Zümer Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 71 ve 73. âyetlerde geçen ve “gruplar, topluluklar” anlamındaki زُمَر zümer kelimesinden alan Zümer sûresi, inişe göre 77, resmî sıralamada ise 39. sûredir.

Zümer sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Sâd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “kâfirlerin Hz. Peygamber’i ve vahyi inkârcılığı”; (Sâd 4; Zümer 32, 59); “insanoğlunun yaratılışı” (Sâd 71-72, 76; Zümer 6); “muttakilerle ilgili bilgiler” (Sâd 49; Zümer 33); “dinle ilgili ihlaslılık gerekliliği” (Sâd 46; Zümer 3, 11, 14) gibi konular ele alınmakta ve birbiriyle konu birlikteliği sağlanmaktadır.

Zümer sûresi, Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği bilgisiyle başlamakta, dinin sadece ve sadece Allah’a aidiyeti vurgulanmakta, müşriklerin putlara tapınma gerekçesi, bunun yanlışlığı ve Yüce Allah’ın çocuk edinmekten uzak oluşunun vurgulanmasıyla devam etmektedir.

5. âyetten itibaren, göklerin ve yerin yaratılışıyla, gece-gündüz, Güneş ve Ay’ın sahip kılındığı sisteme dair bilgiler verilmekte, sonrasında insanın yaratılışı, ana rahimdeki süreci, insanların şükür veya nakörlüklerine Yüce Allah’ın bakışı, insanoğlunun nankörlüğü ve puta tapanların yanlış gidişatı hakkında bilgi verilmekte, bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayacağı beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitap edilmekte, dinin Yüce Allah’a aidiyeti üzerinde durulmakta, kaliteli kulların her bir sözü dinledikleri, ancak en güzelinde tâbi oldukları bildirilmekte, azabı hak edenlerle muttakilerin hiçbir şekilde bir olmayacaklarıyla ilgili ifadelere yer verilmektedir.

21. âyetten itibaren, kâinat kitabından yağmurla ilgili bir başlık verilmekte, hidayet üzere olanlarla kalbi katıların mukayesesi yapılmakta, vahyin özelliklerine değinilmekte, iyi ve kötü insanların akıbetine yer verilmekte ve Kur’ân’da her türden misalin verildiği beyan edilmektedir.

29. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın verdiği bir misal, insanların mahşerde birbiriyle tartışmaları, Allah’ın kuluna yeteceği, müşriklerin yanlış Allah inancı, inkârcıların rezil olacağı, vahyin indiriliş amacının insanların hidayete erdirilmesi olduğu hatırlatılmaktadır.

42. âyetten itibaren, insanlarınn vefatları ve uykularıyla ilgili ilahi prensip, şefaatin bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a ait oluşu, Yüce Allah’ın varlığı, tekliği, bilgisi ve kudreti, zalimlerin mahşerdeki çaresizlikleri, Allah’ın rızık vermedeki uygulaması dile getirilmektedir.

53. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’na yönelmenin gerekliliği, pişmanlık duymadan önce gerçekleştirilecek duruş, inkârcıların katı tutumu, Allah’ı hakkıyla takdir etmeyişleri beyan edilmektedir.

68. âyetten itibaren, Sûr borusuna üflenmesi, sonrasında mahşerde yaşanacakların bir kısmı, cehennemliklerin cehenneme, cennetliklerin ise cennete sevk edilecekleriyle ilgili temel bilgiler sûrenin son âyet grubunda ele alınan konuları oluşturmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 64-75. âyetlerinde risalet ilkelerinin ruh birlikteliğini, tevhidin önemini, sınırsız güç ve kudretini, Sûr’a üflenince yaşanackların bir bölümünü ve nihayet meleklerin Arş’ın çevresindeki tesbihlerini dile getirmektedir.

a) Evrensel İlâhî Prensipler

Yüce Allah, sûrenin 64-67. âyetlerinde inkârcılara ve müşriklere yönelik şu çok önemli bildiriyi iletmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir: “De ki: Ey cahiller! Bana Allah’tan başkasına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz?”

Ardından, risalet öğretilenin birbirinin aynısı olduğu beyan edilmek üzere önceki bütün peygamberlere de şu ilkenin öğretildiği ifade edilmektedir: “Andolsun ki eğer (Allah’a) ortak koşarsan(ız), işlerin(iz) mutlaka boşa gider ve mutlak surette hüsranda kalanlardan olursun(uz)! Hayır! Sadece ve sadece Allah’a kulluk et (edin) ve (her daim) şükredenlerden ol(un)!”

Daha sonra, insanların nankörlüğü karşısında Yüce Allah’ın mutlak kudret sahibi olduğu, bu çerçevede Son Saat’te ve mahşer zamanında yeryüzünü ve gökleri elinin, avucunun içine alacak şekilde büyük bir kudrete sahip olduğu bildirilmekte ve müşriklerin şirkinden uzak ve yüce oluşu ifade edilmektedir.

ı. Yüce Allah’tan Başkasına Kulluk Edilemeyeceği

قُلْ اَفَغَيْرَ اللّٰهِ تَاْمُرُوٓنّ۪يٓ اَعْبُدُ اَيُّهَا الْجَاهِلُونَ “De ki: Ey cahiller! Bana Allah’tan başkasına kulluk etmemi mi emrediyorsunuz?”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَفَغَيْرَ اللّٰهِ efeğayrallâhi tamlaması “Allah’ın dışında (birine) mi”;تَاْمُرُوٓنّ۪ي te’murûnnî ifadesi “(kulluk için) bana emrediyorsunuz”; اَعْبُدُ a‘büdü fiili “kulluk edeyim (diye)”; اَيُّهَا الْجَاهِلُونَ eyyühe’l-câhilûne hitabı ise “ey cahiller, ey kendini bilmezler” demektir.

Burada cahil müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik bir isteği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah takva sahiplerini azaptan koruyacağını, her şeyin yaratıcısı olduğunu, göklerin ve yerin bütün anahtarlarının elinde bulunduğunu, bu gerçekleri inkâr edenlerin ise hüsranda olduklarını beyan ettikten sonra, bunların Hz. Peygamber’e yönelik gerçekleştirdikleri bir isteği dile getirmektedir. Bu bağlamda tıpkı kendileri gibi Yüce Allah’tan başkasına kulluk etmesini Hz. Peygamber’e emrettikleri dile getirilmekte, bu emri verenlerin cahiller olduğu da Yüce Allah tarafından ifade edilmektedir.

Burada çok önemli bir hitap inceliği olduğu kanaatindeyiz. Buna göre âyetteki اَفَغَيْرَ اللّٰهِ “Allah’tan başkasına mı?” ifadesi daha sonra gelen اَعْبُدُ a‘büdü fiilinin mef‘ûlü konumunda devrik bir yapıdadır.

Bu nedenle âyette eğer Allah’tan başkasına kulluk edilecekse burada “vurgu” manası bulunduğu için başkasına kulluk Allah’a kulluğu iptal ettirecek bir eylem olarak tanıtılmaktadır. Söylenmek istenen şudur: Eğer Allah’tan başkasına kulluk edilirse Allah’a asla ve asla kulluk edilmiyor demektir.

Âyette yer alan تَاْمُرُوٓنّ۪ي te’murûnnî ifadesi تَاْمُرُونَن۪ي te’murûnenî kalıbı yerinde “bana emrediyorsunuz” manasını vermekte ve burada cümle-i mu‘tarıda yani “ara cümleciği” konumundadır.(1) Âyetten anlaşıldığına göre, müşrikler Hz. Peygamber’e “Sen bizim ilahlarımıza boyun eğ; biz de senin ilahına iman edelim” teklifinde bulunmuşlardı.(2)

Tıpkı Kalem 68/8-9’da da dile getirildiği gibi, onlar Hz. Peygamber’e yağcılık yapmak ve onun da aynı şekilde karşılık vermesini istemişerdi. Oysa Yüce Allah onlara kesinlikle itaat etmemesini Hz. Peygamber’e emretmişti. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan “ey cahiller” hitabı da onların bu isteğinin asla ve asla itibara alınmaması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah bu âyetten önce de başka sûrelerde de zikrettiği üzere çeşitli mükemmel sıfatlara sahip olan ilahi bir kudretle bunların hiçbirine sahip olamayan putların aynı değerde görülmesini şiddetle reddetmekte ve böyle bir istekta bulunanların “cahiller”, yani doğru ile eğrinin farkını bilmeyenler, gerçeğin farkında olmak istemeyenler, kendini bilmezler olduklarını ifade etmektedir. Bu yüzden hitap اَيُّهَا الْجَاهِلُونَ “ey cahiller” şekilde belirlenmektedir.

Çeşitli âyetlerde(3) geçen الْجَاهِلُون el-câhilûne/câhilûne kelimesi “hiçbir şey bilmeyenler” anlamına gelmemektedir. Bağlam ve muhatapların müşriklerden oluşması nedeniyle buradaki cahillerden maksadın “müşrikler” olduğu açıktır. Buradaki هَا hâ zamiri muhatapların çoğul olması nedeniyle bu şekildedir.

ıı. Şirkin Feci Akıbeti ve Tevhid Vurgusu

وَلَقَدْ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ وَاِلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ اَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ بَلِ اللّٰهَ فَاعْبُدْ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “Yemin olsun ki sana da senden öncekilere de şöyle vahyolunmuştur: Şüphesiz ki (Allah’a) ortak koşarsan, işlerin elbette boşa gider ve elbette kaybedenlerden olursun! Hayır! Yalnızca Allah’a kulluk et ve şükredenlerden ol!”

Buradaki وَلَقَدْ اُو۫حِيَ ve lekad ûhıye edilgen fiili “yemin olsun ki vahyedilmişti”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana da”; وَاِلَى الَّذ۪ينَ ve ilellezîne ifadesi “ve (şu) kişilere de”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden öncekilere de”; لَئِنْ اَشْرَكْتَ lein eşrakte fiili “eğer şirk koşarsan”;لَيَحْبَطَنَّ leyahbetanne fiili “mutlak surette silinir”; عَمَلُكَ ‘amelüke tamlaması “senin amel(ler)in”; وَلَتَكُونَنَّ ve letekûnenne fiili “ve sen de mutlaka olursun”; مِنَ الْخَاسِر۪ينَ mine’l-hâsirîne ifadesi “hüsrana, ziyana uğrayanlardan, kaybedenlerden”; بَلbel edatı “bilakis, hayır”; اللّٰهَ ellâhe kelimesi “sadece ve sadece Allah’a”; فَاعْبُدْ fa‘büd emri “kulluk et”; وَكُنْ ve kün emri “ve (şöyle) ol”; مِنَ الشَّاكِر۪ينَ mine’ş-şâkirîne ifadesi ise “şükredenlerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhatapların şirke düşmemeleri ve tevhidden ayrılmamaları noktasındaki uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ وَاِلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ اَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “Yemin olsun ki sana da senden öncekilere de şöyle vahyolunmuştur: Şüphesiz ki (Allah’a) ortak koşarsan, işlerin elbette boşa gider ve elbette kaybedenlerden olursun!” Bu âyette iki hususa dikkat çekilmektedir:

a)وَلَقَدْ اُو۫حِيَ اِلَيْكَ وَاِلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكَ “Yemin olsun ki sana da senden öncekilere de şöyle vahyolunmuştur:” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve vahyin bütün peygamberler tarihini içerdiğini ve kendisinin de aynı kaynaktan beslendiğini, dolayısıyla Ahkâf 46/9’da belirtildiği gibi “türedi yani ilk kez çıkan bir peygamber olmadığını” kendisine dolaylı olarak bildirmektedir.

Burada bütün peygamberlerin aynı kaynaktan bilgilendirildikleri beyan edildiği gibi, hepsine de aynı değerlerin ve prensiplerin iletildiği anlaşılmaktadır. Nisâ’ 4/163-164, En‘âm 6/82-90, Mü’min 40/78 gibi âyetlerde belirtilen husus da budur.

b) لَئِنْ اَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “Şüphesiz ki (Allah’a) ortak koşarsan, işlerin elbette boşa gider ve elbette kaybedenlerden olursun!” Bütün peygamberlere vahyedilen ortak mesajların başında “tevhide sarılmaları ve şirke hiçbir şekilde bulaşmamaları” gelmektedir.

Eğer, bir şekilde yani doğrudan veya dolaylı olarak da olsa şirke bulaşırlarsa bunun sonuçlarının çok ağır olacağı bildirilmekte, bu çerçevede bütün amellerinin silineceği gibi mutlak sûrette ziyana ve hüsrana uğrayacaklar arasına katılacakları da hükme bağlanmaktadır. Zaten Nisâ’ 4/48 ve 116’da bağışlanmayacağı bildirilen tek günahın şirk olmasının sebebi de budur.

Sûrenin daha önce yorumunu yaptığımız üçüncü âyetinde de belirttiğimiz üzere, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanan ve bu nedenle onların kendilerine şefaat edeceklerini iddia eden Mekkeli müşriklerin bu kabullerinin son derece hatalı olduğu aracı edinilen meleklerle ilgili olarak Enbiyâ’ 21/29’da şöyle beyan edilmektedir: “Onlardan her kim ‘O’nun peşi sıra ben (de) ilahım’ derse biz onu cehennemle cezalandırırız. İşte biz, zalimleri böyle cezalandırırız!”

Bu konuda En‘âm 6/88’de de şöyle buyrulmaktadır: “İşte bu, Allah’ın hidâyetidir, kullarından dilediğini ona iletir. Eğer onlar da Allah’a ortak koşsalardı yapmakta oldukları amelleri elbette boşa giderdi.” İşte bu âyetler konuyu bütünüyle özetlemekte ve şirkin savunulabilecek hiçbir tarafının olmadığını açıkça ortaya koymaktadır.

Yüce Allah kafirlerin ve müşriklerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(4) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca habita,(5) habitat,(6) tahbeta(7) ve yahbeta(8) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Âyette yer alan bu ifade, En‘âm 6/116 ve Yûnus 10/106’da da olduğu gibi Hz. Peygamber’e yönelik bir şart ve cevap cümlesinden oluşmaktadır. Daha önce yorumunu yaptığımız Zümer 39/4’te, ayrıca En‘âm 6/35, 116, 149, Yûnus 10/99, Hûd 11/118, Enbiyâ’ 21/22, Yâsîn 36/43, 66, 67, Zuhruf 43/81 gibi âyetlerde de yer aldığı gibi, şart cümlelerinden sonra gelen cevap cümleleri eğer şart kısmı meydana gelirse söz konusu edilir. Şart kısmı gerçekleşmeyen bir cümlenin cevap kısmı da elbette gerçekleşmiş olmaz.

Bu yüzden yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de hem Hz. Peygamber’in hem de diğer peygamberlerin herhangi bir şekilde şirk koştukları asla ve asla söz konusu olamaz. Burada verilmek istenen mesaj, şirk denen inanç bozukluğunun ne kadar korkunç bir yanlışlık olduğunu ortaya koymak ve Yüce Allah’ın en çok sevdiği insanlar olan peygamberler bile şirk koşsalar Yüce Allah’ın bu suçu hiçbir şekilde bağışlamayacağını ümmetlere öğretmektir.

Yüce Allah şirke ilgili tutumunun son derece açık olduğunu beyan etmek üzere, şirk koşulması durumunda peygamber bile olsa kişinin bütün amellerinin silineceğini ifade etmekle yetinmemiş, ayrıca bunun sonucunda hüsrana uğrayacaklardan da olunacağını bildirmektedir.

Bu doğrultuda İsrâ’ 17/73-75’te yine Hz. Peygamber’e hitaben şöyle buyrulmaktadır: “(Müşrikler), sana vahyettiğimiz (Kur’ân)’dan başka bir şeyi bize iftira etmen için, az kalsın (nerdeyse) seni saptıracaklardı. İşte o takdirde seni candan dost kabul edeceklerdi. Eğer seni hakikat üzere dayanıklı (sabırlı ve kararlı) kılmasaydık, az kalsın onlara birazcık meyledecektin. İşte o zaman sana, ölümün sıkıntılarıyla birlikte hayatın sıkıntılarını da kat kat tattırırdık. Sonunda bize karşı kendin için hiçbir yardımcı da bulamazdın.”

Hz. Peygamber’in hanımlarına yönelik olarak “kötülük işlemeleri durumunda azabın ikiye katlanacağı” ve “iyilik yapmaları durumunda da sevabın ve ödülün iki kat verilmesi”(9) hükmünde olduğu gibi, Hz. Peygamber’in ceza hak etmesi durumunda bunun ona iki kat veya kat kat verileceği anlamı söz konusu edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı mantık söz konusudur. Demek ki eğer bir insanın konumu ayrıcalık arz ediyorsa ona yönelik cezada da ödülde de farklılıklar söz konusu edilebilmektedir.

2. بَلِ اللّٰهَ فَاعْبُدْ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “Hayır! Yalnızca Allah’a kulluk et ve şükredenlerden ol!” Burada geçen بَل bel edatı önceki cümleyle ilişkilendirilerek “sakın istediklerini yapma” manasını içermektedir.

Yüce Allah kendisine şirki emredenlerin isteğine uymamasını, eğer uyarsa sonunun perişanlık olacağı uyarısını Hz. Peygamber’e yönelik olarak dile getirdikten sonra, bu âyette de onun tevhid üzere istikametini devam ettirmesini, her daim şükredenlerle birlikte olmasını emretmektedir.

Âyette اللّٰهَ allâh lafzının öne alınıp اعْبُدْ u‘büd emrinin sona bırakılması şeklindeki takdîm-te’hîr tekniği sayesinde hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade bulunmaktadir. Bu nedenle, Yüce Allah ile beraber başkalarına da değil, sadece ve sadece Allah’a kulluk etmesi ve şükredenlerden olması gerektiği kendisine emredilmektedir.

Bu arada şükredenlerden olmasının emredilmesinin sebebi ise kendisine ihsan ettiği “peygamberlik, islâm, vahiy, sadece Allah’a kulluk edip putlara tapınmaktan uzaklaştırılma vs. bütün nimetler” olabilir.(10) Âyetteki emir hitabı her ne kadar Hz. Peygamber’e yönelik olsa da maksadın bütün insanlar olduğunda herhangi bir şüphemiz yoktur. Âyetin mealinde parantez içinde çoğul ifade kullanmamızın sebebi de budur.

ııı. Yüce Allah’ın Mutlak Gücü ve Otoritesi

وَمَا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه۪ وَالْاَرْضُ جَم۪يعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَالسَّمٰوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَم۪ينِه۪ سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “(İnkârcılar) Allah’ı gerektiği gibi tanımadılar. Kıyamet günü bütün yer, O’nun yetkisindedir. Gökler de O’nun sağ eliyle (kudretiyle) dürülmüş (olacaktır). O, onların ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.”

Âyetteki وَمَا قَدَرُوا ve mâ kaderû fiili “ve takdir edemediler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; حَقَّ قَدْرِه۪ hakka kadrihî ifadesi “O’nu takdirin (olması gereken) hakkıyla”; وَالْاَرْضُ ve’l-ardu kelimesi “ve yeryüzü”;جَم۪يعًا cemi‘an sözcüğü “bütün, hepsi”; قَبْضَتُهُ kabdatühû tamlaması “O’nun avucu(ndadır), kudreti(ndedir), avıucunda olacaktır”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyamet günü”;وَالسَّمٰوَاتُ ve’s-semâvâtü kelimesi “ve gökler de”; مَطْوِيَّات matviyyâtün sözcüğü “dürülmüş (olacaktır)”; بِيَم۪ينِه۪ biyemînihî ifadesi “O’nun sağ elinde, kontrolünde”; سُبْحَانَهُ sübhânehû kelimesi “O, münezzehtir, uzaktır”; وَتَعَالٰى ve te‘âlâ fiili “ve yücedir”; عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi ise “ortak koştukları şeylerden” demektir.

Burada inkârcıların duyarsızlıkları ve buna karşı Yüce Allah’ın Kıyamet gününe dair eşsiz gücü gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا قَدَرُوا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه۪ “(İnkârcılar) Allah’ı gerektiği gibi tanımadılar (Allah’ın kadrini hakkıyla bilemediler).” Bu ifade En‘âm 6/91 ve Hacc 22/74’te de geçmektedir. Yüce Allah’ı hakkıyla tanımamak, O’nu takdir edememek aslında O’nun isim ve sıfatları gereği nelere kadir olduğunu, kimlere risalet verip kitap gönderdiğini, bağlam gereği kime kulluk edilmesi gerektiğini bilmemek şeklinde anlaşılabilir.

Müşrikler eğer bu gerçeğin farkında olsalardı hiçbir şekilde Yüce Allah ile birlikte başka varlıklara tapınmayı emretmez, kendileri de bunu yapmazlardı. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin de başka kabullere sahip diğer insanların da kendisini hakkıyla takdir edemediklerini bu şekilde dile getirmiş olmaktadır. İnkârcılar Yüce Allah’ı hakkıyla takdir etmedikleri için müminlerin de böyle bir hataya düşmemelerı gerektiği dolaylı olarak mesajda var kabul edilmelidir.

2. وَالْاَرْضُ جَم۪يعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَالسَّمٰوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَم۪ينِه۪ “Kıyamet günü bütün yer, O’nun yetkisindedir. Gökler de O’nun sağ eliyle (kudretiyle) dürülmüş (olacaktır).” Yüce Allah inkarcıların kendisini hakkıyla takdir etmediklerini beyan ettikten sonra, yüceliğinin, kemal sıfatlarının ve kudretinin erişilmez ve sınırsız olduğunu dile getirmekte, zerreden kürreye kâinata olan hakimiyetini ortaya koyunca, bu sistemi de zamanı gelince avucunun içinde düreceğini, böylece diğer varlıkların ne kadar aciz ve güçsüz olduklarının ortaya çıkacağını ispatlamış olacaktır.

Bu âyet esasında Fâtiha 1/4’te geçen “O (Allah) din gününün sahibidir” âyetiyle benzer bir mesaj içermekte ve Yüce Allah’ın hükümranlığını hatırlatmaktadır.

a)وَالْاَرْضُ جَم۪يعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet günü bütün yer, O’nun yetkisindedir.” Yüce Allah Kıyamet gününe dair bilgi verirken önce yeryüzüyle ilgili bir noktaya temas etmekte ve o gün bütünüyle yeryüzünün O’nun elinde, avucunda bulunacağını ifade etmektedir. Burada elbette maksat Yüce Allah’ın biyolojik, fizyolojik, nesnel manada elinin ve avucunun bulunduğunu beyan değil, aksine gücünün eşsiz ve erişilmez olduğunun mecazi bir yolla bildirilmesidir.

Âyette yer alan ve “avuç” manası verilen قَبْضَة kabdah kelimesi “kudret”i temsil etmektedir.(11) Bu kelime Tâhâ 20/96’te de “bir avuç” manasında kullanılmaktadır. Nitekim “filanca kişi orayı elinde, avucunda tutmaktadır” dendiğinde de maksat aynıdır ve söz konusu kişinin gücüne dikkat çekilmiş olmaktadır. Aynı şekilde “falanca kişi filancanın kabzasındadır” denediğinde de maksat onun emrinde ve idaresinde bulunduğunu beyandır. “Filanca ev falancanın elindedir” dendiğinde de maksat aynıdır ve bu tür ifadeler kontrol ve mülkiyeti ifade etmektedir.

Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Kıyamet gününde bütünüyle yeryüzünün Yüce Allah’ın kabdasında yani kontrolünde olacağı ve orayı istediği gibi şekillendirip idare edeceği bildiriliyor demektir. Âyette geçen الْاَرْض el-ard kelimesinden maksat mahşer şartlarında değişim ve dönüşüm geçirmiş olan bu yeryüzü olmalıdır.

İbrâhim 14/48, Tâhâ 20/105-107, Hâkka 69/14, Me‘âric 70/9, Müzzemmil 73/14 ve Kâri‘a 101/5 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi Son Saat’te dağlar ve yeryüzü büyük bir sarsıntı geçirecek ve mahşer için yepyeni ve mahiyeti değişmiş şekilde dümdüz bir araziye dönüşecektir. İşin hakikatini elbette sadece Rabbimiz bilmektedir.

b) وَالسَّمٰوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَم۪ينِه۪ “Gökler de O’nun sağ eliyle (kudretiyle) dürülmüş (olacaktır).” Yüce Allah Kıyamet günü yeryüzünü avucunun içine alacağını beyan ederken gökleri de sağ elinde dürülmüş bir hale getireceğini haber vermektedir.

Bununla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/104’te şöyle buyrulmaktadır: “(Düşün o) günü ki, yazılı kâğıtların tomarını dürer gibi göğü toplayıp düreriz. İlk yaratmaya başladığımız gibi üzerimize aldığımız bir vaad olarak onu tekrar yaratacağız. Biz, (vaadettiğimizi) yaparız.”

İbrâhim 14/48’de de şöyle buyrulmaktadır: “O gün yeryüzü başka bir yeryüzüne, gökler de (başka gökler haline getirilip) dönüştürüldüğü zaman (insanlar) tek ve her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi olan Allah’ın huzuruna çıkacaklardır.”

İşte bu âyetlerde de verilmek istenen mesaj yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle aynı konudadır ve Yüce Allah’ın Son Saat ve Kıyamet günündeki gücünü ve otoritesini ortaya koymayı amaçlamaktadır.(12) Mahşerde göklerin durumunu Müzzemmil 73/18’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Esasında Yüce Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili ifadeleri vahye ve Allah’ın zatına aykırı düşmeyecek şekilde yorumlamak bir metottur. İşte bu metottan hareket ederek, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan قَبْضَة kabdah ve يَم۪ين yemîn kelimelerini de bu şekilde Rabbimizin gücüyle ilişkilendirip bu çerçevede yorumlamak çok daha doğru bir yaklaşım olacaktır. Bu bir zorunluluktur; aksi takdirde Yüce Allah’ın bu türden organları olduğunu düşünmek O’nu cisimlendirmek manasında son derece hatalı bir durum meydana getirmiş olacaktır.

3. سُبْحَانَهُ وَتَعَالٰى عَمَّا يُشْرِكُونَ “O, onların ortak koştuklarından yücedir ve uzaktır.” Rûm 30/40’ta da geçen bu ifade gereği, Yüce Allah Kıyamet günüyle ilgili kudretini bu şekilde beyan ettikten sonra, Mekkeli müşriklerin ortak koştuğu şeylerden münezzeh, uzak ve yüce olduğunu bildirmektedir.

Âyette yer alan سُبْحَانَهُ sünhânehû ifadesi Yüce Allah’ın eksikliklerden münezzeh ve uzak olduğunu, تَعَالٰى te‘âlâ fiili ise O’nun yüceliğini ortaya koymaktadır. Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmekte(13) ve Rabbimizin “çocuk edinmesi” veya “ortağının bulunması” iddiaları gibi şirk unsuru iftiralardan da uzak ve münezzeh olduğu beyan edilmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri İsrâ’ 17/43’te şu şekilde yer almaktadır: “Şanı yüce ve (eksikliklerden) münezzeh olan (Allah), onların söylediklerinden yücedir; uludur.” Yüce Allah, bu ve benzer âyetlerde kendisinin kullarının ileri sürdüğü şirk unsurlarından uzak olduğunu beyan etmektedir. Esasında Yüce Allah’a yönelik tesbîh, O’nu kendisine yakışmayan şeylerden tenzih etmektir.

Rabbimizin müte‘âl yani “aşkın” olması manasında âyette تَعَالٰى te‘âlâ fiili de kullanılmaktadır. Bu ifade Yüce Allah’ın elbette “mekân” olarak değil “makam” olarak yüceliğini vurgulamaktadır. Yüce Allah insanların tasavvurlarından da isnatlarından da hem yüceler yücesidir; hem de büyükler büyüğüdür.(14) Yücelikte ve ululukta onların söyleyegeldiklerinden sonsuza kadar ötede, sonsuza kadar aşkındır.(15) Çünkü O’nun benzeri gibi bile hiçbir şey de yoktur; hiçbir şey O’nun dengi de değildir.(16)

Yüce Allah’a mekân isnadı O’nun zatına ve sıfatlarına yakışmaz. Aynı şekilde Rabbimiz için “yükseklikten” değil de “yücelikten” söz etmek gerekmektedir. Yükseklik daha çok üç boyutlu nesneler için kullanılan bir mukayese ifadesidir. Bu nedenle, Yüce Allah için “yükseklikten” değil “yücelikten”, “mekânından” değil “makamından” söz etmek gerekmektedir.

Rabbimiz makam olarak insanların söz ve iddialarından yücedir; yakıştırmalarından da uzak ve münezzehtir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet benzer konuların yer aldığı âyetlerdeki “Allah onların şirk koşmalarından ve nitelendirmelerinden münezzehtir”(17) cümlelerinin daha da vurgulu şeklidir.

b) Kıyamet Gününde Yaşanacaklar

Yüce Allah, sûrenin 68-70. âyetlerinde Sûr’a ilk kez üfürüldüğünde Allah’ın diledikleri hariç göklerde ve yerde bulunanların bayılmış olacağını, ikinci üflemede insanların ayağa kalkmış ve çaresizce çevreye bakınıyor olacaklarını haber vermektedir.

Ardından, mahşerde yeryüzünün Rabbimizin nûru ile aydınlanmış olacağı, amel defterlerinin ortaya konulacağı, peygamberlerin ve şahitlerin getirilip insanlar arasında hakkaniyetle hüküm verileceği, hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği, dünyada ne yaptıysalar herkese bunun karşılığının tastamam verileceği, çünkü Yüce Allah’ın onların yaptıklarını gayet iyi bildiği beyan edilmektedir.

ı. Sûr Borusu’na İki Kez Üflenmesi

وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ اِلَّا مَنْ شَآءَ اللّٰهُ ثُمَّ نُفِخَ ف۪يهِ اُخْرٰى فَاِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ “Sûr’a üflenmiş (olacak) ve –Allah’ın diledikleri hariç– göklerde ve yerde bulunanlar bayılacaktır. Sonra ona bir daha üflenince, bir de bakarsın ki onlar ayağa kalkmış bakıyorlar!”

Âyettekiوَنُفِخَ ve nüfiha edilgen fiili “ve üfürüldü, üflenecek”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri sözcüğü “Sûr’a”; فَصَعِقَ fe sa‘ıka fiili “ve hemen bayılmış (olacaktır)”;مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki kişiler de”; وَمَنْ فِي الْاَرْضِ ve men fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzündeki kişiler de”; اِلَّا مَنْ شَآءَ illâ men şâe istisnası “diledikleri hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نُفِخَ nüfiha edilgen fiili “üfürüldü, üflenecek”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “ona (o boruya)”; اُخْرٰى uhrâ kelimesi “bir daha”; فَاِذَا هُمْ fe izâhum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; قِيَام kıyâmun kelimesi “ayakta(dırlar)”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili ise “bakıyorlar” demektir.

Burada Sûr borusuna iki kez üflenmesi ve o esnada yaşanacaklar gündeme getirilmektedir.

Bu âyetten itibaren Zümer 39/74. âyete kadar devam edecek bölümde Kıyâmet gününde yaşanacak yedi aşamanın çeşitli evreleri hakkında bilgiler verilmektedir. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk” şeklindedir.(18) İşte bu aşamaların birkaçı hakkında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde bilgiler verilmektedir.

Bu arada hem bu pasajın ilk âyetinde geçen نُفِخَ nüfiha ve صَعِقَ sa‘ıka fiilleri hem devam eden âyetlerdeki ilgili fiiller hem de konuyla ilgili başka âyetlerde gelecekte yaşanacak olaylar için geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bunun sebebi olayın gerçekleştiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini zihinlere kazımaktır. (19) Biz de bu nedenle ilgili fiillere gelecek zaman manası vermeyi tercih ettik.

1. وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ اِلَّا مَنْ شَآءَ اللّٰهُ “ Sûr’a üflenmiş (olacak) ve –Allah’ın diledikleri hariç– göklerde ve yerde bulunanlar bayılacaktır. ” Âyet hakkında birtakım açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a)وَنُفِخَ فِي الصُّورِ “Sûr’a üfürülmüş (olacak)tır.” Bu konu bir kez de Hâkka 69/13 ve benzer ifadelerle Neml 27/87’de geçmektedir. Âyetteki الصُّور es-sûr kelimesini الصورة es-sûrah sözcüğünün çoğulu olarak الصور es-suver şeklinde okuyan âlimler de vardır.(20) Bu durumda maksat, mahşerde “ruhların bedenlere üfürülmesi”, yani bir anlamda Tekvîr 81/7’de de geçtiği gibi “ruhların bedenlerle eşleştirilmesi, buluşturulması”dır. Ancak burada konunun ilk üflemeyle ilişkili olduğu açıktır. Kelimenin bu anlamı “ona bir kez daha üflenince” manasındaki devam eden cümle için söz konusu edilebilir.

Bazı âlimlerimiz Sûr borusuna(21) üç kez üfleneceğini iddia etmişler ve anlaşılması zor birtakım rivayetler nakletmişlerdir.(22) Oysa Kur’ân’da bunun iki kez gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Yâsîn 36/51’de de ifade ettiğimiz üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirildiği gibi “ilk üfleme”de kâinatın mevcut sisteminin yıkılıp dönüşüme tâbi tutulacağı, göklerde ve yerde her kim varsa herkesin düşüp bayılacağı, sadece Yüce Allah’ın dilediklerinin bundan kurtarılmış olacağı ifade edilmektedir. İkinci üflemede ise mahşer için insanların diriltilip ilâhî huzura çıkacakları haber verilmektedir.

b) فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde bulunanlar bayılmış (olacak)tır.” Bu cümlenin başındaki fâ/fe edatı ta‘kıbiyye manasındadır ve Sûr’a üflenmenin hemen peşinden, göklerdekilerin ve yerdekilerin düşüp bayılacağı bildirilmektedir.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen صَعِقَ sa‘ıka fiiline bazı âlimlerimiz “ölmek” manası vermişlerdir.(23) Oysa bu fiil “düşüp bayılmak”, “çarpılıp yıkılmak”(24) gibi manalar içermektedir. Neml 27/87’de de geçtiği üzere burada kastedilen durum ilgililerin korkudan düşüp bayulmalarıdır. Bu fiile “ölmek” manası verenler olsa da Yüce Allah’ın dağa tecelli olayında Hz. Mûsâ’nın yaşadığı hal sa‘ıkan şeklinde aynı kökten gelen kelimeyle ifade edildiği için(25) bu fiilin anlamının “düşüp bayılmak” olduğu anlaşılmaktadır.

“Her can ölümü tadıcıdır”(26) âyetinin verdiği mesaj doğrultusunda düşünüldüğünde, maksadın “ölmek” değil de “şiddetli bir şekilde etkilenmek, bayılmak” olduğu öne çıkmaktadır. Hacc 22/1-2’de konuyla ilgili bilgi verilirken, Son Saat’in şiddetinden insanların ne kadar korkunç bir şekilde etkileneceği, nasıl savrulacakları, anaların yavrularından nasıl vazgeçeceği, onları emzirmekten uzaklaşacakları üzerinde durulmaktadir. Bütün bu ve benzer bilgiler olayın şiddetini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Göklerde ve yerde bulunan herkes durumdan etkilenip düşüp bayılacaktır. Buradan anlaşılan şudur: Son Saat esnasında yaşamakta olan herkes olayın şiddetinden ve dehşetinden etkilenecek ve düşüp bayılacaktır. Daha önce bedeni ölmüş kişilerin de ruhları bundan etkilenecektir. Zira o esnada “yerdekiler”den maksadın yaşamakta olan kişiler olduğu anlaşılsa da “göklerdekiler” ifadesi ancak böyle yorumlanırsa mana ve mesaj doğru kavranmış olabilir.

Esasında ilk muhataplar arasında bulunan inkârcıların tehdit edildiği bu âyetlerde maksadı bu şekilde anlamalıyız; çünkü âyetlerin inişi dönemindeki inkârcıların tehdit edildiği bu felaketten onların kurtulmuş olması gibi bir durum kaçınılmaz olmaktadır. Anlaşılan o ki, Son Saat esnasında Yüce Allah’ın istisna ettikleri hariç, yaşamakta olanlar ve daha önce ölmüş olanların ruhları bu felaketten şiddetli bir şekilde etkileneceklerdir.

c)اِلَّا مَنْ شَآءَ اللّٰهُ “Allah’ın diledikleri hariç.” Bu ifade Neml 27/87’de de zikredilmektedir. Yüce Allah’ın istisna kılacağını ifade ettiği kişilerin kimler olduğu noktasında Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayet söz konusudur. Buna göre bunların “şehitler” olduğu beyan edilmektedir.(27) Şehitler dünyada yaşayanlara göre her ne kadar “ölü” gibi algılansa da Yüce Allah onların diri olduğunu haber vermektedir.(28)

Başka bazı âlimlere göre bunlar “dört büyük melek”,(29) “hûriler”, “cehennem bekçileri”, “Arş’ı taşıyan melekler” ve “Hz. Mûsâ”dır. Hz. Mûsâ’nın burada sayılmasının sebebi “Yüce Allah’ı görmek istediğinde ve Rabbimiz dağa tecelli edince bir defa düşüp bayılması”(30) olarak belirlenmektedir.(31) Âlimlerimiz bu görüşleri ilettikten sonra bundan maksadın kimler olduğunun bilinemeyeceğini belirtmişler, bu konuda Kur’ân’da ve sünnette delil olmadığını beyan etmişlerdir.(32)

Rabbimiz burada herhangi bir isim zikretmemiş olduğu için, kimleri istisna edeceği konusunda net ifadeler kullanmamak gerekmektedir. Bu konudaki rivayetler eğer sahih iseler bir fikir edinme noktasında yardımcı olduklarını kabul edebiliriz; kesin isimler söylemekten de kaçınmalıyız.

Enbiyâ’ 21/102-103’te “haklarında güzel hüküm verilmiş kulların en büyük korkudan emin kılınacakları” haber verilmekte, ancak orada sözü edilen “en büyük korku” ifadesi mahşeri içermektedir. Benzer şekilde “mahşere iyilik getirenlerin korkudan emin kılınacakları” Neml 27/89’da dile getirilmektedir.

Bilmemiz gereken şudur: Son Saat esnasında Sûr borusuna üflendiğinde Rabbimiz ruh sahibi bazılarını bundan istisna edecek, o günün dehşetinden kendilerini muhafaza buyuracaktır. Rabbimizden dua ve niyazımız, istisna edilen bu kullar arasına bizleri de ilhak etmesidir.

2. ثُمَّ نُفِخَ ف۪يهِ اُخْرٰى فَاِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ “Sonra ona bir daha üflenince, bir de bakarsın ki onlar ayağa kalkmış bakıyorlar!” Yüce Allah bu cümlede Sûr borusuna “ikinci kez” üflendiğinde insanların bir anda ayakta olacaklarını ve etrafa bakınacaklarını haber vermektedir.

Burada sözü edilen قِيَام kıyâm yani “ayakta oluş” muhtemelen kabirlerden kalkıştır; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili ise insanlar ansızın bu gerçekle yüzyüze geldikleri için “gözlerinin şaşkın şaşkın etrafa bakışları” manasını içermektedir. Bu bakışın “neyle karşılaşacaklarını beklemek”ten kaynaklanmış olması mümkün olduğu gibi قِيَام kıyâm’ın da bulundukları yerde çakılıp kalmak manasına gelmesi de muhtemeldir.(33)

Bu şaşkınlık bağlamında özellikle inkarcıların bir feryadının yaşanacağı Yâsîn 36/52’de şöyle dile getirilmektedir: “(Müşrikler), ‘Âh, eyvâh! Bizi kabrimizden kim kaldırıp (uyandırdı)? Bu, Rahmân’ın vaadettiği (kıyamet ve mahşer)dir; (demek ki) peygamberler gerçeği söylemiş!’ diyecekler.”

Burada sözü edilen ihtimaller çerçevesinde eğer maksat kötü insanların şaşkın ve çaresiz bir şekilde etrafa bakınmaları ise diğerlerinin durumu hakkında önceki cümlede anlamını zikrettiğimiz Enbiyâ’ 21/101-103 ve Neml 27/89’da verilen bilgiler gerçekleşecektir demektir. Duamız Rabbimizin o günün korkunç sahnelerinden muhafaza edeceğini müjdeledikleri arasına bizleri de katmasıdır.

Âyette zikredilen فَاِذَا fe izâ “bir de bakarsın ki hemen” ifadesi, Sûr’a ikinci kez üflenince insanların hemen diriltileceğini göstermektedir. Nitekim Yâsîn 36/51, Zümer 39/68 ve Kâf 50/44 gibi âyetlerde ifade edildiği üzere, mahşerdeki yaratılışın bir süreç halinde değil de, aniden, bir anda, hızlıca gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır.

ıı. Ortamın Aydınlanması ve Yargılanma

وَاَشْرَقَتِ الْاَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَج۪يٓءَ بِالنَّبِيّ۪نَ وَالشُّهَدَآءِ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Yeryüzü, Rabbinin nuru ile aydınlanacaktır. Kitap (ortaya) konulacak, peygamberler ve şahitler getirilecek, aralarında adaletle hüküm verilecek, kendilerine haksızlık edilmeyecektir.”

Âyetteki وَاَشْرَقَتِ ve eşrakat fiili “ve aydınlanmış (olacaktır)”; الْاَرْض el-ardu kelimesi “arz, yeryüzü”; ِ بِنُورِ رَبِّهَاbinûri rabbihâ tamlaması “Rabbinin (yarattığı) ışık ile”; وَوُضِعَ ve vudı‘a edilgen fiili “ve ortaya konulmuş (olacaktır)”; الْكِتَاب el-kitâbü kelimesi “kitap, amel defteri”;وَج۪يٓءَ ve cîe edilgen fiili “ve getirilmiş (olacaktır)”; بِالنَّبِيّ۪نَ bi’n-nebiyyîne ifadesi “peygamberler”;وَالشُّهَدَآءِ ve’ş-şühedâi kelimesi “ve şahitler de”; وَقُضِيَ ve kudiye edilgen fiili “ve hükmedilmiş (olacaktır)”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarında”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ve adaletle”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “haksızlığa uğratılmayacaklar, kendilerine zulmedilmez” demektir.

Burada mahşer şartlarında yaşanacakların bir bölümü gündeme getirilmektedir.

Önceki âyette olduğu gibi bu âyette geçen fiillerin de geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, söyleneceklerin sanki olmuş gibi mutlak surette gerçekleşeceğini hatırlatmaktır. Nitekim âyetin sonundaki لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne ifadesinin gelecek zaman kalıbında getirilmiş olması bunun delilidir.

1.وَاَشْرَقَتِ الْاَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا “Yeryüzü, Rabbinin nuru ile aydınlanacaktır.” Yüce Allah önceki âyette Sûr borusuna iki kez üfürüleceğini ve insanların ayağa kalkıp etrafa çaresizce bakınacaklarını beyan ettikten sonra, bu âyette mahşer şartlarındaki “yeryüzü”nün Rabbinin nuruyla aydınlanmış olacağını haber vermektedir. Bu noktada cümleye iki türlü yorum yapılmaktadır:

a) Burada sözü edilen aydınlanmayı gerçekleştirecek olan nûrun “hak ve adalet nuru” olduğu ifade edilmekte, bu anlamda nûr “adalet” manasında yorumlanmaktadır.(34) Bu çerçevede âyetin devamında kitabın ortaya konulması ile nebilerle şahitlerin getirilip aralarında adaletle hükmedilmesi ve hiç kimseye haksızlık edilmemesi ifadeleri delil olarak sunulmaktadır. Buna ilave olarak âyettek nûr ifadesi ile zulmun giderilip adaletin tesis edileceği mesajının verilmek istendiği ifade edilmektedir.

b) İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göre âyetteki نُور nûr kelimesinin Güneş ve Ay’ın nuru değil, bunlardan başka bir nûr olduğu ve bunu Yüce Allah’ın özel olarak yaratmış olacağı bildirilmektedir. Âyette nûrun Rabbe izafe edilmesi tıpkı nâkatüllâh “Allah’ın devesi”, beytullâh “Allah’ın evi”, şe‘ârilullâh “Allah’ın sembolleri”, sıbğatullâh “Allah’ın boyası” vs. ifadelerde olduğu gibi “Yüce Allah’ın yarattığı özel bir ışık” manasında anlaşılmalıdır.

Bu yorum öncekine göre daha doğru kabul edilmelidir; çünkü bu yorumda öncekinde olduğu gibi mecazi birtakım yaklaşımlar söz konusu edilmemektedir. Esasında cümlede verilmek istenen mesaj ile önceki âyetin sonu birleştirilince de maksadın kabirlerden kalkan insanların çevreyi görmeleri için bir ışığın yaratılmış olması ihtimali diğerine göre daha doğrudur.(35)

2. وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَج۪يٓءَ بِالنَّبِيّ۪نَ وَالشُّهَدَآءِ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Kitap (ortaya) konulacak, peygamberler ve şahitler getirilecek, aralarında adaletle hüküm verilecek, kendilerine haksızlık edilmeyecektir.” Yüce Allah mahşer şartlarında insanları dirilttikdikten, yarattığı özel bir nurla etrafı aydınlattıktan sonra, yargılamanın başlaması için gerekli olan hususları beyan etmektedir. Burada sözü edilecek şeyler, mahşerde yaşanacak olan yedi aşamanın bir kısmını içermektedir.(36) Şimdi âyette zikredilen üç konuya kısaca temas edelim:

a) وَوُضِعَ الْكِتَابُ “Kitap (ortaya) konulmuş (olacak).” “Kitâb’ın ortaya konulması”ndan maksat, insanlara amel defterlerinin verilmesidir.(37) Kur’ân’da kişilere mahşerde amel defterlerinin verilmesinden söz eden bütün âyetlerde(38) verilmek istenen mesaj bununla aynıdır. Yargılama öncesinde herkese dünyada yapıp ettiklerinin kaydedildiği amel defteri verilecek, Kıyâmet 75/13-14’te belirtildiği gibi kişiler yaptıkları hakkında bilgilendirilecek, onlar da durumları hakkında bilgi sahibi olacaklardır.

b) وَج۪يٓءَ بِالنَّبِيّ۪نَ وَالشُّهَدَآءِ “Nebîler ve şahitler getirilecek.” “Peygamberlerle şahitlerin getirilmesi”nden maksat da doğrudan verilen bilgiyle ilgilidir; delilleri ise Nisâ’ 4/41, Mâide 5/109 ve İsrâ’ 17/71’deki ifadelerdir. Mahşerde yargılanma esanasında amel defterleri ortaya konulacağı gibi şahitler de getirilecek, hatta organlar konuşturulacak(39) ve ameller de tartılacaktır.(40)

Âyette geçen الشُّهَدَآء eş-şühedâ’ kelimesinden maksadın “şahitler”, “amelleri yazan hafaza melekleri” ve “Allah yolunda öldürülen kişiler (şehitler)” olduğu da beyan edilmektedir. Şahitlerin getirilmesiyle ilgili olarak En‘âm 6/130, Hûd 11/103, Mü’min 40/51, Kâf 50/21 ve Burûc 85/3’te verilen bilgiler konuyu özetlemektedir.

Biz insanoğlu bu dünyaya sahip olmaya gelmedik; şâhit olmaya ve hak şahitlerimizi çoğaltmaya geldik. Mahşerde işte bu dünyada bize şahit tutulan ne varsa hepsi orada şahitlik edecektir. Bazı âyetlerde ve sure başlarında yer alan yeminlerdeki varlıkların yemine konu edinilmesi, insanların şahitleri kılınacakları manasında yorumlanınca bu mesele çok daha açık bir şekilde anlaşılmış olur.

c) وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Aralarında hakkaniyetle hüküm verilmiş (olacak) ve (asla) haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Burada sözü edilen “Aralarında hak ile hükmedilmesi ve haksızlığa uğratılmamaları” ifadesi, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmemesi, herkesin hakkının ve hukukunun yerli yerine ulaşması manasına gelmektedir. Bu arada maksadın zalimlerle mazlumlar arasında olduğu gibi peygamberlerle onları yalanlayan ümmetleri arasındaki yargılama olma ihtimali de elbette vardır.(41)

“Aralarında adaletle hükmedilmiş olacaktır ve onlara zulmedilmeyecektir” mealindeki Yûnus 10/54’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah mahşerde insanların arasında tam adaletle hükmedileceğini, yaptıklarından bir kısmı eksiltilerek hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklarını beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen بِالْحَقِّ bi’l-hakkı “hak ile” ifadesi Yûnus 10/54’te بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı “adaletle” şeklinde geçmekte ve maksadın mutlak adalet olduğu, mutlak hakikatin ortaya çıkartılmasının kast edildiği anlaşılmaktadır.

Mahşerde sadece zalimler arasında adaletle hükmedilmeyecektir elbette. Ortada bir zulüm varsa bu demektir ki orada bir de mazlum vardır. Bu durumda mahşerde hem her türlü zalime yaptığı zulmun hesabı sorulacaktır; hem de zulmettikleri kişilere bunun karşılığını ödemek durumunda kalacaklardır.(42)

Yûnus 10/44’te de geçtiği gibi, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmez; fakat insanlar inkârı tercih ettikleri için kendilerine zulmederler. Mahşerde kâfirlere “en çok yaptıklarının karşılığıyla” hükmedilecek, müminlere ise “ihsan ve ikramla muamelede bulunulacak”tır.(43) Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Yâsîn 36/54’te şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.” Mahşer ortamının genel özeti bu âyette verilmekte ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği beyan edilmektedir.

Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(44) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(45) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez. Ayrıca Zilzâl 99/7-8’de de herkesin dünyada yapıp ettiği ne varsa onu göreceği bildirilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de verilmek istenen mesaj budur.

ııı. Hak Edilenlerin Verilişi

وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَهُوَ اَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ “(Dünyada) ne yaptıysa herkese karşılığı tastamam verilecektir. O, onların yaptıklarını çok iyi bilendir.”

Âyetteki وَوُفِّيَتْ ve vüffiyet edilgen fiili “ve tam karşılığı verilmiş (olacaktır)”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “herkese, her nefse”; مَا عَمِلَتْ mâ ‘amilet ifadesi “yaptığı şey(ler)in”;وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; اَعْلَمُ a‘lem kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِمَا يَفْعَلُونَ bimâ yef‘alûne ifadesi ise “yaptıkları şeyleri” demektir.

Burada âhiretteki yargılamada herkesin hakettiğinin kendisine verileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ “(Dünyada) ne yaptıysa herkese karşılığı tastamam verilmiş (olacak)tır.” Bu cümle önceki âyetin son cümlesinin açıklaması veya devamı durumunudadır. Yüce Allah mahşerdeki yargılamada dünyada yaptığının tam karşılığının herkese verileceğini ve insanların yapıp ettikleri ne varsa hepsini gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

Buradaki وُفِّيَتْ vüffiyet edilgen fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, önceki âyetlerde de belirttiğimiz gibi bu olayın mutlak surette gerçekleşeceğini bildirmektir. Bu cümlenin benzerleri Bakara 2/281, Âl-i İmrân 3/25, 161, Nahl 16/111 ve Ahkâf 46/19 gibi âyetlerde de geçmektedir.

“Herkese yaptığının tam karşılığı eksiksiz ödenecektir; onlara asla zulmedilmeyecektir” mealindeki Nahl 16/111’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir.

Burada muhataplar öncelikle müşrikler olduğu için hitabın da öncelikle onlara yönelik olarak anlaşılması gerekmektedir. Ancak mesajı bütün insanları içerecek şekilde evrensel manada anlamakta herhangi bir sakınca da yoktur. Yüce Allah’ın insanlara yapılmayacağını haber verdiği haksızlık elbette hem dünyada hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam verecekleriyle ilgilidir. Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verir.

Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez. Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç, hak etmedikleri sıkıntılarla da onları başbaşa bırakmaz.

2. وَهُوَ اَعْلَمُ بِمَا يَفْعَلُونَ “O (Allah), onların yaptıklarını gayet iyi bilendir.” Yüce Allah’ın eşsiz bilgisi konusunu Bakara 2/33’te ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece kısaca bazı önemli hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah mahşer şartlarındaki yargılamayla ilgili çeşitli bilgileri verdikten sonra, insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsini gayet iyi bildiğini, bir anlamda O’nun bilgisinden hiçbir şeyin uzak olamayacağını, hiçbir şeyin O’nun bilgisi dışında kalamayacağını haber vermektedir.

Yargılamada herhangi bir haksızlık olmaması için insanların yapıp ettikleri ne varsa onların hem yapılış şeklinin hem yapılış zamanının hem de niçin yapıldığının gayet iyi bilinmesi gerekmektedir ki bu noktada gerçek bilgi sadece Yüce Allah’a nispet edilebilir.

Âyette geçen اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi ism-i tafdîl kalıbındadır ve Kalem 68/7’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah için “daha iyi bilir” veya “en iyi bilir” şeklinde bir mukayese değil de “gayet iyi bilir”, “çok iyi bilir” şeklinde yorumlanmalıdır.

Diğer bilgilerin hepsi görecedir ve başkalarıyla mukayese edildiklerinde biri diğerine göre farklılık, fazlalık, azlık gibi nitelendirmelere sahip kılınabilir. Oysa Rabbimizin bilgisini bu şekilde bir sıralama veya sınırlamaya tabi tutmak doğru değildir. Bu nedenle, biz özellikle Yüce Allah’a nispet edilen bu tür kalıpları “en iyi” veya “daha iyi” şeklinde değil de “çok iyi, tek iyi, gayet iyi” şeklinde vermekteyiz.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum aynıdır ve Yüce Allah kimlerin neler yapıp ettiğini çok iyi bildiğini beyan etmektedir. İnsanların bilgisi değişkenlik arz eder; insan dünü veya günü kısmen bilebilir, aklı erdiği veya gördüğü kadar fark edebilir. Dün veya bugün için durum bu olsa da yarını hiç kimse asla bilemez. Öyleyse insanlardan kimlerin neler yaptığını tam anlamıyla ve hakkaniyet ölçüsünde Yüce Allah’tan başka hiç kimse bilemez.

Bu durumda konuyla ilgili gerçek bilgiyi sadece Rabbimizle sınırlı tutmak gerektiği kanaatindeyiz. Bu doğrultuda ilgili âyetleri de “sadece O bilir”, “O, çok iyi bilir”, “O, gayet iyi bilendir” gibi ifadelerle karşılamanın daha isabetli olacağını düşünmekteyiz. Gerçeği elbette sadece Yüce Allah bilir.

c) Cehenneme veya Cennete Sevk

Yüce Allah, sûrenin 71-75. âyetlerinde kâfirlerin gruplar halinde cehenneme sevk edileceğini, oraya geldiklerinde kapılarının açılacağını, cehennem bekçilerinin onlara şu soruları soracağını bildirmektedir: “Size, içinizden Rabbinizin âyetlerini okuyup aktaran ve bugünüze kavuşacağınızı uyaran peygamberler gelmemiş miydi?” Bunun cevabı olarak da inkarcıların “Evet (gelmişti)” diyecekleri, ancak azap sözünün kâfirlerin üzerine hak olduğunun kendilerine bildirileceği, sonrasında da onlara “O halde, içinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarına girin! Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!” denileceği ifade edilmektedir.

Ardından, bu defa cennetliklerin oraya gruplar halinde sevk edileceği, cennete geldiklerinde kapılarının zaten açık olduğu ve bekçilerin onlara şöyle diyecekleri müjdelenmektedir: “Selam size! Tertemiz geldiniz. Artık ebedî kalmak üzere girin buraya!” Bu müjdeye karşılık olarak cennetliklerin de “Bize verdiği sözde sadık olan ve bizi, dilediğimiz yerinde yerleş(ip otura)cağımız bu cennet yurduna vâris kılan Allah’a hamdolsun. İyi amelde bulunanların mükâfatı ne güzelmiş!” diyeceği bildirilmektedir.

Son âyette ise meleklerin Arş’ın etrafında Rablerini hamd ile tesbih ederek döndükleri ve aralarında adaletle hükmedildiği için “Âlemlerin Rabbi olan Allah’a hamdolsun” denilmiş olacağı haber verilmektedir.

ı. Cehennemliklerin Korkunç Akıbeti

وَس۪يقَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫هَا فُتِحَتْ اَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَآ اَلَمْ يَاْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ اٰيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا قَالُوا بَلٰى وَلٰكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِر۪ينَ ق۪يلَ ادْخُلُوٓا اَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ينَ “Kâfir olanlar grup grup cehenneme sevk edilecektir. Sonunda oraya geldikleri zaman kapıları açılacak ve bekçileri onlara ‘Size, içinizden Rabbinizin ayetlerini tilâvet eden (okuyup aktaran) ve bugününüzle karşılaşacağınızı uyaran elçiler gelmemiş miydi?’ diyecektir. Onlar ‘Evet (gelmişti)!’ diyeceklerdir; ancak azap sözü kâfirler üzerine (artık) hak olmuştur. Onlara ‘İçinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarından girin!’ denecektir. Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!”

Buradaki وَس۪يقَ ve sîka edilgen fiili “ve sevk edilmiş (olacaktır)”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”; اِلٰى جَهَنَّمَ ilâ cehenneme ifadesi “cehenneme”; زُمَرًا zümeran kelimesi “gruplar halinde”; حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫هَا hattâ izâ câûhâ ifadesi “oraya geldikleri zaman”; فُتِحَتْ futihat edilgen fiili “açılacaktır, açılmış olacaktır”; اَبْوَابُهَا ebvâbuhâ tamlaması “oranın kapıları”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) diyecektir”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; خَزَنَتُهَا hazenetühâ tamlaması “oranın bekçileri”;اَلَمْ يَاْتِكُمْ elem ye’tiküm sorusu “size gelmemiş miydi”; رُسُل rusülün kelimesi “rasüller, elçiler”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; يَتْلُونَ yetlûne fiili “tilavet etmekte, okuyup aktarmaktalar(dı)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اٰيَاتِ رَبِّكُمْ âyâti rabbiküm tamlaması “sizin Rabbinizin âyetlerini, mesajlarını”; وَيُنْذِرُونَكُمْ ve yünzirûneküm fiili “ve sizi uyarmaktalar(dı)”; لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا likâe yevmiküm hâzâ ifadesi “bu gününüzle karşılaşmayla ilgili olarak”; قَالُوا kâlû fiili “demiş olacaklar ki, diyeceklerdir ki”; بَلٰى belâ edatı “evet, aksine”;وَلٰكِنْ velâkin edatı “ancak”; حَقَّتْ hakkat fiili “gerçekleşmiştir, gerçekleşmiş olacaktır”; كَلِمَةُ الْعَذَابِ kelimetü’l-‘azâbi tamlaması “azap hükmü, azap sözü”; عَلَى الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kâfirîne ifadesi “kafirelere, inkarcılara”; ق۪يلَ kîle edilgen fiili “(onlara şöyle) denilecektir”; ادْخُلُوا üdhulû emri “girin”; اَبْوَابَ جَهَنَّمَ ebvâbe cehenneme tamlaması “cehennemin kapılarına”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; فَبِئْسَ fe bi’se edatı “ne kötü(dür)”; مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ينَ mesve’l-mütekebbirîne tamlaması ise “kibirlenenlerin yeri” demektir.

Burada cehennemliklerin gruplar halinde oraya sevk edilecekleri ve yaşanacak konuşmalar gündeme getirilmektedir.

1. وَس۪يقَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫هَا فُتِحَتْ اَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَآ اَلَمْ يَاْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ اٰيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا “Kâfir olanlar grup grup cehenneme sevk edilecektir. Sonunda oraya geldikleri zaman kapıları açılacak ve bekçileri onlara ‘Size, içinizden Rabbinizin ayetlerini tilâvet eden (okuyup aktaran) ve bugününüzle karşılaşacağınızı uyaran elçiler gelmemiş miydi?’ diyecektir.” Âyetin bu bölümüyle ilgili bazı noktaların izah edilmesi gerekmektedir.

a) وَس۪يقَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى جَهَنَّمَ زُمَرًا “Kâfir olanlar grup grup cehenneme sevk edilecektir.” Burada ve Zümer 39/73. âyette dile getirilen ifadeler “âhiretteki yedi aşama”nın sonuncusu olan “sevk” aşamasıdır. Zümer 39/73’te de geçen س۪يقَ sîka edilgen fiili “sevk edilmek” manasına gelmektedir. Bu fiil muhataplar cehennemlik oldukları ve cehenneme sevk edildikleri için Meryem 19/86 ve Tûr 52/13’teki ifadeler ışığında anlaşılmalıdır.

Buna göre cehennemliklerin oraya “susuzluk çekerek zorla itilicekleri” anlaşılmaktadır. Cehennemliklerin oraya gönderilişinde beraberlerinde bir sâık yani “sevk edici”nin bulunacağı da Kâf 50/21’de dile getirilmektedir.

Hem bu âyette, hem de Zümer 39/73. âyette geçen ve zümrah kelimesinin çoğulu olan زُمَر zümer kelimesi “bölük bölük”, “gruplar halinde”, “cemaatler şeklinde”, “zümreler halinde” gibi anlamlara gelmekte(46) ve bu sûreye de isim olarak kullanılmaktadır. Bu kelime aynı manada olmak üzere Mülk 67/8’de fevc “grup” kelimesiyle karşılanmaktadır.

Yüce Allah mahşerde yaşanacak çeşitli aşamaları zikrettikten sonra artık son aşama olan “sevk”ten söz etmekte, öncelikle ilk muhatapların inkarcı ve müşrik olmaları nedeniyle cehenneme sevkten başlamaktadır. Bu kişiler mahşeri ve orada yaşanacakları inkar ettikleri, hatta genellikle alay ettikleri için önce onların yargılama sonrasında cehenneme sevk edilecekleriyle ilgili bilgiler verilmektedir.

b) حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫هَا فُتِحَتْ اَبْوَابُهَا “Sonunda oraya geldikleri zaman kapıları açılacaktır.” Yüce Allah kafirlerin gruplar halinde cehenneme sevk edilecekleri esnada cehennemin kapılarının açılacağını bildirmektedir. Cennetliklerin sevkleri esnasında cennetin kalıplarının zaten açık olduğu beyanına karşılık, cehennemlikler oraya sevk edilirken kapılar daha sonra açılacak ve anlaşılıyor ki ateşe girerken de sıkışıklık içerisinde izdiham azabı çekilecektir.

c) وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَآ اَلَمْ يَاْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ اٰيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا “ve bekçileri onlara ‘Size, içinizden Rabbinizin ayetlerini tilâvet eden (okuyup aktaran) ve bugününüzle karşılaşacağınızı uyaran elçiler gelmemiş miydi?’ diyecektir.” Bu cümlenin bir benzeri Mülk 67/8’de şu şekilde geçmektedir: “Oraya (cehenneme) her bir grup atıldığında, (cehennemin) bekçileri onlara, ‘Size bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş miydi?’ diye soracaklar.”

Âyetteki خزنة hazeneh kelimesi Kur’ân’da dört yerde geçmekte, bir yerde cennetin,(47) diğer üçünde ise cehennemin(48) özel görevlileri anlamını vermektedir. İşte bu görevliler cehennemliklere şöyle bir soru soracaklardır: “Size, içinizden Rabbinizin âyetlerini okuyup aktaran ve bugünüze kavuşacağınızı uyaran peygamberler gelmemiş miydi?” Ayrıca âyette geçen لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا likâe yevmiküm hâzâ ifadesinden maksat “Kıyamet günü”nden ziyade “ateşe atılma zamanı” olarak yorumlanmaktadır.(49)

Cinlere ve insanlara yönelik olmak üzere bu soruyla ilgili benzer bir ifade En‘âm 6/130’da şu şekilde geçmektedir. “Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size âyetlerimi anlatan ve bu günle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?” Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/50’dir: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ diyecekler. Onlar da, ‘Evet (getirdiler)’ cevabını verecekler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ diyecekler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.”

Bu konuyla ilgili olarak dile getirilen sorular elbette cevabı merak edildiği için sorulmuş değildir. Aksine muhatapları ayıplamak ve gerçekleri itiraf etmelerini sağlamak için dile getirilmiş inkârî birer sorudur. Söylenmek istenen şudur: “Size Rabbinizin âyetlerini okuyup aktaran ve bu gününüzün karşılaşmasından dolayı sizi uyaran elçiler gelmiş, siz onlara itibar etmemiştiniz.”

Bu konuyla ilgili âyetlerden çıkartılabilecek başka bir sonuç, peygamberler gönderilmeden önce insanlara azap edilmeyeceğidir. Eğer aksi bir durum olsaydı, o zaman bu soruların da verilecek cevapların da bir anlamı kalmazdı. Esasında tam da bu duruma uygun olan bir sorgulama ve inkârcılara verilen cevap bağlamında Mü’minûn 23/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Size âyetlerim okunurdu da siz onları yalanlardınız değil mi?”

Mahşerdeki bu soruya cehennemliklerin yani inkârcıların nasıl cevap vereceği devam eden cümlede şöyle yer almaktadır:

2. قَالُوا بَلٰى وَلٰكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Onlar ‘Evet (gelmişti)!’ diyeceklerdir; ancak azap sözü kâfirler üzerine (artık) hak olmuştur.” Yüce Allah cehenneme sevk edilecek kişilere sordurduğu soruların cevabı bağlamında inkarcıların “evet, gelmişti” diyeceklerini, ancak bunun sonucu hiçbir şekilde değiştiremeyeceğini haber vermektedir. İnkarcıların vereceği bu cevabın benzerleri En‘âm 6/130, Mü’minûn 23/106, Mü’min 40/50 ve Mülk 67/9-11 gibi âyetlerde de zikredilmektedir.

Daha önce yorumladığımız Zümer 39/19’da da geçtiği üzere, كَلِمَةُ الْعَذَابِ kelimetü’l-‘azâbi tamlaması “Yüce Allah’ın ilgililer hakkındaki hükmü, azabı, gazabı, laneti ve bunu söz konusu kişilere bildirme kararı” olarak yorumlanabilir.(50) Bu tamlamayı Yüce Allah’ın ezelde veya Levh-i Mahfûz’daki “yazgısı” olarak değil de, şirkte ve inkârcılıkta ısrarcı olanlara yönelik “yargısı” olduğunu belirtmeliyiz.

Bu kişiler kendilerine gönderilmiş olan peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhî buyrukları reddettikleri için “kafir” olmuşlardı, kafirlikte ısrar etmektelerdi ve cehennemi de kendileri haketmişlerdi. Kâfirlere azap sözünün gerçek olacağı, Zümer 39/71’de, ayrıca A‘râf 7/18, Yûnus 10/33, 96, Hûd 11/119, İsrâ’ 17/63, Secde 32/13, Yâsîn 36/7, Sâd 38/85, Zümer 39/19 gibi âyetlerde de beyan edilmektedir.

3. ق۪يلَ ادْخُلُوٓا اَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ينَ “Onlara ‘İçinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarından girin!’ denecektir. Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!” Bu âyetin benzerleri Nahl 16/29 ve Mü’min 40/76’da da yer almaktadır.

a)ق۪يلَ ادْخُلُوٓا اَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “Onlara ‘İçinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarından girin!’ denecektir.” Yüce Allah yargılamayı ve cehenneme sevk kararını verdiği inkarcılara artık her şeyin sonunda bu emri verecek ve inkarcılar hak ettikleri için cehenneme atılmış olacaklardır. Nahl 16/29’daki ifadeler “ölmekte olan kafirlere ölümleri esnasında söylenecek olması”na karşılık yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki sözler “yargılama sonrasında” dile getirilmiş olacaktır.

“Kafirler ve kibirli olanlar için cehennemde yeterince yer olduğu”yla ilgili bilgiler daha önce yorumladığımız Zümer 39/32 ve 60’ta da geçmişti. İşte o âyetlerde verilen bilgilerin gerçekleşmesiyle ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette beyanlar yer almaktadır.

Hem ölümleri anında, hem de yargılama sonrasında inkârcılara söylenecek söz “onların ebedi cehennemlik oldukları”dır. Âyette اَبْوَاب ebvâb kelimesinin kullanılmasının muhtemel sebebi, cehennemliklerin derecelerinin birbirinden farklı olduğunu ve hak edenlerin hak ettikleri azap yerine ilgili kapıdan gireceklerini beyandır.

Zaten gruplar halinde cehenneme sevk edilişin amacı da bu olabilir. Zira Hıcr 15/43-44’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki cehennem, onların hepsine vaadolunan yerdir. (Cehennemin) yedi kapısı vardır. Onlardan her kapı için ayrılmış (birer) grup vardır.”

Yüce Allah çeşitli âyetlerde cehennemin ebedi olduğunu beyan etmektedir.(51) Bu ve benzer âyetlerde her ne kadar sadece خَالِد۪ينَ ف۪يهَا hâlidîne fîhâ ifadesi kullanılıp ebed kelimesi zikredilmemişse de, başka âyetlerde(52) ebed kelimesinin yer alması cehennem azabının ebedi olduğunun bir delilidir. Hûd 11/107’de de ele aldığımız üzere, Yüce Allah pek çok âyette cennetin olduğu gibi cehennemin de ebedi olduğunu beyan etmektedir.

2. فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ينَ “Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!” Yüce Allah cehennemliklerin dünya hayatlarında peygamberlere, vahye ve müminlere karşı kibirli davrandıklarını haber vererek, kibirli davranmanın sonunun gurur kırıcı bir azapla şekilleneceğini bildirmektedir.

Kur’ân’da 37 kez(53) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Âyette geçen مَثْوى mesvâ kelimesi 13 kez geçmekte ve üç âyette(54) olumlu içerikte, 10 yerde(55) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”(56) gibi anlamlar içermektedir. Çeşitli âyetlerde(57) zikredilen الْمُتَكَبِّر۪ين el-mütekebbirîne sözcüğü ise “kibirlenenler, böbürlenenler” manasına gelmektedir.

ıı. Cennetliklerin Mutlu Sonları

وَس۪يقَ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ اِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫هَا وَفُتِحَتْ اَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِد۪ينَ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَاَوْرَثَنَا الْاَرْضَ نَتَبَوَّاُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَآءُ فَنِعْمَ اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ “Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlar da grup grup cennete sevk edilecektir. Sonunda oraya geldikleri zaman kapıları zaten açılmış durumdadır ve bekçileri onlara ‘Selam size! Tertemiz geldiniz. Artık ebedî kalmak üzere girin oraya!’ diyecektir. Onlar da ‘Bize verdiği sözde duran ve bizi dilediğimiz yerinde yerleş(ip otura)cağımız bu cennet yurduna mirasçı kılan Allah’a hamdolsun! İyi işler yapanların ödülü ne güzelmiş!’ diyecektir.”

Buradaki وَس۪يقَ ve sîka edilgen fiili “ve yine sevk edilmiş (olacaktır)”; الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا ellezînenettakav ifadesi “takva sahibi olanlar, duyarlı olanlar”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rabbinden, onların Rabbine karşı”; اِلَى الْجَنَّةِ ile’l-cenneti ifadesi “cennete”; زُمَرًاzümeran kelimesi “gruplar halinde”; حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫هَا hattâ izâ câûhâ ifadesi “oraya geldiklerinde”; وَفُتِحَتْ ve futihat edilgen fiili “ve (önceden) zaten açılmış (olacaktır)”; اَبْوَابُهَا ebvâbuhâ tamlaması “onun kapıları”;وَقَالَ ve kâle fiili “ve demiş (olacaktır)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; خَزَنَتُهَا hazenetühâ tamlaması “oranın bekçileri”; سَلَامٌ selâmun kelimesi “selam, esenlik”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size olsun”; طِبْتُمْ tıbtüm fiili “güzel davranmıştınız”; فَادْخُلُوهَا fedhulûhâ emri “(şimdi) oraya girin”; خَالِد۪ين hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demiş (olacaklardır)”; الْحَمْدُ el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’adır, Allah içindir”; الَّذ۪ي صَدَقَنَا ellezî sadekanâ ifadesi “sadık olan, sözünde duran”; وَعْدَهُ va‘dehû ifadesi “O’nun vaadinde”; وَاَوْرَثَنَا ve evrasenâ fiili “ve bizi vâris kılmıştır”; الْاَرْض el-arda sözcüğü “bu toprağa, (cennet) toprağına ”; نَتَبَوَّاُ netebevveu fiili “yerleşmekteyiz”; مِنَ الْجَنَّةِ mine’l-cenneti ifadesi “cennetten”; حَيْثُ نَشَآءُ haysü neşâu ifadesi “dilediğimiz şekilde”;فَنِعْمَ fe nı‘me edatı “ne güzel(dir)”; اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ ecru’l-‘âmilîne tamlaması ise “çalışanların ödülü” demektir.

Burada cennetliklerin gruplar halinde oraya sevk edilecekleri ve yaşanacak konuşmalar gündeme getirilmektedir.

1. وَس۪يقَ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ اِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫هَا وَفُتِحَتْ اَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِد۪ينَ “Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlar da grup grup cennete sevk edilecektir. Sonunda oraya geldikleri zaman kapıları zaten açılmış durumdadır ve bekçileri onlara ‘Selam size! Tertemiz geldiniz. Artık ebedî kalmak üzere girin oraya!’ diyecektir.” Burada bazı konulara değinmeliyiz.

a) وَس۪يقَ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ اِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا “Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlar da grup grup cennete sevk edilecektir.” Genel anlamda bu ifade hakkında Zümer 39/71. âyette bilgiler vermiştik. Burada farklı olan noktalar ise şu şekildedir: Yüce Allah cehennemlikleri gruplar halinde oraya sevk edeceğini beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın mesânîlik usulü gereği bu defa sözü cennetliklere getirmekte, bu bağlamda cennete sevk edilecek kişilerin de “Rablerine karşı muttaki olduklarını, yani sorumlu ve duyarlı davrandıklarını” ifade etmektedir.

Cehennemlikler için “kafirler” ifadesi kullanılınca, onun karşılığında bu âyette “muttakiler” ifadesi tercih edilmektedir. Bunun nedeni, takvâ sahibi olanların kafirlerin aksine, çirkinliklerden, şirk ve küfürden kendilerini korumayı başarmış ve ilahi emirlere büyük bir özenle sarılmış olmalarıdır.(58)

Dünyada sorumluluk bilinciyle hareket edenler mahşerde ödüle mazhar kılınacaklardır. Meryem 19/85’te bu anlamda muttakiler için şöyle buyrulmaktadır: “Rahmân’a takvâlı (saygılı) olanları o gün misafir olarak (ilâhî huzurda) toplayacağız.” Niyazımız Rabbimizin bizi de bu misafirler arasına ilhak eylemesidir.

b) حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫هَا وَفُتِحَتْ اَبْوَابُهَا “Sonunda oraya geldikleri zaman kapıları zaten açılmış durumdadır.” Yüce Allah muttakilerin gruplar halinde cennete sevk edilecekleri esnada cennetin kapılarının önceden açılmış olacağını bildirmektedir.

Âyette geçen فُتِحَتْ futihat edilgen fiilinin başındaki وَ vâv harfi hâliye manasındadır ve “kapıların zaten açılmış olduğu” manasını cümleye katmaktadır.(59) Cennetliklerin oraya sevkleri esnasında cennetin kapılarının zaten açık olduğu beyanına karşılık, cehennemlikler cehenneme sevk edilirken kapılar daha sonra açılacak, belliki orada da izdiham azabı yaşanacaktır. Cennetin kapılarının açılmış bir şekilde oluşuyla ilgili olarak Sâd 38/50’de şu bilgiler yer almaktadır: “Kapıları ardına kadar açılmış bulunan ‘Adn cennetleri (onlara ödül olarak verilecektir).”

Bazı âlimlerimiz buradaki vâv harfinin cennetin kapılarının sekiz tane oluşunun delili olduğu kanaatindedirler. Onlara göre, Tevbe 9/112, Kehf 18/22 ve Tahrîm 66/5’te çeşitli nitelikler sayılırken sekizincilerinin başında vâv harfinin kullanılması nedeniyle buradaki vâv harfi de bu anlamı işaret etmektedir. Başka bazı âlimler ise bu görüşü benimsememişlerdir.(60)

c) وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِد۪ينَ “(Cennetin) bekçileri onlara ‘Selam size! Tertemiz geldiniz. Artık ebedî kalmak üzere girin oraya!’ diyecektir.” Yüce Allah cennetliklerin oraya sevk edilişleri esnasında cennetin bekçilerinin kendilerini karşılayacağını, onlara selam vereceklerini, kendilerine “hoş geldiniz, ebedi kalıcılar olarak oraya girin” diyecekerini haber vermektedir.

A‘râf 7/43’te belirtildiği gibi, kendilerine “Dünyada yaptıklarınızın karşılığı olarak işte vâris kılındığınız cennet bu” denilecektir. Enbiyâ’ 21/103’te “meleklerin cennetlikleri “işte size vaad edilen gününüz budur” diyerek karşılayacakları ifade edilmektedir. Fussılet 41/30’da da “Size vaadedilen cennetle müjdelenin” buyrulacağı ifade edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bilgilere göre melekler cennetliklere üç şey söyleceklerdir:

ı. سَلَامٌ عَلَيْكُمْ “Selam size!” Bu ifade, cennetliklere yönelik meleklerin “ilk” beyanıdır. Nahl 16/32’te takvâ sahibi insanların ölümleri anında veya sevk kararı sonrasında meleklerin kendilerini selamlayacakları, Ra‘d 13/24, Enbiyâ’ 21/103 ve Ahzâb 33/44’te cennetlikleri meleklerin selamla karşılayacağı müjdelenmektedir.

Ayrıca Yûnus 10/10 ve Vâkı‘a 56/26’da cennetteki selamlaşmalarından söz edilmekte, dahası Yâsîn 36/58’de cennetliklere Yüce Allah’tan sözlü bir selam iletileceğine dair bilgi verilmektedir. Konunun selam ve esenlik boyutu hakkında verilen bu bilgiler müminlerin dünya hayatında nasıl bir akıbet için çalışmaları gerektiğini öğretmektedir.

Orada selamla karşılanmak için burada Yüce Allah’a ve Nebî (as)’a teslimiyet üzere yaşamak esastır. “Selâm” kavramı hakkında En‘âm 6/54’te detaylı bilgi verdiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamayacağız.

ıı. طِبْتُمْ “Tertemiz geldiniz.” Cennetliklere meleklerin söyleyeceği “ikinci” cümle bu şekildedir. Bu fiil “ne mutlu size”, “hoş geldiniz”, “safa geldiniz”, “ne hoşsunuz”, “tertemiz geldiniz”, “günah ve hata kirlerinden temiz oldunuz”, “başardınız”, “cennet size kutlu olsun”(61) gibi anlamlar içermektedir. Bu anlamlardan da anlaşıldığı gibi, bu fiil hem günahlardan arınmışlığı, hem de cennetliklerin safa içerisindeki hallerini ve bu şekilde karşılanışlarını ifade etmektedir.

ııı. فَادْخُلُوهَا خَالِد۪ينَ “Artık ebedî kalmak üzere girin oraya!” Cennetliklere yönelik meleklerin sözlerinin “üçüncüsü” ise onların ebedi cennetlik olduklarını ve orada ebediyyen kalacaklarını beyan etmeleridir. Mahşerdeki ebedilik kavramı hakkında çeşitli âyetlerde açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Cennetin ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(62) zikredilmektedir.

Cennetin ebediliğiyle ilgili olarak Fâtır 35/34-35’te şöyle buyrulmaktadır: “(Cennette şöyle) diyeceklerdir: Cömertliğinden kaynaklanarak bizi devamlı kalınacak cennet yurduna yerleştiren Rabbimiz muhakkak ki çok bağışlayandır; şükre çok karşılık verendir.”

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 14/35’te şu bilgiler yer almaktadır: “Takvâ sahiplerine vaadolunan cennetin özelliği (şudur): Onun altlarından ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi devamlıdır. İşte bu, (kötülüklerden) sakınanların (mutlu) sonudur. Kâfirlerin sonu ise ateştir.”

Cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece devamlıdır; Hûd 11/108 ve Vâkı‘a 56/33’te belirtildiği gibi herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Ayrıca Fussılet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûnin ifadeleri de cennet nimetlerinin başa kakılmayacaklarını belirttiği gibi engellenemez olduklarını da göstermektedir. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani olmayacak, sahibini yormayacak türden şekillendirilmiş olacaklardır.

2. وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَاَوْرَثَنَا الْاَرْضَ نَتَبَوَّاُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَآءُ فَنِعْمَ اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ “Onlar da ‘Bize verdiği sözde duran ve bizi dilediğimiz yerinde yerleş(ip otura)cağımız bu cennet yurduna mirasçı kılan Allah’a hamdolsun! İyi işler yapanların ödülü ne güzelmiş!’ diyecektir.” Yüce Allah cennetlikleri oraya sevk ederken meleklerin kendilerine söyleyeceği bu üç müjdeyi beyan ettikten sonra, bu defa cennetliklerin sözlerini hatırlatmaktadır.

a) وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي صَدَقَنَا وَعْدَهُ “Onlar da ‘Bize verdiği sözde duran Allah’a hamdolsun!’ diyecektir.” Yüce Allah cennetliklerin ilk sözlerinin hamd olacağını işte bu cümleleriyle beyan etmektedir. İnsanların mahşerde altı yerde hamdecekleri bildirilmektedir.

Buna göre ilki “müminlerin kâfirlerden ayrılmalarında”,(63) ikincisi “yargılamadaki sıkıntı geçilince”,(64) üçüncüsü “cennetin kapısına geldiklerinde”,(65) dördüncüsü “cennette kendilerini melekler selamlayınca”,(66) beşincisi “cennetteki yerlerine yerleşince”,(67) altıncısı ise “her bir cennet nimetini aldıklarında ve konuşmalarının sonunda”(68) gerçekleştirilecektir.(69)

A‘râf 7/43’te verilen bilgilere göre, cennetlikler cennete gönderilince Yüce Allah’a şu şekilde hamdedeceklerdir: “(Cennette) altlarından ırmaklar akarken, kalplerinde kinden ne varsa hepsini çıkarıp atmış olacağız. (İşte bu cennetlikler) şöyle diyeceklerdir: Bizi bu (cennete) ileten Allah’a hamdolsun; çünkü Allah bize yol göstermeseydi biz yolumuzu bulamayacaktık. Gerçekten de Rabbimizin elçileri gerçeği getirmişler. Onlara, ‘İşte yaptıklarınızın karşılığı olarak miras olarak size verilen cennet burasıdır’ diye seslenilecektir.”

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/34’te şöyle buyrulmaktadır: “(Cennette şöyle) diyeceklerdir: Bizden kaygıyı gideren Allah’a hamdolsun. Muhakkak ki Rabbimiz çok bağışlayandır; şükre çok karşılık verendir.” Dahası Yûnus 10/10’daki bilgilere göre ise, konuşmaların sonunda hamdin âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’a ait olduğunu ifade edecekleri bildirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, verilen nimetler için hamdedilmesi dünyada bir görev ve ibadet, mahşerde ise büyük bir zevk olacaktır. Benzer şekilde mahşerde dile getirilecek hamd cümleleri Kasas 28/70, Sebe’ 34/1 ve Zümer 39/75’te de yer almaktadır.

b)وَاَوْرَثَنَا الْاَرْضَ نَتَبَوَّاُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَآءُ “Bizi, dilediğimiz yerinde yerleş(ip otura)cağımız bu cennet yurduna vâris kılmıştır.” Burada sözü edilen الْاَرْض el-ard kelimesinden maksat “cennet toprağı”dır.(70) Zira devam eden cümlede işte o cennetten diledikleri yerde yerleşmekte oldukları bilgisine yer verilmektedir.

Bu kalıpta sadece bu âyette yer alan نَتَبَوَّاُ netebevveu fiili de “yerleşmek”, “oturmak”, “inip durmak” gibi anlamlar içermekte(71) ve cennetliklerin orada istedikleri biçimde ve istedikleri yerde bulunabilecekleri serbestiyetini ifade etmektedir.

Cehennemliklerin oradaki zincirlere bağlı tutukluluk(72) ve kuşatılmışlık(73) hallerinin aksine, vârisler mirasçısı oldukları mal ve servette nasıl serbest hareket edebiliyorlarsa, cennetlikler de orada istedikleri yerde ve istedikleri şekilde oturup yerleşebilecek, diledikleri şekilde hareket edebileceklerdir.

Dünya hayatında fıtratlarına, vicdanlarına, akıllarına, iradelerine, gönüllerine prangalar vuranlar bunun karşılığında mahşerde de prangalara vurulacaklardır. Dünyada kendilerini haramlardan sakındırıp ilahi prensipler doğrultusunda sabırlı ve kararlı davrananlar ise bunun karşılığını mahşerde alabildiğine hürriyet ortamıyla ödüllendirilerek alacaklardır.(74)

c) فَنِعْمَ اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ “İyi amelde bulunanların mükâfatı ne güzelmiş!’ (diyeceklerdir).” Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/136 ve ‘Ankebût 29/58’de de geçmekte ve dünya hayatında fedakarlık yapanların mahşerdeki ödüllerinin son derece güzel olduğu manasını içermektedir.

Bu ifadeyi cennetlikler söylemiş olabileceği gibi karşılıklı konuşmalar sonrasında Yüce Allah da söylemiş olabilir; her ikisi de metne uygundur. Biz sözün akışına uygu olsun diye bu sözü cennetliklerin söylemiş olacağı şeklindeki görüşü benimsemekteyiz.

Kur’ân’da 16 kez geçen نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzel” manasına gelmekte, iyi iş yapanların ecri,(75) Yüce Allah’ın vekil oluşu,(76) Allah’ın dost ve yardımcı oluşu,(77) dünyanın sonu olarak cennet,(78) sevap,(79) Yüce Allah’ın yönelişleri kabul edişi,(80) Hz. Süleyman,(81) Hz. Eyyûb,(82) Yüce Allah’ın imkân yaratıcılığı(83) ve kudreti(84) için kullanılmaktadır. Aynı manayı veren nı‘ımmâ kelimesi ise Bakara 2/271 ve Nisâ’ 4/58’de geçmektedir.

ııı. Meleklerin Arş’ın Çevresindeki Tesbihi

وَتَرَى الْمَلٰٓئِكَةَ حَآفّ۪ينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَق۪يلَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “(O gün) meleklerin, Rablerine hamd (övgü) ile tesbih ederek (yücelterek) arşın etrafını çevrelemiş olduklarını görürsün. Aralarında adaletle hükmedilecek ve ‘Hamd (övgü) âlemlerin Rabbi olan Allah içindir.’ denecektir.”

Âyetteki وَتَرَى ve terâ fiili “ve görürsün, göreceksin”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâikete kelimesi “melekleri”; حَآفّ۪ينhâffîne kelimesi “dolaşanlar, çevreleyenler olarak”; مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ min havli’l-‘arşi tamlaması “Arş’ın çevresinden”; يُسَبِّحُونَ yüsebbihûne fiili “tesbih etmektedirler, ederler”; بِحَمْدِ رَبِّهِمْ bi hamdi rabbihim tamlaması “Rablerini hamdederek, överek”; وَقُضِيَ ve kudiye edilgen fiili “ve hükmedilmiş (olacaktır)”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ve adaletle”; وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (şöyle) denilmiş (olacaktır)”; الْحَمْدُ el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “hamd (övgü) Allah içindir”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada mahşer şartlarında meleklerin tesbihi ve hamd ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَتَرَى الْمَلٰٓئِكَةَ حَآفّ۪ينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ “(O gün) meleklerin, Rablerine hamd (övgü) ile tesbih ederek (yücelterek) arşın etrafını çevrelemiş olduklarını görürsün.” Yüce Allah mahşer şartlarında cennetliklere ebedi ödülünü verip onları oraya sevk ettikten sonra, meleklerin de bu durumdan memnun bir şekilde Allah’ın kudret tahtının çevresinde toplanıp hamd edeceklerini göreceğini Hz. Peygamber’e bildirmektedir.

a) وَتَرَى الْمَلٰٓئِكَةَ حَآفّ۪ينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ “(O gün) meleklerin, Arş’ın etrafını çevrelemiş olduklarını görürsün.” Burada geçen الْعَرْش el-‘arş kelimesi gereği, Yüce Allah meleklerin arşın çevresinde orasını çepeçevre kuşatan bir pozisyonda olacaklarını bildirmektedir. Bu durum onların ödül yerlerinin arşın çevresi olduğu fikrini akla getirebilir. Âyette geçen حَآفّ۪ين hâffîne kelimesi “dolaşanlar”, “çevreleyenler” manasına gelmekte, meleklerin ödülünün de Rablerini hamd ve tesbihle meşguliyetleri olduğu ifade edilmektedir.(85)

Yüce Allah’ın arşı ve melekler bağlamında Hâkka 69/17’de şöyle buyrulmaktadır: “O gün Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır.” Melekler göğün kenarlarında bulunacak, ancak onların da üzerlerinde arşı taşıyan farklı melekler bulunacaktır. Burada sözü edilen arş, Yüce Allah’ın hükümranlık tahtıdır.

Âyetteki الْعَرْش el-‘arş/‘arş kelimesi, Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanı anlamında 21 yerde(86) geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere, Yüce Allah ile ilgili bir kavram olduğunda kavramın hakikat anlamını elbette bilemeyiz. Ancak insanlarla ilgili bir kavram olarak Hz. Yûsuf’un(87) ve Seba Melikesi Belkıs’ın(88) yönetimini ifade bağlamında “taht” veya “iktidar makamı”(89) manasına gelmektedir.

“Rabbimizin arşı”nın mahiyeti hakkında söz söylenemeyeceği gibi, onu meleklerin nasıl taşıyacağı da bizce meçhuldür. Yüce Allah’ın, hakkında bilgi vermediği konulardan birisi olan “arş” meselesi, O’nun zatını ilgilendirmektedir. İnsanların bu konuda bilgisiz olmasının hiçbir zararı yoktur.

İnsanlara da nispet edilen bu kavramın, bir yönetim mekanizması, işletilme yeri ve biçimi gibi anlamları söz konusu olduğundan, ilgili kavramın Yüce Allah’a ait “yargılamayı gerçekleştireceği bir hükümranlık tahtı” olduğu bilgisi ile yetinmek durumundayız.

b) يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ “Rablerini hamd ile tesbih ederler.” Bu ifade küçük farklarla da olsa çeşitli âyetlerde geçmektedir.(90) Bakara 2/30’da da açıkladığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek”, “yüzmek”, “övmek” gibi anlamlar içermektedir.

Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(91)

Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İşte melekler de mahşerde Yüce Allah’ın arşının çevresinde bu kulluk görevlerini yerine getirmiş olacaklardır; âyette verilmek istenen mesaj budur.

Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Ra‘d 13/13, Nahl 16/49, Enbiyâ’ 21/19-20, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de verilen mesajlar da bu içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir.

2. وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَق۪يلَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Aralarında adaletle hükmedilecek ve ‘Hamd (övgü) âlemlerin Rabbi olan Allah içindir.’ denecektir.” Yüce Allah aralarında hak ile hükmedilmiş olacağını beyan ederek, arşın çevresindeki meleklerin son sözlerinin de “Âlemlerin Rabbi Allah’a hamdolsun” şeklinde gerçekleşeceğini haber vermektedir.

a) وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ “Aralarında adaletle hükmedilecektir.” Zümer 39/69’da da geçtiği üzere, “Aralarında hak ile hükmedilmesi ve haksızlığa uğratılmamaları” ifadesi, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmemesi, herkesin hakkının ve hukukunun yerli yerine ulaşması manasına gelmektedir. Bu arada “aralarında hak ile hükmedilecekler”in kimler olduğuyla ilgili olarak, maksadın yakın bağlam gereği “melekler” olduğu anlaşılmaktadır.(92)

Ancak mesajı daha önceki âyet gruplarıyla ilişkilendirmek de mümkündür. Böyle olması durumunda maksadın zalimlerle mazlumlar arasında olduğu gibi peygamberlerle onları yalanlayan ümmetleri arasındaki yargılama olma ihtimali de elbette vardır.(93)

b) وَق۪يلَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “(Onlar tarafından) ‘hamd (övülme, övgü), âlemlerin Rabbi Allah içindir’ denilmiş (olacak)tır.” Hamd ile ilgili bu cümle Kur’ân’da altı âyette(94) geçmektedir. Bu ifade melekler tarafından dile getirilmiş olabileceği gibi bir önceki âyetteki mesaj gereği cennetlikler tarafından söylenecek de olabilir.

Meleklerin veya diğer insanların aralarında hak ve adaletle hükmedilmesinden sonra hak ve adalet yerini bulmuş olacağı için, bu şekilde bir hamd ifadesinin dile getirileceği anlaşılmaktadır. Nitekim Yûnus 10/10’da da cennetliklerin oradaki konuşmalarıyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır:

“İman edip salih ameller işleyenlere gelince, Rableri onları imanları sebebiyle hidayete erdirir. Nimetlerle dolu cennetlerde, alt tarafından ırmaklar akar. Onların oradaki duası şudur: Ey Allah’ım! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz! Orada birbirleriyle karşılaştıkça (söyledikleri ise) ‘selâm’dır. Dualarının sonu da şudur: Hamd, âlemlerin Rabbi Allah’a mahsustur.”

Konu bağlamı ve bütünüyle Kur’ân’daki mesajlar dikkate alındığında, artık cennetliklerin ve elbette meleklerin dillerinden “Âlemlerin Rabbi olan Allah’a hamdolsun” denilmesi, hak ve adaletin yerini bulması nedeniyle dile getirilmiş olabileceği gibi, Yüce Allah’ın bütün âlemlerin Rabbi yani sahibi, idare edicisi, sahiplenicisi olması nedeniyle gerçekleştirilmiş olma ihtimali de daima vardır.(95)

Her şey olup bittikten sonra nimet ve ödülle buluşturulanların hepsi bu hamd ifadesini dile getirmiş olacaklardır. Zaten cümlenin başındaki ق۪يلَ kîle fiilinin edilgen getirilmesi de bu sözü kimin söylediğinin değil de bu sözün söylenebilmesinin önemini vurgulamayı amaçlamış olabilir; gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

Bu sûrenin sonu itibariyle Râzî’nin duasını burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Ey Allahım! Hakka yakınlaştırılmış melekler bile, sana olan hamdü senaları tek tek sayıp dökmekten âciz kalmışlardır. Onların yanında ben kim oluyorum ki!”

“Peygamberler buna âciz olduklarını itiraf etmişlerdir. Ya ben neciyim ki! Ben ancak şöyle diyebilirim:”

“Sen, yüceliğin ve rahmetinle sensin; ben de aczimle benim. Rahmet, lütuf, cömertlik ve ihsan senden; acziyet, zillet, umduğuna nail olamama, zarar-ziyan benden.”

“Ey Rahmân, ey Deyyân, ey Hannân, ey Mennân, ey Erhame’r-Râhimîn! Rahmetinle bana, gufrân ve rahmetini bol bol dök.”

“Yüce Allah’ın salât ve selâmı peygamberimiz Hz. Muhammed’e, onun inanç ailesine, arkadaşlarına ve müminlerin anneleri olan eşlerine olsun.”(96)

Râzî’nin bu duasına yürekten biz de âmîn diyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 136. 2 - Râzî, age., XXVII, 12.
• 3 - Bakara 2/67; En‘âm 6/35; A‘râf 7/199; Hûd 11/46; Yûsuf 12/33, 89; Furkân 25/63; Kasas 28/55; Zümer 39/64.
  • Bakara 2/67 En‘âm 6/35 A‘râf 7/199 Hûd 11/46 Yûsuf 12/33 Yûsuf 12/89 Furkân 25/63 Kasas 28/55 Zümer 39/64
• 4 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 5 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 6 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 7 - Hucürât 49/2. 8 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 9 - Ahzâb 33/30-31.
  • Ahzâb 33/31
• 10 - Semerkandî, age., III, 193; Taberî, age., XXIV, 25.
• 11 - Semerkandî, age., III, 193; Zemahşerî, age., IV, 138; Râzî, age., XXVII, 15.
• 12 - Taberî, age., XXIV, 28.
• 13 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/100; Tevbe 9/31; Yûnus 10/18, 68; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/43; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/26; Mü’minûn 23/91; Kasas 28/68; Rûm 30/40; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/82; Tûr 52/43; Haşr 59/23. 14 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 328. 15 - Esed, age., s. 567. 16 - Şûrâ 42/11; İhlâs 112/4.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/100 Tevbe 9/31 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/43 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/26 Mü'minûn 23/91 Kasas 28/68 Rûm 30/40 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4
• 17 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/159; Tûr 52/43; Haşr 59/23.
  • En‘âm 6/100 Sâffât 37/159 Tûr 52/43 Haşr 59/23
• 18 - Bu konuda kaleme aldığımız eserimiz “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimize müracaat edilebilr. 19 - Zemahşerî, age., III, 373; Râzî, age., XXIV, 220.
• 20 - Zemahşerî, age., IV, 19.
• 21 - Benzer mesajlar için bkz. En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18. 22 - Semerkandî, age., II, 621; III, 194; Taberî, age., XX, 19; XXIV, 30-33.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 23 - Semerkandî, age., III, 194; Taberî, age., XXIV, 29. 24 - Yazır, age., VI, 503. 25 - A‘râf 7/143. 26 - Âl-i ‘Imrân 3/185; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57.
  • A‘râf 7/143 Âl-i İmrân 3/185 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57
• 27 - Taberî, age., XX, 19. 28 - Bakara 2/154; Âl-i ‘Imrân 3/169. 29 - Semerkandî, age., II, 621; III, 194; Taberî, age., XXIV, 30-31. 30 - A‘râf 7/143. 31 - Zemahşerî, age., III, 373-374; Râzî, age., XXVII, 18. 32 - Râzî, age., XXVII, 18.
  • Bakara 2/154 Âl-i İmrân 3/169 A‘râf 7/143
• 33 - Zemahşerî, age., IV, 140; Râzî, age., XXVII, 19.
• 34 - Semerkandî, age., III, 194; Zemahşerî, age., IV, 140.
• 35 - Bu iki yorum için bk. Râzî, age., XXVII, 19. 36 - Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, İstanbul, 2015.
• 37 - Semerkandî, age., III, 194; Taberî, age., XXIV, 32; Zemahşerî, age., IV, 141. 38 - İsrâ 17/13-14; Kehf 18/47-49; Hâkka 69/19-20, 25-26; Tekvîr 81/10; İnşikâk 84/7-11; Beled 90/17-20. 39 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20-21. 40 - A‘râf 7/8; Enbiyâ’ 21/47.
  • İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Hâkka 69/20 Hâkka 69/26 Tekvîr 81/10 İnşikâk 84/11 Beled 90/20 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21 A‘râf 7/8 Enbiyâ 21/47
• 41 - Semerkandî, age., III, 194.
• 42 - Zemahşerî, age., II, 340.
• 43 - Semerkandî, age., II, 124. 44 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Sebe’ 31/33; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 45 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Lokmân 31/33 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 46 - Semerkandî, age., III, 195; Taberî, age., XXIV, 34.
• 47 - Zümer 39/73. 48 - Zümer 39/71; Mü’min 40/49; Mülk 67/8. 49 - Zemahşerî, age., IV, 141.
  • Zümer 39/73 Zümer 39/71 Mü'min 40/49 Mülk 67/8
• 50 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 169-170; Zemahşerî, age., II, 358; Râzî, age., XXVII, 21.
• 51 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6. 52 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23. 53 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 54 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 55 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 56 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62. 57 - Nahl 16/29; Zümer 39/60, 72; Mü’min 40/76.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6 Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12 Nahl 16/29 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76
• 58 - Semerkandî, age., III, 196; Taberî, age., XXIV, 34.
• 59 - Zemahşerî, age., IV, 142; Râzî, age., XXVII, 22. 60 - Semerkandî, age., III, 196.
• 61 - Semerkandî, age., III, 196; Zemahşerî, age., IV, 142; Râzî, age., XXVII, 23; Yazır, age., VI, 507; Esed, age., s. 951; Ateş, Meâl, s. 465; İslâmoğlu, age., s. 924; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 641. 62 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 63 - Mü’minûn 23/28; Yâsîn 36/59. 64 - Fâtır 35/34. 65 - A‘râf 7/43. 66 - Zümer 39/74. 67 - Fâtır 35/34-35. 68 - Yûnus 10/10. 69 - Semerkandî, age., III, 78.
  • Mü'minûn 23/28 Yâsîn 36/59 Fâtır 35/34 A‘râf 7/43 Zümer 39/74 Fâtır 35/35 Yûnus 10/10
• 70 - Semerkandî, age., III, 196; Taberî, age., XXIV, 37; Zemahşerî, age., IV, 142; Râzî, age., XXVII, 23.
• 71 - Semerkandî, age., III, 196. 72 - Ra‘d 13/5; İbrâhim 14/49; Furkân 25/13; Yâsîn 36/8; Mü’min 40/71; Hâkka 69/32; İnsân 76/4. 73 - Kehf 18/29; Beled 91/20; Hümeze 104/8-9. 74 - İnsân 76/12.
  • Ra‘d 13/5 İbrâhîm 14/49 Furkân 25/13 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/71 Hâkka 69/32 İnsân 76/4 Kehf 18/29 Şems 91/20 Hümeze 104/9 İnsân 76/12
• 75 - Âl-i İmrân 3/136; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/74. 76 - Âl-i İmrân 3/173. 77 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 78 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/30. 79 - Kehf 18/31. 80 - Sâffât 37/75. 81 - Sâd 38/30. 82 - Sâd 38/44. 83 - Zâriyât 51/48. 84 - Murselât 77/23.
  • Âl-i İmrân 3/136 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Ra‘d 13/24 Nahl 16/30 Kehf 18/31 Sâffât 37/75 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Zâriyât 51/48 Mürselât 77/23
• 85 - Râzî, age., XXVII, 23.
• 86 - A‘râf 7/54; Tevbe 9/129; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Ra‘d 13/2; İsrâ’ 17/42; Tâhâ 20/5; Enbiyâ’ 21/22; Mü’minûn 21/86, 116; Furkân 25/59; Neml 27/26; Secde 32/4; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 15; Zuhruf 43/82; Hadîd 57/4; Hâkka 69/17; Tekvîr 81/20; Burûc 85/15. 87 - Yûsuf 12/100. 88 - Neml 27/23, 38, 41, 42. 89 - Esed, age., s. 281’de 43. not.
  • A‘râf 7/54 Tevbe 9/129 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Ra‘d 13/2 İsrâ 17/42 Tâhâ 20/5 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/86 Enbiyâ 21/116 Furkân 25/59 Neml 27/26 Secde 32/4 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/82 Hadîd 57/4 Hâkka 69/17 Tekvîr 81/20 Burûc 85/15 Yûsuf 12/100 Neml 27/23 Neml 27/38 Neml 27/41 Neml 27/42
• 90 - Bakara 2/30; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44, 52; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Secde 32/15; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Şûrâ 42/5; Kâf 50/39; Tûr 52/48; Nasr 110/3.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 İsrâ 17/52 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Secde 32/15 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Şûrâ 42/5 Kâf 50/39 Tûr 52/48 Nasr 110/3
• 91 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
• 92 - Râzî, age., XXVII, 24.
• 93 - Semerkandî, age., III, 194. 94 - Fâtiha1/2; En‘âm 6/45; Yûnus 10/10; Sâffât 37/182; Zümer 39/75; Mü’min 40/65.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/45 Yûnus 10/10 Sâffât 37/182 Zümer 39/75 Mü'min 40/65
• 95 - Râzî, age., XXVII, 24.
• 96 - Râzî, age., XXVII, 24.