Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 77-89. âyetlerinde Hz. Musa’nın İsrailoğullarıyla birlikte çıktığı sıra dışı bir yolculuk, bu esnada onlara ikram edilen nimetler, nimetlere karşı takındıkları olumsuz tavır ile Hz. Musa’nın Sînâ’ya çıkmasının ardından putperesliğe dönüşleri konularında çeşitli bilgiler vermektedir.

a) Denizin Yarılması ve Firavun’un Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 77-79. âyetlerinde Hz. Musa’nın İsrailoğullarıyla birlikte çıktığı ve denizin yarılmasıyla karşıya geçtikleri gece yolculuğunu hatırlatmakta, bu arada Firavun’un ordusuyla birlikte onları takip ettiğini, ancak denizde boğulduklarını, çünkü Firavun’un onları saptırdığını beyan etmektedir.

ı. Korkusuz Deniz Yolculuğu

وَلَقَدْ اَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اَنْ اَسْرِ بِعِبَاد۪ي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَر۪يقًا فِي الْبَحْرِ يَبَسًا لَا تَخَافُ دَرَكًا وَلَا تَخْشٰى “Yemin olsun ki Musa’ya ‘Kullarımla birlikte geceleyin yola çık; yetişilmekten korkmaksızın ve (boğulmaktan) endişe etmeksizin onlara denizde kuru bir yol aç!’ diye vahyetmiştik.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَوْحَيْنَا ve lekad evhaynâ fiili “yemin olsun ki vahyetmiştik”;اِلٰى مُوسٰىٓ ilâ mûsâ kelimesi “Musa’ya”; اَنْ اَسْرِ en esri ifadesi “görür, (gece yolculuğa) çıkar, yürüt diye”; بِعِبَاد۪ي bi‘ıbâdî tamlaması “benim kullarımı”;فَاضْرِبْ fadrib emri “vur, aç, tut”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; طَر۪يقًا tarîkan kelimesi “bir yol”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri kelimesi “denizde”; يَبَسًا yebesen sözcüğü “kuru olarak”; لَا تَخَافُ lâ tehâfu fiili “korkmazsın”; دَرَكًا deraken kelimesi “yetişilmekten de”; وَلَا تَخْشٰى ve lâ tahşâ fiili ise “ve korkmazsın, (gelecekten de) endişe etmezsin” demektir.

Büyücülerin hakka teslimiyeti ve kurtuluşun reçetesi önceki âyetlerde beyan edildikten sonra, bu âyette Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya yönelik çok önemli bir emri gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اَنْ اَسْرِ بِعِبَاد۪ي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَر۪يقًا فِي الْبَحْرِ يَبَسًا “Yemin olsun ki Musa’ya ‘Kullarımla birlikte geceleyin yola çık; onlara denizde kuru bir yol aç!’ diye vahyetmiştik.” Bu cümlede iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a) وَلَقَدْ اَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اَنْ اَسْرِ بِعِبَاد۪ي “Musa’ya, ‘Kullarımla birlikte geceleyin yola çık, diye vahyetmiştik.” İsrâ’ 17/1’de esrâ fiili leyl kelimesiyle birlikte kullanılmakta ve “geceleyin yolculuk yapmak” manasına gelmektedir. Kaldı ki Hz. Musa’nın İsrailoğullarıyla birlikte yolculuğa çıkması emrinin “geceleyin” olduğu Dühân 44/23’te leyl kelimesi kullanılarak ifade edilmektedir. Yüce Allah Hz. Musa’ya vahyedip onları geceleyin yola çıkarmasını emretmekte, bunun gece olmasının sebebini ise “takip edilecek olmaları” diye belirlemektedir.

Hem burada hem de Dühân 44/23 ve Şu’arâ’ 26/52’de اَسْرِ esri emrinin peşinden bâ/bi edatı gelmekte ve anlam “(kullarım)la yola çıkmak” veya “(kullarım)ı yola çıkarmak” manasına gelmektedir. Şu’arâ’ 26/52’de de olduğu gibi âyetteki عِبَاد۪ي ‘ıbâdî tamlaması Hz. Musa ile beraber olan o insanların “Rahmân’ın iyi ve has kulları” olduğunun bir delili olarak görülebilir.

Bu gece yolculuğu Hz. Peygamber’in hicretine benzemektedir. Demek ki Hz. Musa’nın hicreti de bu yolculuktu diyebiliriz. Hz. Peygamber’in Mescid-i Aksâ’ya doğru İsrâ’sı ve Medine’ye hicreti ile Hz. Musa’nın ve adamlarının yolculuğu açıkça benzeşmektedir. Dahası her iki peygamberdeki “gece” motifleri de bir başka ortak yön olarak tanımlanabilir. Burada söz konusu yolculuğun zikredilmesinin Hz. Peygamber’e yönelik mesajı, risaletin Mekke döneminde yaşanacak olan Habeşistan’a hicret olabilir.(1) Ancak bu hicrette Hz. Peygamber’in bulunmayacak oluşu mesajın sahâbîlere yönelik anlaşılmasının yolunu açmaktadır.

b) فَاضْرِبْ لَهُمْ طَر۪يقًا فِي الْبَحْرِ يَبَسًا “Onlar için denizde kuru bir yol vur.” Bu ifade “onlar için denizde açılmış yolu takip et” şeklinde de anlaşılabilir. Buradaki emir, “onlar için denizdeki yola (asâyı) vurup oranın kurutulması” manasındadır.(2) İsrailoğulları için denizin yarılması işlemi hakkında Bakara 2/50’de “Biz, sizinle ilgili olarak denizi yarmıştık” ifadesi geçmektedir. Şu‘arâ’ 26/63’te belirtildiği üzere, Hz. Musa’nın denizde kuru bir yol vurması işlemi, asâsını denize değdirmesiyle gerçekleşmiştir.

Hz. Musa’nın ‘asâ’sı burada üçüncü işleviyle gündeme getirilmektedir. İlki “ince ve çevik bir yılan olması”, diğeri “büyücülerin büyülerini yutup ortadan kaldırması” şeklinde tecelli eden fonksiyonuna şimdi de “denizde yol vurmak” eklenmekte, böylece Hz. Musa’nın hayatındaki mucizeliği bir anlamda devam ettirilmektedir.

- Denizin Yarılması Meselesi

Denizde kuru yol vurulması hakkında iki temel yaklaşım söz konusudur:

ı. Genel olarak bunun Hz. Musa ve İsrailoğulları için özel bir mucize olduğu ve Hz. Musa’nın asasını denize vurmasıyla denizin ikiye yarıldığı, onlar geçtikten sonra suların gelmesiyle kendilerini takip edenlerin boğulduğu beyan edilmektedir. Bu yaklaşım ilk bakışta Şu‘arâ’ 26/63’te bildirilen “Deniz yarıldı ve her bölüm kocaman bir dağ gibi oldu” bilgisiyle örtüşmektedir. Ancak bu âyette denizin yarıldığı beyan edilirken küllü firkın tamlaması kullanılmakta ve “iki ana grub”un değil, belli ki “pek çok grub”un meydana geldiği anlaşılmaktadır.

ıı. Diğer yaklaşıma göre ise bu olay aslında her zaman gözlemlenen bir durumdur. Belli bölgelerde denizlerde yaşanan med cezir, yani “gel git” olayları o gün orada da yaşanmıştı. Cezir denen suyun çekilmesi esnasında kısmen yufka olan yerlerde kara görünmekte, oradan rahatlıkla karşıya geçilebilmektedir.

Almanya’nın Bremen şehrinde buna benzer bir olayın her gün yaşandığı, hatta bu su geliş gidişleri üzerinden santraller yapılıp enerji üretildiği bilinmektedir. Yaptığım bir seyahatte gördüğüm manzara ile burada anlatılanlar arasında ilişki kurmaya çalışırken, meselenin nasıl olabileceği noktasında birtakım tahminlerde bulunmanın mümkün olduğunu söylemeliyim. Öğlen sonrasındaki manzara ile geceleyin yaşanan hakikat gerçekten insanı hayretler içerisinde bırakacak türdendi.

Çeşitli vadi türü bölgelerden geçerken oralarda yapılmış geçitleri görünce şaşırmış, sebebini öğrenince şaşkınlığım daha da artmıştı. Çünkü gece eve dönerken gündüz gördüğümüz o bölgeler tamamen suyla kaplanmış, adeta deniz oralara kadar taşmıştı. Bu hakikat her gün yaşandığı için çevredekilerin hayat tarzı ona göre şekillenmiştir ve herhangi bir yadırgayıcı durum söz konusu olmamaktadır.

Öğlen sularında dizlere kadar bir su seviyesinde yüzlerce metre ilerledikten sonra ikindiye doğru hızlıca geri gelmek zorunda kalmamızın sebebi de aynıydı; çünkü o yufka yerler akşama doğru oldukça derin bir yükseklik almıştı. Gidip görenlerin yadırgamadığı bu manzara ile Hz. Musa’nın yaşadığı olay arasında böyle bir bağ kurulabilir.

Muhammed Esed’in de meseleyi böyle yorumladığı anlaşılmaktadır. Nitekim konuyu izah ederken kullandığı şu ifadeler, kanaatinin bu yönde olduğunun bir göstergesidir: “Kızıl Denizi geçme mucizesi, bu denizin bugün Süveyş kanalı olarak bilinen kuzeybatı ucunda vuku bulduğu anlaşılmaktadır.

Kıssanın geçtiği çağlarda burası şimdiki kadar derin değildi ve bazı bakımlardan Kuzey Denizi’nin ana kıtayla Frisian adaları arasında kalan sığ bölümü gibiydi. Yüksek cezir hallerinde bu gibi yerlerde sığ bölgeler çıplak kalmakta ve geçici olarak geçilebilir hale gelmekte; ama bu durumdayken ani ve şiddetli bir med dalgasıyla bütünüyle sulara gömülmektedir.”(3)

Biz bu olayın tam olarak nerede olduğunu bilmiyoruz. Suyun çekilmesi ve ardından çoğalıp genişlemesi okyanuslara kıyısı olan yerlerde meydana geldiği için bu olayın da Kızıl Deniz’in Mısır’ın kuzeydoğusundaki bölgesinde meydana geldiği söylenebilir. Şu‘arâ’ 26/63-66’daki beyanların ışığında şunu söyleyebiliriz: Cezir halinde sular çekilince Hz. Musa ve müminler yola koyulmuşlardı.

Bu arada Firavun ve adamları da oraya yaklaşmışlardı. Hz. Musa ve beraberindekiler kurtarılınca, yani karşıya geçince, onları takip eden Firavun ve adamları ise med ile yani ani bir fırtına ve suların genişlemesiyle korkunç bir su baskını yaşanmış ve boğulmuşlardı.

Müfessirlerimiz Şu‘arâ’ 26/63’te sözü edilen küllü firkın “her grup” ifadesini, yarılan denizin yarılma esnasında oluşturduğu büyük iki dalga şeklinde anlamışlardır. Hâlbuki ifade çoğul olduğu için konuyu iki dalgaya indirgemek de hatalıdır; meseleyi suyla ilişkilendirmek de. Anlaşılıyor ki oluşan infilâk ortamında sular çekilmiş, böylece suyun altındaki kara kütleleri büyük birer nesne olarak görünür olmuştu.

Bu arada Şu‘arâ’ 26/63’te geçen infeleka fiilinin verdiği mutâva‘ât anlamı da özellikle hatırlanmalıdır. Bilindiği üzere bu ifade biçiminde Yüce Allah’ın eşyaya koyduğu özelliklerin devreye girmesi kast edilir. Kıyâmet ve mahşer şartlarıyla ilgili fiillerin genellikle bu kalıpta gelmesi Yüce Allah’ın onları öyle planlamasının sonucudur. Göğün infitârı ve inşikâkı gibi olayların ifade edilmesinde kullanılan edilgen kalıplar eşyanın fıtratının gereğidir. İşte tam da buna uygun olarak denizin yarılmasını Yüce Allah’ın belli bölgelere koyduğu med cezir olaylarıyla ilişkilendirmek hatalı bir yorum olmasa gerektir.

Hiç şüphe yok ki bu bir yorumdur ve konuyu anlamaya çalışan bir bakış açısıdır. Elbette mesele böyle anlaşılınca haklı olarak diğer görüşün sahipleri “peki mucize bunun neresinde?” diye sorabilirler. Bizce mucize bunun her yerinde duruyor. Çünkü “med cezir” olayları Yüce Allah’ın bu kâinat sistemindeki en muhteşem olağanüstülüklerinden sadece bir tanesidir.

Bizce denizin yarılması ve içinden yol açılması ne kadar sıra dışı kabul edilirse, böyle bir olay da en az onun kadar mucizedir ve olağanüstülük içermektedir. Kaldı ki böyle bir durumda geçiş zamanının ve muhtemelen geçiş yerinin kendilerine bildirilmesi de ayrı bir ilâhî yardımdır ve bu sayede müminler kurtulurken, onları takip eden düşman Firavun ve adamları bu noktada yanılmış ve boğulmuşlardı.

Daha önce de ifade ettiğimiz gibi, eğer bu olay Kızıl Deniz’in kuzeyinde meydana gelmişse bu durumda daha kuzeyden de karşıya geçilebilecek yollar veya imkanlar olmasına rağmen, deniz yolunun tercih edilmesi düşmanları aldatmaya yönelik bir manevra olarak da kabul edilebilir. Hz. Musa cezir halinde deniz yolunu tercih edince Firavun’un karadan dolaşıp onların önünü kestirme düşüncesi devreye sokulmamış, muhtemelen yakalayamama endişesi etkin olmuştu. Ancak bu durumda da med hali yaşanmış ve boğulmuşlardı.

Bir tek defa mucize olarak böyle bir olay gerçekleşmiş ise o zaman başka bir soru kaçınılmaz olur: Mademki bu durum bilinen bir olay değil idiyse, o zaman neden Firavun ve adamları Hz. Musa’nın peşinden denize dalmış olsunlar ki? Manzarayı görünce, denizin iki büyük dağ gibi kabarmış görüntüsü karşısında korkmalı ve denize kesinlikle girmemeliydiler.

Bunun sıra dışı bir olay olduğu fark edilince her aklı başında insan bundan uzak durur, ya olağanüstülüğün muhatabına iman edip teslim olur; ya da oradan çekip giderdi. Oysa bunlar yaşanmamış, Hz. Musa ve müminlerin geçtiği yerden kendilerinin de zamanında geçebileceklerine inanmış olmalılar ki takibi devam ettirmişlerdi. Belliki o esnada hesap edemedikleri bir durum meydana gelmiş ve ani bir fırtına ile deniz sularına gömülmüşlerdi.

ııı. Asâ’nın denize vurulması “denizde yol vurmak”, yani orada yolculuğa çıkmak şeklinde de yorumlanabilir. Bu ifadede maksadın deniz yolunu tercih olduğu, Firavun ve adamlarının ise onları takip ederlerken benzer bir yolculukta boğuldukları da dile getirilen görüşler arasında yer almaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَبَسًا yebes kelmesi “kuru” anlamına geldiği için, tarîk/yol kelimesiyle birlikte kullanılınca “güvenli bir yol” manası devreye girmekte ve âyetin sonraki cümlesinde dile getirilen “endişelerden kurtulmaları gerektiği” kendilerine bildirilmiş olmaktadır. Olayın daha başka yönlerini Şu‘arâ’ 26/63’te ele alacağımız için burada bu kadarıyla yetinmek istiyoruz.

Genel yaklaşımları bu şekilde ifade ettikten sonra, şunu itiraf edelim: Bu ve benzer konularda “olay şu şekilde olmuştur” diyerek konuyu kestirip atmak doğru değildir. Bizim yaptığımız şey, âyetleri anlamaya ve yorumlamaya çalışmaktır. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece Rabbimiz bilmektedir.

Şu‘arâ’ 26/67’de beyan edildiği gibi “bunda nice dersler ve ibretler vardır” diyerek konunun ibret boyutuna yönelmek ve bize yönelik dersleri anlamak istiyoruz. Âyetin devam eden cümlesi bu noktayı içermektedir.

2. لَا تَخَافُ دَرَكًا وَلَا تَخْشٰى “(Size) yetişilmesinden korkmayacaksın ve (boğulmaktan da) endişe etmeyeceksin.” Hz. Musa’nın korkmamasıyla ilgili beyanın burada yer almasının muhtemel sebeplerinden “birisi” Şu‘arâ’ 26/52 ve Dühân 44/23’te geçen “Siz takip edileceksiniz” cümlesidir; “diğeri” ise önlerindeki denizle ilgili duyabilecekleri endişedir. İşte ilâhî müdahale burada da devrededir ve Hz. Musa ile müminlerin böyle bir endişeye kapılmamaları gerektiği onlara bildirilmektedir.

Ne yakalanmaktan korkacaklar; ne de önlerindeki muhtemel tehlikeden zarar göreceklerdi. Âyetteki lâ tehâfu ve lâ tahşâ şeklindeki mudârı‘ fiillerini emir kalıbında lâ tehaf ve lâ tahşe şeklinde okuyup “Ey Musa, korkma, endişelenme” manasını verenler de vardır. Nitekim A‘meş ve İmam Hamza’nın âyeti bu şekilde olduğu beyan edilmektedir.(4)

Demek ki Yüce Allah’ın dediği gibi yaşayanlar ilâhî garanti gereği korkmazlar;(5) zira Allah’ın dediğini yapanlar Allah’ın beraberliğini hak ederler.(6) Allah’ın yolu, bazı yolculukları zorunlu kılabilir. Öyleyse Allah’ın “korkmayacaksın ve endişelenmeyeceksin” fermanına güvenerek çıkılan bütün yolculuklar Allah’ın izniyle başarıya ulaşacaktır. Zira hayırla başlanan her bir işin sonu çok daha hayırlı olacaktır.(7) Allah için çıkılan yolculukların güven garantisi bizzat Rabbimizdir.

Yüce Allah için yola çıkanları arkalarından yetişmeye ve engellemeye çalışanlar elbette olacaktır; ancak bu tipler hakikatin savunucularını asla ve asla yetişemeyeceklerdir. Vahiy nurunun yılmaz savunucularının peşine düşenler ve onlara düşmanlık besleyenler Firavun’un tarafında olduklarını bilmelidirler. Firavun’dan yana olanların akıbeti ise denizde, yani hasret ateşinde ve yanlışlıklar içerisinde boğulmaktır.

Arkadan gelenlerle ilgili havf, yani “korku” taşımamanın yanında, gelecekle ilgili haşyet “endişe” de duyulmamalıdır. Çünkü Allah için yaşayanları Rabbimiz yalnızlığa terk etmeyecek ve inşallah mahşerde onları ödülsüz de bırakmayacaktır.(8)

Hz. Musa’nın asası bizim için bir semboldür. Ona rehberlik eden değer vahiy idi; bizim de ışığımız ve rehberimiz vahyin aydınlığı olmalıdır. Vahyi önüne alanlar mahşerde önlerinde ve sağ taraflarında ışıklarının koştuğunu göreceklerdir. Işık olarak vahyi ilke ve rehber edinenler başarıya ulaşacaklardır.

Başka ışık sanılarını nur sananlar ise mahşerde o nurun nara dönüşeceğini unutmamalıdırlar. Hz. Musa’yı ve bütün zamanların samimi müminlerini her zaman sâhil-i selamete çıkartan vesile “vahiy” olmuştur. Şimdilerde de aynı değerin rehberliğinde yürümek karanlıklardan aydınlığa çıkmanın tek çıkar yoludur. Vahiy insanları sâhil-i selâmete, Firavun gibiler ise felakete sürükler.

Biz âyetin asıl vermek istediği mesajın bu olduğu kanaatindeyiz. Diğer sonu gelmez tartışmalarla vakit geçirmenin akla zarar vermek ve zamana yazık etmek olacağını düşünmekteyiz.

ıı. Firavun’un Takibi ve Feci Sonu

فَاَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِه۪ فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ مَا غَشِيَهُمْ “Firavun, askerleriyle birlikte onların peşine düşmüştü. Denizde onları kuşatan şey (felaket) kendilerini kuşatmıştı.”

Âyettekiفَاَتْبَعَهُمْ fe etbe‘ahum fiili “ve onları takip etmişti”; فِرْعَوْن fir‘avnu kelimesi “Firavun”; بِجُنُودِه bicünûdihî tamlaması “onun askerleriyle, ordusuyla”;فَغَشِيَهُمْ fe ğaşiyehum fiili “ve onları kaplamıştı, bürümüştü”;مِنَ الْيَمِّ mine’l-yemmi kelimesi ise “denizden”; مَا غَشِيَهُمْ mâ ğaşiyehum ifadesi “onları kaplamış olan şey, dalga, fırtına” demektir.

Burada Firavun’un akıbeti hakkında kısaca bilgiler gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da Firavun’un ve beraberindekilerin denizde boğulup helak edildiği çeşitli âyetlerde haber verilmektedir.(9) Yûnus 10/90’da belirtildiği üzere, Hz. Musa ve İsrailoğulları Yüce Allah’ın yardımıyla denizi geçince Firavun ve adamları azgınlık ve düşmanlık duygularıyla onları takip etmişti. Yüce Allah bu yolculuk esnasında Hz. Musa’nın ve müminlerin takip edileceğini kendilerine bildirmiş, bir anlamda hazırlıklı olmalarını önceden haber vererek tedbirli olmaları gerektiğini ifade etmişti.(10)

Arkadan gelen düşmanları görünce korkan ve “yakalandık” diyen İsrailoğullarına Hz. Musa’nın verdiği “Hayır! Rabbim benimledir ve bana yol gösterecektir”(11) şeklindeki cevap, peygamber teslimiyetinin en önemli göstergelerinden birisidir. Esasında Dühân 44/24’te dile getirildiği üzere, denizi geçmeleriyle ilgili olarak da Yüce Allah ona “Denizi rahat bir şekilde geçip terk et” buyurarak, korku veya endişeye mahal olmadığını haber vermişti.

Âyetteki فَغَشِيَهُمْ مِنَ الْيَمِّ مَا غَشِيَهُمْ “Denizden oluşan o kuşatıcı ve boğucu (felaket) onları kuşatıp (boğmuştu)” ifadesi, Firavun’u ve ordusunu kaplayan denizin mahiyetini, künhünü, etkisini, şiddetini vs. özelliklerini aslında Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin bilmediğini ortaya koyan deyimsel bir ifadedir.(12) Benzer bir ifade “altı üstüne getirilerek helak edilen kavimler”den söz eden âyetlerde de yer almaktadır.(13)

Bu iki örnek olumsuz manada helak içerikli olarak zikredilmişken, olumlu ve yine tarif edilemez bir şekilde Hz. Peygamber’in vahiy alışının işlendiği âyetlerde de söz konusu edilmektedir. Yüce Allah, “Sidreyi kaplayan kaplamıştı” buyurarak,(14) vahyin geliş anında aklın nasıl hayretler yaşadığını ve durulmaya değer o bahçede ağacı bürüyen manevi havanın ne kadar tarif edilemez olduğunu ortaya koymaktadır.

İşte bu âyet, bâtılın peşinden gitmenin nasıl sonuçlara sebep olacağının ortaya konulduğu son derece çarpıcı bilgiler ve mesajlar içermektedir. Firavun bir bâtıl temsilcisidir; onu takip etmek ise batağa saplanmaktır. Dünya hayatının sonunda denizde boğulan bu zalimler boğulmakla azaptan kurtulamayacak, tıpkı Hz. Nûh’un kavmi gibi denizde, yani suda boğularak ateşe girmenin derin çelişkisini de yaşamışlardı.(15)

“Suda ateşi yaşamak” korkunç bir akıbettir ve bazı azgın ve sapkın insanlar bu felaketle yüzleşmek zorunda kalmışlardı. Firavun gibi bir zalimin yolundan gidenler hem bu dünyada derin bir hasret ateşiyle buluşacak; hem de mahşerde ateş azabının ortasına atılacaklardır.

Dünya hayatı mahşerdeki durumumuzu belirleyecek bir azık hazırlama zamanıdır. Akıllı olup iradesini haktan yana kullananlar Yüce Allah’ın gönderdiği kitabı ve görevlendirdiği peygamber örnekliğini hayatına hâkim kılanlardır. Rabbim, bizi de bu yiğit kullarından olmada muvaffak kılsın. Buna karşılık, Hz. Nûh’un davetini reddedip İblis’in peşine takılan kavmi, diğer peygamberlerin inkârcı kavimleri gibi tercihlerini bâtıldan yana yapanlar tıpkı Firavun ve adamları gibi felaketi sipariş edenlerdir. Vahiyden yüz çeviren bu tipler şeytanın arkadaşlığıyla buluşup(16) dar ve sıkıntılı bir hayatı peşinen alan zavallılardır.(17)

Firavun gibi azgınların helak edilmesinde dikkat çeken bir başka husus da şudur: Yüce Allah’ın kâinat kitabı dediğimiz iradesiz müslüman kulları vardır. Peygamberler gibi iradeli müslüman kullar görevlerini hakkıyla yaparlar, ancak başarılı sonuçlar alamazlarsa, göklerin ve yerin ordularının sahibi olan Yüce Allah,(18) bu tabiî güçlerden olan ordularını devreye sokar.

İnsanlar azgınlaşır ve zalimce bir hayat yaşarlarsa onların azgınlığına karşılık tabiat güçleri de harekete geçirilir, hak edilen helâki gerçekleştirirler. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesinde beyân edilen “onları kaplayan şey kaplamıştı” ifadesi işte helak işleminin failini tabiat güçlerinden olan “deniz” olarak belirlemiştir.

ııı. Helakin Sebebi

وَاَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدٰى “(Çünkü) Firavun, kavmini saptırmış ve (onlara) doğru yolu göstermemişti.”

Âyetteki وَاَضَلَّ ve edalle fiili “ve saptırmıştı”; فِرْعَوْنُ fir‘avnu kelimesi “Firavun”; قَوْمَهُ kavmehû tamlaması “onun kavmini”; وَمَا هَدٰى ve mâ hedâ fiili ise “(onlara doğru) yolu göstermemişti” demektir.

Burada felaketin sebebi üzerinde durulmakta, Firavun’un durumu hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

Kasas 28/4’te beliltildiği gibi, Firavun, ülkesinde zorbalık yapmış, halkını gruplara ayırmış, böylece onları zayıf düşürmüş, erkek çocuklarını öldürtmüş, kızlarını ise sağ bırakarak eşine rastlanmamış bir zulüm uygulamıştı. Zuhruf 43/54’te dile getirildiği üzere, Firavun kavmini küçümsemiş, kendine boyun eğdirmişti. Bütün bunları yapan Firavun, fesadın bir anlamda zirve örneklerinden birini ortaya koymuş, ona boyun eğen veya itaat edip onun gibi düşünenler ise yoldan çıkanlar anlamında fasıklar olmuşlardı.

Bu toplum kendilerini hakka çağıran yiğit mümin adamın, “Bana tâbi olun ki size kurtuluş yolunu göstereyim”(19) sözüne itibar etmemişlerdi. Onlar Firavun’un “Size sadece ve sadece gördüğüm (doğruyu) gösteriyorum ve sizi sadece ve sadece kurtuluş yoluna götürüyorum”(20) yalan vaadine kanmışlardı. Aynı şekilde “(Musa)’nın sizin dininizi değiştirmesinden yani ülkede bozgunculuk yapmasından korkuyorum”(21) şeklindeki yalanlarla örülü suçlamasına aldanmışlardı.

Firavun, kavmini dosdoğru yol olan vahyin aydınlığından saptırmış, peygamber öğretilerinden yüz çevirmelerini sağlamıştı. Bu yüzden, Yüce Allah, Firavun’un kendi kavmini saptırdığını, kendilerine hidayet anlamında hakikat yolunu göstermediğini, böylece sapkınlık içerisine girmelerine neden olduğunu beyan etmiş olmaktadır. Bir insanı veya toplumu saptırmak elbette büyük bir günahtır, suçtur, sorumluluktur; ancak saptıranlar kadar sapanların da büyük sorumluklukları vardır.

Nihayet saptıranlar da sapanlar da dünyada aynı akıbeti paylaştıkları gibi mahşerde de azapta ortak olacaklardır.(22) Belliki hiç kimse “ben suçsuzum, asıl suçlu şudur” deyip faturayı başkasına kesemeyecek, dünyevî felaketten ve mahşerdeki azaptan kurtulamayacaktır. Kıssanın bu bölümünde asıl verilmek istenen mesajın bu olduğu kanaatindeyiz.

b) Nimetlere Karşı Şükürsüzlük ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 80-82. âyetlerinde İsrailoğullarına yönelik onları düşmandan koruma nimetini, Sînâ Dağı’nın sağ tarafındaki vaadini, onlara yönelik helva ve bıldırcın eti ikramını hatırlatmakta, nimetlerden istifade ederken azgınlaşmamalarını tenbihlemekte, aksi takdirde gazaba uğratılacaklarını haber vermektedir. Her şeye rağmen vaktinde Yüce Allah’a yönelip iman eden, salih amel işleyen ve sonunda hidayet üzere olanları da çok bağışlayıcı olduğunu beyan etmektedir.

ı. Düşmandan Kurtarılış ve Özel İki Nimet

يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ قَدْ اَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَوٰعَدْنَاكُمْ جَانِبَ الطُّورِ الْاَيْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى “Ey İsrailoğulları! Elbette sizi düşmanınızdan kurtarmıştık; Tûr’un (Sînâ Dağı’nın) sağ tarafında (oraya gelmeniz için) sizinle sözleşmiş ve size kudret helvası ile bıldırcın eti ikram etmiştik.”

Âyetteki يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَyâ benî isrâîle hitabı “ey İsrâiloğulları”; قَدْ اَنْجَيْنَاكُمْ kad enceynâküm fiili “sizi elbette kurtarmıştık”; مِنْ عَدُوِّكُمْ min ‘adüvviküm ifadesi “sizin düşmanınızdan”; وَوٰعَدْنَاكُمْ ve vâ‘adnâküm fiili “ve sizden söz almıştık”; جَانِبَ cânibe kelimesi “yanından, tarafından”; الطُّورِ et-tûri kelimesi “dağın”; الْاَيْمَنَ el-eymen sözcüğü “sağ yanında”;وَنَزَّلْنَا ve nezzelnâ fiili “ve ikrâm etmiştik, indirmiştik”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; الْمَنَّ el-menne kelimesi “kudret helvası”; وَالسَّلْوٰىve’s-selvâ sözcüğü ise “ve bıldırcın eti” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik çeşitli nimetleri gündeme getirilmektedir.

1. يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ قَدْ اَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ عَدُوِّكُمْ “Ey İsrailoğulları! Elbette sizi düşmanınızdan kurtarmıştık.” Bu cümle Rabbimizin İsrailoğullarına yönelik ilk nimetidir ki en büyük nimet de bu olsa gerektir. “Düşmandan kurtarmak” ifadesi öncelikle deniz yolculuğunun ardından Firavun’un kendilerini yakalayamaması ve denizde boğulmaları olarak anlaşılabilir. Ancak asıl kurtuluş, Kasas 28/4’te beyan edildiği gibi, onun baskısından, kendilerini gruplara ayırıp zayıf düşürmesinden ve erkek çocuklarını öldürtmesinden kurtarmaktı.

Ayrıca Zuhruf 43/54’te de belirtildiği gibi, kendilerini küçük gören ve onları itaate zorlayan azgın tutumundan kurtarılmaları da çok önemli bir nimet olarak hatırlanmalıdır. Bu söylenenler bir insanın düşman olmasının sonuçları olarak görülmelidir. Burada sayılanları dostlar birbirlerine yapmazlar; çünkü dost zarar veren değil, verilmek istenen zararı engelleyen ve olumsuz sonuçlarını ortadan kaldırmaya çalışan fedakâr insandır.

2. وَوٰعَدْنَاكُمْ جَانِبَ الطُّورِ الْاَيْمَنَ“Tûr’un (Sînâ Dağı’nın) sağ tarafında (oraya gelmeniz için) sizinle sözleşmiştik.” Bu ifade İsrailoğularıyla Sinâ’nin sağında yapılan ahitleşmeyi hatırlatmaktadır. Kur’ân’da bu konu hakkında detay denebilecek bilgiler vardır. Buna göre Yüce Allah Bakara 2/63, 93 ve A‘râf 7/171’de “gönderdiği ilâhî prensiplere sıkıca sarılmalarını ve oradaki hakikatleri hatırlayıp sorumlu davranmaları gerektiği”ni kendilerine emretmişti.

Ayrıca Bakara 2/83-84’te de İsrailoğullarından alınan sözde şu ilkeler zikredilmektedir: “Allah’tan başkasına ibadet etmemek; ana babaya, yakınlara, yetimlere ve yoksullara iyilik yapmak; insanlara güzel sözler söylemek; namaz kılmak; zekât vermek; birbirlerinin kanını dökmemek; birbirlerini yurtlarından çıkarmamak.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle “Tûr’un (Sînâ Dağı’nın) sağ tarafında sözleşmek” şeklinde anlaşılabileceği gibi, Hz. Musa’ya ve İsrailoğullarına Mısır’dan çıktıkları bu yolculukta Şam tarafına yönelmeleri şeklinde bir yön belirlemenin de kast edilme ihtimali vardır. Buna göre anlam “Tûr’un (Sînâ’nın) sağ tarafına (gelmeniz için) sizinle sözleşmiştik” şeklini alır.

3. وَنَزَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوٰى “Size kudret helvası ile bıldırcın eti ikram etmiştik.” Bu ifade İsrailoğullarının Sînâ çölündeki yolculukları esnasında Yüce Allah’ın onlara yönelik bir başka nimet ve ikramıdır. Bakara 2/57 ve A‘râf 7/160’ta da yer aldığı üzere, âyette geçen نَزَّلْنَا nezzelnâ fiili, sözü edilen el-menn ve es-selvâ’nın yukarıdan bir yerlerden indirildiğini değil, onlara “ilâhî bir ikram” olduğunu göstermektedir.

Burada ikrama konu edinilenالْمَنّ el-menn ve السَّلْوٰى es-selvâ’nın ne olduğu hakkında genel kanaat, el-menn’ın “helva, kudret helvası”, es-selvâ’nın ise “bıldırcın eti” olduğu şeklindedir. Ancak bunların bir çabanın sonucu elde edilmemiş ilâhî bir lütuf olarak sunulan besleyici nimetler olduğu da beyan edilmektedir.(23)

الْمَنّ el-menn kelimesinin türetildiği köke bakıldığında, bunun başa kakılmayan ilâhî bir ikram ve ihsan olduğu görülmektedir. Zira Yüce Allah’a nispet edildiğinde menne fiilinin bir ikram manası içerdiği bilinmektedir.(24) السَّلْوٰى es-selvâ kelimesi de bu asıl nimete katık olarak yenen et türü bir gıda olarak kabul edilebilir.

Burada önemli olan nokta, bu gıdaların tam olarak ne olduğunu tespitten ziyade, Yüce Allah’ın rızası için yola çıkanları Rabbimizin yardımsız ve yardımcısız bırakmayacağıdır. Şartlar ne kadar elverişsiz olsa da ilâhî kudretin her an ve mekânda mümin insanlara yardım edeceği bilinmelidir; zira peygamberler ve insanlık tarihi bunun sayısız örnekleriyle doludur.

ıı. Azgınlık-Gazap İlişkisi

كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا ف۪يهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَب۪ي وَمَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَب۪ي فَقَدْ هَوٰى “Size rızık olarak verdiğimiz tertemiz şeylerden yiyin; bu konuda sınırı aşmayın! Sonra gazabım size gelir. Gazabım kime gelirse elbette o yıkılıp gitmiştir.”

Âyetteki كُلُوا kûlû emri “yiyin”; مِنْ طَيِّبَاتِ min tayyıbâti ifadesi “temiz, helal şeylerden”;مَا رَزَقْنَاكُمْ mâ razeknâ fiili “size rızık verdiğimiz şeylerden”;وَلَا تَطْغَوْا ve lâ tatğavv emri “ve sakın azgınlık yapmayın”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, onunla ilgili”; فَيَحِلَّ fe yahılle fiili “yoksa gelir”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; غَضَب۪ي ğadabî tamlaması “benim gazabım, azabım”; وَمَنْ يَحْلِلْ ve men yahlil ifadesi “her kime gelirse”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; غَضَب۪ي ğadabî tamlaması “benim gazabım, azabım”; فَقَدْ هَوٰى fe kad hevâ fiili ise “o elbette helâk olmuştur, elbette yok olmuştur” demektir.

Burada önceki âyetteki ikram ve ihsanın tertemiz gıdalardan oluştuğu, azgınlık yapılmaması gerektiği, aksi takdirde gazabın kaçınılmaz olacağı gündeme getirilmektedir.

1.كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا ف۪يهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَب۪ي “Size rızık olarak verdiğimiz tertemiz şeylerden yiyin; bu konuda sınırı aşmayın! Sonra gazabım size gelir.” Yüce Allah insanoğluna temiz ve güzel rızıklar ihsan ettiğini bildirmektedir. Bu âyette geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi Kur’ân’da 20 kez(25) yer almakta ve “güzel, temiz, helal” manalarını içermektedir.(26) Bu cümlede yer alan مِنْ min edatının “beyâniyye” manasında olduğu kanaatindeyiz. Bu yüzden, tercümeyi bu şekilde vermeyi tercih ettik. Eğer söz konusu edata “bazı, bir kısmı” gibi bir mana verilirse, o zaman verilen rızıkların bir kısmının temiz olmadığı gibi bir durum ortaya çıkar ki bu doğru değildir.

Rızıkların yenmesinden söz edilen yerde “bu konuda azgınlık yapmayın; sınırı aşmayın” uyarısı, tüketimdeki ölçüyü ve hak hukuk gözetmek gerektiğini hatırlatmaktadır. Aynı zamanda bu nimetlerin verilmesi sebebiyle kendilerini diğer insanlardan üstün görmemeleri gerektiği de uyarıda var kabul edilebilir. Çünkü A‘râf 7/138-141’de ele alındığı gibi İsrailoğulları denizden geçtikten sonra puta tapan bir kavme rastlamışlar, Hz. Musa’yı bunaltan isteklerde bulunmuşlardı.

“Nimetler konusunda azgınlık yapmayın” uyarısı, nimetlerin kaynağında Yüce Allah’ı görmemekle ve O’na şükretmemekle de ilişkili olabilir. Zira İbrâhim 14/7-8’de bu konuyla ilgili olarak şu hatırlatmanın yapılması bunun bir delilidir: “Hatırlayın ki Rabbiniz size, ‘Eğer şükrederseniz, elbette size (nimetimi) artıracağım ve eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir!’ diye bildirmişti. Musa dedi ki: Eğer siz ve yeryüzünde olanların hepsi nankörlük etseniz, bilin ki Allah gerçekten zengindir; hamdedilmeye lâyıktır.”

Burada Yüce Allah’ın helal diye tanıttığı gıdaları tüketirken ve şükürsüzlükte sınırı aşmama uyarısına rağmen buna riayet etmeyenlere ilâhî gazabın geleceği ifade edilmektedir. Ayrıca Tâhâ sûresinin 86. âyetinde dile getirildiği üzere, onlara yönelik bu uyarı Allah’tan başkasına tapmamayla ilgili olarak da anlaşılabilir.

2. وَمَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَب۪ي فَقَدْ هَوٰى “Gazabım kime gelirse elbette o yıkılıp gitmiştir.” Yüce Allah’ın gazabının geldiği kişiler elbette zarar ve ziyanın en korkunç olanına uğramışlardır. Gazabın sonu kayıptır; helak olmaktır; düşüp yıkılmaktır; mahşerde ise azaba uğratılmaktır.

ııı. Bağışlanmak İçin Gerekli Dört Şart

وَاِنّ۪ي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَاٰمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدٰى “Şüphesiz ki ben (Allah’a) yönelen, iman edip iyi iş(ler) yapan, sonra da doğru yolda olan kimseyi çok bağışlayıcıyım.”

Âyettekiوَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “ve muhakkak ki ben”; لَغَفَّارٌ leğaffârun kelimesi “elbette çok bağışlayan(ım)”;لِمَنْ تَابَ limen tâbe fiili “tevbe edeni, yönelmiş olanı”;وَاٰمَنَ ve âmene fiili “ve iman etmiş kişiyi, iman edeni”; وَعَمِلَ ve ‘amile fiili “ve yapmış, işlemiş (olanı)”; صَالِحًا sâlihan kelimesi “salih, ıslâh edici, doğru, iyi, yararlı (bir iş)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اهْتَدٰى ihtedâ fiili ise “hidâyette olmuş (olanı)” demektir.

Burada kimlerin ve hangi sıfatların sahiplerinin bağışlanacağı gündeme getirilmektedir.

Âyette verilmek istenen ilk mesaj, Yüce Allah’ın bağışlayıcılığının bir “sonuç” olduğudur. “Sebep”ler ise bu bağışlanmanın kimlere ve hangi niteliklerin sahiplerine uygulanacağını oluşturan özelliklerdir.

Yüce Allah bu âyette önce “muhakkak ki ben” manasındaki اِنّ۪ي innî ifadesini kullanarak, bağışlamasının gerçekleşeceği mesajını vermekte, ayrıca غَفَّار ğaffâr kelimesinin başındaki lâm/le edatı da bunun mutlak surette meydana geleceğini ortaya koymaktadır. Dahası, ğâfir sıfatının değil de ğaffâr sıfatının tercih edilmesi de son derece manidardır. Çünkü ğâfir kelimesi “bağışlayan” manasına gelmekteyken, ğaffâr sıfatı “çok bağışlayan, defalarca bağışlayan, her türlü günahı affeden” gibi manalar vermektedir.

Aslında bu sıfat özellikle bu bağlamda İsrailoğullarının bir tane değil, pek çok günah ve hata işlediğini de zımnen içermektedir. Ancak dinde ümitsizlik olmadığı için Yüce Allah her türlü hatayı bağışlayabileceği mesajını vererek, muhatapları ümitsizliğe terk etmemekte, kendisine yönelmeleri için davetini yinelemekte ve tevbe kapısının ardına kadar açık olduğunu beyan etmek istemektedir.

Konunun bu boyutuna ilaveten şimdi de Rabbimizin kimleri bağışlayacağıyla ilgili beyanını inceleyelim.

1. لِمَنْ تَابَ limen tâbe “tevbe edeni.” Bağışlanmanın ilk şartı, yanlıştan dönmek anlamında “tevbe”dir. Tevbe, esasında istiğfâr demek olan “özür dileme”nin ardından gelen “samimi yöneliş”tir. Tevbe aslında istiğfardaki samimiyetin ortaya konuluşudur. Bu nedenle tevbe hatadan dönüşle ilgili iddianın ıspatıdır.

Sırf bu nedenledir ki kurtuluştan söz eden âyetlerde tek başına tevbeden değil, bununla ilgili başka eylem ve fedakârlıklardan da söz edilmektedir.(27) Hatta bazı âyetlerde tevbe imandan önce zikredilerek yönelişin önemine dikkat çekilmektedir.(28) Tevbe etmeyenler, yani yanlıştan dönme kararlılığı göstermeyip bir eylem meydana getirmeyenler zâlimlerin ta kendileri olarak tanıtılmaktadır.(29)

2. وَاٰمَنَ ve âmene “ve iman edeni.” Furkân 25/70’de de beyan edildiği üzere, iman tevbeden sonra gelmektedir. Kişi hatalı inanç ve yanlış davranışlardan vazgeçtikten sonra iman sahibi olmayı hak eder. Allah’a samimi bir yönelişi olmayanın imanı iman değildir. Bu nedenle, bağışlanacağı bildirilen kişilerin özelliklerinden birisi de beraberinde salih amel bulunan ve samimi bir tevbenin ardından gelen imandır. Şüphe yok ki bu imanda sadece inanmak yoktur; inanmanın beraberinde inanılan Yüce Allah’a tam bir güven duymak, bu sayede kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek de vardır.

3. وَعَمِلَ صَالِحًا ve ‘amile sâlihan “ve sâlih amel işleyen”. Tevbenin peşinden zikredilen değer “sâlih amel”dir. Tâhâ 20/75’te de ifade ettiğimiz üzere, sâlih amel, iyi, iyileştici ve ifsadı giderici tüm faaliyetlerdir. Bakara 2/25’te de açıkladığımız gibi, imanın yani tevbenin anlamlı olması salih amelle desteklenmesine veya ıspatlanmasına bağlıdır.

Sâlih amellerle desteklenmemiş kabullere iman denmeyeceği gibi, imanlı olarak yapılmamış davranışlara da salih amel denmez. İman ve salih amel birbirini tamamlayan ve biri diğerisiz olmayan iki değerdir. Nisâ’ 4/18 ve Yûnus 10/90’da sözü edilen “kabul edilmemiş iman ve tevbe”nin bu durumunun sebebi de salih amellerle desteklenmemiş olmasıdır.

4. ثُمَّ اهْتَدٰى sümme ihtedâ “sonra da hidayete ereni”. Hidâyet üzere olmak manasına gelen bu prensip, tevbe ve salih amelin peşi sıra getirilmektedir. Hidayet bir isteğin ve iradenin sonucu gerçekleşir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetler çerçevesinde düşündüğümüzde hidayet bir sonuçtur; sebebi ise tevbe, iman ve salih ameldir.

Hakk’a samimi yöneliş, O’na iman ve güven ile bunu destekleyen ıslah edici iyi ve güzel davranışlar “sebep”tir; hidayet ise bunların “sonuc”udur; yani fedakârlıkların ardından gelen bir ödüldür; nimettir. Konuyu burada detaylı bir şekilde ele almak istemiyoruz. Çünkü Fâtiha 1/6’da bu mesele hakkında geniş değerlendirmelerde bulunmuştuk. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

Yüce Allah Bakara 2/256’da şöyle buyurmaktadır: “Tâğût’u inkar yani reddedip Allah’a güvenenler hiçbir şekilde kopması mümkün olmayan en güçlü kulpa yapışmışlardır.” Demek ki hidayet sağlam bir kulpa yapışmaktır. Demek ki hidayet imanın sonucu gelen bir onaydır ve istikametin adıdır. Teğâbun 64/11’de konuyu net bir şekilde ortaya koyan şöyle bir beyan yer almaktadır. “Kim Allah’a inanıp güvenirse (Allah da) onun kalbine hidayet eder.”

c) Sahipsiz Bırakmanın Sonucu

Yüce Allah, sûrenin 83-85. âyetlerinde Hz. Musa’nın aceleyle Sînâ Dağı’na çıkışının sebebini kınayıcı bir üslüpla sorgulamakta, Hz. Musa da kavminin kendi izinde olduğunu ifade ederek ilâhî rızayı elde etmek için böyle yaptığını beyan etmektedir. Onun ardından imtihana tabi tutulan kavminin Sâmirî tarafından saptırıldığı kendisine haber verilmektedir.

ı. Aceleciliğin Sorgulanması

وَمَآ اَعْجَلَكَ عَنْ قَوْمِكَ يَا مُوسٰى “Ey Musa! Seni kavminden (ayrılmak üzere) acele ettiren nedir ki!”

Âyettekiوَمَآ اَعْجَلَكَ ve mâ a‘celeke sorusu “seni acele ettiren neydi”; عَنْ قَوْمِكَ ‘an kavmike tamlaması “senin kavminden (onların yanından ayrılmanla ilgili)”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı ise “ey Musa” demektir.

Burada Hz. Musa’nın bir konudaki acelesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Musa’nın bir anlamda bu davranışının pek doğru olmadığı kendisine hissettirmektedir. Zira peygamberlere yönelik bilgilendirmeler onlar istediği zaman değil, Allah istediği zaman devreye girer. Meryem 19/64’te meleklerin söylediği “Biz sadece Rabbinin emri ile ineriz” sözün anlamı da budur.

Yüce Allah Hz. Musa’nın kavmini terk etme pahasına giriştiği aceleciliği onaylamamakta, dağda ibadete çekilme isteğini uygun bulmadığını ona bildirmek istemektedir. Hz. Musa’nın bir sonraki âyetteki sözlerinden de acelesinin sebebinin sorulmadığı anlaşılmakta, bir anlamda savunmaya dair sözler söylediği anlaşılmaktadır. Geride kalanlar tam eğitilmeden böyle bir acelecilik doğru değildi. A‘râf 7/138’de dile getirildiği gibi, İsrailoğulları denizi geçtikten sonra puta tapan bir kavim bulmuşlar ve Hz. Musa’dan kendilerine ilâh belirlemesini istemişlerdi. Demek ki bunlarda henüz dört başı mamur bir iman tesis edilememişti.

Toplumsal değişim ve dönüşümler kısa zamanda gerçekleşmemekte, uzun süreli ve sistemli bir eğitimin uygulanması zorunluluk arz etmekteydi. Anlaşılıyor ki, bir kavmi tam eğitmeden onları bırakmak doğru değildir. Peygamberler toplumlarına hakikati tebliğ etmekle yükümlü tutuldukları için, bu arada henüz çağrılmadan kendiliklerinden bir arayışa girmeleri doğru değildi. Zira Hz. Yûnus’un görev yerini terk edip başka bir bölgeye gidişinde de benzer bir hata yaşanmış ve faturası ağır olmuştu.(30)

ıı. Takip Edilme Zannı

قَالَ هُمْ اُو۬لَآءِ عَلٰىٓ اَثَر۪ي وَعَجِلْتُ اِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضٰى “(Musa:) ‘Onlar benim arkamdalar. Rabbim! Memnun olasın diye sana (gelmek için) acele ettim.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; هُمْ اُو۬لَآءِ hum ülâi ifadesi “işte onlardır onlar”; عَلٰىٓ اَثَر۪ي ‘alâ eserî tamlaması “benim izim üzere, peşimde, arkamda”; وَعَجِلْتُ ve ‘aciltü fiili “ve acele ettim”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana (gelmekte)”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; لِتَرْضٰى literdâ fiili ise “razı olasın diye” demektir.

Burada Hz. Musa’nın kendini savunduğu bir cümlesi yer almakta, neden acele ettiği savunmacı bir üslupla gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ هُمْ اُو۬لَآءِ عَلٰىٓ اَثَر۪ي “(Musa:) ‘Onlar benim arkamdalar.’ demişti.” Hz. Musa, kavminin onun arkasından geldiğini, bir anlamda kendi öğretilerini takip ettiklerini beyan ederek onlara güvendiğini söylemek istemişti. Esasında A‘râf 7/142’de ifade edildiği gibi, Hz. Musa yerine kardeşi Hz. Harun’u bırakmış, kendisine onları ıslah etmesi ve bozguncuların yoluna uymaması gerektiği noktasında uyarılarda bulunmuş, Tâhâ 20/86. âyette dile getirdiği gibi kavmi de kendisine söz vermişti. “Onlar benim izimdeler” ifadesiyle kast ettiği husus muhtemelen bu olsa gerektir. Ancak A‘râf 7/138’deki isteklerini duymuş ve onlara sert denebilecek cevap vermiş olmasına rağmen, İsrailoğullarını bırakarak Sînâ’ya çıkmakla hata ettiği kendisine bildirilmiş olmaktadır.

2. وَعَجِلْتُ اِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضٰى “Rabbim! Memnun olasın diye sana (gelmek için) acele ettim.” Burada konusu edilen durum Bakara 2/51 ve A‘râf 7/142’de de beyan edildiği gibi Hz. Musa’ya vaadedilen 30+10=40 günlük özel bir eğitimdi. Ancak belliki henüz çağrılmamış olmasına rağmen, bir acelenin içerisine girmişti. Hz. Musa’ya verilen buluşma sözü Bakara 2/51’de de geçtiği üzere 40 geceyi içermekteydi.

Ancak kavminin saptığı haberini alınca 30. günde geri dönmüş, A‘râf 7/142’de belirtildiği gibi kalan 10 günlük süreyi ise sonra tamamlamıştır. Sanıldığı gibi 30 günlük plan tamamlanınca yetmediği görülüp sonra 10 gün daha ilave edilmemişti. İşte Hz. Musa’nın burada dile getirdiği “Ey Rabbim, razı olasın diye acele ettim” ifadesiyle kastettiği olay budur.

Burada gözden kaçırılmaması gereken bir başka nokta ise hayırda acele etmenin gerekliliğidir. Bakara 2/148 ve Âl-i ‘Imrân 3/133’te dile getirilen “hayırda yarışmak” ile burada sözü edilen durum arasında herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü Hz. Musa’nın muhatap olduğu hayır, toplumuna gerçekleri öğretmesi ve onları eğitmesiydi. Bunu tam yapmadan ayrılmak istemesi eleştiri konusu olmuştu. Yoksa iyi bir işte acele etmenin önünde herhangi bir kısıtlama söz konusu değildir.

ııı. İmtihan ve Sâmirî’nin Saptırması

قَالَ فَاِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَاَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ “(Allah) şöyle buyurmuştu: Elbette senden sonra biz kavmini imtihan etmiştik; Sâmirî onları yoldan çıkarmıştı.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; فَاِنَّا fe innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; قَدْ فَتَنَّا kad fetennâ fiili “elbette imtihan etmiştik”; قَوْمِكَ kavmeke tamlaması “senin kavmini”; مِنْ بَعْدِكَ min ba‘dike ifadesi “senden sonra”;وَاَضَلَّهُمُ ve edallehum fiili “ve onları saptırmıştı”; السَّامِرِيُّ es-sâmiriyyü kelimesi ise “Sâmirî, Sâmiralı kişi” demektir.

Burada Hz. Musa’nın kavminin denenmesi ve Sâmirî’nin durumu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah burada Hz. Musa’nın ayrılmasından sonra kavmini denediğini, onları Sâmirî’nin saptırdığını ve kavminin bu imtihanı kaybettiğini kendisine haber vermektedir.

السَّامِرِيُّ es-sâmiriyy kelimesi, Sâmiralı veya Sâmirî adlı bir kişi demektir. Bu kişi Hz. Musa kavminden ayrıldıktan sonra onları saptırmış, bir buzağıya tapmalarını sağlamıştı. A‘râf 7/138’de Hz. Musa’dan böyle tapınılacak bir ilâh isteyen İsrailoğulları, onun arkasından hemen böyle bir arayışa girmişler, ilk fırsatta da emellerine ulaşmışlardı. Sâmirî adlı kişi bu fırsatı değerlendirmiş ve bir sonraki başlıkta ele alacağımız Tâhâ 20/87-88. âyetlerde de beyan edildiği üzere onlara “ses çıkaran bir buzağı” yapmıştı. İşte âyette dikkat çekilen “saptırma” işleminden kasıt budur.

d) Hatanın Sorgulanması ve Sahte İlah Profili

Yüce Allah, sûrenin 86-89. âyetlerinde Hz. Musa’nın kızgın ve üzgün bir şekilde kavmine döndüğünü, Allah’ın onlara olan güzel vaadini kendilerine hatırlattığını, sapmalarının unutkanlıkla mı yoksa bilerek mi tercih edilip sözlerinden caydıklarını sorduğunu beyan etmektedir. Daha sonra kavmi bunu kendi iradeleriyle yapmadığını, taşıdıkları manevi ağırlık sebebi olan zinetleri atınca Sâmirî’nin de aynı şekilde davranıp bu zinetlerden bir buzağı sureti yaptığını ifade etmişlerdi.

Ardından, bu buzağının boğuk bir ses çıkartan özellikte olduğu ifade edilerek, “hem kendilerinin, hem de Musa’nın ilâhı budur; ama o bunu unuttu” diyerek birbirlerini aldattıkları belirtilmektedir. Bütün bunlara karşılık, Yüce Allah’ın kendilerine sözlü cevap veremeyen, hiçbir yararı ve zararı olamayacak varlıklara tapmanın ne kadar yanlış olduğu hatırlatması yer almaktadır.

ı. Hz. Musa’nın Kızgınlığı ve Kırgınlığı

فَرَجَعَ مُوسٰىٓ اِلٰى قَوْمِه۪ غَضْبَانَ اَسِفًا قَالَ يَا قَوْمِ اَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْدًا حَسَنًا اَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ اَمْ اَرَدْتُمْ اَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَاَخْلَفْتُمْ مَوْعِد۪ي “(Bunun üzerine) Musa, öfkeli ve üzüntülü olarak kavmine dönmüş ve onlara şöyle demişti: Ey kavmim! Rabbiniz size güzel bir vaatte bulunmamış mıydı? Size zaman mı çok uzun geldi; yoksa Rabbinizin gazabının size gelmesini mi istediniz ve bana verdiğiniz sözden döndünüz?”

Âyetteki فَرَجَعَ fe race‘a fiili “dönmüştü”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; اِلٰى قَوْمِه۪ ilâ kavmihî kelimesi “onun kavmine”; غَضْبَانَ ğadbâne kelimesi “kızgın bir şekilde”; اَسِفًا esifen sözcüğü “üzgün olarak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;اَلَمْ يَعِدْكُمْ elem ye‘ıdküm sorusu “size vaadde bulunmamış mıydı”; رَبُّكُمْ rabbüküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; وَعْدًا حَسَنًا va‘den hasenen tamlaması “güzel bir vaadde”; اَفَطَالَ efetâle sorusu “uzun mu gelmişti”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْعَهْدُ el-‘ahdü sözcüğü “o vâde, o söz, o zaman”; اَمْ اَرَدْتُمْ em eradtüm fiili “yoksa istediniz mi”;اَنْ يَحِلَّ en yehılle ifadesi “gelmesini, uygun olmasını”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; غَضَب ğadabun kelimesi “gazap”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; فَاَخْلَفْتُمْ fe ahleftüm fiili “dönmüştünüz, muhalefet etmiştiniz”; مَوْعِد۪ي mev‘ıdî tamlaması ise “benim vaadime, sözümden” demektir.

Burada Hz. Musa’nın geri dönüp saptığını öğrendiği kavmine yönelik serzenişleri gündeme getirilmektedir.

1.فَرَجَعَ مُوسٰىٓ اِلٰى قَوْمِه۪ غَضْبَانَ اَسِفًا “(Bunun üzerine) Musa, öfkeli ve üzüntülü olarak kavmine dönmüş ve onlara şöyle demişti:” A‘râf 7/150’de de yer aldığı üzere, Yüce Allah, Hz. Musa’nın kavmine dönüşünde hem kızgın hem de üzgün olduğunu beyan etmektedir. Puta tapmaya inanan ve bunu başlatan kavmini görmesi onun kızgın olmasının nedenidir. Buradaki اَسِف esif kelimesinin “çok şiddetli kızgınlık” manasına geldiği de beyan edilmektedir.(31) Neticede peygamber bile olsa o da bir insandı ve kızgınlıkları gibi hüzünleri de olabilirdi.

2. قَالَ يَا قَوْمِ اَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْدًا حَسَنًا “Ey kavmim! Rabbiniz size güzel bir vaatte bulunmamış mıydı?” Hz. Musa’nın kızgın ve üzgün halde geldiği kavmine yönelik ilk cümlesi şu olmuştu: “Benden sonra arkamdan ne kötü işler yapmışsınız! Rabbinizin emrini (beklemeyip) acele mi ettiniz?”(32)

Ardından bir diğer cümlesi ise “Ey kavmim, Rabbiniz size güzel bir vaade bulunmamış mıydı?” olmuştu. Burada hatırlatılan vaad, muhtemelen A‘râf 7/129’daki şu ifadedir: “Musa dedi ki: Umulur ki Rabbiniz düşmanınızı yok eder ve onların yerine sizi yeryüzüne hâkim kılar da nasıl hareket edeceğinize bakar.” Bu vaad aslında onlara yönelik bir iktidar vaadiydi.

Dahası, başka şeyler de vardı: Meselâ Tâhâ sûresinin daha önce yorumunu yaptığımız 80-82. âyetlerinde dile getirilmişti. Söylemek istediği şudur: “Ey kavmim, dünyevî nimetler içinde azgınlığa dönüştürmemek şartıyla kudret helvası ve bıldırcın etinden oluşan rızık temini başta olmak üzere, yapılan hataları bağışlayacağı vaadi, düşman eziyetinden kurtarmak ve sonuçta onların yerine bir ülkenin iktidarını vaadetmesine rağmen bu sizin yaptığınız neyin karşılığıdır?”

3.اَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ اَمْ اَرَدْتُمْ اَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ “Size zaman mı çok uzun geldi; yoksa Rabbinizin gazabının size gelmesini mi istediniz?” Buradaki الْعَهْد el-‘ahd kelimesi “sözleşme, vaad” değil, “zaman, süre” manasına gelmektedir.(33) Hz. Musa kavmine yönelik olarak 40 gece süren ayrılma süresinin mi uzun geldiğini sormaktadır. Bir başka ihtimal de Yüce Allah’ın onlara vaadettiği iktidar süresini mi uzun gördüklerini sormasıdır. “Yoksa bu iktidar sözünün gerçekleşeceğine inanamadınız mı?” demek istemişti.

“Sürenin uzunluğu” hatırlatması kavminin verdiği sözü unutmuş olmalarıyla da ilişkilendirilebilir. Nitekim sonraki cümlede dile getirilen “Yoksa Rabbinizden size gelecek bir gazabı mı istediniz?” ifadesi bir unutkanlık ihtimalini akla getirmektedir. Yani Hz. Musa’nın kavmine söylemek istediği şudur: “Siz bu büyük hatayı, verdiğiniz sözü unutarak ve dolayısıyla bilmeyerek mi yaptınız; yoksa Allah’tan gelecek bir gazabı bile bile mi bu yanlışı işlediniz?”

4. فَاَخْلَفْتُمْ مَوْعِد۪ي “(Bu nedenle mi) bana verdiğiniz sözden döndünüz?” Bu ifade Hz. Musa’nın oradan ayrılmadan önce kavminden söz almış olduğunun delilidir. Nitekim Tâhâ 20/84. âyette dile getirdiği “Onlar benim izimdeler” sözünden kastı da bu olsa gerektir.

Yüce Allah çeşitli âyetlerde “ahde vefa göstermek” gerektiğine dikkat çekmekte,(34) cennete gidecek yiğitlerin sıfatları arasında ahde vefa göstermeyi ilk sıralarada zikretmektedir.(35) İsrailoğulları bu önemli hassasiyeti göstermemiş, verdikleri sözü tutmamış, böylece büyük bir hata işlemişlerdi. Anlaşılıyor ki, ilâhî gazap nedenlerinden birisi de ahde vefa göstermemektir. Bu bağlamda sadece Allah’a verilen sözden dönmek değil, bununla birlikte insanlara ve baştaki yöneticilere verilen sözlerden de dönülmemelidir. Aksi takdirde ilâhi gazap kaçınılmaz olmaktadır.

Bu âyetteki mesajlardan anlaşılıyor ki, toplumların hafızası güçlü olmayabilir. Verilen nimetler ve sunulan ikramlar kısa zamanda unutulup, kadirşinaslık gereği teşekkür görevi, yerini maalesef nankörlüğe terk edebilir. Demek ki toplum otoriteden uzak yaşamamalı, kendi başınalığa terk edilmemelidir. Çünkü yönetim ve otorite boşluğu toplum hayatında yaralar meydana getirebilir.

Herhangi bir ihmal toplumda boşluk meydana getirmekte, bu boşluk fırsatçılar tarafından değerlendirilip istismara kapı aralanabilmektedir. Köle ruhlu insanlar sürüye benzerler; başsız ve yöneticisiz bırakılmamalıdırlar. Cahil insanları bir tek kişi bile değiştirip yönlendirebileceği için burada da Sâmirî’nin yaptığı bu olmuştur.

Bu arada Hz. Musa’nın kavmine yönelik durumu sorması, sorgulamadan hüküm vermemek gerektiğini, yargısız infaz yapılmamasının zorunluluğunu ortaya koymakta, hukuk sistemine dair ölümsüz bir metot öğretmektedir.(36)

ıı. Manevi Ağırlıklardan Kurtulma Girişimi

قَالُوا مَآ اَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا وَلٰكِنَّا حُمِّلْنَآ اَوْزَارًا مِنْ ز۪ينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَكَذٰلِكَ اَلْقَى السَّامِرِيُّ “(Kavmi) şöyle demişti: Biz sana verdiğimiz sözden kendi başımıza dönmedik. Fakat o kavmin (Mısırlıların) ziynetinden birtakım ağırlıklar yüklenmiştik. Onları (çıkarıp ortaya) atmıştık. Aynı şekilde Sâmirî de (kendi taşıdığı buzağı heykelini oraya) bırakmıştı.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; مَآ اَخْلَفْنَا mâ ahlefnâ fiili “dönmedik, muhalefet etmedik”;مَوْعِدَكَ mev‘ıdeke ifadesi “(sana verdiğimiz) sözüne, vaadine”; ِ بِمَلْكِنَا bimelkinâ kelimesi “kendi gücümüzle, irademizle”;وَلٰكِنَّا ve lâkinnâ edatı “ve ancak biz”; حُمِّلْنَا hummilnâ edilgen fiili “yüklenmiştik”; اَوْزَارًا evzâran sözcüğü “ağırlıklar”; مِنْ ز۪ينَةِ الْقَوْمِmin zîneti’l-kavmi tamlaması “kavmin süsünden (süs eşyasından)”;فَقَذَفْنَاهَا fe kazefnâhâ fiili “onları (ateşe) atmıştık”; فَكَذٰلِكَ fe kezâlike kelimesi “işte böylece”; اَلْقَى elkâ fiili ise “atmıştı”; السَّامِرِيُّ es-sâmiriyyü kelimesi “Sâmirî, Sâmira’lı kişi de” demektir.

Burada İsrailoğullarının kendilerini savundukları cümleleri gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا مَآ اَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا “(Kavmi) şöyle demişti: Biz sana verdiğimiz sözden kendi başımıza dönmedik.” Bu ifade İsrailoğullarının ilk itirafıdır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَلْك melk kelimesi de bilinen ve genelde kullanılan “mülk” anlamında değil de, daha çok iradeyle alakalı bir manada geçmektedir.

Bazı âlimler bu kelimenin milk veya mülk şeklinde de okunduğunu beyan ederek, maksadın güç, kuvvet, otorite manasına geldiğini söylemişlerse de genel kanaat kelimenin melk şeklinde fetha okunmasıdır.(37) Söylemek istedikleri şudur: “Biz, sana verdiğimiz sözden kendiliğimizden, kendi irademizle, kasıtlı olarak veya kendi kararımızla dönmedik.”

2. وَلٰكِنَّا حُمِّلْنَآ اَوْزَارًا مِنْ ز۪ينَةِ الْقَوْمِ “Fakat o kavmin (Mısırlıların) ziynetinden birtakım ağırlıklar yüklenmiştik.” A‘râf 7/148’de de beyan edildiği gibi “kavmin zineti”nden kasıt onların çeşitli takılarıydı.

Bu cümlede geçen حُمِّلْنَا hummilnâ edilgen fiilinin hamelnâ şeklinde okunduğu da beyan edilmektedir. Bu durumda İsrailoğullarının, kendilerine ait olmayan ve kavimlerinden alıp geri vermedikleri, bir anlamda çaldıkları yükleri, onların manevi sorumluluğunu taşıdıkları anlatılmış olur.(38) Taşıdıkları zinetler kavimlerinin emanet ettiği ya da Firavun ailesinden ganimet olarak aldıkları türden şeyler de olabilir.

Ancak حُمِّلْنَا hummilnâ olarak okunması durumunda onların bu yükleri taşımakla yükümlü tutuldukları, onları başkalarının kendilerine taşıttırdığı anlaşılmış olur ki bu işlemi kimin yaptırdığı konusunda herhangi bir açıklık yoktur. Bu manaya göre âyette geçen اَوْزَارًا evzâr kelimesi hem bilinen anlamda “ağırlıklar, yükler”, hem de çalıntı oldukları için onun verdiği “manevi ağırlıklar, sorumluluk yükleri” manasında yorumlanmış olur.

Hem âyetin devam eden cümleleri, hem de olayın dönüştüğü ‘ıcl denilen “madeni buzağı heykeli” gerçeği, âyeti böyle yorumlamamız gerektiğinin bir delilidir. Olaya bu açıdan bakıldığında, çalıntı şeylerin hiç kimseye faydasının olmadığı, haram olan bir maddenin bir başka harama hizmet edeceği, hayır namına herhangi bir sonuç vermeyeceği ortaya çıkmış olur. Çalıntı zinetler bir puta dönüşmüş ve insanların sapmasının bir aracı haline getirilmiştir.

Bu iki ihtimal eşit derecede doğru olsa da âyette geçen اَوْزَارًا evzâr kelimesinin “manevî ağırlıklar”, bir anlamda “işlenen günahlar” manasındaki genel kullanımı, konunun başka türlü yorumlanmasını mümkün kılmaktadır. Râzî’nin de ifade ettiği gibi, Mısırlı kıptîler, içerisinde küfürlerin veya günahların işlendiği toplantılarda zinetlenir, süslenirlerdi. Bu yüzden, âyetteki اَوْزَارًا evzâr kelimesi zinetlerle süslenip bu halde işledikleri “günahlar” manasına alınmış olur.

3. فَقَذَفْنَاهَا فَكَذٰلِكَ اَلْقَى السَّامِرِيُّ “Onları (çıkarıp ortaya) atmıştık. Aynı şekilde Sâmirî de (kendi taşıdığı buzağı heykelini oraya) bırakmıştı.” Burada sözü edilen قَذَفْنَا kazefnâ fiili ile اَلْقَى elkâ fiili aynı olayla ilgili olarak kullanılan iki farklı fiildir. Fiilin farklı oluşu anlamları arasında bir nüansın bulunduğunu göstermektedir.

Âyetteki قَذَفْنَا kazefnâ fiili, Sâffât 37/8’de olduğu gibi daha çok “uzaklaştırmak, atmak, bırakmak, kovmak” gibi bir anlam vermektedir. Böylece, İsrailoğullarının ellerindeki bu zinetlerden ve onların verdiği manevi sorumluluktan kurtulmak için yaptıkları bir işlemi ifade edebilir. Sâmirî’nin yaptığı ise bir amaç için gerçekleştirilen atma işlemini ortaya koyabilir. Kur’ân’daاَلْقَى elkâ(39) fiillerinin kullanımlarına bakıldığında, genellikle bir maksat için gerçekleştirilen eylemlerde bu fiilin kullanıldığı söylenebilir.

Bu genel yaklaşımımızdan hareketle, İsrailoğullarının bırakıp atma işlemini “günah ve sorumluluğundan kurtulmak için atmak”, Sâmirî’ninkini ise “bir hedefi gerçekleştirmek ve yeniden elde etmek için geçici olarak atmak” şeklinde anlayabiliriz. Demek ki İsrailoğulları beraberlerindeki zinet eşyalarından kurtulmak için onları atmış, Sâmirî de onları da alarak veya aynı yere atarak bir yakma veya eritme işlemi gerçekleştirmişti ki bir sonraki âyette onun bu işi neden yaptığı anlaşılmaktadır.

ııı. Buzağıya Tapınma ve Peygambere İftira

فَاَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هٰذَآ اِلٰهُكُمْ وَاِلٰهُ مُوسٰى فَنَسِيَ “(Sâmirî), onlar için (önlerine), boğuk bir sese sahip ceset şeklinde bir buzağı heykeli çıkarmıştı. (Birbirlerine) ‘İşte bu, sizin de Musa’nın da ilahıdır. Fakat Musa (bunu) unuttu!’ demişlerdi.”

Âyetteki فَاَخْرَجَ fe ahrace fiili “çıkarmıştı, icat etmişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; عِجْلًا ‘ıclen kelimesi “bir buzağı”; جَسَدًا ceseden sözcüğü “ceset olarak, bir heykel”; لَهُ lehû ifadesi “onun için vardır, onun için olan”; خُوَارٌ huvârun kelimesi “boğuk sesi, böğürtüsü”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi ki”;هٰذَا hâzâ işaret zamiri “işte bu”; اِلٰهُكُمْ ilâhüküm tamlaması “sizin de ilâhınız(dır)”;وَاِلٰهُ مُوسٰى ve ilâhu mûsâ tamlaması “Musa’nın da ilahı(dır)”; فَنَسِيَ fe nesiye fiili ise “(ancak o) unutmuştu” demektir.

Burada Sâmirî’nin yaptığı put ve dile getirdiği iftira gündeme getirilmektedir.

A‘râf 7/148’de de geçtiği üzere, burada Sâmirî’nin beraberinde bulundurduğu mücevheratı ateşte eritip dönüştürdüğü buzağı suretindeki heykel hatırlatılmaktadır.

1.فَاَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ “(Sâmirî), onlar için (önlerine), boğuk bir sese sahip ceset şeklinde bir buzağı heykeli çıkarmıştı.” Âyette sözü edilen عِجْلًا ‘ıcl, yani takılardan eritilip üretilen “madeni buzağı heykeli”nin bir hayvan cesedi suretinde olduğu anlaşılmaktadır. Zira kelimenin sıfatı konumundaki جَسَدًا cesed kelimesi “ceset, beden” manasına gelmektedir. Bu arada cesedin خُوَارٌ huvâr özelliğinde olduğu da ifade edilerek, ses çıkardığı anlatılmaktadır.

Maden eriyiklerinden yapıldığı için canlı olmadığı kesin olan bu buzağı sureti, muhtemelen baş ile kuyruk kısmı rüzgâr geçirecek ve ses çıkaracak şekilde yapılmıştı. Âyetteki خُوَارٌ huvâr kelimesi de sanki onun çıkardığı sesi andıran bir harf yapısına sahip olması bakımından dikkat çekmektedir.

2. فَقَالُوا هٰذَآ اِلٰهُكُمْ وَاِلٰهُ مُوسٰى فَنَسِيَ “(Birbirlerine) ‘İşte bu, sizin de Musa’nın da ilahıdır. Fakat Musa (bunu) unuttu!’ demişlerdi.” Burada konuşanların içinde hem İsrailoğulları, hem de onları saptıran Sâmirî’nin olduğunu ve bu sözü birbirlerine söylediklerini ifade etmeliyiz. A‘râf 7/138’de beyan edildiği gibi, İsrailoğulları denizi karşıya geçtiklerinde Hz. Musa’dan rastladıkları toplumun tapındığı put gibi bir ilâh getirme isteğine bu sayede kavuşmuşlardı.

Fırsattan istifade onun yokluğunda bu sapkınlık onların sadece kendilerinin sapmasıyla sınırlı kalmamış, ardından peygambere iftira atmaya da dönüşmüştü. Nitekim “İşte bu hem sizin hem de Musa’nın ilâhıdır; ancak o bunu unuttu” diyerek, sapkınlığın daha ileri bir noktasına ulaşmışlardı. Demek ki insanoğlu bir kez sapmaya görsün, artık onun neler söyleyeceği, neler yapacağı önceden kestirilememektedir. Eğer o ‘ıcl denen buzağı heykelinin çıkardığı ses çok merak ediliyorsa, kanaatimizce o cismin sesi değil de kavminin bu sözünün asıl “böğürmek” olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

ıv. Sahte İlah Tipi

اَفَلَا يَرَوْنَ اَلَّا يَرْجِعُ اِلَيْهِمْ قَوْلًا وَلَا يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا “(O heykelin), kendilerine herhangi bir söz çevirip (söyleyemediğini), kendilerine hiçbir zarar da yarar da veremediğini görmüyorlar mı?”

Âyetteki اَفَلَا يَرَوْنَ efelâ yeravne sorusu “görmüyorlar mı (idi)”; اَلَّا يَرْجِعُ ellâ yerci‘u ifadesi “dönemiyor, (konuşamıyor, cevap veremiyor)”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, kendilerine”; قَوْلًا kavlen kelimesi “söz ile”;وَلَا يَمْلِكُ ve lâ yemlikü fiili “sahip de olamıyor”; ضَرًّا darran kelimesi “ne bir zarara”; وَلَا نَفْعًا ve lâ nef‘an sözcüğü ise “ne de bir faydaya” demektir.

Burada buzağıya tapmaya başlayan İsrailoğullarına yönelik bir hatırlatma yer almakta ve buzağının durumu gündeme getirilmektedir.

Bu âyette her şeyden önce dikkat çekilen nokta, inançların mutlak surette sorgulanmasının gerekliliğidir. اَفَلَا يَرَوْنَ “Görmezler mi” ifadesi aslında “düşünmezler mi”, “akletmezler mi”, “akıllarını hiç kullanmazlar mı”, “neden akıllarını kullanmazlar?” manalarını içermkte, insanların beyinlerini, yani akıllarını kullanmalarının gereğini onlara hatırlatmayı amaçlamaktadır.

Yüce Allah İsrailoğullarına hitap ederek, bu buzağının kesinlikle sözlü olarak kendilerine dönüp cevap veremediğini, onlara hiçbir şekilde zarar ve yararının bulunmadığını beyan etmektedir. Bu konunun ele alındığı A‘râf 7/148’de de şu bilgi yer almaktadır: “Görmediler mi ki o (buzağı) kendilerine ne konuşabilecek ne de doğru yolu gösterebilecek. Onu (ilâh/put olarak) benimsediler ve zalimlerden oldular.”

Buzağı putu onların herhangi bir beklentisini karşılayacak durumda değildi; çünkü onunla hiçbir şekilde iletişim kurmaları söz konusu olamazdı. Allah’a rağmen, O’nunla beraber, O’nun aşağısında, O’nun peşi sıra edinilen ilâh zanları korkunç bir aldanmadır ve sahibini zalim olarak tanıtma sebebidir. Dinde tevhid, yani tek Allah’a inanıp O’na kulluk etmek adalettir; Allah’a herhangi bir şeyi aracı kılmak, yani şirk ise kesin olarak zulümdür.(40) Burada İsrailoğullarının hatırlatılan durumu da budur.

İlah olabilmek için gerçeği konuşmak, yani isteklere cevap vermek vazgeçilmez bir özelliktir. Bunu yapabilmek için her şeyden önce canlı olmak gerekir. Canlı olan, konuşabilen, akıllı, muhakemeli, iradeye sahip ve düşünebilen bir varlık olan insanın bu özelliklerden yoksun bir varlığa tapması ne korkunç bir sapmadır. Heleki ilâh olmak yaratıcı olmayı gerektirir.

Oysa bunların taptığı buzağı herhangi bir şey yaratmak bir yana, kendisi onların yaptığı, meydana getirdiği bir nesneydi. Aslında ne kadar aciz bir varlığa taptıklarını anlamamaları mümkün değildi; çünkü karşısında bulundukları şeyin özelliklerini çok iyi biliyorlardı. Ancak belliki şartlanmışlıklar insanları kör etmekte, koca koca hataları görmemeye sebep olabilmektedir.

İlah olmak için burada sözü edilen gereklerden birisi de muhataplara hem yarar sağlayabilme, hem de gerektiğinde zarar verebilme özelliğine sahip olmaktır. Allah kullarına zarar murad etmez; sadece bazı sıkıntılarla imtihan edebilir ki bunda başarılı olanlara sınırsız ödüller ikram edecektir. İsrailoğulları ve bütün zamanların putperestleri belliki bazı nesnelere taparken onlardan fayda umdukları gibi zararlarından güvende olmayı da hedeflemektelerdi.

Yüce Allah bu hatırlatmasıyla insanların putlardan yararlanmalarının mümkün olmadığını, onlardan korkmalarının da akla ziyan bir endişe oluşturduğunu ifade etmek istemektedir. Onların insanoğluna nimet anlamında hiçbir ihsanı ve ikramı olmadığı için, onlardan dünyada da mahşerde de herhangi bir zarar görmeleri söz konusu değildi. Bu âyette hem putların çaresizliği ortaya konulmakta, hem de onlara yönelik olumlu veya olumsuz beklentilerin anlamsızlığı beyan edilerek onlardan korkanlar rahatlatılmak istenmektedir.

Küfrün mantığı aynı olduğu için bütün putperestlere tarih boyunca aynı uyarılar yapılmış, Allah’ın peşi sıra tapınılan varlıkların hiç kimseye hiçbir şekilde fayda ya da zararlarının olamayacağı ifade edilmiştir. Başta Hz. İbrahim ve bizim peygamberimiz Hz. Muhammed olmak üzere, bütün peygamberler ümmetlerini bu noktada uyarmış, gereken tüm ayrıntıları kavimlerine aktarmışlardı.(41)

Duyamayan, göremeyen ve hiçbir yararı olamayan şeylere tapmaması gerektiği noktasında Hz. İbrahim de babasını uyarmıştı.(42) Hz. Peygamber ise Yüce Allah’ın dilemesi dışında insanın kendisine bile yarar ve zararının dokunamayacağı mesajını iletmekle yükümlü tutulmuştu.(43) İsrailoğullarına yönelik hitapta da durum aynıdır; Yüce Allah onlara da aynı gerçeği beyan etmiş olmaktadır.

“Kendilerine sözlü olarak dönmemek” onların konuşamaması demektir. Buradan hareketle, tapındıkları buzağının canlı ve insan olmadığı açıkça ortadadır. Konunun en çarpıcı yönlerinin yer aldığı ve harika cevapların verildiği Fâtır 35/14’te meseleyi geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Putlar cansız varlıklardan iseler duyamadıkları gibi elbette konuşma yetenekleri de zaten yoktur. Duyabilen varlıklardan seçilmiş olsalardı bile Yüce Allah putperestlerin isteklerine cevap veremeyeceklerini, dahası mahşerde canlı cansız putların ve şeytanın kendilerini aracı kılanları yalanlayacaklarını beyan etmektedir.(44)

Dipnotlar

• 1 - İslâmoğlu, age., s. 605’te 1. not.
• 2 - Zemahşerî, age., III, 75; Râzî, age., XXII, 92.
• 3 - Esed, age., s. 747’de 35. not.
• 4 - Semerkandî, age., II, 424; Taberî, age., XVI, 192.
• 5 - Neml 27/10. 6 - Şu‘arâ’ 26/62; Sâffât 37/99. 7 - Duhâ 93/4.
  • Neml 27/10 Şu‘arâ 26/62 Sâffât 37/99 Duhâ 93/4
• 8 - Duhâ 93/3-5.
  • Duhâ 93/5
• 9 - A‘râf 7/136; Yûnus 10/90; İsrâ’ 17/103; Tâhâ 20/78; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/66; Kasas 28/40; Sâffât 37/115; Mü’min 40/45; Zuhruf 43/55; Zâriyât 51/40; Kamer 54/42; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/25; Fecr 89/13. 10 - Şu‘arâ’ 26/61; Dühân 44/23. 11 - Şu‘arâ’ 26/62.
  • A‘râf 7/136 Yûnus 10/90 İsrâ 17/103 Tâhâ 20/78 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/66 Kasas 28/40 Sâffât 37/115 Mü'min 40/45 Zuhruf 43/55 Zâriyât 51/40 Kamer 54/42 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/25 Fecr 89/13 Şu‘arâ 26/61 Duhân 44/23 Şu‘arâ 26/62
• 12 - Zemahşerî, age., III, 76. 13 - Necm 53/53-54. 14 - Necm 53/15-16.
  • Necm 53/54 Necm 53/16
• 15 - Nûh 71/25. 16 - Zuhruf 43/36. 17 - Tâhâ 20/124.
  • Nûh 71/25 Zuhruf 43/36 Tâhâ 20/124
• 18 - Feth 48/4, 7; Müddessir 74/31.
  • Fetih 48/4 Fetih 48/7 Müddessir 74/31
• 19 - Mü’min 40/38. 20 - Mü’min 40/29. 21 - Mü’min 40/26.
  • Mü'min 40/38 Mü'min 40/29 Mü'min 40/26
• 22 - İbrâhim 14/21-22; Ahzâb 33/67, 68; Sâffât 37/33; Zuhruf 43/39.
  • İbrâhîm 14/22 Ahzâb 33/67 Ahzâb 33/68 Sâffât 37/33 Zuhruf 43/39
• 23 - Esed, age., s. 635’te 64. not. 24 - Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/114; Sâd 38/39; Muhammed 47/4; Tûr 52/27.
  • Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/114 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Tûr 52/27
• 25 - Bakara 2/57, 172, 267; Nisâ’ 4/160; Mâide 5/4, 5, 87; A‘râf 7/32, 157, 160; Enfâl 8/26; Yûnus 10/93; Nahl 16/72; İsrâ’ 17/70; Tâhâ 20/81; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/26; Mü’min 40/64; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/20. 26 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 125.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/172 Bakara 2/267 Nisâ 4/160 Mâide 5/4 Mâide 5/5 Mâide 5/87 A‘râf 7/32 A‘râf 7/157 A‘râf 7/160 Enfâl 8/26 Yûnus 10/93 Nahl 16/72 İsrâ 17/70 Tâhâ 20/81 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/26 Mü'min 40/64 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/20
• 27 - Bakara 2/160; Âl-i İmrân 3/89; Nisâ’ 4/146; Mâide 5/39; En‘âm 6/54; Tevbe 9/5, 11; Hûd 11/112; Nahl 16/119; Meryem 19/60; Nûr 24/5; Furkân 25/70, 71; Kasas 28/67; Mü’min 40/7. 28 - A‘râf 7/153; Furkân 25/70. 29 - Hucürât 49/11.
  • Bakara 2/160 Âl-i İmrân 3/89 Nisâ 4/146 Mâide 5/39 En‘âm 6/54 Tevbe 9/5 Tevbe 9/11 Hûd 11/112 Nahl 16/119 Meryem 19/60 Nûr 24/5 Furkân 25/70 Furkân 25/71 Kasas 28/67 Mü'min 40/7 A‘râf 7/153 Furkân 25/70 Hucurât 49/11
• 30 - Enbiyâ’ 21/87-88; Sâffât 37/139-148; Kalem 68/48-50.
  • Enbiyâ 21/88 Sâffât 37/148 Kalem 68/50
• 31 - Semerkandî, age., II, 425; Zemahşerî, age., III, 80. 32 - A‘râf 7/150.
  • A‘râf 7/150
• 33 - Zemahşerî, age., III, 80.
• 34 - Mâide 5/1; En‘âm 6/152. 35 - Ra‘d 13/20; İsrâ’ 17/34.
  • Mâide 5/1 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 İsrâ 17/34
• 36 - Bu noktada değerlendirmeler için bk. Bayraklı, age., XII, 320-323.
• 37 - Semerkandî, age., II, 426; Taberî, age., XVI, 197; Zemahşerî, age., III, 80.
• 38 - Zemahşerî, age., III, 80; Esed, age., s. 635’te 73. not.
• 39 - A‘râf 7/150; Yûsuf 12/96; Tâhâ 20/20, 65; Şu‘arâ’ 26/32, 45.
  • A‘râf 7/150 Yûsuf 12/96 Tâhâ 20/20 Tâhâ 20/65 Şu‘arâ 26/32 Şu‘arâ 26/45
• 40 - En‘âm 6/82.
  • En‘âm 6/82
• 41 - Mâide 5/76; Yûnus 10/18, 106; Enbiyâ’ 21/66; Furkân 25/3; Sebe’ 34/42.
  • Mâide 5/76 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Enbiyâ 21/66 Furkân 25/3 Sebe' 34/42
• 42 - Meryem 19/42. 43 - A‘râf 7/188. 44 - İbrâhim 14/22; Furkân 25/18; Sebe’ 34/41; Fâtır 35/14; Ahkâf 46/6.
  • Meryem 19/42 A‘râf 7/188 İbrâhîm 14/22 Furkân 25/18 Sebe' 34/41 Fâtır 35/14 Ahkâf 46/6