Hacc Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını 27. âyette yer alan ve “hac” anlamındaki الْحَجّ el-hacc kelimesinden alan Hacc sûresi, inişe göre 91, resmî sıralamada ise 22. sûredir.

Bu sûrenin iniş sırası itibariyle 103. sûre olduğu, bir kısım âyetinin Mekke’de, bir kısmının Medine’de indirildiği, hatta ilk grup âyetlerinin Mekke’de indirilmiş olması nedeniyle sûrenin 88. sırada indirildiği ve Mekkî olduğu da ifade edilmektedir. Özellikle hacla ilgili âyetler, kurban ibadeti, cihada, yani savunma savaşına izin verilmesi, işlenen suçlara karşılık nasıl cezalar verileceği, zekata değinilmesi gibi konular sûrenin çoğu âyetinin Medine’de indirildiğinin delili olarak kabul edilebilir. Bu konularda tartışmalara girmeme adına mesajı anlamaya çalışmanın çok daha önemli olduğu kanaatindeyiz.

Hacc sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Enbiyâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci” (Enbiyâ’ 1, 40; Hacc 1-2, 7), “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Enbiyâ’ 51-90; Hacc 61, 65), “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Enbiyâ’ 30-33; Hacc 18, 61), “Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgiler” (Enbiyâ’ 51-73; Hacc 26-33), “namaz ve zekat ibadetlerinin evrensel anlamda bütün ümmetlerde bulunuşu” (Enbiyâ’ 73; Hacc 41) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hacc sûresi, Son Saat’in şiddetini bildiren âyetlerle başlamakta, devam eden âyetlerde insanın yaratılışıyla ilgili bilgilerin ardından mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekilmekte, inançta sınırda olanların durumu hakkında bilgi verilmekte, farklı isimlerde ve yaşantılarda olanlar arasında Yüce Allah’ın mahşerde hüküm vereceği bildirilmekte, kainattaki mahlukatın secde halinde bulunduğu beyan edilmekte, kötülerin akıbetinin cehennem, iyilerinkinin ise cennet olduğu bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, Mecsid-i Harâm’ın bazı özellikleri, Hz. İbrâhim’n hacca davetiyle ilgili çağrısı, şirkten uzak durmanın gerekliliği, kurban ibadetinin evrenselliği ve asıl maksadı gibi konular ele alınmaktadır. Ardından 39. âyetten itibaren kendilerine zulmedilen Müslümanların zalim saldırganlara karşı savaş edebilmeleriyle ilgili izin, Yüce Allah’ın dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceği müjdesi, önceki nesillerin inkarcılıkları ve feci akıbetleri, azabı acele isteyenlerin bu istekleri nedeniyle pişman olacakları ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, iman edenlerle inkar edenlerin akıbeti, peygamberlere düşmanlık edip vahye katıştırma yapmak isteyen şeytana karşı Yüce Allah’ın vahyini sahiplenmesi, kafirlerin ümitsiz bekleyişleri, iman edenlerin cennetle ödüllendirilecekleri, herhangi bir suça karşılık nasıl davranılması gerektiği, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, her ümmete ibadet esaslarının öğretildiği, mahşerde yargılamanın mutlaka gerçekleştirileceği, vahye karşı çıkmanın korkunç bir sonunun olacağı haber verilmektedir.

73. âyetten itibaren, bir sivrisinek örneği, Yüce Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiği, iman edenlerin kurtuluşa erebilmeleri için ruku, secde ve Allah’a kullukla yükümlü tutuldukları bildirilmekte, son âyette ise Allah yolunda gerçek mücadelenin yapılması gerektiği, Allah’a teslim olan bütün milletlere “müslüman” adının verildiği, mahşerde şahitlik kurumunun işletileceği, namaz ve zekat emriyle mevlamız olan Yüce Allah’a sımsıkı yapışmamız gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 42-48. âyetlerinde eski kavimlerin kendi peygamberlerini yalanladıklarını, onların yurtlarından ders alınması gerektiğini, acele azap isteğinin pişmanlık sebebi olacağını, nihayet varışın Allah’a olacağını haber vermektedir.

a) Eski Kavimlerin Peygamberlerini Yalanlamaları

Yüce Allah, sûrenin 42-46. âyetlerinde Hz. Peygamber’e moral vermek üzere öncelikle şöyle buyurmaktadır: “Eğer onlar (inkârcılar) seni yalanlıyorlarsa, (şunu bil ki) onlardan önce Nuh’un kavmi, ‘Âd ve Semûd (kavimleri de), İbrahim’in kavmi de, Lût’un kavmi de, (Şuayb’ın kavmi olan) Medyen halkı da (kendi peygamberlerini) yalanlamışlardı. (Aynı şekilde) Mûsâ da yalanlanmıştı. İşte ben o kâfirlere süre tanımıştım, sonra onları (azapla) yakalamıştım. (Bak ki), benim cezalandırmam nasıl olmuştur!”

Ardından, nice memleket vardır ki, o memleket halkı zulmetmekte iken Yüce Alah’ın onları helâk ettiği, o ülkelerde duvarların, çökmüş tavanların üzerine yıkılmış olduğu, nice kullanılmaz hale gelmiş kuyular ve ıssız kalmış ulu saraylar bulunduğu ifade edilmekte ve şu ilahi beyana yer verilmektedir: “(Sana karşı çıkanlar) yeryüzünde hiç dolaşmadılar mı? (Zira dolaşsalardı) kendileriyle düşünecek kalpleri yani işitecek kulakları olurdu. (Gerçek şu ki,) gözler kör olmaz; lâkin göğüslerdeki kalpler kör olur.”

ı. Yalanlayanlara Mühlet Verilip Cezalandırılmaları

وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ وَقَوْمُ اِبْرٰه۪يمَ وَقَوْمُ لُوطٍ وَاَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسٰى فَاَمْلَيْتُ لِلْكَافِر۪ينَ ثُمَّ اَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَك۪يرِ “Onlar (inkârcılar) seni yalanlarsa, elbette onlardan önce Nuh’un kavmi, Âd ve Semûd (kavimleri de) yalanlamıştı. İbrahim’in kavmi de Lut’un kavmi de. (Şuayb’ın kavmi) Medyen halkı da (peygamberlerini yalanlamışlardı). Musa da yalanlanmıştı. İşte ben o kâfirlere süre tanımıştım; sonra onları (azapla) yakalamıştım. Benim cezalandırmam (bak) nasıl olmuştu!”

Buradaki وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ ve in yükezzibûke fiili “ve eğer seni yalanlarlarsa”; فَقَدْ كَذَّبَتْ fe kad kezzebet fiili “elbette yalanlamıştı”; قَبْلَهُمْ kablehum ifadesi “onlardan önce”; قَوْمُ نُوحٍ kavmu nûhın tamlaması “Nûh’un kavmi”; وَعَادٌ ve ‘âdün kelimesi “‘Âd (kavmi) de”; وَثَمُودُ ve semûdü sözcüğü “Semûd (kavmi) de”; وَقَوْمُ اِبْرٰه۪يمَ ve kavmu ibrâhîme tamlaması “ve İbrâhim’in kavmi de”;وَقَوْمُ لُوطٍ ve kavmu lûtin tamlaması “ve Lût’un kavmi de”;وَاَصْحَابُ مَدْيَنَ ve ashâbu medyene tamlaması “ve Meyden halkı da”; وَكُذِّبَ ve küzzibe edilgen fiili “ve yalanlanmıştı”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa da”;فَاَمْلَيْتُ fe emleytü fiili “ben de zaman tanımıştım”; لِلْكَافِر۪ينَ li’l-kâfirîne ifadesi “kafirlere, inkar edenler için”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَخَذْتُهُمْ ehaztühum fiili “onları yakalamıştım”; فَكَيْفَ كَانَ fe keyfe kâne sorusu “nasıl olmuştu”; نَك۪يرِ nekîri tamlaması ise “benim inkarım, benim azabım” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik bir moral verilmesi ve daha çönce yaşayan nesillerin de peygamberlerini yalanladıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ يُكَذِّبُوكَ فَقَدْ كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَعَادٌ وَثَمُودُ“Onlar (inkârcılar) seni yalanlarsa, elbette onlardan önce Nuh’un kavmi, Âd ve Semûd (kavimleri de) yalanlamıştı.” Yüce Allah bu âyetlerde Mekke’den Medine’ye yeni hicret etmiş bulunan Hz. Peygamber’e moral vermekte ve kendisinin ilk defa yalanlanan bir peygamber olmadığını, daha öncesinde de benzer yalanlamaların gerçekleştiğini beyan etmektedir.

a) Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Eğer seni yalanlıyorlarsa (üzülme); senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı.” Bu ifade Mekkelilerin Hz. Peygamber’i yalanlamakta olduklarını, ilerde de bunun devam edeceğini ortaya koymakta, Hz. Peygamber’in buna hazırlıklı olmasını istemektedir.

Yâsîn 36/14’te de açıklayacağımız üzere, bütün peygamberler muhatapları tarafından yalanlanmıştı. Kur’ân’da bu anlamda peygamberler tarihinden çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda özellikle İblis’in Hz. Âdem’in hilafetini kabul etmemesi, onu yalanlaması ilk örnektir. Bunun dışındaki bütün örneklerde İblis’in izinden gidildiği anlaşılmaktadır. Pek çok âyette geçtiği üzere, bütün peygamberler gibi Hz. Peygamber de muhatapları tarafından yalanlanmıştı.(1)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu konu ele alınmakta ve Hz. Peygamber’in moral bakımından olumsuz bir şekilde etkilenmemesi sağlanmak istenmektedir. Kur’ân’da peygamberlerin kıssası anlatılırken, onlara uygulanan çeşitli sıkıntıların hatırlatılma sebebi de zaten budur. Hem peygamber hem de ümmet olarak bu tür kıssalarda anlatılanlar, en acı yönleriyle sunulduğu için, kıssalardaki ibretler ve dersler son ümmete öğütlenmektedir.

Bu arada, eskilere uygulananların çok daha yoğun ve şiddetli olduğu öğretilerek, evrensel anlamda daha dayanıklı, sabırlı ve ısrarcı olmaları kendilerinden istenmektedir. Bakara 2/286’da yer alan “Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme” duamızda dile getirdiğimiz isteğimiz bu çerçevede de yorumlanabilir.

b) Âyette peygamberlerini yalanlayanlar bağlamında hatırlatılan kavimlerden ilk ikisi Hz. Nûh’un ve Hûd’un kavimleridir. Konuyla ilgili olarak Sâd 38/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerinden önce Nûh kavmi, ‘Âd (kavmi), kazıklar (orduların veya çadırların) sahibi Firavun, Semûd, Lût kavmi ve Eyke halkı da yalanlamışlardı.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde ilk hatırlatılanlar Hz. Nûh’un kavmidir.

Bu kıssa hakkında müstakil sûre olan Nûh 71/1’de geniş bilgiler vereceğiz. İkinci sırada yer alan ‘Âd kavmiyle ilgili genel bilgileri Hûd 11/50’de zikretmiştik. Üçüncü sırada zikredilen Semûd kavminin kıssası hakkındaki genel bilgileri ise Şu‘arâ’ 26/141’de detaylı bir şekilde aktarmaya çalışacağız.

2. وَقَوْمُ اِبْرٰه۪يمَ وَقَوْمُ لُوطٍ وَاَصْحَابُ مَدْيَنَ وَكُذِّبَ مُوسٰى “İbrahim’in kavmi de Lut’un kavmi de. (Şuayb’ın kavmi) Medyen halkı da (peygamberlerini yalanlamışlardı). Musa da yalanlanmıştı.” Yüce Allah burada dört peygamberin daha kavimlerini zikrederek bunların da peygamberlerini yalanladıklarını ifade etmektedir.

Hz. İbrâhim’in kıssası hakkında genel bilgileri İbrâhim 14/35’te vermiştik. Ayrıca konu detayları ise En‘âm 6/76-83, Hûd 11/69-76, Hıcr 15/51-60, Meryem 19/41, Enbiyâ’ 21/51-73, Şu‘arâ’ 26/69-104 Sâffât 37/83-113 gibi âyetlerde zikredilmektedir. Hz. Lût’un kavmi hakkında Şu‘arâ’ 26/160-175’te ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssası hakkında ise genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/176-191’de vereceğiz. Hz. Mûsâ’nın kıssasını ise çeşitli sûrelerde zikretmiştik. Bu nedenle, burada sadece söz konusu kavimlerin kendi dönemlerindeki peygamberleri yalanladıklarını söylemekle yetineceğiz.

3. فَاَمْلَيْتُ لِلْكَافِر۪ينَ ثُمَّ اَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ نَك۪يرِ “İşte ben o kâfirlere süre tanımıştım; sonra onları (azapla) yakalamıştım. Benim cezalandırmam (bak) nasıl olmuştu!” Yüce Allah peygamberlerini yalanlayan kavimlere belli bir süre için zaman verdiğini, sonrasında ise kendilerini azapla yakaladığını beyan etmekte, muhatapları olan Mekkeli müşriklere hitap ederek onların inkarının değil, asıl Allah’ın onları reddedişinin korkunç sonuçlar içerdiğini hatırlatmaktadır.

Konuyla ilgili olarak benzer ifadelerle Ra‘d 13/32’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun, senden önceki peygamberlerle de alay edilmişti de ben inkâr edenlere mühlet vermiş, sonra da onları yakalamıştım. (Görseydin ki) azabım nasılmış!” Ra‘d 13/32 ve Hacc 22/48’de de gelen اَمْلَيْتُ emleytü fiili “zaman tanımak, mühlet vermek” manalarına gelmektedir.

Yüce Allah işte eski milletler içerisindeki alaycılara ve pek tabii olarak da inkârcılara zaman tanıdığını, mühlet verdiğini, sonrasında ise onları korkunç bir şekilde azapla yakaladığını haber vermektedir. “Kâfirlere mühlet verilmesi” konusunu Kalem 68/47 ve Târık 86/17’de ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece şu kadarını söylemekle yetinelim:

Özellikle Âl-i İmrân 3/178’de kafirlere zaman tanınmasının onların hayrına olmadığı, aksine daha çok günaha dalacakları ve alçaltıcı bir azaba çarptırılacakları için bunun felaketin habercisi olduğu ifade edilmektedir. Anlaşılıyor ki kafirlere zaman tanınması bir taraftan onların tevbesi için kendilerine süre tanınmasını, diğer taraftan da küfürde ısrar edenlerin günahlarının artmasını sağlamaya yönelik olarak anlaşılmalıdır.

Kur’ân’da dört kez(2) geçen نَك۪يرِ nekîr kelimesi, sonunda gizli bir mütekellim yâsı bulunan bir konumdadır ve نَك۪يريِ nekîrî, yani “benim inkârım, cezalandırmam, reddedişim” anlamındadır.

Âyette verilmek istenen mesaj, Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine moral kazandırmak, inkârcılara ise gözdağı verip onları benzer bir sonu yaşayabilecekleri noktasında uyarmaktır. Hz. Peygamber’in ilk muhatapları olan Mekkeliler içerisinde kendisine şiddetli bir şekilde karşı gelen, onunla alay edip müminlere çeşitli eziyetler yapanların bu tavırlarına çok fazla aldırış etmemesi gerektiği bildirilmektedir.

Bunun için geçmişten Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Şu‘ayb, Hz. Sâlih, Hz. İbrâhim, Hz. Lûh gibi peygamberlerin kavimleri ile Firavun ve nankör İsrailoğulları gibi örnekler verilmekte, Yüce Allah’ın onları helâk ettiği özellikle hatırlatılmaktadır.

Söylenmek istenen şudur: “Ey müminler, siz moralinizi yüksek tutun, sonunda galip geleceksiniz; ey nankörler, siz de kendinize gelin, yoksa öncekiler gibi helâk edilirsiniz.” Aslında insanların gerçekleri inkârı hiç de önemli değildir; bu durumda sadece kendilerine zararları dokunur, inkâr ettikleri varlıklara zarar veremezler. Ama Yüce Allah’ın inkârı felâketlerin en büyüğüdür; çünkü Allah’ın inkârı demek, O’nu ve buyruklarını kabul etmeyenleri şiddetli bir şekilde cezalandırması demektir. Bu nedenle, Allah’ın inkârından, yani insanı reddedişinden sakınmak gerektiği aşikâr bir gerçekliktir; âyetin sonundaki uyarının anlamı bu olsa gerektir.

Yüce Allah benzerleri Sebe’ 34/45, Fâtır 35/26 ve Mülk 67/18’de geçen bu âyetin sonunda “Benim yalanlamam nasıl olmuştu!” buyurarak, mühim olan noktanın Allah’ın karşısında yer almamak olduğunu beyan etmek istemektedir. Asıl O yalanlarsa sonuç perişanlık olacaktır. İnsanların yalanlaması sadece kendi aleyhlerine sonuç vermektedir.

Tarihte yaşanan bu gerçeklerin hatırlatılma sebebi, vahyin indirildiği dönem müşrikleri başta olmak üzere, kıyâmete kadar gelecek inkârcıların dikkati çekilmekte, ilâhî öğretileri yalanlamanın korkunç bir akıbete neden olacağı özellikle hatırlatılmaktadır.

ıı. Helak Edilenlerden Geride Kalanlar

فَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ اَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَش۪يدٍ “(Nitekim), nice şehirler vardı ki o şehir(lerin halkı) haksızlık etmekteyken biz onları helak etmiştik. (O şehirlerde) duvarlar, (çökmüş) tavanların üzerine yıkılmıştır. Kullanılmaz hâle gelmiş bir kuyu ve (geride ıssız kalmış) heybetli bir köşk vardır.”

Âyetteki فَكَاَيِّنْ fe keeyyin ifadesi “nice”; مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin ifadesi “memleket vardı ki”; اَهْلَكْنَاهَا ehleknâhâ fiili “onları (halklarını) helak etmiştik”;وَهِيَ ve hiye zamiri “onlar”; ظَالِمَة zâlimetün kelimesi “zalimdiler, haksızlık yapanlardılar”; فَهِيَ fe hiye zamiri “yine onlar”; خَاوِيَة hâvihetün kelimesi “yıkılmış(tı)”; عَلٰى عُرُوشِهَا ‘alâ ‘urûşihâ ifadesi “onların duvarları üzerine”; وَبِئْرٍ ve bi’rin kelimesi “ve kuyu(lar)”; مُعَطَّلَة mu‘attalatin sözcüğü “işlevsiz, âtıl, boş”; وَقَصْرٍ مَش۪يدٍ ve kasrin meşîdin tamlaması ise “ulu saray(lar)” demektir.

Burada çeşitli zamanlarda helak edilen milletler ve yaşadıkları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1.فَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ اَهْلَكْنَاهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا “(Nitekim), nice şehirler vardı ki o şehir(lerin halkı) haksızlık etmekteyken biz onları helak etmiştik. (O şehirlerde) duvarlar, (çökmüş) tavanların üzerine yıkılmıştır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermek üzere halkı zalim olan nice şehirleri helak ettiğini beyan etmekte, onların helak sonrasında evlerinin tavanlarının üzerlerine çöktüğünü, kuyularının kullanılamaz hale geldiğini ve güçlü saraylarının yerlebir olduğunu ifade etmektedir.

a) Kur’ân’da yedi kez(3) geçen ve her kullanıldığı yerde umum manası versin diye مِنْ min edatıyla birlikte kullanılan كَاَيِّنْ keeyyin ifadesi çokluk manası içermekte ve “pek çok”, “nice nice” manası vermektedir.

Âyette geçen قَرْيَة karyeh kelimesi “kent, şehir” manasına gelse de maksat oralarda yaşayan inkârcı insanlardır. O nedenle, maksadı “şehirlerin halkları” olarak anlamak durumundayız. Bu şehir halkları zulum demek olan şirke bulaştıkları ve müminlere de eziyet ettikleri için “zalimlik”le nitelendirilmektedir.

b) Helak edilmiş şehirlerin perişan durumlarıyla ilgili olarak Bakara 2/259’da, ayrıca bahçelerle ilgili bir bağlamda Kehf 18/42’de de geçen فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا ifadesi “Duvarları tavanlarının üstüne çökmüştür” manasına gelmekte, Hıcr 15/74’te de geçtiği gibi, bir anlamda “altının üstüne gelmesi” manasını çağrıştırmaktadır.(4)

Bu cümle hakkında Zemahşerî şunları dile getirmiştir: “Evin tavanı, çadır veya gölgelik gibi, seni gölgeleyen (güneşten koruyan) her yüksek şey عُرُوش ‘urûş/‘arş diye, ‘düşen her şey’ de خَاوِيَة hâviyeh(5) diye ifade edilir. Hâviyeh kelimesi ‘yıldız aktı’ manasında kullanılan bir deyimdir. Yahut da ‘Evin içinde kimse yok’ deyimindeki ‘bomboş’ manasınadır.

Bu nedenle, eğer hâviyeh kelimesini ‘düşen, akan’ diye tefsir edersek, ayetin manası, ‘O beldeler tavanları üzere düşmüştür, yani o beldelerin tavanları yere uçmuş, sonra duvarları yıkılarak, yerdeki tavanın üstüne düşmüş’ şeklindedir. Yok eğer bu kelimeyi ‘bomboş, ıssız’ manasına tefsir edersek, ayetin manası, ‘O beldeler, evlerin tavanları yerinde, yıkılmamış olduğu halde, insansız ve ıssız kalmış’ şeklinde olur.”(6)

2. وَبِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَقَصْرٍ مَش۪يدٍ “Kullanılmaz hâle gelmiş bir kuyu ve (geride ıssız kalmış) heybetli bir köşk vardır.” Bu ifade âyetin başındaki فَكَاَيِّنْ مِنْ fe keeyyin min “nice” ifadesine bağlıdır. Yüce Allah halkı zalim olan nice şehirleri helak ettiğini, onların duvarlarının tavanlarının üzerine çöktüğünü beyan ettikten sonra, aynı şekilde nice su kuyularının âtıl kılındığını, yani artık kullanılamaz hale geldiğini, ayrıca sağlam köşklerin de ıssız kaldığını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بِئْرٍ bi’r kelimesi “kuyu” manasına gelmekte, aynı şekilde yine sadece bu âyette yer alan مُعَطَّلَة mu‘attalah kelimesi de “atıl bırakılmış”, “kullanılamaz hale getirilmiş”, “körelmiş”, “kurumuş”, “terkedilmiş” gibi anlamlar içemekte ve kuyuların artık işlevsiz hale getirildiği ortaya konulmuş olmaktadır.

Bir kez de Murselât 77/32’de geçen الْقَصْر/قَصْر kasr/el-kasr kelimesi “köşk” manasına gelmekte, baştaki keeyyin min ifadesiyle birlikte kullanıldığı için “nice köşkler, saraylar” manası içermektedir. Bu kelimenin sıfatı olarak kullanılan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَش۪يد meşîd sözcüğü ise “ıssız”, “hayalet”, “yükselen”, “heybetli” gibi anlamlar vermekte(7) ve eski köşk ve sarayların yerinde artık yeller estiği ifade edilmek istenmektedir.

Yüce Allah geçmiş topluluklar içerisinde hak ve hakikate karşı çıkan, zulmeden ve insanlık için bir fesada neden olan, bu çerçevede peygamberlere ve müminlere hayatı zindan eden, inananların değerlerine hakaret edip müminlerle alay eden ve onları yerlerinden yurtlarından çıkaran nice nesilleri helak ettiğini haber vermektedir. Böylece başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün zamanların inkârcılarına seslenerek, benzer hataları yapmaları durumunda kendilerinin de aynı akıbeti paylaşacaklarını beyan etmek istemektedir.

ııı. İbret İçin Seyahat Edilmesi Gerekliliği

اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَآ اَوْ اٰذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَاِنَّهَا لَا تَعْمَى الْاَبْصَارُ وَلٰكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّت۪ي فِي الصُّدُورِ “(İnkârcılar) yeryüzünde hiç dolaşmadılar mı? (Dolaşsalardı) kendileriyle akıl edecek kalpleri veya duyacak kulakları olurdu. (Gerçek şu ki) gözler kör olmaz fakat göğüslerdeki kalpler kör olur.”

Âyetteki kadar اَفَلَمْ يَس۪يرُوا efelem yesîrû sorusu “hiç gezmediler mi, hiç mi gezmediler”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”;فَتَكُونَ fe tekûne fiili “(sonuçta olsun) olsun (diye)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; قُلُوب kulûbun kelimesi “kalpler”; يَعْقِلُونَ ya‘kılûne fiili “aklederler, akletsinler”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; اَوْ اٰذَانٌ ev âzânun kelimesi “veya kulaklar”; يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili “işitirler, işitsinler”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; فَاِنَّهَا fe innehâ ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَا تَعْمَى lâ ta‘mâ fiili “kör olmaz”; الْاَبْصَار el-ebsâru kelimesi “gözler”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; تَعْمَى ta‘mâ fiili “körleşir”; الْقُلُوب el-kulûbu kelimesi “kalpler”; الَّت۪ي فِي الصُّدُورِ elletî fi’s-sudûri ifadesi ise “gönüllerde olan” demektir.

Burada helak edilmiş eski kavimlerin yurtlarının gezilip onlardan ibret alınması gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَآ اَوْ اٰذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا “(İnkârcılar) yeryüzünde hiç dolaşmadılar mı? (Dolaşsalardı) kendileriyle akıl edecek kalpleri veya duyacak kulakları olurdu.” Yüce Allah ilk muhataplar olan müşrikleri kınamakta ve eski kavimlerin helak edilmiş yurtlarını gezip dolaşmaları durumunda akledecek kalplerinin olacağını ifade etmektedir.

a) Bu âyette ifade her ne kadar اَفَلَمْ يَس۪يرُوا فِي الْاَرْضِ “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de, maksat “gezin”, “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını vermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdir.

Furkân 25/40’ta da yer aldığı üzere, bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki يَنْظُرُوا yenzurû fiili “bakmak, yani ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(8) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(9) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(10) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(11) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat, öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır.

Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

b) فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَآ اَوْ اٰذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا “(Zira dolaşsalardı) kendileriyle düşünecek kalpleri yani işitecek kulakları olurdu.” Yüce Allah, inkarcıların önceki kavimlerin yurtlarını gezip dolaşmaları durumunda kendileriyle düşünebilecekleri kalplerinin ve işitebilecekleri kulaklarının bulunabileceğini bildirmektedir.

Bu ifade, insanların ibret almaları gerektiğini içermekte ve kalplerin gerçekleri akletmedeki etkinliğini ortaya koymaktadır. Kendileriyle akledilmeyen kalpler, yaratılış gayelerine hizmet etmedikleri için yok hükmünde kabul edilmektedir. Bu yüzden, akleden kalpler sayesinde gerçeklerin kavranması gerektiği, bu arada hakikatlerin de kulaklarla işitilebileceği ifade edilmek istenmektedir.

A‘râf 7/179 ve 195’te de geçtiği üzere, kulakların fonksiyonları “gerçekleri işitmeleri” şeklinde ifade edilmektedir. Bu arada Kâf 50/37’de şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz ki bunda (akleden) bir kalbi olan, yani gerçeği görerek ona kulak verenler için alınacak nice dersler/gerçeği hatırlatan (unsurlar) vardır.” Kalbin asıl fonksiyonu kendisi ile aklın çalıştırılmasıdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “akleden kalb” ifadesi bu gerçeği ortaya koymaktadır. Anlaşılıyor ki, bu tür ayetlerde geçen قُلُوب kulûb kelimesi bugünkü kullanımda “aklı”, yani “beyni” karşılamaktadır. “Akletme”nin kalb kelimesiyle ifade edilmesi bir kinayedir;(12) maksat biyolojik bir organ tanıtımı değil, insanı insan yapan değerleri ortaya koymaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki قُلُوب kulûb kelimesinin, “aklını çalıştırmak”, “anlamak”, “farkına varmak” anlamına geldiğini göstermek için, devam eden cümle açıklayıcı olarak “gerçekleri işiten kulaklar” şeklinde getirilmiştir. Müzzemmil 73/2-4’te de geniş bir şekilde izah ettiğimiz üzere, Kur’ân’da اَوِ ev edatının tahyîr denilen “seçenek” anlamının dışında, tafsîl denilen “yani”, “diğer bir ifadeyle”, “aslında” anlamına gelen kullanım örnekleri de bulunmaktadır.(13)

İşte bu örneklerden yararlanarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اَوِ ev edatının seçenek değil, açıklama getirdiğini söyleyebiliriz. Bu bağlamda Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Hacc 22/46, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10, Me‘âric 70/30 ve Müzzemmil 73/3 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(14)

Bu konuda Yûnus 10/42’de “Akıllarını kullanmıyorlarsa sağırlara duyurabilir misin?” şeklinde verilen bilgi bu yaklaşımımızı desteklemektedir. Benzer bir içerikte olmak üzere Mülk 67/10’da “Keşke işitseydik, yani akletseydik ateş ehli arasında olmazdık” ifadesinde verilen mesaj da aynıdır.

Bazı âlimlerimiz bu cümleyi öncekinin açıklaması olarak değil de, müstakil bir ifade olarak kabul edip o doğrultuda yorumlamışlardır. Ancak bağlam gereği bu cümleyi öncekinin açıklaması olarak kabul etmek daha sağlıklı görünmektedir. Geçmiş ümmetlerden söz eden kıssa anlatımları muhatapları sanki anlatılanları görmüş ve olayları işitmiş gibi ikna etmeyi amaçlamaktadır.

Kıssalar birer hikâye, darb-ı mesel, menkıbe vs. olmadıkları için onlarda verilen bilgiler gerçeğin ta kendisidir. Dolayısıyla anlatılanlara itibar edip onları bizzat görmüş, olayları bizzat işitmiş gibi davranmak akleden kalbe sahip olmanın zorunlu bir gereğidir.

2. فَاِنَّهَا لَا تَعْمَى الْاَبْصَارُ وَلٰكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّت۪ي فِي الصُّدُورِ “(Gerçek şu ki) gözler kör olmaz fakat göğüslerdeki kalpler kör olur.” Yüce Allah geçmiş kavimlerin durumundan ibret almayan, kalpleriyle gerçekleri akletmeyen, hakikatleri kulaklarıyla işitmeyen bu kişilerin kalp gözlerinin yani basiretlerinin körleştiğini ifade etmektedir.

Çünkü gerçekte körlüğün tehlikeli olanı gerçekleri görmemektir; diğerinin eksikliği öbür organlar tarafından giderilmekte, görme engellilere muhteşem işitme ve hafıza ihsan edilerek onların muhteşem bir ezber ve muhakeme yeteneğiyle buluşturulduğu bilinmektedir. Olaylardan ibret almayanların gözleri değil, gönül gözleri körleşmiş demektir.

“Bedensel anlamda fiziksel olarak gözlerin kör olmasına göre, asıl felaket kalp gözü olan basiretin kör olmasıdır. Çünkü insana gerçekleri gösterecek olan basirettir. O göz burada kör oldu mu âhirette de kör olur. Ama dış göz kör olsa da kalb gözü açık ise bir zararı yoktur. Nasıl olsa fani hayattan sonra basiretler devreye girecektir.”(15)

Bu konuda dile getirilebilecek hususlar bağlamında bir yorumu daha aktarmakta yarar görmekteyiz: “Kur’an, aklı tüm faaliyetlerinde serbest bırakmakla kalmayıp teşvik etmiş. Onu analoji, tümevarım, tümdengelim vs gibi formlarla sınırlamamış, düşünme faaliyetini kalbe izafe ederek, sezgi gibi alternatif bilgi kaynaklarını da düşünme süreçlerine dâhil etmiştir. Adeta Kur’an bu üslubuyla, insanın bilgiyi nereden ve nasıl aldığından çok, bilginin mahiyetiyle, yani hakikate tekabül edip etmediğiyle ilgilenmiştir.

Aynı cümlede “akleden bir kalp” ile “işiten bir kulak” birbirlerinin yerine kullanılıyor. Birincisi aklı, ikincisi nakli temsil ediyor. Fakat öncelik akleden kalbe veriliyor; zira o olmadan nakil işlevini icra edemez. Vahiy özürlülük algımızı yeniden inşa ediyor. Bizim “kör, sağır, dilsiz” dediklerimiz vahye göre özürsüz; zira canda özür olmaz. Asıl özürlülük akleden kalpte ortaya çıkan özürdür: Hakkı duymayan sağır, hakkı görmeyen kör, hakkı konuşmayan dilsizdir.”(16)

b) İlâhi Azap ve Son Durak

Yüce Allah, sûrenin 47-48. âyetlerinde Hz. Peygamber’den azabın çabuk gelmesini istediklerini, oysa Allah’ın vaadinden asla dönmeyeceğini, Rabbinin nezdinde bir günün insanların saymakta olduklarından bin yıl gibi olduğunu, nice memleket halkı vardı ki, zulmedip dururlarken onlara mühlet verdiğini, sonunda onları yakaladığını, nihayet dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olacağını bildirmektedir.

ı. Allah Katındaki Bir Günün Bin Yıla Denkliği

وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ يُخْلِفَ اللّٰهُ وَعْدَهُ وَاِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَاَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ “Onlar senden azabı acele istiyorlar. Allah sözünden asla dönmeyecektir. Şüphesiz ki Rabbinin katında bir gün, sizin saymakta olduklarınızdan bin sene gibidir.”

Âyetteki وَيَسْتَعْجِلُونَكَ ve yesta‘cilûneke fiili “ve senden acele istiyorlar”; بِالْعَذَابِ bi’l-azâbi ifadesi “azabı”;وَلَنْ يُخْلِفَ ve len yuhlife fiili “ve asla ve asla tersini yapmaz, sözünden asla dönmez”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَعْدَهُ va‘dehû tamlaması “O’nun vaadinden, vaadinin”;وَاِنَّ يَوْمًا ve inne yevmen ifadesi “muhakkak ki bir gün”; عِنْدَ رَبِّكَ ‘ınde rabbike ifadesi “senin Rabbinin katında”; كَاَلْفِ سَنَةٍ keelfi senetin ifadesi “bin yıl gibi(dir)”; مِمَّا تَعُدُّونَ mimmâ te‘uddûne ifadesi ise “sizin saydıklarınızdan” demektir.

Burada inkarcıların alaycılık ederek azabı acele istemeleri, Yüce Allah’ın vaadinden dönmeyeceği ve mahşerdeki şartlarda günlerin dünyaya göre çok uzun olacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ يُخْلِفَ اللّٰهُ وَعْدَهُ “Onlar senden azabı acele istiyorlar. Allah sözünden asla dönmeyecektir.” Yüce Allah helak edilen eski kavimlerin perişan akıbetlerinden ders çıkarmayan müşriklerin bununla yetinmediklerini, ilave olarak alaycı bir üslupla Hz. Peygamber’den acele azap istediklerini hatırlatmakta, bununla beraber kendisinin de asla ve asla vaadinden caymayacağını bildirmektedir.

a)وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ “(Ey Peygamber!) Onlar senden azabın çabuk gelmesini istiyorlar.” Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/53’te şöyle buyrulmaktadır: “Senden, azabı çarçabuk (getirmeni) istiyorlar. Eğer önceden tayin edilmiş bir vade olmasaydı, azap elbette onlara gelip çatmıştı.” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’den azabı acele getirmesini istediklerini ifade etmektedir. Eğer kendileri için dünyada yaşayacakları belirlenmiş bir süre olmasaydı, alay ederek beklediklerini söyledikleri ve aceleyle gelmesini istedikleri o azabın veya ecellerinin kendilerine gelmiş olacağını beyan etmektedir.

Bu konuda Enfâl 8/53, Ra‘d 13/11 ve İsrâ’ 17/16 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın belirlenmiş ilahî, tarihî ve toplumsal yasalarının bulunduğu belirtilmektedir. Verilmek istenen mesaj açıktır: İnsanlar istediklerinde değil, yasaları belirleyen Yüce Allah istediğinde arzu ettiği şeyler yaşanır, devreye girer.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/6’da şöyle buyrulmaktadır: “(Müşrikler) iyilikten önce kötülüğü çabucak senden istiyorlar. Hâlbuki onlardan önce nice örnekler gelip geçmiştir.” Yüce Allah müşriklerin daha önce yaşanmış pek çok örneğe rağmen Hz. Peygamber’den aceleyle azap istediklerini haber vererek onların alaycılıklarını dile getirmektedir.

Bunların benzer isteklerde bulunduklarını çeşitli âyetlerden öğrenmekteyiz.(17) Enfâl 8/32’de “Ey Allah’ım! Eğer bu senin katından gelen bir gerçek ise üzerimize gökten taş yağdır veya bize elem verici bir azap getir” dedikleri de haber verilmektedir. Yüce Allah onların bu isteklerini yersiz bularak benzer şekilde davranan önceki nesillerden pek çok örneğin yaşandığını haber vermektedir.

En‘âm 6/57’de de ele aldığımız üzere, Hz. Peygamber Mekkeli müşriklerin acele azap isteklerini karşılayamayacağını, çünkü onun bu konuda herhangi bir yetkisi ve gücü olmadığını dile getirmektedir. Kur’ân’da altı kez(18) geçen ve “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesi, her kullanıldığı yerde “Son Saat’i”, “kıyameti, mahşeri” ve “azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır. İnanılması gereken konulara iman etmeyen inkârcılar hakkı ve hakikati yalanlamakla kalmamışlar, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc 22/47’de, ayrıca En‘âm 6/57-58, Enfâl 8/32, Yûnus 10/50 ve ‘Ankebût 29/53, 54 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, inkârcılar acele azap isteyerek Hz. Peygamberle alay etmişlerdi. Burada da benzer bir durum söz konusudur ve suçlular kendilerini uyaran Hz. Peygamber’le ve onun vaad ettikleriyle alay ederek “bize biraz daha zaman tanınır mı?” demişlerdi. İşte bu alayın karşılığında da Yüce Allah “Onlar azabımızı acele mi istiyorlar?” buyurarak, muhatapların nasıl bir yanılgıya düştüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Şu‘arâ’ 26/204 ve Sâffât 37/176’da da belirtildiği gibi, Mekkeli müşriklerin alaycı ifadelerle azabın erken gelmesini şu şekilde istedikleri dile getirilmektedir: “Azabımızı çarçabuk getirmemizi mi istiyor bunlar?” Aslında mahşerde hatırlatılacak bu husus onların dünya hayatındaki isteklerinin gündeme getirilmesi ve kendilerine hatırlatılmasıdır.

Meryem 19/84’te de açıkladığımız üzere, Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık, müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir. Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır. Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir.

Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı. Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc 22/47’de, ayrıca ‘Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Ankebût 29/53-54 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir.

b)وَلَنْ يُخْلِفَ اللّٰهُ وَعْدَهُ “Allah vaadinden asla dönmeyecektir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den acele azap getirmesini isteyenlere bu şekilde cevap vermekte ve bunun kendisine ait bir vaad olduğunu bildirmiş olmaktadır. İnsanlar eğer hak etmişlerse Yüce Allah onlara hak ettikleri azabı uygulayacağını ve hiçbir şekilde vaadinden dönmeyeceğini herkese bildirmektedir

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/6’da şöyle buyrulmaktadır: “(Bu) Allah’ın vaadettiğidir. Allah vaadinden caymaz.” Bu bağlamda İbrâhim 14/47’de şöyle buyrulmaktadır: “O halde, sakın Allah’ın peygamberlerine verdiği sözden cayacağını sanma! Muhakkak ki Allah mutlak üstündür; intikam sahibidir.”

Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün muhataplara hitap etmekte, peygamberlere verdiği yardım ve zafer vadinden, onların diliyle ilettiği Son Saat, kıyamet, mahşer, hesap, ödül, azap gibi bildirimlerinden, dahası dünya hayatında vaad ettiklerinden kesinlikle dönmeyeceğini beyan etmektedir. Bu ifade bir taraftan Hz. Peygamber’i ve müminleri bilgilendirip onları inşa etmekte, kendilerine moral kazandırmaktadır; diğer taraftan da zalim ve inkârcı karşıtlarına gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/56, Mü’min 40/51 ve Mücâdele 58/21 gibi âyetlerde de geçtiği gibi, peygamberlerini destekleyeceği için müminlerin galip geleceğini, kâfir ve zalimlerden oluşan karşıtlarının ise mağlup olacağını bildirmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de Yüce Allah’ın azap vaadinin icabında dünyada da ilgilileri bulacağını bildirmektir.

Hacc 22/47’de, ayrıca Bakara 2/80, Âl-i İmrân 3/9, 194, Ra‘d 13/31, İbrâhim 14/47 ve Zümer 39/20’de de beyan edildiği üzere, Yüce Allah vaadinden asla ve asla dönmez; vaadinin tersini yapmaz; çünkü Kâf 50/29’da ifade edildiği gibi “O’nun katında söz değiştirilmez.”

2. وَاِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَاَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ “Şüphesiz ki Rabbinin katında bir gün, sizin saymakta olduklarınızdan bin sene gibidir.” Yüce Allah zatının zamandan ve mukayeseden ne kadar uzak olduğunu bu ve benzer ifadelerle ortaya koymaktadır. Hz. Peygamber’den azabın acele gelmesini isteyen müşriklere karşı, Yüce Allah onların istediği azabın şiddetini beyan etmek üzere, sanıldığı veya Bakara 2/80 ve Âl-i İmrân 3/24’te geçtiği üzere iddia edildiği gibi bunun sayılı günler kadar kendilerine dokunacağını, sonrasında kurtulunacağı zannını kesinlikle reddetmektedir.

Benzer bir kullanım olması itibariyle Secde 32/5’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah), gökten yere kadar her işi düzenleyip yönetir. Sonra (bütün bu işler) sizin sayageldiğiniz türden bin yıl tutan bir günde O’na yükselir.” Me‘âric 70/4’te de açıklayacağımız gibi, Yüce Allah’ın mekan olarak değil de makam olarak yüceliğini ortaya koyan bu gibi ifadeler Kur’ân’da yer almaktadır.

Bu tür ifadeler zaman kavramının göreceliliğini ortaya koyduğu gibi, Rabbimizin mekanının değil de makamının yüceliğini kavratmayı amaçlamaktadır. Zira bu ifadeler “O’nun katındaki bir gün bizim saydığımız 1000 yıl gibidir de 1001 yıl gibi değildir” manasına gelmez. Kadr 97/3’te de olduğu gibi buradaki kasıt “çokluk” manasını vermektir; yoksa “rakamsal bir sınır çizmek” değildir. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan ve “teşbih” manası veren kâf/ke edatı da maksadın çokluk olduğunu işaret etmektedir.

Fâtır 35/10’da da beyan edildiği gibi, “bütün güzel kelimeler sadece Yüce Allah’a yükselirler ve onları yükselten de salih amellerdir.” İşte Rabbimiz hem mahlukatla ilişkili olduğunu beyan ederek, hem de makamının yüceliğini ifade ederek kullarının O’nu doğru tanımasını istemekte ve yapılan hiçbir şeyin gizli ve saklı kalmayacağını, bütün işlerin kendisine döndürüleceğini dile getirmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak yapılan bir yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bin rakamı, Arap dilinde sayı sıfatlarının zirvesini ifade eder. Artık ondan sonrası binin katlarıyla ifade edilir. Milyon için ‘bin kere bin’ denilmesi gibi. Burada hem zamanın görece niteliğine, dolayısıyla aldatıcılığına işaret edilmiş, hem de bin rakamının kinâî anlamına imâda bulunulmuştur.”

“Bütün bir oluşun O’na yükselişi ‘bizim hesabımızla bin yıl’ süren bir gün,(19) bir günün âhiretteki karşılığı ‘elli bin yıl’,(20) ‘bin aydan hayırlı bir gece’(21) olarak geçtiği hatırlanacak olursa, bu tür rakamların aritmetik kesinlikten daha fazla, hesaba gelmeyecek kadar çokluk ifade ettiği anlaşılır. Bin rakamının mesela ‘bin yıl yaşamayı istemek’(22) gibi Kur’an’da kinâye olarak kullanıldığı da unutulmamalıdır.(23) Bu kullanımın çağrışımları arasında ‘zaman insan içindir, Allah için değil’ gerçeği de bulunmaktadır. Özetle âyet zamanın görece niteliğine atıftır.”(24)

ıı. Helak Edilen Zalimlerin Mahşerdeki Akıbeti

وَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ اَمْلَيْتُ لَهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ اَخَذْتُهَا وَاِلَيَّ الْمَص۪يرُ “Nice şehir (halkı) vardı ki haksızlık edip dururlarken onlara süre vermiş, sonunda onları yakalamış (cezalandırmış)tım. Dönüş sadece banadır.”

Âyetteki وَكَاَيِّنْ ve keeyyin ifadesi “nice”; مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin ifadesi “memleket (halkı vardır ki)”; اَمْلَيْتُ emleytü fiili “zaman vermiştik”; لَهَا lehâ ifadesi “onlara”; وَهِيَ ve hiye zamiri “onlar”; ظَالِمَة zâlimetün kelimesi “zalim idiler, haksızlık eden kişiler”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اَخَذْتُهَا ehaztühâ fiili “onları yakalamıştık”; وَاِلَيَّ ve ileyye ifadesi “sadece banadır”; الْمَص۪ير el-mesîru kelimesi ise “dönüş” demektir.

Burada halkı zalim olan memleketlerin helak edildiği ve mahşerde dönüşün de sadece Yüce Allah’a ait olacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَكَاَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ اَمْلَيْتُ لَهَا وَهِيَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ اَخَذْتُهَا “Nice şehir (halkı) vardı ki haksızlık edip dururlarken onlara süre vermiş, sonunda onları yakalamış (cezalandırmış)tım.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde halkı zalimlik yapan memleket halklarına öncelikle zaman tanıdığını, ancak herhangi bir tevbe gerçekleştirmemeleri nedeniyle de onları cezalandırdığını haber vermektedir. Hacc 22/45. âyette de belirttiğimiz üzere keeyyin ifadesi “nice” manasına gelmektedir.

Daha önce yorumladığımız Hacc 22/44 ve 45. âyetlerde de geçtiği üzere, Yüce Allah Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb ve Hz. Mûsâ gibi peygamberlerin kavimlerini hatırlattıktan sonra, bunların sapkınlıkları va zalimlikleri nedeniyle önce kendilerine mühlet verdiğini, sonrasında ise zulümde ısrar etmeleri sebebiyle kendilerini azap için yakaladığını ifade etmekte, benzer akıbeti yaşamamaları için son ümmet bağlamında bütün muhataplarını bilgilendirmektedir.

2. وَاِلَيَّ الْمَص۪يرُ “Dönüş sadece banadır.” Âyetteki الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(25) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. Âyetin sonunda yer alan bu ifade takdîm-te’hîr yoluyla hasr/kasr yani “vurgulu” bir mana içermekte ve mahşerde huzuruna varılacak yegane makamın Yüce Allah’a ait olduğu ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah kendisine karşı herhangi bir şirkin içine girip girmedikleri noktasında insanları sorgulayacaktır;(26) âyette dikkat çekilen husus budur. İnkarcı insanlar dünyada helak edildikten sonra asıl sıkıntının mahşerde yaşanacağı, çünkü Yüce Allah’ın huzurundan kaçıp kurtulmanın kesinlikle mümkün olmadığı bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/184; En‘âm 6/33-34, 66, 147-148; A‘râf 7/64, 92, 96, 101; Yûnus 10/39, 41, 73, 74; Hûd 11/27; Yûsuf 12/110; Hıcr 15/80; Nahl 16/113; İsrâ’ 17/59; Hacc 22/42, 44; Mü’minûn 23/24-26, 33-39, 44, 48; Furkân 25/37; Şu‘arâ 26/105, 117, 123, 139, 141, 160, 176, 189; ‘Ankebût 29/18, 37; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/4, 25, 45; Sâffât 37/127; Sâd 38/4, 12, 14; Zümer 39/25; Mü’min 40/5, 70; Kâf 50/12, 14; Kamer 54/3, 9, 18, 23, 25, 33; Mülk 67/9, 18; Hâkka 69/4; Şems 91/11, 14.
  • Âl-i İmrân 3/184 En‘âm 6/34 En‘âm 6/66 En‘âm 6/148 A‘râf 7/64 A‘râf 7/92 A‘râf 7/96 A‘râf 7/101 Yûnus 10/39 Yûnus 10/41 Yûnus 10/73 Yûnus 10/74 Hûd 11/27 Yûsuf 12/110 Hicr 15/80 Nahl 16/113 İsrâ 17/59 Hacc 22/42 Hacc 22/44 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/44 Mü'minûn 23/48 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/105 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/123 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/141 Şu‘arâ 26/160 Şu‘arâ 26/176 Şu‘arâ 26/189 ‘Ankebût 29/18 ‘Ankebût 29/37 Sebe' 34/45 Fâtır 35/4 Fâtır 35/25 Fâtır 35/45 Sâffât 37/127 Sâd 38/4 Sâd 38/12 Sâd 38/14 Zümer 39/25 Mü'min 40/5 Mü'min 40/70 Kâf 50/12 Kâf 50/14 Kamer 54/3 Kamer 54/9 Kamer 54/18 Kamer 54/23 Kamer 54/25 Kamer 54/33 Mülk 67/9 Mülk 67/18 Hâkka 69/4 Şems 91/11 Şems 91/14
• 2 - Hacc 22/44; Sebe’ 34/45; Fâtır 35/26; Mülk 67/18.
  • Hacc 22/44 Sebe' 34/45 Fâtır 35/26 Mülk 67/18
• 3 - Âl-i İmân 3/146; Yûsuf 12/105; Hacc 22/45, 48; ‘Ankebût 29/60; Muhammed 47/13; Talâk 65/8.
  • Âl-i İmrân 3/146 Yûsuf 12/105 Hacc 22/45 Hacc 22/48 ‘Ankebût 29/60 Muhammed 47/13 Talâk 65/8
• 4 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, III, 386; Zeccâc, age., III, 432. 5 - Bakara 2/259; Kehf 18/42; Hacc 22/45; Neml 27/52; Hâkka 69/7.
  • Bakara 2/259 Kehf 18/42 Hacc 22/45 Neml 27/52 Hâkka 69/7
• 6 - Zemahşerî, age., III, 158.
• 7 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, III, 386; Zeccâc, age., III, 432; Semerkandî, age., II, 398.
• 8 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 9 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 10 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26. 11 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 12 - Semerkandî, age., III, 338. 13 - Bakara 2/200; Hacc 22/46; Mü’minûn 23/6; Nûr 24/3; Me‘âric 70/30; Müzzemmil 73/2-4.
  • Bakara 2/200 Hacc 22/46 Mü'minûn 23/6 Nûr 24/3 Me‘âric 70/30 Müzzemmil 73/4
• 14 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir.
• 15 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 336’da 3. not.
• 16 - İslâmoğlu, age., s. 632’de 66, 67 ve 68. notlar.
• 17 - Yûnus 10/50; Hacc 22/47; Şu‘arâ’ 26/204; Neml 27/46; ‘Ankebût 29/53, 54; Sâffât 37/176; Sâd 38/16; Şûrâ 42/18.
  • Yûnus 10/50 Hacc 22/47 Şu‘arâ 26/204 Neml 27/46 ‘Ankebût 29/53 ‘Ankebût 29/54 Sâffât 37/176 Sâd 38/16 Şûrâ 42/18
• 18 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 19 - Secde 32/5. 20 - Me‘âric 70/4. 21 - Kadr 97/3. 22 - Bakara 2/96. 23 - Enfâl 8/65-66. 24 - İslâmoğlu, age., 651’de 2. not.
  • Secde 32/5 Me‘âric 70/4 Kadir 97/3 Bakara 2/96 Enfâl 8/66
• 25 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 26 - Taberî, age., XXI, 70.