A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 10-25. âyetlerinde insanoğlunun yeryüzünde yaratılış serüvenini, meleklere yönelik secde emrini, İblis’in karşı çıkışını ve gerekçelerini, huzurdan kovuluşunu, onun da Hz. Âdem’i ve eşini cennette kandırmasını, nihayet hepsinin cennetten kovulmasını ve sonuçta insanların özrünü beyan etmektedir.

a) İlk İnsanlar ve İblis’in Durumu

Yüce Allah, sûrenin 10-18. âyetlerinde insanoğlunu yeryüzüne kendisinin yerleştirip ona hayat gereklerini sunduğunu, ancak pek azının şükrettiğini, ardından insanları yaratıp onlara şekil verdiğini, sonrasında meleklere Âdem için secdeye kapanmalarını emrettiğini, bütün melekler boyun eğerken İblis’in bu emre karşı çıktığını beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın İblis’e Hz. Âdem için secde etmemesinin gerekçesini sorduğunda onu ateşten, Âdem’i ise topraktan yarattığı için ondan üstün olduğunu söylediği, bunun üzerine onu huzurdan kovduğu, süre istemesine olumlu cevap verip ona zaman tanıdığı belirtilmektedir. Devam eden âyetlerde İblis’in saptırılma suçunu Allah’a attığı, bunun karşılığında insanları her yönden etkileyerek saptıracağı, insanların çoğunun şükredenlerden olmayacağı ifadeleri ile huzurdan kovulması dile getirilmektedir.

ı. Yeryüzünün İnsan İçin Düzenlenmesi

وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْاَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ ف۪يهَا مَعَايِشَ قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “Yemin olsun ki sizi yeryüzüne biz yerleştirdik ve orada sizin için (gerekli) geçim vasıtaları sağladık. Ne kadar da azınız şükrediyor!”

Âyetteki وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ ve lekad mekkennâküm fiili “yemin olsun ki sizi yerleştirmiştik”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yerde, toprakta, yeryüzünde”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, kılmıştık”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, oraya”; مَعَايِش me‘âyişe sözcüğü “geçimlilikler, ihtiyaçlar”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar az, ne kadar da azınız”; تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili ise “şükrediyorsunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna yönelik ikramları ve insanların pek azının şükredici olduğu gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Önceki âyet grubunda verilen bilgilere uygun olarak burada da öncelikle ilk muhataplar olan Mekkeliler uyarılmakta, mahşerde sorgulanacakları bilgisinin ardından onlara bu hayatı verenin Yüce Allah olduğu özellikle kendilerine hatırlatılmaktadır.

1. وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْاَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ ف۪يهَا مَعَايِشَ “Yemin olsun ki sizi yeryüzüne biz yerleştirdik ve orada sizin için (gerekli) geçim vasıtaları sağladık.” Âyette insanoğlunun hayat serüveniyle ilgili bazı bilgiler zikredilmektedir.

Yüce Allah âyetin başında وَلَقَدْ ve lekad ifadesi kullanarak, hem mesaja yeminle başlamakta, hem de cümlenin anlamını kuvvetlendirmektedir. Bu arada مَكَّنَّا mekkennâ ve جَعَلْنَا ce‘alnâ fiillerini çoğul kalıpta getirerek hem gücüne ve kudretine işaret etmekte, hem de bu yaratılış ve nimetlendirme işleminde melekleri istihdam ettiğini göstermektedir.

Rabbimiz insanoğluna hitap ederek, onları yeryüzünün sakinleri kıldığını, yeryüzünü onlara vatan yaptığını, onların orada karar kılacaklarını beyan etmekte, insanların yeryüzüne kendiliklerinden gelmediğini, onları bizatihi kendisinin bu şekilde takdir ettiğini ifade etmektedir. Burada esasında insanoğlunun dünyada yaratılmış olduğuna da ince bir gönderme vardır.

Yüce Allah insanoğlunu yeryüzüne yerleştirdiğini beyan ettikten hemen sonra, onlara hayatlarını devam ettirebilmeleri için çeşitli imkânlar bahşettiğini de hatırlatmaktadır. Bir kez de Hıcr 15/20’de geçen مَعَايِشَ me‘âyiş kelimesi “birçok geçimlikler, yaşayacak, geçinilecek, faydalanılacak sebepler, vasıtalar, uygun ortamlar” gibi anlamlara gelmektedir. Bunun özellikle yerden çıkan ürünler olduğu manası da zikredilmektedir.(1) Kelimenin nekra, yani belirteç edatı olmadan gelmesinin sebebi, bilinen bilinmeyen, görünen görünmeyen, hissedilen hissedilmeyen ne kadar nimet varsa hepsini içermesidir. Bu kelimenin hemen öncesindeki ف۪يهَا fîhâ ifadesi, bütün bu imkânların yeryüzünde yaratıldığını, ayrıca buradaki لَكُمْ leküm ifadesinin de bu imkânların insanoğlunun lehine ve faydasına şeyler olduğunu göstermektedir.

2. قَل۪يلًا مَا تَشْكُرُونَ “Ne kadar da azınız şükrediyor!” Yüce Allah insanoğluna verdiği sayısız nimetlere karşılık onların şükrünün yeterli olmadığını beyan etmektedir. Bu cümleye birkaç türlü yorum getirilebilir:

a) Bu ifadeye, öncelikli olarak “Ne kadar azınız şükrediyorsunuz” manası verilebilir ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Bu durumda maksat bütün insanlar olur; ancak onların içinden çok azının hakkıyla şükrettiği gündeme getirilmiş olur.

b) Bu ifadeye “Ne kadar az şükrediyorsunuz!”(2) manası da verilebilir. Bu durumda muhataplar ayırım yapılmadan bütün insanlar olur ve onların şükrünün istenen düzeyde olmadığı vurgulanmış olur.

c) Söz konusu ifadeye, “Siz hiç şükretmiyorsunuz”(3) anlamı da verilebilir ki âyetlerin indirildiği ortam ve kınamaya konu edinilen ilk muhataplar olan müşrikler çerçevesinde bakıldığında bu yorum da doğru kabul edilebilir.

Âyete bu şekilde üç türlü de anlam verilebileceğini beyan ederek, tercihimizin ilkinden yana olduğunu ifade etmeliyiz. Çünkü inanan insanlar az çok ama mutlaka Allah’a şükrederler. Burada söz konusu edilen durum muhtemelen şükredenlerin sayısının azlığıdır.

ıı. İnsanların Yaratılışı ve İblis’in Secde Etmemesi

وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَۗ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ قَالَ مَا مَنَعَكَ اَلَّا تَسْجُدَ اِذْ اَمَرْتُكَ قَالَ اَنَا۬ خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَن۪ي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ ط۪ينٍ “Yemin olsun ki sizi biz yaratmış, sonra size biçim vermiş, sonra da meleklere, ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik; onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç. O, secde edenlerden olmamıştı. (Allah) şöyle demişti: ‘Ben sana emretmişken seni secde etmekten alıkoyan neydi?’ (İblis de) ‘Ben ondan hayırlıyım (üstünüm). Beni ateşten yarattın; onu çamurdan yarattın.’ demişti.”

Buradakiوَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ve lekad halaknâküm fiili “yemin olsun ki sizi biz yaratmıştık”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; صَوَّرْنَاكُمْ savvernâküm fiili “size şekil, suret vermiştik”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; قُلْنَا kulnâ fiili “(şöyle) demiştik, söylemiştik”; لِلْمَلٰٓئِكَةِ li’l-melâiketi sözcüğü “meleklere”; اسْجُدُوا üscüdû emri “secde edin”; لِاٰدَمَ li âdeme kelimesi “Âdem için”; فَسَجَدُوا fe secedû fiili “hemen secde etmişlerdi”;اِلَّآ اِبْل۪يسَ illâ iblîse istisnası “İblis hariç”; لَمْ يَكُنْ lem yekün fiili “(o) olmamıştı, değildi”;مِنَ السَّاجِد۪ينَ mine’s-sâcidîne kelimesi “secde edenlerden”; قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; مَا مَنَعَكَ mâ mene‘ake fiili “seni men eden nedir”; اَلَّا تَسْجُدَ ella tescüde ifadesi “secde etmemende”;اِذْ اَمَرْتُكَ iz emertüke ifadesi “sana emrettiğim halde”; قَالَ kâle fiili “(İblis) demişti ki”; اَنَا ene zamiri “ben”; خَيْر hayrun sözcüğü “daha hayırlı(yım), daha üstün(üm)”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; خَلَقْتَن۪ي halaktenî ifadesi “beni yarattın”; مِنْ نَارٍ min nârin ifadesi “ateşten”;وَخَلَقْتَهُ ve halaketehû ifadesi “ve onu ise yarattın”; مِنْ ط۪ينٍ min tînin sözcüğü ise “çamurdan” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılışı, meleklere ve İblis’e yönelik secde emri, secde etmeme gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ “Yemin olsun ki sizi biz yaratmış, sonra size biçim vermiş, sonra da meleklere, ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik; onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç. O, secde edenlerden olmamıştı.” Yüce Allah bütün insanları kendisinin yarattığını, onlara şekil verdiğini ve meleklere de “Âdem için (Allah’a) secdeye kapanın” dediğini, hepsinin secde ettiğini, İblis’in bundan istisna olduğunu, onun secde edenlerden olmadığını beyan etmektedir.

a) وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ “Yemin olsun ki sizi biz yaratmış, sonra size biçim vermiş, sonra da meleklere, ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik;” Bir önceki âyette olduğu gibi bu âyetin başında da hem yemin manası hem de te’kid kazandıran وَلَقَدْ ve lekad ifadesi yer almakta, ayrıca خَلَقْنَا halaknâ, صَوَّرْنَا savvernâ veقُلْنَا kulnâ fiilleri de çoğul kalıpta getirilmektedir. Bunun muhtemel sebebi Rabbimizin kudretine yönelik bir mesaj vermesidir.

ı. Yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf sûresinin 10 ve 11. âyetlerinde çok önemli bir husus açıklığa kavuşturulmaktadır. ‘Alak 96/2’de insan türünün yaratılışıyla ilgili bilgi verirken de belirteceğimiz üzere, insanın yaratılışıyla ilgili âyetlerde bir “insan”ın değil de “insan türü”nün yaratılışından söz edildiği kanaatindeyiz. Buna göre yaratılışta toprakta geçirilen elementer sürecin ardından, çeşitli âyetlerde belirtildiği üzere,(4) insanoğlunun nefs-i vâhıdeh, yani “ilk can, ilk canlı, ilk cevher”den yaratıldığı, eşinin de aynı kaynaktan var edildiği beyan edilmekte, daha sonra bu iki hücre türünden pek çok erkek ve kadının yaratılıp çoğaltıldığı belirtilmektedir. Sanıldığının veya iddia edildiğinin aksine, “ilk insan”dan değil de “ilk insanlar”dan söz etmenin daha doğru olduğu düşüncesindeyiz.

A‘râf 7/10’da insanoğlunun yeryüzüne yerleştirildiği ve kendisine hayatını sürdürmesi için gerekli her türlü imkânın verildiği beyan edilmişti. O âyette esasında insanın yaratıldığı vatanın dünya olduğu zımnen ortaya konulmuş olmaktadır. Zaten Tâhâ 20/55’te de belirtildiği üzere, insanoğlu bu topraktan yaratılmıştır; ölünce toprak olacak ve mahşer için bir başka çıkışta yine topraktan çıkartılacaktır.

Bu bilginin peşinden A‘râf sûresinin 11. âyetinde bu defa insanların yaratışından söz edilirken çoğul zamir kullanılmakta ve خَلَقْنَاكُمْ halaknâküm “sizi biz yarattık”, صَوَّرْنَاكُمْ savvernâküm “size biz şekil verdik” ifadeleri zikredilmektedir. Eğer maksat sadece Hz. Âdem ve eşi olsaydı zamir kümâ şeklinde tesniye yani “sizi, ikinizi” manasında “ikili” kalıpta getirilmeliydi. Demek ki dünyada gerçekleştirilen bu yaratma eyleminde çoğul hitaplar yer almakta ve yaratılanların “tek bir insan” değil, “insanlar” olduğu anlaşılmaktadır.

ıı. Âyette geçen صَوَّرْنَا savvernâ fiili Yüce Allah’ın insanoğluna şekil/biçim vericiliğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bilgiler verildiğini görmekteyiz.(5) Bu nedenle Yüce Allah’ın sıfatlarından birisi de el-musavvir “şekil verici, biçimlendirici” olarak zikredilmektedir. Bu anlamda Tîn 95/4’te beyan edilen “Biz insanoğunu en güzel kıvamda yarattık” ifadesi aynı gerçeğe işaret etmiş olmaktadır.

Aynı şekilde Âl-i İmrân 3/33’te Hz. Âdem’in, Hz. Nûh’un, Hz. İbrâhim’in ve İmrân ailelerinin seçiminden söz edilmesi de benzer bir hakikati ortaya koymaktadır. Zira seçim varsa alternatifler var demektir. Âdem (as)’ın seçilmesi bu noktada başka insanların bulunduğunun delilidir. Meleklere yönelik gerçekleşen secde emri işte bu yaratma ve şekil vermeden sonra dile getirilmektedir. Dolayısıyla anlaşılıyor ki pek çok insan yaratılmış, daha sonra Hz. Âdem için secdeye kapanma emri söz konusu edilmiştir.

b) فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِد۪ينَ “Onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç. O, secde edenlerden olmamıştı.” Sâd 38/71-74’te ilk insan türünün yaratılışı, İblis’in durumu ve meleklerin secdesi konusunda detaylı bilgi vereceğimiz için burada kısa hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah insanları yarattıktan sonra, meleklere hitaben bir secde emri dile getirmiş, bu doğrultuda bütün melekler emri uygulamışlardı. A‘râf 7/12’de beyan edildiği gibi, aynı emir İblis’e de yönlendirilmiş olmasına rağmen, o bu emre itibar etmeyip secdeden kaçınmış, boyun eğmemişti.

Bu istisna ifadesi konunun ele alındığı başka âyetlerde de yer almaktadır.(6) İblis’in karşı çıkışıyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “O, secde edenlerden olmadı” denmekte, Bakara 2/34’te “Yüz çevirdi, kibirlendi ve kâfirlerden oldu” ifadelerine yer verilmektedir. Ayrıca Hıcr 15/31’de onun “Secde edenlerle olmaktan yüz çevirdiği”, İsrâ’ 17/61’de “Çamur olarak yarattığına secde mi edecekmişim” dediği, Sâd 38/74’te ise “Kibirlenip kâfirlerden olduğu” beyan edilmektedir. Konunun ele alındığı bütün sûrelerde İblis’in çeşitli tavırlar sergilediği ve secde emrini yerine getirmediği ifade edilmektedir.

İblis’in aslında meleklerden olduğu, sonradan cinlerden olmaya dönüştürdüğü kabulü doğru olamaz. Çünkü Kur’ân’da meleklerin Yüce Allah’a ibadette hiçbir şekilde kibir ve istikbara girmedikleri, kendilerine emredileni aynen uyguladıkları apaçık bir şekilde çeşitli âyetlerde(7) dile getirilmektedir.

Yüce Allah müşriklerin ve inkârcıların kendisine secde etmekten yüz çevirmeleri durumunda bilmeleri gereken bir hususa dikkat çekmekte, Rabbinin katındaki meleklerin gece ve gündüz hiç bıkmadan, usanmadan O’nu tesbih ettiklerini haber vermektedir. Bu konuda Enbiyâ’ 21/19-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.”

Demek ki insanlar Yüce Allah’a boyun eğmekten ve kulluk etmekten yüz çevirirlerse, bilmelidirler ki Allah’ın kızları sandıkları melekler bile gece ve gündüz bıkmadan, usanmadan, ara vermeden, yüksünmeden sürekli olarak Yüce Allah’ı tesbih etmekte oldukları hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah meleklerin durdurak bilmeden, gece-gündüz Allah’ı tesbihe devam ettiklerini haber vermekte, diğer mahlûkattan üstün olduklarına ve ayrıcalıklarına dair bilgiler vermektedir. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. Melekler de tesbih için yaratıldıkları için varlıklarını bu şekilde devam ettirmektedirler.

Ra‘d 13/13’te meleklerin tesbihleriyle ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler. Onlar, Allah hakkında tartışıp dururken, O, yıldırımlar gönderip onlarla dilediğini çarpar. O, azabı (tuzağı) pek şiddetli olandır.” Aynı şekilde Zümer 39/75 ve Mü’min 40/7’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler vermektedir.

Nisâ’ 4/172: “Ne Mesîh ve ne de Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri dururlar. O’na kulluktan geri durup büyüklenen kimselerin hepsini (Allah) yakında huzuruna toplayacaktır.”

Nahl 16/49: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.”

Meryem 19/93: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir.”

Fussılet 41/38: “Eğer insanlar büyüklük taslarlarsa (bilsinler ki) Rabbinin yanında bulunan (melekler) hiç usanmadan, gece gündüz O’nu tesbih ederler.” Melekler bile Yüce Allah’a kulluktan kibre kapılmadıklarına göre, başka varlıkların Allah’a ibadet etmekten başka seçeneklerinin bulunmadığı, dolayısıyla Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığa ilahlık isnat edilmemesi gerektiği vurgulanıyor demektir.

Nahl 16/50, Enbiyâ’ 21/27 ve Tahrîm 66/6’da meleklerin Yüce Allah’ın verdiği bütün emirleri aynen uyguladıkları ve hiçbir şekilde emre isyan etmedikleri ifade edilmektedir.

Bütün bu âyetlerde meleklerin Yüce Allah’a ibadet ve kulluktan geri durmadıkları ifade edilmektedir. Durum böyle olunca İblis’in de vaktinde melek olduğunu söylemek bütün bu âyetleri görmezlikten gelmek olacağı için bizce bu yaklaşım hatalıdır.

2. قَالَ مَا مَنَعَكَ اَلَّا تَسْجُدَ اِذْ اَمَرْتُكَ قَالَ اَنَا۬ خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَن۪ي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ ط۪ينٍ “(Allah) şöyle demişti: ‘Ben sana emretmişken seni secde etmekten alıkoyan neydi?’ (İblis de) ‘Ben ondan hayırlıyım (üstünüm). Beni ateşten yarattın; onu çamurdan yarattın.’ demişti.” Bu âyette İblis’in hem secde emrini yerine getirmeme sebebi hem de verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

a) قَالَ مَا مَنَعَكَ اَلَّا تَسْجُدَ اِذْ اَمَرْتُكَ “(Allah) şöyle demişti: Ben sana emretmişken seni secde etmekten alıkoyan neydi?” Âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın meleklere yönelttiği secde emrini ayrıca İblis’e de verdiğinin delilidir. Çünkü özellikle اَمَرْتُكَ emertüke ifadesindeki كَ ke/kâf zamiri muhatabın İblis olduğunun açık delilidir. Buradaki sorunun nedeni Yüce Allah’ın bunu bilmemesi değil, aksine İblis’in neler düşündüğünü insanların da bilmesi için itiraf etmesini sağlamaktır. Çünkü olup bitmiş veya olacak bir işi Rabbimizin bilmemesi gibi bir şey kesinlikle söz konusu değildir.

b) قَالَ اَنَا۬ خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَن۪ي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ ط۪ينٍ “(İblis de) ‘Ben ondan hayırlıyım (üstünüm). Beni ateşten yarattın; onu çamurdan yarattın.’ demişti.” Sâd 38/76’da da açıklayacağımız üzere, İblis yaratılış kaynağını gerekçe göstererek kibir içerisine girmiş ve insanoğlunun yaratıldığı toprağı hakir görerek emre karşı çıkmıştı. Böylece ilk kibri ve ilk ırkçılığı da insanların gündemine o getirmiştir.

ııı. İblis’in Cennetten Kovulması

قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ اَنْ تَتَكَبَّرَ ف۪يهَا فَاخْرُجْ اِنَّكَ مِنَ الصَّاغِر۪ينَ قَالَ اَنْظِرْن۪يٓ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ اِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ “(Allah) ‘İn oradan! Orada kibirlenmek senin haddine değildir. Çık, (git); şüphesiz ki sen aşağılıklardansın!’ demişti. (İblis) ‘Bana, (insanların) tekrar diriltilecekleri güne kadar zaman tanı.’ deyince, (Allah da) ‘Sen (zaten) zaman tanınanlardansın.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Allah şöyle) demişti, söylemişti”; فَاهْبِطْ fehbıt emri “in”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; فَمَا يَكُونُ fe mâ yekûnu fiili “olmaz, doğru değildir, mümkün değildir”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; اَنْ تَتَكَبَّرَ en tetekebbera fiili “büyüklük taslaman”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;فَاخْرُجْ fahruc emri “çık”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; مِنَ الصَّاغِر۪ينَ mine’s-sâğirîne ifadesi “aşağılıklardan(sın)”; قَالَ kâle fiili “(İblis şöyle) demişti, söylemişti”; اَنْظِرْن۪ي enzırnî hitabı “bana mühlet ver, zaman tanı, izin ver”; اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ilâ yevmi yüb‘asûne ifadesi “(insanların) diriltilecekleri güne kadar”; قَالَ kâle fiili “(Allah şöyle) demişti, söylemişti”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ mine’l-munzarîne ifadesi ise “mühlet verilenlerden(sin), zaman tanınanlardan(sın)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İblis’i huzurdan kovması ve onun bir talebine Rabbimizin verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا يَكُونُ لَكَ اَنْ تَتَكَبَّرَ ف۪يهَا فَاخْرُجْ اِنَّكَ مِنَ الصَّاغِر۪ينَ “(Allah) ‘İn oradan! Orada kibirlenmek senin haddine değildir. Çık, (git); şüphesiz ki sen aşağılıklardansın!’ demişti.” Burada “inmek” anlamındaki اهْبِطْ ihbıt kelimesinin yerine, Hıcr 15/34 ve Sâd 38/77’de اخْرُجْ uhruc sözcüğü zikredilmekte, dolayısıyla bu emrin bir itibar kaybı ve kovulmak manasına geldiği anlaşılmaktadır. Zaten âyetin sonundaki اخْرُجْ uhruc emri de maksadın bu olduğunun delilidir. Sanıldığı gibi burada müminlere mahşerde vaadedilen cennetten çıkartılma ve dünyaya sürülme söz konusu değildir. Konuyu Bakara 2/35-36’da detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah İblis’e hitap ederek kendisini insandan daha hayırlı görmesi nedeniyle secdeden kaçınmasının ardından, onu bulunduğu huzurdan veya mekândan kovmuş ve orada büyüklük taslamasının haddine düşmediğini beyan etmiştir. Emre karşı gelen İblis huzurdan kovulurken kendisine “sen aşağılıklardansın” denilerek ne kadar büyük bir kabahat işlediği ona bildirilmiştir. Konunun ele alındığı Sâd 38/77’de de açıklayacağımız üzere, burada sözü edilen الصَّاغِر۪ينَ es-sâğırîne’den yani “aşağılıklardan” olmak ile racîm yani “kovulmuş olmak” birbirini tamamlayan veya konunun farklı boyutlarını içeren kullanımlardır. Verilmek istenen mesaj, İblis’in huzurdan kovulduğunu kendisine beyandır.

2. قَالَ اَنْظِرْن۪يٓ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ اِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ “(İblis) ‘Bana, (insanların) tekrar diriltilecekleri güne kadar zaman tanı.’ deyince, (Allah da) ‘Sen (zaten) zaman tanınanlardansın.’ demişti.” Yüce Allah İblis’i huzurdan kovduktan sonra, onun dile getirdiği bir isteğine olumlu cevap verdiğini beyan etmektedir. Sâd 38/79-80’da zikredildiği üzere, Yüce Allah bu zaman zarfında İblis’e lanet ettiğini, ancak istediği şekilde bilinen vaktin gününe kadar, yani mahşere kadar kendisine zaman verdiğini ifade etmektedir. Bu ifadelerin benzerleri Hıcr 15/35-38, İsrâ’ 17/62 ve Sâd 38/79-82’de de yer almaktadır.

15. ayetin tercümesinde “(zaten)” kelimesine yer vermemizin sebebi, Hicr 15/35. ayette geçen “Şüphesiz ki hesap gününe kadar lanet(im) senin üzerinedir!” ifadedir. Burada Yüce Allah’ın zaten ona diriltilme gününe kadar lanet ettiğini bildirmesi, ona o zamana kadar zaman tanınmış olduğunu göstermektedir. Yoksa İblis isteğini dile getirdikten sonra haşa Yüce Allah’ın aklına böyle bir zaman tanıma izni gelmiş değildir.

ıv. İblis’in İnsanoğlunu Saptırma Kararlılığı

قَالَ فَبِمَآ اَغْوَيْتَن۪ي لَاَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَق۪يمَ ثُمَّ لَاٰتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ اَيْد۪يهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ اَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَآئِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ اَكْثَرَهُمْ شَاكِر۪ينَ قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُ۫مًا مَدْحُورًا لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ اَجْمَع۪ينَ “(İblis) şöyle demişti: ‘Beni saptırmana karşılık, ben de onları (saptırmak) için senin doğru yolunun üzerine oturacağım. Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından gelip (sokul)acağım; sen onların çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın!’ demişti. (Allah ise) şöyle demişti: Yerilmiş ve kovulmuş olarak çık oradan! İnsanlardan sana kim uyarsa, sizden hepinizi cehenneme dolduracağım.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(İblis şöyle) demişti”; فَبِمَآ اَغْوَيْتَن۪ي fe bimâ ağveytenî ifadesi “beni saptırdığın için, beni azdırdığın için, beni azdırmana karşılık”; لَاَقْعُدَنَّ leek‘udenne fiili “muhakkak ki oturacağım”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; صِرَاطَك sırâtake tamlaması “senin yoluna”; الْمُسْتَق۪يم el-müstekîme kelimesi “dosdoğru”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَاٰتِيَنَّهُمْ le âtiyennehum fiili “mutlak surette onlara sokulacağım, geleceğim”; مِنْ بَيْنِ اَيْد۪يهِمْ min beyni eydîhim ifadesi “onların önlerinden”;وَمِنْ خَلْفِهِمْ ve min halfihim ifadesi “ve onların arkalarından”; وَعَنْ اَيْمَانِهِمْ ve ‘an eymânihim ifadesi “ve onların sağlarından”; وَعَنْ شَمَآئِلِهِمْ ve ‘an şemâilihim ifadesi “ve onların sollarından”;وَلَا تَجِدُ ve lâ tecidü fiili “ve bulamayacaksın”; اَكْثَرَهُمْ ekserahüm tamlaması “onların çoğunu”; شَاكِر۪ين şâkirîne kelimesi “şükredenler olarak”; قَالَ kâle fiili “(Allah şöyle) demişti”; اخْرُجْ uhruc emri “çık”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; مَذْؤُ۫مًا mez’ûmen sözcüğü “yerilmiş, kınanmış olarak”; مَدْحُورًا medhûran kelimesi “kovulmuş olarak”;لَمَنْ تَبِعَكَ lemen tebi‘ake fiili “elbette her kim sana uyarsa”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; لَاَمْلَـَٔنَّ le emleenne fiili “muhakkak ki dolduracağım”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehemmeni”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden; اَجْمَع۪ين ecma‘îne sözcüğü ise “hepsi, hepsini, hepinizle” demektir.

Burada önce İblis’in insanları saptırma kararıyla ilgili sözleri, sonrasında Yüce Allah’ın ona verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ فَبِمَآ اَغْوَيْتَن۪ي لَاَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَق۪يمَ ثُمَّ لَاٰتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ اَيْد۪يهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ اَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَآئِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ اَكْثَرَهُمْ شَاكِر۪ينَ “(İblis) ‘Beni saptırmana karşılık, ben de onları (saptırmak) için senin doğru yolunun üzerine oturacağım. Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından gelip (sokul)acağım; sen onların çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın!’ demişti.” Yüce Allah İblis’in insanları saptırmasıyla ilgili ilginç bir ifadesini hatırlatmakta, bu arada kullanılan fiillerdeki te’kid edatlarıyla da ne kadar kararlı olduğunu göstermektedir.

a) قَالَ فَبِمَآ اَغْوَيْتَن۪ي لَاَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَق۪يمَ “(İblis) ‘Beni saptırmana karşılık, ben de onları (saptırmak) için senin doğru yolunun üzerine oturacağım.” Bakara 2/34 ve Sâd 38/82’de de beyan edildiği üzere, İblis, kibir göstererek ve küfrü tercih ederek yüz çevirdiği ilâhî emrin faturasını Yüce Allah’a havale etmekte, aslında kendi sapmasını gizleyerek onu Allah’ın saptırdığını söylemekteydi. Bu apaçık bir yalan ve iftiraydı. Ancak insanları saptırma kararlılığında olduğunu gösterircesine Allah’ın dosdoğru yolunun üzerine oturacağını söylemekteydi. Bu ifadesiyle esasında Allah’ın yolunun dosdoğru yol olduğunu bildiğini de itiraf etmişti.

Kibrine mağlup olmasının sonucunda hak yolu eğri büğrü göstererek insanların sapması için çalışacağını belirtmekteydi. Zuhruf 43/37 gibi çeşitli âyetlerde şeytanların ve onların ayarttığı insanların pek çoklarını Allah yolundan engellemekte oldukları, üstelik kendilerini hidayet üzere sandıkları bildirilmektedir. İblis’in yola oturmasından maksadın da mecaz olarak hakkı bâtıl gösterme çabası olduğunda şüphe bulunmamaktadır.

b) ثُمَّ لَاٰتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ اَيْد۪يهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ اَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَآئِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ اَكْثَرَهُمْ شَاكِر۪ينَ “Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından gelip (sokul)acağım; sen onların çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın!’ demişti.” İblis, insanları saptırma işleminde neler yapacağıyla ilgili olarak devam eden cümlelerde birtakım ifadeler kullanmaktadır. Buna göre, insanların önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından geleceğini belirterek, bir anlamda elinden ne geliyorsa onu yapacağını söylemiş olmaktadır. Sâffât 37/28’de de geçtiği üzere, şeytan veya şeytanlaşmış insanlar muhataplarına sağdan, yani bir anlamda sûret-i haktan görünerek gelirlerdi. Böylece insanların onları doğru bir şekilde tanıyıp kendilerine karşı herhangi bir tedbir alma ihtiyacı hissetmemelerini de temin etmiş olurlardı.

ı. Âyette geçen dört yönle ilgili olarak şunları söyleyebiliriz: مِنْ بَيْنِ اَيْد۪يهِمْ “ellerinin arasından” ifadesi “önlerinden, açıktan açığa, göz göre göre, doğrudan”; وَمِنْ خَلْفِهِمْ “arkalarından” ifadesi “gizli, sinsice, dolaylı yollardan, akıllarının almadığı yöntemlerle”; وَعَنْ اَيْمَانِهِمْ “sağlarından” ifadesi “sûret-i haktan görünerek”; وَعَنْ شَمَآئِلِهِمْ “sollarından” ifadesi ise “zaafları ve güdüleri kullanarak” manalarında yorumlanabilir.(8)

Müfessir Semerkandî, Süddî’den naklen bu dört yönle ilgili şu açıklamayı yapmıştır: “Önlerinden” ifadesi “önlerindeki dünya hayatına davet etmek”; “arkalarından” ifadesi “âhiretten yana şüphelendirmek”; “sağlarından” ifadesi “haktan yana şüphelendirmek”; “sollarından” ifadesi ise “bâtılı gizleyip ona özendirmek” manasına alınabilir. Ayrıca Kelbî kaynaklı olarak da şunları dile getirmiştir: “Önlerinden” ifadesi “âhiretle ilgili hususları, özellikle diriltilmeyi, cenneti ve cehennemi yalanlamak”; “arkalarından” ifadesi “dünya işlerini gözlerine süslü gösterip onlara rağbet ettirmek”; “sağlarından” ifadesi “dinleriyle ilgili hususlarda eğer sapıklıkta iseler onları süslemek, hidayette iseler şüphelendirmek”; “sollarından” ifadesi ise “lezzetler ve şehvetler” manalarına gelmektedir.(9)

ıı. Âyette sözü edilen dört yön, İblis’in insanları her yönden etkilemeye çalışacağını göstermektedir. Ancak taht yani “alt” ve favk yani “üst” kelimelerinin kullanılmamış olması, hiç kimsenin çaresiz olmadığının bir delilidir. Hiç kimse şeytan veya İblis karşısında çaresiz değildir; çünkü o ne kadar çaba sarf ederse etsin, Sâd 38/83’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın ihlaslı ve has kullarını etkileyemeyeceği de yine onun ifadeleri arasında yer almaktadır.

ııı. İblis her ne kadar saptırmaya çalışacağı bilgisini verse de, son derece kararlı olduğunu söylemek istese de Rabbimizin kullarından bir bölümünü etkileyemeyeceğini de bilmekteydi. Çünkü âyetin sonunda وَلَا تَجِدُ اَكْثَرَهُمْ شَاكِر۪ين “Onların çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın” diyerek, toptan bir saptırmayı başaramayacağını da söylemiş olmaktaydı. İşte onun istisna etmek zorunda kaldığı kullar Yüce Allah’ın el-muhlasîne adını verdiği, ihlaslı ve has kullardır.

Şu‘arâ’ 26/8’de de ele alacağımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(10) İşte İblis de buradan hareket ederek çıkışını yapmıştır veya bu tür çoğunluk İblis’in izinden gittiğini bilmelidir.

ıv. İblis’in bu hadsiz çıkışına karşılık Yüce Allah Hıcr 15/42, İsrâ’ 17/65 ve Sâd 38/83’te “ihlaslı/has kulları üzerinde onun hiçbir otorite kuramayacağını, onları etkileyemeyeceğini ve kendi yoluna alamayacağını” beyan etmektedir. Şimdi Müslümanlara düşen görev, Rabbimizin “ihlaslı/has kullarım” dediği insanlar arasına katılmaya çalışmak ve İblis’in meydan okumasını geçersiz kılmayı başarmaktır.

“İblis’in güç olarak aslında insanlar üzerinde herhangi bir etkinliğinin bulunmadığı” Sebe’ 34/21’de de dile getirilmektedir. Sebe’ 34/20’de belirtildiği üzere, “zannını gerçekleştirerek onu tasdik ettirmek” Müslümana yakışmayacaktır. Bizler de gayret sarf ederek, Sebe’ 34/13’te haber verilen ve zaten az olacağı bildirilen “şükredenlerden olmaya” özen göstermeliyiz. Benzer bir içerik yani insanların çoğunun iman etmeyeceği bilgisi Yûsuf 12/103’te de söz konusudur.

Şeytanın kimler üzerinde etkisinin olduğu veya olamadığıyla ilgili olarak Nahl 16/99-100’de şöyle buyrulmaktadır: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine güvenenler üzerinde onun (şeytanın) hiçbir hakimiyeti yoktur. Onun hakimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve onu (Allah’a) ortak koşanlaradır.” Buna ilave olarak mahşerde şeytanın kendisini savunurken şöyle diyeceği İbrâhim 14/22’de şu ifadelerle hatırlatılmaktadır:

“(Hesapları görülüp) iş bitirilince, şeytan diyecek ki: Muhakkak ki Allah size gerçek olanı vâdetmişti; ben de size (tersini) vadetmiştim; (ama) size yalancı çıktım. Zaten benim size karşı hiçbir gücüm yoktu. Sadece sizi (inkâra) çağırmıştım; siz de hemen bana (çağrıma) koşmuştunuz. O halde beni kınamayın; kendinizi kınayın. Ne ben sizin feryadınıza yetişebilirim; ne de siz benim feryadıma yetişebilirsiniz! Kuşkusuz daha önce ben, beni (Allah’a) ortak koşmanızı da reddetmiştim. Şüphesiz zalimler için elem verici bir azap vardır.”

2. قَالَ اخْرُجْ مِنْهَا مَذْؤُ۫مًا مَدْحُورًا لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ اَجْمَع۪ينَ “(Allah ise) şöyle demişti: Yerilmiş ve kovulmuş olarak çık oradan! İnsanlardan sana kim uyarsa, sizden hepinizi cehenneme dolduracağım.” Yüce Allah İblis’in bu densizce çıkışına karşılık, onu bulunduğu huzur mekânından kovduğunu tekrar bildirmekte ve onu takip edenlerle cehennemi dolduracağını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَذْؤُ۫م mez’ûm kelimesi “yerilmiş, kınanmış, gözden düşmüş” manasına gelirken, İsrâ’ 17/18 ve 39’da da yer alan مَدْحُور medhûr sözcüğü ise “kovulmuş, atılmış, dışlanmış, uzaklaştırılmış” demektir. İblis’in saygısız tutumunu düşünerek, âyetteki emre bu iki kelimeye birlikte “seni alçak, seni rezil; çık oradan” şeklinde bir mana da verilebilir.(11)

Sâd 38/85’te konuyu detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, belli ki Yüce Allah İblis’i bulunduğu nimet ve huzur ortamından ebediyyen kovmuş ve kendisine bir de tehdit savurmuştu. Rabbimiz onu ve ona tâbi olanları cehenneme dolduracağını beyan ederek, ateşe atılmanın bir kader değil, insanların tercihi olduğunu ortaya koymaktadır.

b) Hz. Âdem’in ve Eşinin Cennetten Çıkartılmaları

Yüce Allah, sûrenin 19-25. âyetlerinde Hz. Âdem’in ve eşinin bahçeye yerleşmelerini, orada diledikleri gibi yiyip içmelerini, bir ağaca yaklaşmamalarını emrettiğini, buna karşılık Şeytan’ın onlara vesvese verdiğini, avret yerlerini açtırdığını, bahçeden çıkartılma gerekçelerini iki noktada belirlediğini, üstelik yalan yere yemin ettiğini beyan etmektedir.

Ardından, Hz. Âdem ve eşi yasak ağaçtan yiyince, açılan avret yerlerini bahçenin yapraklarıyla örtmeye çalıştıkları, Yüce Allah’ın kendilerine Şeytan’ın düşman olduğunu hatırlattığı, peşinden özür diledikleri, sonrasına bahçeden çıkartıldıkları, ölümle yaratıldıkları toprağa yeniden döndürülecekleri ve nihayet mehşerde oradan bir kez daha çıkartılacakları bildirilmektedir.

ı. Cennetteki Ortam ve Şeytan’ın Müdahalesi

وَيَآ اٰدَمُ اسْكُنْ اَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلَا مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِم۪ينَ فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُ۫رِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْاٰتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهٰيكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هٰذِهِ الشَّجَرَةِ اِلَّآ اَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ اَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِد۪ينَ وَقَاسَمَهُمَآ اِنّ۪ي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِح۪ينَ فَدَلّٰيهُمَا بِغُرُورٍ “(Allah): ‘Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçede yerleşip dilediğiniz yerden (ürünlerden) yiyin! Şu ağaca yaklaşmayın; yoksa kaybedenlerden olursunuz!’ (demişti). (O sırada) şeytan, birbirine kapalı edep yerlerini kendilerine göstermek için onlara (Âdem ve eşine) vesvese vermiş, ‘Rabbiniz size bu ağacı ancak melek olursunuz veya çok uzun yaşayanlardan olursunuz diye yasakladı!’ demişti. ‘Doğrusu ben sizin için öğüt verenlerdenim!’ diye yemin etmişti. Onları aldatarak (yasağı işlemeye) sarkıtmış (sevk etmiş)ti.”

Buradakiوَيَآ اٰدَمُ ve yâ âdemu hitabı “ve ey Âdem”; اسْكُنْ üskün emri “yerleş”; اَنْتَ ente zamiri “sen”;وَزَوْجُكَ ve zevcüke tamlaması “ve senin eşin”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “(şu) bahçeye, cennete”; فَكُلَا fe külâ emri “ve (ikiniz) yiyin”;مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا min haysü şi’tümâ ifadesi “dilediğiniz şeylerden”; وَلَا تَقْرَبَا ve lâ takrabâ emri “sakın yaklaşmayın”; هٰذِهِ الشَّجَرَةَ hâzihi’ş-şecerate kelimesi “şu ağaca”;فَتَكُونَا fe tekûnâ fiili “(yoksa şöyle) olursunuz”;مِنَ الظَّالِم۪ينَ mine’z-zâlimîne ifadesi “ziyana uğrayanlardan, haksızlık edenlerden”;فَوَسْوَسَ fe vesvese fiili “ve vesvese vermişti”; لَهُمَا lehumâ ifadesi “o ikisine”; الشَّيْطَان eş-şeytânu sözcüğü “şeytan”; لِيُبْدِيَ li yübdiye ifadesi “açtırmak için, göstermesi için”;مَا وُ۫رِيَ mâ vûriye ifadesi “gizlenmiş olan şeyleri”; عَنْهُمَا ‘anhumâ ifadesi “kendilerinden”; مِنْ سَوْاٰتِهِمَا min sev’âtihimâ ifadesi “edep yerlerinden, avret yerlerinden”;وَقَالَ ve kâle fiili “ve (İblis şöyle) demişti, söylemişti”; مَا نَهٰيكُمَا mâ nehâkümâ fiili “size, sizi yasaklamadı”; رَبُّكُمَا rabbükümâ tamlaması “sizin Rabbiniz”; عَنْ هٰذِهِ الشَّجَرَةِ ‘an hâzihi’ş-şecerati ifadesi “bu ağaçtan”; اِلَّآ اَنْ تَكُونَا illâ en tekûnâ istisnası “sizin (şöyle) olmanızın dışında, olmanız sebebinin dışında”; مَلَكَيْنِ melekeyni sözcüğü “iki melek, iki melek olursunuz diye”; اَوْ تَكُونَا ev tekûnâ ifadesi “veya (şöyle) olursunuz (diye)”; مِنَ الْخَالِد۪ينَ mine’l-hâlidîne ifadesi “uzun süreli, ebedi yaşayanlardan (olursunuz diye)”; وَقَاسَمَهُمَا ve kâsemehumâ fiili “ve onlara (şöyle) yemin etmişti”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمَا lekümâ ifadesi “sizin için, size”; لَمِنَ النَّاصِح۪ينَ lemine’n-nâsihîne ifadesi “iyiliği isteyenlerden(im), samimi olanlardan(ım)”;فَدَلّٰيهُمَا fe dellâhumâ fiili “ve onları sarkıttı, aşağı düşürdü”; بِغُرُورٍ biğurûrin kelimesi ise “aldanma ile, aldatarak” demektir.

Burada Hz. Âdem ve eşinin bahçeye yerleştirilmesi, bir ağaca yaklaşmamaları gerektiği, aksi takdirde sonuçlarına katlanacakları ve Şeytan’ın onlara yönelik saptırıcı sözleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerde İblis’in ilâhi huzurdan kovulmasının ardından yaşanan bir durum söz konusu edilmektedir.

1. وَيَآ اٰدَمُ اسْكُنْ اَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلَا مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِم۪ينَ “(Allah): ‘Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçede yerleşip dilediğiniz yerden (ürünlerden) yiyin! Şu ağaca yaklaşmayın; yoksa kaybedenlerden olursunuz!’ (demişti).” Yüce Allah bu âyette Hz. Âdem’e ve eşine hitap etmekte, onların belli bir bahçeye yerleşmelerini emretmektedir. Onların bu bahçenin diledikleri ürünlerinden yiyebileceklerini beyan ederek, yasak ağaca yaklaşmamaları gerektiğini, aksi davranışlarının faturasının ağır olacağını bildirmektedir.

Bu konunun ele alındığı Bakara 2/35’te çok küçük farklılıklarla şöyle buyrulmaktadır: “Ey Âdem! Sen ve eşin cennete (bahçeye) yerleşin; orada istediğiniz her şeyden serbestçe yiyin; sadece şu ağaca yaklaşmayın! Aksi takdirde zalimlerden olursunuz, demiştik.” Her iki âyetteki ortak nokta Hz. Âdem’in ve eşinin özel bir bahçedeki durumları hakkında bilgi verilmesidir.

a) وَيَآ اٰدَمُ اسْكُنْ اَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ “Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçede yerleşin!” İslam kültüründe bu bahçenin neresi olduğuyla ilgili derin tartışmalar yapılmış, âyette الْجَنَّة el-cenneh kelimesi kullanıldığı için, bunun âhirette müminlere hazırlanmış cennet olduğu yaygın kabul görmüştür. Daha önce A‘râf sûresinin 10-11. âyetlerinde de belirttiğimiz üzere, Hz. Âdem ve onunla birlikte yaratılmış olan ilk insan nesli bu dünya toprağından ve bu dünyada yaratılmış, buraya yerleştirilmişlerdi. Onların cennette yaratılıp dünyaya gönderildikleri iddiası ise sağlam delillerden yoksun bir iddiadır. Bu konuda daha önce kaleme aldığımız bir yazıyı Bakara 2/35’te nakletmiştik; ilgilenenlerin o makaleye müracaat edebileceklerini hatırlatmak isteriz. Kısaca şunu söyleyelim: Burada sözü edilen الْجَنَّة el-cenneh “cennet”, dünyada hazırlanmış, donanımlı bir bahçedir; kanaatimiz budur.

b) فَكُلَا مِنْ حَيْثُ شِئْتُمَا “Dilediğiniz yerden (ürünlerden) yiyin!” Bu cümlede Hz. Âdem ve eşinin iskân edildiği has bahçeden dilediklerini yiyebilecekleri beyan edilmekte, iskân edildikleri bu yurdun her türlü ihtiyacın karşılandığı bir mekân olduğu ifade edilmek istenmektedir. Âyette “yiyin” anlamında كُلَا külâ kelimesinin kullanılmasını, orada sadece yenecek maddelerin bulunduğunu göstermez. Zikr-i cüz’ irâde-i küll, yani “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği “yemek” ifade edilmiş, ancak içilecek şeyleri de kapsamına almıştır.

c) وَلَا تَقْرَبَا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِم۪ينَ “Şu ağaca yaklaşmayın! Yoksa ziyana uğrayanlardan olursunuz.” Bakara 2/35’te de geçen bu ifade Hz. Âdem’in ve eşinin iskân edildiği yerin mahşerdeki cennet olmadığının delillerinden birisidir. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi, müminlere vaadedilen cennette hiçbir yasak yoktur; orası yeni bir teklif ve yükümlülük yeri değildir. Yüce Allah her ikisine de hitap ederek, kendilerine tanıdığı serbestliğin bir sınırı olduğunu beyan etmiş ve insanoğlunun durması gereken bir sınırının bulunduğunu ilk insan neslinden itibaren insanlığa öğretmiştir. Tam hürriyetin bulunduğu tek yer mahşerdeki cennettir.

Âyette “yaklaşılmaması emredilen ağac”ın ne olduğu konusunda herhangi bir açıklık yoktur. Bu nedenle, söz konusu ağaç ve onun meyvesiyle ilgili spekülasyon türü konulara girmeyeceğiz. Burada önemli olan şey, meyvenin ne olduğu değil, Yüce Allah’ın belirlediği sınırlara riayet etmenin gerekliliğidir. Allah herhangi bir şeyi emretmişse o iyidir, faydalıdır ve yapılabilirdir; yasakladıkları da kötüdür, zararlıdır, yapılmamalıdır. Eğer yasaklanan şey yapılırsa bu bir zulümdür; yapanlar da zalimdir. Yüce Allah’ın emirlerini uygulamak adalet, emre riayetsizlik ise yapılması gerekeni yerinden ettiği için bir zulümdür. İşte Yüce Allah Hz. Âdem’e ve eşine yönlendirdiği bu yasağı dikkate almaları gerektiğini, aksi bir durum söz konusu olursa bunu yapanların zalimlerden olacağını haber vermektedir.

Bu arada, kişilerin zalim diye nitelendirilmesinin nedeni, ilahi bir takdir değil, uyarıları dikkate almayanların kendi hak edişleridir. Zira âyetlerde “zalim kılınmak”tan değil, “zalim olmak”tan söz edilmektedir. Öyleyse hiç kimse yaptığı suçun faturasını kadere mal etmemeli, bunun sebebinin kendinden kaynaklandığını, sonucu kendisi hak ettiği için Yüce Allah’ın onu yarattığını bilmelidir.

Burada eğitim açısından da çok önemli bir ilke görmekteyiz: Eğitimciler veya yöneticiler ya da ana-babalar, eğitecekleri muhataplarını önce bilgilendirmeli, onlara neleri yapmaları veya yapmamaları gerektiğini öğretmeli, eğer yasaklara veya uyarılara riayet edilmezse sonucun ne olacağı noktasında bilgilendirmede bulunmalıdır.

2. فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُ۫رِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْاٰتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهٰيكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هٰذِهِ الشَّجَرَةِ اِلَّآ اَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ اَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِد۪ينَ “(O sırada) şeytan, birbirine kapalı edep yerlerini kendilerine göstermek için onlara (Âdem ve eşine) vesvese vermiş, ‘Rabbiniz size bu ağacı ancak melek olursunuz veya çok uzun yaşayanlardan olursunuz diye yasakladı!’ demişti.” Yüce Allah Hz. Âdem’e ve eşine yönelik “ağaca yaklaşmama” emrini verince şeytan hemen devreye girmiştir. Zira فَوَسْوَسَ fe vesvese ifadesindeki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasındadır ve “hemen, zaman geçmeden” manasına gelmektedir.

a) فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ “Şeytan onlara (Âdem ve eşine) vesvese vermişti.” Genelde bilindiği veya iddia edilenin aksine, Hz. Âdem’i aldatan veya kandıran kişi “eşi” değil, şeytandır; bunun en belirgin delillerinden biri bu âyette geçen لَهُمَا lehümâ “o ikisini” ifadesidir. Benzer bir kullanım Bakara 2/36 yine “tesniye” olarak gelmekte, ayrıca Tâhâ 20/120’de özellikle Hz. Âdem’e vesvese verenin şeytan olduğu hû/hu erkek zamiri kullanılarak beyan edilmektedir. Bu gerçeklere rağmen, hâlâ Hz. Âdem’i eşinin ayarttığını düşünmek apaçık bir şekilde Kur’ân’a aykırı bir kabüldür.

b) لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُ۫رِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْاٰتِهِمَا “Gizlenmiş edep yerlerini kendilerine açması için.” Şeytanın Hz. Âdem’e ve eşine vesvese vermesinin gerekçesi muhtemelen “cinselliklerinin farkına varmaları” olabilir. A‘râf 7/20, 22, 26, 27 ve Tâhâ 20/121’de geçen سَوْاٰت sev’ât kelimesi “edep yerleri, avret yerleri”; bu kalıpta sadece bu âyette zikredilen وُ۫رِيَ vûriye edilgen fiili “gizlenmiş olmak”; يُبْدِيَ yübdiye fiili ise “açmak, göstermek” manasına gelmektedir. Bu haliyle anlaşılan o ki, şeytan, Hz. Âdem ve eşi o zamana kadar farkına varmadıkları özelliklerinin farkına varmış olsunlar istemektedir. Durum böyle olunca, vesvesenin gerekçesi doğrudan cinsellikle ilişkilendirilmiş olmaktadır.

c) مَا نَهٰيكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هٰذِهِ الشَّجَرَةِ اِلَّآ اَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ اَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِد۪ين “Rabbiniz size bu ağacı sırf melek olursunuz, yani çok uzun yaşayanlardan olursunuz diye yasakladı.” Şeytanın Hz. Âdem’e ve eşine verdiği vesvese sözü ise şeytanın bu cümlesidir. Bu cümlede مَا mâ … اِلَّآ illâ edatlarının “vurgu” için kullanılması, şeytanın bu noktadaki kararlılığının bir göstergesidir. Şeytana göre Yüce Allah’ın onlara yasak uygulamasının tek nedeni, ebedi yaşayacak olan meleklerden olmalarıdır. Buna göre, âyetteki اَوْ ev edatı bir “seçenek” sunmaktan ziyade, “açıklama” manası vermekte ve yasağın nedeninin “ebedi yaşayan meleklerden olmaları” diye belirlenmektedir. Bu nedenle, tercümeyi “veya” şeklinde değil, “yani” diye vermeyi tercih ettik.

Yüce Allah Tâhâ 20/120’de şeytanın vesvese cümlesini şu şekilde beyan etmektedir: “Ey Âdem! Sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir saltanatı göstereyim mi?” “Ebedi yaşayan meleklerden olmak” ile “ebedilik ağacı ve sonu gelmez bir saltanat” ifadesi aynı hedefin değişik cümleleridir; yoksa âyetler arasında herhangi bir çelişki söz konusu değildir.

3.وَقَاسَمَهُمَآ اِنّ۪ي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِح۪ينَ فَدَلّٰيهُمَا بِغُرُورٍ “‘Doğrusu ben sizin için öğüt verenlerdenim!’ diye yemin etmişti. Onları aldatarak (yasağı işlemeye) sarkıtmış (sevk etmiş)ti.” Yüce Allah bu âyette şeytanın yalancı olduğunu, Hz. Âdem’e ve eşine “Ben sizin için nasihat verenlerdenim” diyerek onlara yalan konuşmaya devam ettiğini haber vermektedir. Burada geçen النَّاصِح۪ين en-nâsıhîne kelimesi “samimi olanlar”, “içten davrananlar” demektir ki şeytan burada da yalan konuşmaktadır.

فَدَلّٰيهُمَا بِغُرُورٍ cümlesinde ise şeytanın Hz. Âdem’i ve eşini aldatarak bulundukları konumdan aşağıya düşmelerine, bir anlamda konumlarını kaybetmelerine neden olduğu beyan edilmektedir. Bu ifadeye “bâtılla o ikisini aldatmak” manası da verilmektedir.(12) Buradaki غُرُور ğurûr kelimesi dokuz âyette(13) geçmekte ve “aldanma”, “aldatma” manasına gelmektedir.

Ayrıca Kur’ân’da sadece burada geçen دَلّٰي dellâ fiilinin “heveslendirmek” anlamı da vardır ki bu durumda âyetin anlamı “(Şeytan) onları aldatarak (yasak ağaç konusunda) heveslendirdi” şeklini alır.

Bu fiilin “cesaretlendirmek” anlamına göre ise mana “(Şeytan) onları aldatayark) cesaretlendirdi” şeklindedir. Bu son anlam çerçevesinde İbn Abbâs yorumunu yapmakta olduğumuz iki cümleyi birlikte “Onları yemin ederek aldattı” diye yorumlamıştır. Çünkü Hz. Âdem o zamana kadar hiç kimsenin Yüce Allah adına yalan yere yemin edeceğini bilmiyordu; bu nedenle, onun doğru söylediğini sanarak yeminine kandı ve yasağı çiğnedi.(14)

ıı. Yasağı Çiğnemeleri ve Pişmanlıkları

فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْاٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادٰيهُمَا رَبُّهُمَآ اَلَمْ اَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَاَقُلْ لَكُمَآ اِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُب۪ينٌ قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَآ اَنْفُسَنَا وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “(Yasak) ağacı tattıklarında edep yerleri kendilerine görünmüştü. (Ardından) bahçenin yapraklarından üzerlerine örtmeye başlamışlardı. Rableri onlara “Ben sizi o ağaçtan engellememiş miydim ve size ‘Şeytan, sizin apaçık düşmanınızdır’ dememiş miydim?” diye seslenmişti. (Âdem ve eşi) şöyle dua etmişlerdi: “Rabbimiz! Biz kendimize haksızlık ettik. Bizi bağışlamaz ve bize merhamet etmezsen elbette kaybedenlerden olacağız.”

Buradakiفَلَمَّا ذَاقَا fe lemmâ zâkâ fiili “(o ikisi) tattıkları zaman”; الشَّجَرَة eş-şecerate kelimesi “ağacı, ağaçtan”; بَدَتْ bedet fiili “görünmüştü”; لَهُمَا lehumâ ifadesi “o ikisi için”;سَوْاٰتُهُمَا sev’âtühümâ kelimesi “onların edep yerleri”;وَطَفِقَا ve tafikâ fiili “ve başlamışlardı”; يَخْصِفَانِ yahsifâni fiili “örtmeye”; عَلَيْهِمَا ‘aleyhimâ ifadesi “onların kendilerinin üzerlerini”;مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ min varakı’l-cenneti tamlaması “bahçe, cennet yapraklarından”;وَنَادٰيهُمَا ve nâdâhümâ fiili “ve onlara (şöyle) seslenmişti”; رَبُّهُمَا rabbuhümâ tamlaması “onların Rabbi”;اَلَمْ اَنْهَكُمَا elem enhekümâ sorusu “ben sizi nehyetmemiş miyim, menetmemiş miydim”; عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ ‘an tiküme’ş-şecerati ifadesi “şu ağaçtan”; وَاَقُلْve ekul fiili “ve (şöyle) dememiş miydim”; لَكُمَا lekümâ ifadesi “size, sizin için”; اِنَّ الشَّيْطَانَ inne’ş-şeytâne ifadesi “muhakkak ki şeytan”; لَكُمَا lekümâ ifadesi “sizin için, size”; عَدُوٌّ مُب۪ين ‘adüvvün mübînun tamlaması “apaçık düşman(dır)”; قَالَا kâlâ fiili “(Âdem ve eşi şöyle) demişlerdi, söylemişlerdi”; رَبَّنَا rabbenâ tamlaması “ey bizim Rabbimiz!”; ظَلَمْنَا zalemnâ fiili “zulmettik, haksızlık ettik”; اَنْفُسَنَا enfüsenâ tamlaması “bizim nefsimize, kendimize”; وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ ve in lem tağfir fiili “ve eğer bağışlamazsan, affetmezsen”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi, bizim için”;وَتَرْحَمْنَا ve terhamnâ fiili “ve bize acımazsan, merhamet göstermezsen”; لَنَكُونَنَّ lenekûnenne fiili “muhakkak ki bizler oluruz”; مِنَ الْخَاسِر۪ينَ mine’l-hâsirîne kelimesi ise “ziyan edenlerden, kaybedenlerden” demektir.

Burada yasak ağaca yaklaşmanın sonuçları, Yüce Allah’ın muhatapları ayıplaması ile Hz. Âdem ve eşinin pişmanlık cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْاٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادٰيهُمَا رَبُّهُمَآ اَلَمْ اَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَاَقُلْ لَكُمَآ اِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “(Yasak) ağacı tattıklarında edep yerleri kendilerine görünmüş ve bahçenin yapraklarıyla üzerlerini örtmeye başlamışlardı. Rableri onlara ‘Ben, sizi o ağaçtan menetmemiş miydim ve size ‘Şeytan sizin açık düşmanınızdır’ dememiş miydim?’ diye seslenmişti.” Âyette iki temel nokta üzerinde durulmaktadır:

a) فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْاٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ “(Yasak) ağacı tattıklarında edep yerleri kendilerine görünmüş ve bahçenin yapraklarıyla üzerlerini örtmeye başlamışlardı.” Hz. Âdem ile eşi yasaklanan ağaca yaklaşıp ondan tattıklarında avret yerleri kendilerine görünmüş ve bahçenin yapraklarından üzerlerini örtmeye başlamışlardı. Burada da ağacın ve yaprağının türüyle ilgili açıklamalar söz konusu değildir. Bilinmesi gereken şey, Yüce Allah’ın yasaklarına riayet etmeyen ve haram gıdalarla beslenenlerin hayâ duygusunu kaybedebileceği sonucunu elde etmektir. İşte Hz. Âdem ve eşi yasak ağaçtan tadınca ayıp yerlerinin farkına varmışlardı; çünkü avret yerleri açılmıştı. Bunu gidermek için de bahçenin yapraklarıyla örtünmeye başladıkları beyan edilmektedir.

b) وَنَادٰيهُمَا رَبُّهُمَآ اَلَمْ اَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَاَقُلْ لَكُمَآ اِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Rableri onlara ‘Ben, sizi o ağaçtan menetmemiş miydim ve size ‘Şeytan sizin açık düşmanınızdır’ dememiş miydim?’ diye seslenmişti.” Yüce Allah onlar bu durumu yaşarlarken kendilerine seslenmiş ve daha önce uyardığı, kendilerinden yaklaşmamalarını istediği ağaca neden yaklaştıklarını, şeytanın kendilerinin apaçık düşmanı olduğunu neden unuttuklarını konu edinmektedir. Âyette her iki cümle de soru edatıyla gelmekte, ifadeler “Sizi o ağaçtan nehyetmemiş miydim” ve “Size ‘şeytan sizin açık düşmanınızdır’ dememiş miydim” manasını verirken, aslında “size o ağacı yasaklamıştım” ve “şeytanın size apaçık düşman olduğunu da söylemiştim” manası kast edilmektedir.

Fâtır 35/6 ve Yâsîn 36/60’ta da ele aldığımız üzere, şeytanın insana düşman oluşu, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onaylaması demektir. Zannedildiği gibi, şeytan, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır.(15) Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet(16) vardır. Burada da söz konusu “düşmanlık” hatırlatılmakta ve insanların da şeytanı düşman edinmeleri istenmektedir. İnançsızlık veya yanlış inançların arkasında şeytanı davet ve onun icabeti veya şeytanın daveti ve insanın icabeti bulunduğu için, Allah insanları bu davetin ve icabetin içerisinde bulunmamaları noktasında uyarmaktadır.

Şeytanın insana düşman kılınmasının bir başka nedeni, daha önce A‘râf sûresinin 15-16. âyetlerinde de ele aldığımız üzere, insanları saptıracağını, Yüce Allah’ın dosdoğru yoluna otaracağını, insanların önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından geleceğini ve onları saptırmaya çalışacağını söylemesidir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Rabbimizin hatırlattığı husus da budur.

2. قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَآ اَنْفُسَنَا وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “(Bunun ardından Âdem ve eşi) şöyle dua etmişlerdi: Ey Rabbimiz! Biz kendimize haksızlık ettik. Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan mutlaka ziyan edenlerden olacağız.” Yüce Allah bu âyette Hz. Âdem’in ve eşinin yaptıkları suçu anladıklarını, bu nedenle pişman olup özür dilediklerini haber vermektedir. Bakara 2/37’de Hz. Âdem’in Rabbinden aldığı beyan edilen kelimeler, onun istiğfar ve tevbesini içeren bu sözleri olabilir.

a) قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَآ اَنْفُسَنَا “(Bunun ardından Âdem ve eşi) şöyle dua etmişlerdi: Ey Rabbimiz! Biz kendimize haksızlık ettik.” Fâtır 35/32’de de zikredildiği üzere, burada geçen ظَلَمْنَا zalemnâ “zulmetmek” fiili “günah işlemek, hata yapmak” manasına gelmektedir. Bu fiili “cehennemlik olmayı gerektirecek ve imanın zıddı olan eylem gerçekleştirmek” şeklinde yorumlamayı bağlama aykırı bulduğumuzu ifade edelim. Kişinin kendine zulmünü, “yapılmaması gereken bir işi yapmak, böylece kendine yazık etmek” şeklinde anlamalıyız. Hz. Peygamber’in “Zina eden kişi zina ederken mümin olarak bunu yapmaz”(17) hadisinde de işaret edildiği gibi, kötü bir fiil yapılırken nefsini olması gereken yerde bulundurmamak manasında bir zulümden söz edilebilir; yoksa inkâr etmediği sürece böyle bir fiili yapmak insanı dinden çıkarmaz. Hz. Ömer bu ifadeyi açıklarken “Biz (müminlerin) zalimine mağfiret edilmesi umulur” demiştir.(18)

Âl-i İmrân 3/133-134’te de beyan edildiği gibi, muhsin ve muttakî bile olsa insanlar herhangi bir kötülük veya çirkin bir iş yapmış olabilirler. Önemli olan, bile bile hatada ısrar etmemek ve günahın hemen peşinden istiğfar etmektir. A‘râf 7/23’te Hz. Âdem ve eşinin, Enbiyâ’ 21/87’de Hz. Yûnus’un, Kasas 28/16’da ise Hz. Mûsâ’nın kendine yazık etmeleri anlamında zulümlerinden söz edilmektedir. Demek ki peygamberlerde bile zulüm kavramının olduğu, ancak bunun kalıcı değil, anlık hatayı ifade ettiği unutulmamalıdır. Dahası Fâtır 35/32’de kitaba vâris kılınan üç grup mümin için ilk sıfatın “kitâba layık davranışlar sergilemeyen, dolayısıyla kendisine zulmeden müminler”le ilgili kullanıldığı da bir gerçektir.

Bir insan herhangi bir hata yaptığında ya Âdem gibi hatasını itiraf eder, Hz. Âdem gibi olur; ya da İblis gibi hatasını kabullenmeyip Yüce Allah’ı suçlayarak şeytan veya şeytanlaşmış olur. Kıssanın bize bu detayla anlatılmasının temel gayesi bu olsa gerektir.

b) وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِر۪ين “Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan mutlaka ziyan edenlerden olacağız.” Bir benzeri A‘râf 7/149’da zikredilen İsrailoğullarının özründe de olduğu üzere, Hz. Âdem ve eşi, yaptıkları büyük hatayı anladıktan sonra, önce suçlarını itiraf etmişler, ardından da mağfiret edilmemeleri durumunda akıbetlerinin perişanlık olacağını beyan etmişlerdi. İşte Hz. Âdem’in Yüce Allah’tan aldığı kelimelerden bir kısmı da bunlardır. Bir kabahat işlendikten sonra ne yapmak gerektiği ve Rabbimize hangi sıfatlarıyla yakarmak durumunda olduğumuzu bu cümlelerden anlamaktayız.

Hz. Âdem’in ve eşinin bağışlanmayı gündeme getirmeleri hatalarının farkında olduklarının bir göstergesidir. Onlar hata kime karşı işlenmişse sadece ondan bağışlanma dileneceğini biliyorlardı. Bu nedenle, hitaplarını Yüce Allah’a yönlendirmişler, mağfiret etmemesi, yani bağışlamaması ve merhamet etmemesi durumunda kesin olarak ziyana uğrayanlardan olacaklarını itiraf etmişlerdi.

Onların bu samimi itiraf ve dualarının kabul edilip edilmediğiyle ilgili olarak bu âyet grubunda bilgi olmasa da, Bakara 2/37’de ve Tâhâ 20/122’de Rabbimizin Hz. Âdem’in duasına olumlu icabet ettiğini, çünkü tevbeleri O’nun kabul ettiği ve çok merhametli olduğu haber verilmektedir. Dahası, burada tevbelerin kabulünde günahta ısrarcı olmamanın önemine de dikkat çekilmiş olmaktadır. Hata yapıldığında özür dilenirse Yüce Allah bu hatayı bağışlayabilir; ancak İblis gibi hatada ısrar edilirse burada bağışlamadan söz edilemez.

Kıssanın başında anlattığımız üzere, İblis secde emrine karşı gelme gerekçelerini sayarken ve takındığı tavrında çok önemli beş hata yapmıştı. Bunlar “günahını kabul etmemesi”, “pişmanlık duymaması”, “kendisini kınamaması”, “beni sen azdırdın diyerek suçu Allah’a atması” ve “Allah’ın rahmetinden ümit kesmesi” idi. Buna karşılık Hz. Âdem ise “suçunu itiraf etmiş”, “pişmanlık duymuş”, “kendini kınamış”, “tevbeye müracaat etmiş” ve “Allah’ın rahmetinden ümit kesmemişti.” İşte bu beş farklı özellik azgınlarla muttakilerin özellikleri olarak Hz. Âdem ve İblis üzerinden herkese öğretilmektedir. Öğüt alıp Hz. Âdem’in yolunu takip eden yiğitlere selam olsun.

ııı. Cennetten Çıkartılmaları

قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْاَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ اِلٰى ح۪ينٍ قَالَ ف۪يهَا تَحْيَوْنَ وَف۪يهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ “(Bunun üzerine Allah) ‘Bir kısmınız diğerine düşman olarak inin! Sizin için yeryüzünde (bahçe dışında) belirli bir süre kalma ve geçim imkânları vardır.’ demişti. ‘Orada yaşayacak; orada ölecek ve oradan (diriltilip) çıkartılacaksınız.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Allah şöyle) demişti”; اهْبِطُوا ihbitû emri “inin”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizin bir kısmınız”; لِبَعْض liba‘dın ifadesi “bir kısmına, birbirinize”; عَدُوّ ‘adüvvun kelimesi “düşman(sınız)”; وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve sizin için vardır”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde”; مُسْتَقَرّ müstekarrun kelimesi “kalma, yerleşim yeri”;وَمَتَاع ve metâ‘un sözcüğü “ve geçim imkânı, geçimlik”; اِلٰى ح۪ينٍ ilâ hînin ifadesi “belli bir zamana kadar”; قَالَ kâle fiili “(Allah şöyle) demişti”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; تَحْيَوْنَ tahyevne fiili “yaşarsınız, yaşayacaksınız”; وَف۪يهَا ve fîhâ ifadesi “ve yine orada”; تَمُوتُونَ temûtûne fiili “ölürsünüz, öleceksiniz”; وَمِنْهَا ve minhâ ifadesi “ve oradan”; تُخْرَجُونَ tuhracûne edilgen fiili ise “çıkartılacaksınız” demektir.

Burada bahçede meskûn bulunan Hz. Âdem, eşi ve şeytanın oradan çıkartılmaları ve sonrasıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْاَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ اِلٰى ح۪ينٍ “(Bunun üzerine Allah) ‘Bir kısmınız diğerine düşman olarak inin! Sizin için yeryüzünde (bahçe dışında) belirli bir süre kalma ve geçim imkânları vardır.’ demişti.” Bu âyet hakkında birkaç noktada açıklamalar yapmak durumundayız.

a) قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ “(Bunun üzerine Allah) ‘Bir kısmınız diğerine düşman olarak inin! demişti.” Bu ifadenin bir benzeri Bakara 2/36, 38’de ve Tâhâ 22/123’te de yer almakta, Yüce Allah onları nimet yurdundan çıkarttığını beyan etmektedir. Tâhâ 20/123’te hitap ikili olarak اهْبِطَا ihbitâ şeklinde gelse de bu ifadenin hemen ardından gelen جَم۪يع cemî‘ kelimesi ile بَعْضُكُمْ ba‘duküm kelimesindeki كُمْ küm zamiri maksadın çoğul olduğunu göstermektedir. Sadece ilk emirde Hz. Âdem ve eşi gündeme getirilmekte, sonrasında şeytan dâhil üçünün nimet yurdundan çıkartıldığı bildirilmektedir.

Bakara 2/36’da da ifade ettiğimiz üzere, Hz. Âdem’in, eşinin ve İblis’in çıkartıldığı cennetle ilgili yapılan tartışmaların boyutu elbette onun indirilmesinde de yaşanmaktadır. Bu konudaki âyetlerde kullanılan اهْبِطُوا/ اهْبِطَاihbitû/ihbitâ kelimeleri genellikle “yukarıdan aşağıya indirilmek”, hatta “şu an göklerde bulunduğuna inanılan cennetten yeryüzüne indirilmek” şeklinde yorumlansa da, aralarında yılanın bulunduğu iddia edilse de(19) bunun doğru olmadığını belirtmeliyiz. Esasında A‘râf 7/13’te İblis’in bulunduğu huzur ortamından kovulmasından söz eden bağlamda da aynı kelime, yani اهْبِطْ ihbıt emri kullanılmaktadır. Dolayısıyla onun daha önceden cennette bulunduğu söylenmediğine göre, bunun “huzurdan kovulmak, bir itibar kaybına uğratılmak” manasına geldiği açıktır.

Farklı yorumlara sahne olan söz konusu kelime Hûd 11/48’de Hz. Nûh’un gemiden inmesi emrinde de kullanılmakta, dolayısıyla gemiden karaya inilmesi kast edilmektedir. Bakara 2/74’te taşın yuvarlanması, bulunduğu yerden inmesi manası için de aynı kelime geçmektedir. Bütün bunlardan daha önemli olan bir kullanım ise Bakara 2/61’dedir. Orada Hz. Mûsâ, yiyecek olarak Yüce Allah’ın verdiği kudret helvası ve bıldırcın etine tahammül edemeyen İsrailoğullarına “Şehre inin; orada istedikleriniz var” derken اهْبِطُوا ihbitû kelimesini kullanmıştır. Şüphesiz buradaki maksat “yüksek bir yerden daha aşağı bir yere inmek” manasına gelmekte, göklerden yere doğru bir iniş anlamı vermemektedir.

ı. Bütün bu kullanımlardan hareketle, çok net bir şekilde şunu söyleyebiliriz: Hz. Âdem, eşi ve İblis’in çıkartıldığı cennet dünyadaki bir bahçedir. Yüce Allah onları o nimet yurdundan, yani konforlu bir mekândan daha sorunlu ve sıkıntılı bir başka mekâna göndermiştir. Bu çıkış bir anlamda itibar kaybı olarak görülebilir. Bir mekândan başka bir mekâna inerlerken aynı zamanda bir makam kaybına uğradıklarını söyleyebiliriz.

Esasında Bakara 2/36’da kullanılan ف۪يهِ fîhi ifadesindeki hi/hû zamiri de الْجَنَّة el-cenneh kelimesine gitmemektedir. Çünkü o takdirde zamirin hâ şeklinde müennes yani dişil gelmesi gerekirdi. Belli ki bu zamir onların çıkartıldığı yerin, daha çok bir konum arz ettiğini göstermekte, hele ki göklerdeki bir cennetten yeryüzüne indirilmek manasına gelmemektedir. Nitekim İmam Mâturîdî de, الهبوط el-hubût kelimesinin, “bir yere inmek, yüksek bir yerden daha alçak (düşük) bir mekâna inmek” anlamına geldiğini beyan etmiştir.(20)

ıı. Âyette sözü edilen “düşmanlık” ise Hz. Âdem’i ve eşini nimet yurdundan çıkartan İblis’e yöneliktir. Sanıldığı gibi düşmanlıkta Hz. Âdem ve eşinin birbirine düşmanlığından söz edilmemektedir. Zaten A‘râf 7/22 ve Tâhâ 20/117’de de beyan edildiği gibi, Yüce Allah onları bu konuda daha önceden uyarmış, hatta belli bir sebeple cennetten çıkartılmalarına neden olacağı uyarısında bulunmuştu. Bu uyarılara yeterince dikkat etmedikleri için Yüce Allah başta saptırıcı İblis olmak üzere Hz. Âdem’i ve eşini nimet yurdundan çıkarmış ve artık İblis’e karşı düşmanlığı unutmamaları gerektiğini bu şekilde kendilerine tenbih etmiş olmaktadır.

b) وَلَكُمْ فِي الْاَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ اِلٰى ح۪ينٍ “Sizin için yeryüzünde (bahçe dışında) belirli bir süre kalma ve geçim imkânları vardır.” Bu ifade Bakara 2/36’da da geçmektedir. Her şeyden önce bir hususa açıklık getirmek durumundayız: Yeryüzü insanlar için bir sürgün yeri değil, aksine ebedî âhiret hayatını kazanacağı bir imtihan alanıdır. Hz. Âdem’e ve eşine uygulanan bu işlem onların ilâhi bir emre dikkat etmemeleri sonucunda bulundukları nimet mekânından çıkartılmalarından ibarettir. İblis için kullanılan “kovulma”, “aşağılıklardan olma” gibi hitaplar asla Hz. Âdem ve eşi için söz konusu edilmemektedir. Kendilerine ilahi bir emre riayet etmemenin geçici bir cezası uygulanmıştır, o kadar.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifade Hz. Âdem ve eşi gibi şeytanın da yeryüzünde yaşadığını ve mensup olduğu cinlerin de bu topraklarda varlıklarını sürdürdüğünü göstermektedir. Kur’ân’da 13 kez(21) geçen مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesi “karar kılınacak yer” veya “karar kılmak” demektir.

Âyetin sonundaki اِلٰى ح۪ينٍ ilâ hînin ifadesi ise insanlar için ölümlerine kadarki süreyi, İblis için ise kıyamet gününe kadarki zamanı içermektedir. Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur‘ân’da 34 kez(22) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Nisâ’ 4/77’de de bu mesaj vardır.

2. قَالَ ف۪يهَا تَحْيَوْنَ وَف۪يهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ “(Allah) ‘Orada yaşayacak; orada ölecek ve oradan (diriltilip) çıkartılacaksınız.’ demişti.” Yüce Allah Hz. Âdem’e, eşine ve İblis’in şahsında aslında bütün muhataplara hitap etmekte, A‘râf 7/10’da da belirttiğimiz gibi, insanoğlunu yaratıp yerleştirdiği ve her türlü hayat imkânlarını kendisine sunduğu bu dünyada yaşayacaklarını, bu dünyada öleceklerini ve nihayet mahşerdeki duruşma için yine bu dünyadan çıkartılacaklarını beyan etmektedir. Bu çıkartılma elbette mezarlardan veya ölüm sonrasında bulundukları ortam her neresi ise oradan gerçekleştirilecektir.

“Sizi topraktan yarattık; sizi yine oraya döndüreceğiz ve bir kez daha sizi oradan çıkaracağız” mealindeki Tâhâ 20/55’te açıklayacağımız üzere, ölümü ve sonrası nasıl olursa olsun, insanoğlu sonuçta bir şekilde toprak olacaktır. Yüce Allah bu âyette insanoğlunu yarattığı toprağa, ölüm sonrasında onu yeniden toprağa dönüştüreceğine ve mahşerde oradan yeniden çıkartacağına dair üç aşamaya dikkat çekmektedir.

Bu âyette insanoğlunun yaratılış kaynağı toprak olarak belirlenmekte, bir bilinç oluşturulmak istenmektedir. Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde hayatın bu dünya ile şekillendirildiği, hayatın burada devam ettiği, bu dünyada ölümün gerçekleşeceği, insanların yaratıldığı kaynak olan toprağa dönüştürülecekleri ve sonunda bu topraktan diriltilip mahşere getirilecekleri beyan edilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 504.
• 2 - Taberî, age., VIII, 125. 3 - Semerkandî, age., I, 504.
• 4 - Nisâ’ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6
• 5 - Âl-i İmrân 3/6; A‘râf 7/11; Mü’min 40/64; Teğâbun 64/3; İnfitâr 82/8.
  • Âl-i İmrân 3/6 A‘râf 7/11 Mü'min 40/64 Teğâbun 64/3 İnfitâr 82/8
• 6 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/74.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74
• 7 - En‘âm 6/61; Nahl 16/50; Enbiyâ’ 21/27; Tahrîm 66/6.
  • En‘âm 6/61 Nahl 16/50 Enbiyâ 21/27 Tahrîm 66/6
• 8 - Esed, age., s. 271; İslâmoğlu, age., s. 263. 9 - Semerkandî, age., I, 506.
• 10 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 11 - Öztürk, age., s. 187.
• 12 - Semerkandî, age., I, 507. 13 - Âl-i İmrân 3/185; Nisâ’ 4/120; En‘âm 6/112; A‘râf 7/22; İsrâ’ 17/64; Ahzâb 33/12; Fâtır 35/40; Hadîd 57/20. 14 - Râzî, age., XIV, 49.
  • Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/120 En‘âm 6/112 A‘râf 7/22 İsrâ 17/64 Ahzâb 33/12 Fâtır 35/40 Hadîd 57/20
• 15 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; Tâhâ 20/116. 16 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/34 Hicr 15/31 Tâhâ 20/116 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 17 - İbn Mâce, Fiten, 3. 18 - Zemahşerî, age., III, 595.
• 19 - Taberî, age., VIII, 144.
• 20 - Mâturîdî, Te’vîlât, s. 119.
• 21 - Bakara 2/36; En‘âm 6/67, 98; A‘râf 7/24; Hûd 11/6; Furkân 25/24, 66, 76; Neml 27/40; Yâsîn 36/38; Kamer 54/3, 38; Kıyâmet 75/12.
  • Bakara 2/36 En‘âm 6/67 En‘âm 6/98 A‘râf 7/24 Hûd 11/6 Furkân 25/24 Furkân 25/66 Furkân 25/76 Neml 27/40 Yâsîn 36/38 Kamer 54/3 Kamer 54/38 Kıyâmet 75/12
• 22 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32