamayı da kendisi gerçekleştirmektedir. Durum böyle olunca Hûd 11/1 ve Fussılet 41/3, 44’te de ifade edildiği gibi, âyetleri açıklamak için yine Allah’ın âyetlerine müracaat edilmesi gerektiği görülmektedir. Çünkü Furkân 25/33’te de belirtildiği üzere en güzel tefsir de Rabbimize aittir.

2. وَلِتَسْتَب۪ينَ سَب۪يلُ الْمُجْرِم۪ينَ “Sonunda suçluların (yanlış ve sapkın) yolu iyice belli olacaktır.” Âyetlerin açıklanmasının sebebi elbette muhataplara hakikatleri öğretmektir. Bu arada Yüce Allah âyetlerini etraflı bir şekilde açıklamasının bir başka gerekçesini “mücrimlerin yani suçluların, suçtan beslenenlerin, suçu alışkanlık haline getirenlerin yolunun nasıl bir yol olduğunu iyice ortaya çıkarmak” şeklinde belirlemektedir.

Âyette geçen تَسْتَب۪ينَ testebîne fiili “iyice ortaya çıkmak”, “iyice ayırt edilmek”(73) gibi anlamlar içermektedir. Bu fiilin başındaki lâm/li edatına da akıbet/sonuç manası vermeyi tercih ettik. Suçluların yolunun apaçık bir şekilde ortaya çıkmasını sağlamak sonradan gelenlerin istikamet bulması ve ibret alabilmeleri için son derece önem arz etmektedir.

Âyetin sonunda zikredilen ve “suçlular”, “suçtan beslenenler”, “sürekli suç ile anılanlar” manasına gelen الْمُجْرِم۪ينَ el-mücrimîn kelimesi hakkında A‘râf 7/40’ta bilgi vereceğimiz için burada herhangi bir detaya girmeyeceğiz.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 263; Taberî, age., XIV, 8; Zemahşerî, age., II, 550.
• 2 - Semerkandî, age., I, 447; Taberî, age., VII, 192; Zemahşerî, age., II, 22. 3 - Semerkandî, age., I, 447; Taberî, age., VII, 192; Zemahşerî, age., II, 22.
• 4 - Semerkandî, age., I, 447; Taberî, age., VII, 192.
• 5 - Bakara 2/177; Nahl 16/81; Enbiyâ’ 21/80; Ahzâb 33/18. 6 - En‘âm 6/43, 147, 148; A‘râf 7/4, 5, 97, 98; Yûsuf 12/110; Enbiyâ’ 21/12; Mü’min 40/29, 84, 85; Kehf 18/2. 7 - Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/65; İsrâ’ 17/5; Neml 27/33; Feth 48/16; Hadîd 57/25. 8 - Haşr 59/14.
  • Bakara 2/177 Nahl 16/81 Enbiyâ 21/80 Ahzâb 33/18 En‘âm 6/43 En‘âm 6/147 En‘âm 6/148 A‘râf 7/4 A‘râf 7/5 A‘râf 7/97 A‘râf 7/98 Yûsuf 12/110 Enbiyâ 21/12 Mü'min 40/29 Mü'min 40/84 Mü'min 40/85 Kehf 18/2 Nisâ 4/84 En‘âm 6/65 İsrâ 17/5 Neml 27/33 Fetih 48/16 Hadîd 57/25 Haşr 59/14
• 9 - Bakara 2/212; Âl-i İmrân 3/14; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Ra‘d 13/33; Muhammed 47/14. 10 - Yûnus 10/12; 11 - Mü’min 40/37. 12 - Feth 48/12. 13 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 14 - Fussılet 41/25. 15 - En‘âm 6/137.
  • Bakara 2/212 Âl-i İmrân 3/14 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Ra‘d 13/33 Muhammed 47/14 Yûnus 10/12 Mü'min 40/37 Fetih 48/12 En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137
• 16 - Semerkandî, age., I, 447.
• 17 - Semerkandî, age., I, 448; Taberî, age., VII, 193; Zemahşerî, age., II, 22.
• 18 - En‘âm 6/44; Mü’minûn 23/77; Rûm 30/49; Zuhruf 43/75. 19 - Semerkandî, age., I, 448; Taberî, age., VII, 194-195; Zemahşerî, age., II, 22.
  • En‘âm 6/44 Mü'minûn 23/77 Rûm 30/49 Zuhruf 43/75
• 20 - Semerkandî, age., I, 448; Taberî, age., VII, 195-196; Zemahşerî, age., II, 22.
• 21 - Fâtiha1/2; En‘âm 6/45; Yûnus 10/10; Sâffât 37/182; Zümer 39/75; Mü’min 40/65. 22 - Semerkandî, age., I, 448; Taberî, age., VII, 196; Zemahşerî, age., II, 22.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/45 Yûnus 10/10 Sâffât 37/182 Zümer 39/75 Mü'min 40/65
• 23 - En‘âm 6/46, 65, 105; A‘râf 7/58. 24 - İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Tâhâ 20/113; Furkân 25/50; Ahkâf 46/27.
  • En‘âm 6/46 En‘âm 6/65 En‘âm 6/105 A‘râf 7/58 İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Tâhâ 20/113 Furkân 25/50 Ahkâf 46/27
• 25 - Semerkandî, age., I, 449; Taberî, age., VII, 196-197; Zemahşerî, age., II, 23.
• 26 - Semerkandî, age., I, 449; Taberî, age., VII, 198.
• 27 - Zemahşerî, age., II, 23.
• 28 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 29 - Taberî, age., VII, 198; XI, 131. 30 - Semerkandî, age., II, 126.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 31 - Semerkandî, age., I, 449.
• 32 - En‘âm 6/50; Hûd 11/31; Yûsuf 12/55; Hıcr 15/21; İsrâ’ 17/100; Sâd 38/9; Tûr 52/37; Münâfikûn 63/7.
  • En‘âm 6/50 Hûd 11/31 Yûsuf 12/55 Hicr 15/21 İsrâ 17/100 Sâd 38/9 Tûr 52/37 Münâfikûn 63/7
• 33 - Râzî, age., XII, 231.
• 34 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 35 - Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nûr 24/26; Fâtır 35/19-22; Mü’min 40/58. 36 - Semerkandî, age., I, 232.
  • Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nûr 24/26 Fâtır 35/22 Mü'min 40/58
• 37 - Yâsîn 36/11; A‘lâ 87/10.
  • Yâsîn 36/11 A‘lâ 87/10
• 38 - Semerkandî, age., I, 450; Zemahşerî, age., II, 25.
• 39 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 40 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 41 - Râzî, age., XXI, 115. 42 - Semerkandî, age., I, 450; II, 362; Taberî, age., VII, 200-203; XV, 234-235; Zemahşerî, age., II, 26. 43 - Zemahşerî, age., II, 25.
• 44 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 45 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8
• 46 - Semerkandî, age., I, 451; Taberî, age., VII, 206.
• 47 - Zemahşerî, age.,II, 27.
• 48 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8
• 49 - Semerkandî, age., I, 451. 50 - Taberî, age., VII, 207-208; Zemahşerî, age., II, 28; Râzî, age., XIII, 2-3.
• 51 - Hûd 11/69; Hıcr 15/52; Zâriyât 51/25.
  • Hûd 11/69 Hicr 15/52 Zâriyât 51/25
• 52 - Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/54. 53 - A‘râf 7/46. 54 - Hûd 11/69; Hıcr 15/52; Zâriyât 51/25. 55 - Neml 27/59; Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181. 56 - Meryem 19/15. 57 - Meryem 19/33. 58 - Tâhâ 20/47. 59 - Yâsîn 36/58. 60 - Meryem 19/47; Furkân 25/63; Kasas 28/55; Zuhruf 43/89.
  • Nisâ 4/94 En‘âm 6/54 A‘râf 7/46 Hûd 11/69 Hicr 15/52 Zâriyât 51/25 Neml 27/59 Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Tâhâ 20/47 Yâsîn 36/58 Meryem 19/47 Furkân 25/63 Kasas 28/55 Zuhruf 43/89
• 61 - Nahl 16/32; Vâkı‘a 56/91. 62 - Ra‘d 13/24; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 63 - Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26. 64 - Haşr 59/23. 65 - Kadr 97/5. 66 - Enbiyâ’ 21/69. 67 - Mâide 5/16; Yûnus 10/25. 68 - En‘âm 6/127.
  • Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/91 Ra‘d 13/24 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26 Haşr 59/23 Kadir 97/5 Enbiyâ 21/69 Mâide 5/16 Yûnus 10/25 En‘âm 6/127
• 69 - Buhârî, Cenâiz, 2; Müslim, Selâm, 4-6. 70 - Buhârî, İman, 20; Müslim, İman, 93; Tirmizî, Et‘ımeh, 45; Kıyâmeh, 4, 56; İsti’zân, 1; İbn Mâce, Mukaddime, 174; Edeb, 11; Dârimî, Salât, 156; İsti’zân, 26; Ahmed b. Hanbel, I, 165, 167; II, 477; IV, 282, 286. 71 - Buhârî, İman, 3; İsti’zân, 9, 19; Müslim, İman, 63; Ebû Dâvûd, Edeb, 131; Nesâî, İman, 12; Ahmed b. Hanbel, II, 169.
• 72 - En‘âm 6/55, 97, 98, 119, 126; A‘râf 7/32, 52, 174; Tevbe 9/11; Yûnus 10/5, 24; Hûd 11/1; Ra‘d 13/2; Rûm 30/28; Fussılet 41/3, 44.
  • En‘âm 6/55 En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/119 En‘âm 6/126 A‘râf 7/32 A‘râf 7/52 A‘râf 7/174 Tevbe 9/11 Yûnus 10/5 Yûnus 10/24 Hûd 11/1 Ra‘d 13/2 Rûm 30/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44
• 73 - Semerkandî, age., I, 452; Taberî, age., VII, 207-208; Zemahşerî, age., II, 28.