İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 22-39. âyetlerinde İslâm inancının en temel konularından oluşan bir dizi ilâhî prensibi ele almakta, verdiği emirleri ve yasakları uygulamaları noktasında muhatapları bilinçlendirmek istemektedir.

İbn Abbâs burada yer alan 18 âyetin Hz. Mûsâ’ya vahyedilen levhalarda da bulunduğunu, oradaki bilgilerin ve ilkelerin Hz. Peygamber’e de vahyedildiğini beyan etmektedir. Eğer bu rivayetteki bilgi doğruysa, ilâhî prensiplerin aynı kaynaktan geldiği ve ruh birlikteliğine sahip oldukları rahatlıkla belirtilebilir. Zira Kur’ân’da buna benzer örnekler oldukça fazladır. Bu âyet grubunda hitabın bir kısmı her ne kadar Hz. Peygamber’e yönlendirilmiş olsa da anne ve babasıyla ilgili bilgilerde de devam eden diğer âyetlerde hitabın çoğula döndürülmesinde de maksadın herkes olduğu anlaşılmaktadır.

a) Ana-Babaya Karşı Davranış Duyarlılığı

Yüce Allah, sûrenin 22-25. âyetlerinde Allah’la birlikte hiçbir varlığı ilah edinmemeyi, aksi takdirde kınanmanın kaçınılmaz olacağını, sadece Allah’a kulluk etmeyi ve ana-babaya iyilik yapmayı, yaşlılığa eriştiklerinde onlara öf bile dememeyi, onları azarlamamayı, kendilerine güzel sözler söylemeyi, merhamet kanatlarını onlara germelerini, küçüklüklerinde çocuklarını sahiplendikleri gibi Allah’ın da onları sahiplenmesi için dua etmelerini emretmektedir. Ayrıca Yüce Allah’ın insanları çok iyi bildiği, eğer iyi davranırlarsa bağışlanacakları bildirilmektedir.

ı. İlk Emir: Tevhid İnancı

لَا تَجْعَلْ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُومًا مَخْذُولًا “Allah ile birlikte başka ilah edinme! Aksi takdirde kınanmış ve (azaba) terk edilmiş olarak oturup kalırsın.”

Âyetteki لَا تَجْعَلْ lâ tec‘al emri “sakın yapma, edinme”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile”; اِلٰهًا اٰخَرَ ilâhen âhara tamlaması “başka bir ilah”; فَتَقْعُدَ fe tak‘ude fiili “(yoksa, aksi takdirde) oturup kalırsın”;مَذْمُومًا mezmûmen kelimesi “kınanmış olarak”; مَخْذُولًا mahzûlen sözcüğü ise “terk edilmiş olarak” demektir.

Burada ilâhi prensiplerin en temel öğesi yer almakta ve tevhide vurgu gündeme getirilmektedir.

1. لَا تَجْعَلْ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ “Allah ile birlikte başka ilah edinme!” Yüce Allah kendisiyle birlikte herhangi bir ilâh edinilmesini şiddetle yasaklamakta,(1) böyle bir kabulü reddetmekte, bu noktada en küçük bir şirk unsurunu bile hoş görmeyeceğini beyan etmektedir. İslâm’a göre davranışların değer kazanması imanlı yapılmasına bağlıdır. Eğer kişi tevhidden uzak bir inanca sahipse onun yaptığı bütün işler boşa gidecektir. Bu nedenle Yüce Allah ilahi bilgilendirmelere tevhidle başlamakta, diğerlerinin anlam kazanmasının yolunu açmaktadır.

Yüce Allah ile beraber başka bir ilah edinenler veya böyle bir tanrıya yalvarıp dua edenler bunun hesabını en ağır bir şekilde vereceklerdir.(2) Nitekim Yüce Allah Nisâ’ 4/48 ve 116. âyetlerde kendisine ortak koşulmasını bağışlamayacağını, bunun dışındaki günahları dilediğine bağışlayabileceğini haber vermektedir. Çünkü Lokmân 31/13’e göre şirk çok büyük bir zulümdür, haksızlıktır. Allah ile beraber başka ilahlar edinmeyenler de Rahmân’ın has kulları arasında sayılmaktadır.(3)

Kur’ân’da bu anlamda başka âyetler de vardır. Hıcr 15/96’da Allah ile birlikte başka bir ilah edinenlerin alaycılar olduğu ve bunun korkunç bir akıbet hazırladığını er ya da geç bilecekleri haber verilmektedir. İsrâ’ 17/39 ve Zâriyât 51/51’de Yüce Allah ile birlikte başka hiçbir ilah edinmemek gerektiği beyan edilmişken, Mü’minûn 23/117’de böyle bir ilah edinenin delilinin bulunmadığı ve hesabının Yüce Allah’a kaldığı haber verilmektedir.

Ayrıca Furkân 25/68’de Allah ile birlikte başka bir ilah edinmemek gerektiği Rahmân’ın has kullarından olma noktasında vazgeçilmez bir ilke olarak zikredilmektedir. Dahası, Kasas 28/88’de Yüce Allah ile başka hiçbir ilaha yalvarılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Kâf 50/26’da ise böyle bir yanlış içerisinde bulunanların şiddetli bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

2. فَتَقْعُدَ مَذْمُومًا مَخْذُولًا “Aksi takdirde kınanmış ve (azaba) terk edilmiş olarak oturup kalırsın.” Allah ile beraber başka bir ilâh edinilmesi durumunda bunu yapanların kınanmış ve terk edilmiş bir şekilde azapta bırakılacakları haber verilmektedir. Kur’ân’da مَذْمُوم mezmûm kelimesi üç kez(4) geçmekte ve hepsinde de “kınanmış, kınanmış olarak” manasını vermektedir. Kişi eğer başka bir ilah edinirse onu hem Yüce Allah hem de diğer samimi ve muvahhid müminler kınarlar. Dahası mahşerde gerçekle ve azapla karşılaştıklarında bizzat kendileri kendilerini kınayacaklar,(5) pişmanlıklar yaşayacaklar; ancak sonucun değişmediğini de göreceklerdir.

Âyette geçen مَخْذُول mahzûl kelimesi ise Kur’ân’da sadece bu âyette gelmekte ve “yalnız bırakılmak, terk edilmiş olmak, yardımı beklenenler tarafından mahrum bırakılmak”(6) manasına gelmektedir. Her iki kelimenin de ortaya koyduğu anlam doğrultusunda âyette verilmek istenen mesajın açık olduğu görülmektedir.

Yüce Allah ile birlikte başka herhangi bir ilah edinenler hem kınanacaklar hem de tapındıkları varlıklar tarafından terk edilecekleri gibi mahşerde de azapta bırakılacaklardır. İsrâ’ sûresinin bu grup âyetinin sonunda yani 39. âyetinde Allah ile beraber başka ilâh edinenlerin kınanmış ve rahmetten uzaklaştırılmış olarak cehenneme atılacağı haber verilmektedir.

Hz. Peygamber’in evrensel ifadesiyle söylemek gerekirse, “Gücün ve kuvvetin kaynağı sadece ve sadece Yüce Allah’tır.”(7) O’nun dışında herhangi bir şeyden yardım veya destek arayışı beyhudedir. Yüce Allah’ın dışında veya O’nunla birlikte başka ilah anlayışı bir yardım beklentisinin sonucudur. İşte böyle bir beklentinin son derece yanlış olduğu ve korkunç bir akıbet hazırladığı ortaya konulmuş olmaktadır. Allah ile beraber başka bir ilah anlayışı sadece ve sadece kınanmayı ve terk edilmiş olmayı beraberinde getirecektir.

ıı. İkinci Emir: Ana-Babaya İyilik ve Güzel Davranış

وَقَضٰى رَبُّكَ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّآ اِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا اِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُمَآ اَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَآ اُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَر۪يمًا “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi ve ana babaya iyiliği emretmiştir. Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa, kendilerine sakın ‘Öf!’ bile deme; onları azarlama; kendilerine güzel sözler söyle!”

Âyettekiوَقَضٰى ve kadâ fiili “ve hükmetti”; رَبُّكَ rabbüke tamlaması “senin Rabbin”; اَلَّا تَعْبُدُوٓا ellâ ta‘büdû emri “kulluk etmemenizi”; اِلَّآ اِيَّاهُ illâ iyyâhu “O’ndan başkasına”; وَبِالْوَالِدَيْنِ ve bi’l-vâlideyni ifadesi “ve ana-babaya”;اِحْسَانًا ıhsânen kelimesi “iyilik (etmenizi)”;اِمَّا يَبْلُغَنَّ immâ yeblüğanne fiili “eğer erişirse, ulaşırsa”; عِنْدَكَ ‘ındeke tamlaması “senin yanında”; الْكِبَر el-kibera kelimesi “yaşlılığa”;اَحَدُهُمَا ehadühümâ tamlaması “onların biri”; اَوْ كِلَاهُمَا ev kilâhümâ tamlaması “veya onların ikisi”;فَلَا تَقُلْ fe lâ tekul emri “sakın deme”; لَهُمَا lehümâ ifadesi “onlara, ikisine”; اُفّ üffin sözcüğü “öf (bile)”; وَلَا تَنْهَرْهُمَا ve lâ tenharhumâ emri “ve onları azarlama”;وَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; لَهُمَا lehümâ ifadesi “onlara, ikisine”; قَوْلًا كَر۪يمًا kavlen kerîmen tamlaması ise “güzel söz” demektir.

Burada sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk ile ana-babaya iyiliğin, onlara karşı yanlış yapmamanın zorunluluğu gündeme getirilmektedir.

1.وَقَضٰى رَبُّكَ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّآ اِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi ve ana babaya iyiliği emretmiştir.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği tevhid inancının önemini yeniden vurgulamakta, bu arada ana-babaya iyilik edilmesini de hükme bağlamaktadır. Hem önceki âyette hem de bu âyetin ilk cümlesinde “Allah-insan” ilişkisi üzerinde durulmakta, sonrasında ise “insan-insan” ilişkileriyle ilgili çeşitli konu başlıkları belirlenmektedir.

Konuya ana-baba ve merhamet bağlamında başlanması diğer insan ilişkilerinde de aynı merhamet duygusunun önde olması gerektiği izlenimi vermektedir. Bu arada hitabın Hz. Peygamber’e yönelik oluşu mesajın onunla sınırlı olduğu manasına alınamaz. Çünkü Hz. Peygamber’in iyilik yapabileceği annesi ve babası hayatta değillerdi. Buradan hareketle “Kur’ân’ın bir dediğinin, bir de demek istediklerinin olduğu” sonucunu elde etmekteyiz.

a) وَقَضٰى رَبُّكَ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّآ اِيَّاهُ “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi emretmiştir.” Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(8) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek, kesin olarak emretmek, buyurmak, tamamlamak, bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(9) Konu son derece önemli ve hassas olduğu, aksine davranış da bir felaket oluşturacağı için Yüce Allah sadece kendisine kulluk edilmesini emrederken لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarını kullanmış ve cümleyi vurgulu bir şekilde beyan etmiştir. Bu ifade önceki âyette yer alan mesajın yeniden açıklanması ve gündemde tutulmasıdır.

Bu prensip Nahl 16/36’da beyan edildiği gibi, bütün peygamberlerin en temel tebliğ ilkesidir ve bütün peygamberler de işte bu esası kavimlerine ulaştırmışlardır. “Bana kulluk ediniz; doğru yol budur’ (demedim mi?)” mealindeki Yâsîn 36/61’de, ayrıca Zâriyât 51/56’da da yer aldığı şekliyle “yaratılışımızın gayesi olarak Yüce Allah’a kulluk etmemiz gerekmektedir.” Bu durum Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; bu nedenle bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(10)

Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak tevhide dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(11) yer alma sebebi de budur.

b) وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا “Ana-babaya iyiliği (onlara iyi davranmanızı emretmiştir).” Bu ifade önceki cümlede yer alan قَضٰى kadâ fiilinin hükmüne tâbidir ve ana-babaya iyilik yapılmasının, güzel davranılmasının Yüce Allah tarafından emredildiğini içermektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’a kulluk ile ana-babaya iyilik çeşitli âyetlerde birlikte zikredilmekte, adeta tevhidin bir unsuru gibi sunulmaktadır.(12)

Lokmân 31/14’te ana-babaya şükretmek Allah’a şükrün peşinden zikredilmektedir. Bu konu önceki şeriatlerde de böyle olduğu için Bakara 2/83’te de geçtiği gibi İsrailoğullarına hitapta da aynı şekilde beyan edilmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ana-babaya iyilikle ilgili mesajlara yer verilirken vassaynâ fiili kullanılmakta,(13) Meryem 19/31-32’de beyan edildiği üzere, babasız dünyaya gelen Hz. İsâ’nın da annesine iyilik yapmasının emredildiği ifadede ise evsâ fiiline yer verilmektedir. Üç kullanım da sonuçta aynı manayı içermektedir.

Ana-babaya iyilik konusunda bu kadar hassas davranılmasının sebebi, onların çocukların meydana getirilmesindeki durumlarıdır. İnsanın yaratılmasının gerçek sebebi bu sistemi kuran ve her şeyi yaratan Yüce Allah’tır; kişilerin bu sistem içerisinde hayata gelmelerinin şeklî sebebi ise ana-babalarıdır. Bu nedenle, öncelikle Yüce Allah şükre layıktır; sonrasında ise ana-babalar. Dünyaya gelmek insan için elbette çok büyük bir nimettir. Bu nedenle nimetin karşılığında şükretmek gerekmektedir. İnsanoğlu kendisini dünyaya getiren ana-babasına iyilik yapmakla ve onlara şükretmekle yükümlü tutulmuştur.

Hz. Peygamber’in ifadesiyle “İnsanlara şükretmeyenler Allah’a da şükretmezler.”(14) Yine Hz. Peygamber “Fâtıma benden bir parçadır”(15) buyurmuş ve çocuğun ana-babaya saygı göstermesi gerektiğini bu esasa dayandırmıştır. Ana-babaya iyilikle ilgili olarak Hz. Peygamber’den nakledilen oldukça fazla hadis vardır.

Önemine binaen bir tanesini hatırlatmakla yetinelim: Bir sahâbî kime iyilik yapması gerektiğini Hz. Peygamber’e sorduğunda Peygamberimiz “annene” cevabını vermiş, iki kez bu soru ve cevabı tekrarlandıktan sonra üçüncü kez “babana” cevabını vermiştir.(16) Annenin çocuk üzerindeki hakkı babaya göre mukayese edilemeyecek kadar çok olduğu için Hz. Peygamber’in “annenin hakkını öne almasını” anlamakta herhangi bir sorun olmaz.

Ana-babaya yaşlılıklarındayken iyi bakılması ve bu sayede cennete gitmeyi hak etme bağlamında Hz. Peygamber’den şöyle bir rivayet nakledilmektedir: “Her kimin yanında ana-babası veya herhangi bir tanesini yaşlılığa erişir de kişi buna rağmen onlara iyi davranmayıp cehenneme girerse Allah onu rahmetinden uzaklaştırmış kovmuş demektir.”(17) Ayrıca bir başka rivayette ise Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu beyan edilmektedir: “Allah’ın rızası ana-babanın rızasındadır; gazabı da ana-babanın gazabındadır.”(18)

“Ana-baba çocuğuna, alabildiğince şefkat duyar; onların, çocuklarına her türlü iyiliği yapmadaki çaba ve gayretleri tabii bir haldir. Yine onların, çocuklarına herhangi bir zarar vermekten kaçınmaları da tabiîdir. Bu nedenle, her ne zaman, ona hayır ulaştırmaya vesile olan sebepler çok ve bol, engeller de o nispette bertaraf edilmiş olursa, hiç şüphesiz, o çocuğa sayısız iyi ve güzel şeyler ulaşmış olur. Dolayısıyla, ana babanın, çocuklar üzerindeki lütuf ve ihsanlarının, insanlardan başkasına ulaşan nimetlerden çok çok fazla olması gerekir.

İnsan, son derece zayıf ve son derece aciz olduğu o çocukluk devresinde, ana-babanın nimetleri ve iyilikleriyle kuşatılmıştır. Bu nedenle, o vakitte ana-babanın değişik nimet ve lütufları çocuğuna ulaşmıştır. Yine, çocuğun o vakitteki acıma duygusu ana-babaya ulaşmaktadır. Bu tarz yapılan lütuf ve iyiliğin değerinin çok büyük olacağı açıktır.

Bir kimsenin bir başkasına yapacağı iyilik, bazen, o kimseden göreceği iyilik nedeniyle olabilir. Bu maksada, bazen başka gayeler de karışabilir. Hâlbuki çocuğa iyilik yapmak, sadece bu maksattan dolayı yani “o da bana baksın diye” olmaz. Bu nedenle, bu hususta yapılan iyilik herhangi bir karşılık gözetilmeksizin yapıldığı için, daha tam ve daha mükemmel olur. Böylece, hiç kimsenin, insan üzerinde, ana-babası kadar hakkının, nimetinin ve iyiliklerinin bulunmadığı kesinlik kazanmış olur.

Bu sebeple Yüce Allah sözüne, yaratanın nimetine şükretmeyi emretmekle başlamıştır ki, bu O’nun, “Rabbin, ‘Kendinden başkasına kulluk etmeyin’ diye hükmetmiştir” buyruğudur. Daha sonra bunun peşinden de, ana-babanın iyiliklerine teşekkürde bulunmayı getirmiştir ki bu da O’nun, “Ana ve babaya iyi muamelede bulun” ayetidir. Bunun sebebi, daha önce de beyan ettiğimiz gibi, yaratan ilâhın lütfundan sonra, nimetlerin en büyüğünün ana-babanın yaptığı iyilikler olmasıdır.”

Ana-babaya nasıl davranılması ve nelerin yapılmamasıyla ilgili detay denebilecek bilgiler yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devamında ve sonrasında gelen âyetlerde zikredilmektedir. Bu bağlamda burada yer almayan diğer âyetlerin meallerini vermek ve konuya Kur’ân çerçevesinde açıklık getirmek istiyoruz.

Bu amaçla ilk olarak ‘Ankebût 29/8’i aktarmak istiyoruz: “Biz, insana, ana-babasına iyi davranmasını emretmişizdir. Eğer onlar, seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme. Dönüşünüz ancak banadır. O zaman size yapmış olduklarınızı haber vereceğim.” Bu âyette ana-babaya iyilik emredildikten sonra, eğer bilmedikleri bir şeyi Yüce Allah’a ortak koşması için çocuklarını zorlarlarsa bu konuda onlara itaat edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

Benzer içerikte Lokmân 31/14-15’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Biz insana, ana-babasına iyi davranmasını emretmişizdir. Çünkü anası onu nice sıkıntılara katlanarak taşımıştır. Sütten ayrılması da iki yıl içinde olur. (İşte bunun için) önce bana, sonra da ana-babana şükret diye emretmişizdir. Dönüş ancak banadır. Eğer onlar seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme. Onlarla dünyada iyi geçin. Bana yönelenlerin yoluna uy. Sonunda dönüşünüz ancak banadır. O zaman size, yapmış olduklarınızı haber veririm.”

Bu âyetlerde öncekinden farklı olarak annenin çocuğunu hamilelik süresince zorlukla içerisinde taşıdığı ve süt emme süresinin iki yıl sürdüğü dikkate sunulmaktadır. Bu arada ana-babaya iyiliğin beraberinde Allah’a şükretmenin peşinden ana-babaya teşekkür de gündeme getirilmektedir.

Ayrıca şirk için zorlamaları durumunda onlara itaat edilmemesi gerektiği zikredildikten sonra, diğer konularda yine de onlarla iyi geçinilmesi emredilmektedir. Ardından, Allah’a yönelen kişinin yoluna tâbi olunması da emredilen hususlar arasında yer almaktadır. Âyetin son cümlesi ise ‘Ankebût 29/8 ile aynı şekilde âhiret vurgusuyla şekillenmekte, dünyada yapılanların kişilere haber verileceği beyan edilmektedir.

Bu konuda hatırlatılması gereken bir başka âyet de Ahkâf 46/15. âyettir: “Biz insana, ana-babasına iyilik etmesini emrettik. Annesi onu zahmetle taşıdı ve zahmetle doğurdu. Taşınması ile sütten kesilmesi, otuz ay sürer. Nihâyet insan, güçlü çağına erip kırk yaşına varınca der ki: Rabbim! Bana ve ana-babama verdiğin nimete şükretmemi ve razı olacağın yararlı iş yapmamı temin et. Benim için de zürriyetim için de iyiliği devam ettir. Ben sana döndüm. Ve elbette ki ben müslümanlardanım.”

Bu âyette de benzer konular gündeme getirilmekte, hamilelikle sütten ayrılma süresinin toplam otuz ay olacağı bildirilmektedir. Bu arada kişi ergenlik çağına ve sonrasında da kırk yaşına varınca verdiği nimetlerin karşılığı olarak Allah’a ve ana-babasına şükretmeye, onlara iyi davranmaya muvaffak kılması için dua ettiği, kendi çocukları için de onların ıslah ehli olmaları niyazında bulunduğu, sadece Allah’a yöneldiği ve Allah’a teslimiyet gösterenlerden olduğu ifadelerine yer verilmektedir.

Yüce Allah Ahkâf 46/16’da bu şekilde samimi dua edenlerin dualarını kabul edeceğini ve onları ödüllendireceğini ise şu şekilde beyan etmektedir: “İşte, yaptıklarının iyisini kabul edeceğimiz ve günahlarını bağışlayacağımız bu kimseler cennetlikler arasındadırlar. Bu, kendilerine verilen doğru bir sözdür.”

2. اِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُمَآ اَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَآ اُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَر۪يمًا “Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa, kendilerine sakın ‘Öf!’ bile deme; onları azarlama; kendilerine güzel sözler söyle!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenmekte ve ana-babalarının biri veya her ikisi yanlarında yaşlılık çağına ulaşırlarsa onlara öf bile dememeleri ve azarlamamaları gerektiğini, kendilerine güzel sözler söylemelerinin zorunlu olduğunu hükme bağlamaktadır.

a) اِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُمَآ اَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَآ اُفٍّ “Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlanırsa, kendilerine sakın ‘Öf!’ bile deme!” Âyette ana-babaya yönelik davranış görevlerimiz bağlamında bu âyet grubunda beş görevden söz edilmektedir. Bunlardan “ilki” “onlara öf bile dememek”tir. Bu yasak ana-babanın kişinin yanında yaşlanmasıyla sınırlı değildir.

Ana-babalar daima çocuklarından saygıyı hak etmekte, yaşlanmalarını beklemeden de kendilerine “öf” bile denilemeyeceği söylenmek istemektedir. “Yaşlıyken ‘öf’ demek yasaktır; öyleyse gençken kendilerine ‘öf’ denebilir” sonucu asla çıkartılmayacağı gibi, kendilerine herhangi bir şekilde kötü davranılmasının da kesinlikle yasak olduğu dile getirilmektedir.

“Yasak olan ‘öf’ demektir; geri kalan her şey denebilir ve yapılabilir” veya “yanımızda yaşlanmışlarsa bu böyledir; uzaktalarsa her şey yapılabilir” şeklindeki bir anlayış son derece yanlıştır ve âyette söylenmek istenene tamamen aykırıdır. Ana-babalar her zaman saygıya layıktırlar ve çocukları onlara karşı edepli davranmak zorundadırlar.

Âyette yasak edilen davranış bağlamında yanlış davranışların belki de en küçüğü dile getirilmekte, öf demek bile yasak olduğuna göre daha başka ve daha büyük yanlışlıklardan kesinkes uzak durulması emredilmektedir diyebiliriz. Bu nedenle, âyetin tercümesini yaparken “onlara öf deme” değil de “onlara öf bile deme” ifadesini tercihimizin nedeni de budur. Âyette “öf” demek yasaklanmakta, ancak onlara öf bile dememek gerektiğinden hareketle, hiçbir kötülük, eza-cefa, kırıcılık, eziyet vs. yapılmaması gerektiği üzerinde durulmuş olmaktadır; âyette söylenmek istenen budur.

Âyette geçen اُفّ üff kelimesi “öf” manasına gelmekte, Enbiyâ’ 21/67’de Hz. İbrâhim’in putperestlere hitabında “yuh size”; Ahkâf 46/17’de ise azgın çocuğun ana-babasını kınaması anlamında “öf be size” gibi bir anlamda kullanılmaktadır. İmâm Zeccâc bu kelimenin tenvinli ve tenvinsiz olarak üffin, üffi, effin, effi, iffin, iffi ve bir de yâ’lı olarak üffî şeklinde yedi çeşit okunabildiğini beyan etmiştir. İbnu’l-Enbârî bunlara ilave olarak iffe ve üffeh kıraatlerinin de bulunduğunu belirtmiştir.(19)

Ana-babasına “öf” diyerek onlara hayatı zindan edenler ve yaşayacakları akıbetle ilgili olarak Ahkâf 46/17-18’de şöyle buyrulmaktadır: “Ana ve babasına, ‘Öf be size! Benden önce nice nesiller gelip geçmişken, beni mi tekrar dirilmekle tehdit ediyorsunuz?’ diyen kimseye, ana ve babası Allah’ın yardımına sığınarak ‘Yazıklar olsun sana! İman et. Allah’ın vaadi gerçektir’ dedikleri halde, o ‘Bu, eskilerin masallarından başka bir şey değildir’ der. İşte onlar, kendilerinden önce cinlerden ve insanlardan gelip geçmiş topluluklar içinde, haklarında azabın gerçekleştiği kimselerdir. Gerçekten onlar ziyana uğrayanlardır.”

Bu iki âyette yürek burkan manzaralar gündeme getirilmekte, İsrâ’ 17/23’te yer alan “ana-babaya öf bile deme” buyruğuna itibar etmeyip tevhid ve âhiret hayatının gerçekliği çağrısına kulak tıkayan, dahası bu noktada ana-babasına hakaret edenlerin korkunç bir akıbet yaşayacağı beyan edilmektedir. Çocuklarının azgınlığına rağmen ana-baba şefkatle hareket etmekte, onların yinde de Allah’a sığınarak çocuklarının iman etmesi ve Allah’ın vadinin gerçek olduğuna inanması çağrısına devam ettikleri bildirilmektedir.

b)وَلَا تَنْهَرْهُمَا “Onları azarlama!” Âyette ana-babaya yönelik davranış görevlerimiz bağlamında bu âyet grubundaki beş görevden “ikincisi” çocukların ana-babalarını hiçbir şekilde “azarlamamaları, onlara ağır kelimeler kullanmamaları”dır.(20) Yüce Allah Duhâ 93/10’da aynı kelimeyi kullanarak Hz. Peygamber’in şahsında ümmetin kendilerine soru sorması veya onlardan bir şeyler istendiğinde muhatabı azarlamamalarını emretmektedir. Ana-babaya öf bile denemeyeceğine göre onları kovmak ve azarlamak haliyle yasaklanıyor demektir.

c) وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَر۪يمًا “Kendilerine güzel sözler söyle!” Ana-babaya davranışlarımız bağlamında “üçüncü” sırada “onlara saygılı, yüceltici, gönül hoşlayıcı, güzel sözler söylememiz, tatlı dil kullanmamız”(21) emri gelmektedir. Çocukların ana-babalarına “öf” bile dememeleri ve onları azarlamamaları gerektiği beyan edildikten sonra, onlara çok güzel sözler söylemelerinin zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda onlara isimleriyle hitap etmeyip “anneciğim, babacığım”(22) gibi gönül alıcı hitaplarda bulunmanın önemi kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

ııı. Ana-Babaya Merhamet ve Dua

وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَان۪ي صَغ۪يرًا “Onlara merhametten kaynaklanan alçak gönüllülük kanadını ger ve şöyle de: “Rabbim! Küçüklüğümde onlar beni nasıl sahiplendiyseler (özenle büyüttüyseler), şimdi sen de onlara merhamet et!”

Âyettekiوَاخْفِضْ vahfıd duası “ve ger, indir”; لَهُمَا lehumâ ifadesi “onlara”; جَنَاحَ الذُّلِّ cenâhe’z-zülli tamlaması “alçakgönüllülük kanadını”; مِنَ الرَّحْمَةِ mine’r-rahmeti kelimesi “merhametle ilgili”;وَقُلْ ve kul duası “ve de ki”; رَبّ rabbi hitabı “ey Rabbim”;ارْحَمْهُمَا ırhamhumâ duası “onlara merhamet et”;كَمَا رَبَّيَان۪ي kemâ rabbeyânî ifadesi “beni sahiplendikleri gibi”; صَغ۪يرًا sağîran sözcüğü ise “küçükken” demektir.

Burada ana-babaya nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili iki konu daha gündeme getirilmektedir.

1. وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ “Onlara merhametten kaynaklanan alçak gönüllülük kanadını ger!” Yüce Allah çocukların ana-babalarına yönelik görevleri bağlamında “dördüncü” sırada onlara merhametli bir şekilde tevazu kanatlarını açmalarını emretmektedir. Bu bağlamda sevgi ve merhametten oluşan tevazu ve alçak gönüllülük kanadını onların üzerine germesi çocuklardan istenmektedir.

Çocuklar ana-babalarına merhamet duygusuyla kol kanat germeli, onlara karşı kaba saba, azgın, kibirli, baskın, buyurgan, otoriter, hor ve hakir görücü bir tavır içerisine girmemesi gerektiği beyan edilmiş olmaktadır. Ana-babaya el kaldırmak, kaş göz hareketi yapmak bir tarafa, onlara şefkat ve merhamet kanatlarını germek de çocukların görevidir.

Âyette “kanat” anlamına gelen جَنَاح cenâh kelimesinin kullanılması bir kuşun yavrularına kanat germesi gibi çocuklar da ana-babalarına öylece kol kanat germeli, onları sahiplenmelidirler. Belli bir yaşa ulaştıklarında ana-babalar tıpkı çocuklar gibi bakıma muhtaç bir duruma gelebilirler. İşte ileri yaşlara gelen ana-babanın çocuklar üzerinde fiziksel bir yaptırım gücü kalmadığı gibi bedensel olarak bakıma ve ilgiye muhtaç bir hale geldikleri için artık çocukları büyümüş, kendileri çocuklaşmış bir görüntü söz konusu olmaktadır.

Bebeklik çağlarında nasıl ki ana-babalar çocukları üzerine adeta titrer, kendileri yemez onlara yedirir, içmez onlara içirir idiyseler, yaşlılık çağlarında durum tersine dönmekte ve artık ana-babalar çocuklarının bakımına muhtaç duruma düşmektedirler.

Nahl 16/70, Hacc 22/5 ve Yâsîn 36/68 gibi âyetlerde dile getirildiği üzere, ömrün bu aşaması erzel-i ‘umr yani “ömrün en sıkıntılı dönemi” diye bilinmekte, kişiler normal yaşlarda hemen her şeyi bilir ve ona göre davranıp yaşarlarken daha sora hiçbir şey bilemez duruma gelebilirler. İşte bu aşamalar ana-babanın çocuklarının bakımını en yorgun hissettikleri çağlarıdır ve onlardan sahiplenilmek beklemektedirler. Yüce Allah da bu bağlamda merhamet duygularını kuşanarak çocukların ana-babalarına kol kanat germeleri gerektiğini ana-babalarına yönelik görevleri arasında saymaktadır.

2. وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَان۪ي صَغ۪يرًا “(Onlar için) ‘Ey Rabbim! Küçüklüğümde onlar beni nasıl sahiplendiyseler (özenle büyüttüyseler), şimdi sen de onlara merhamet et’ diyerek dua et!” Yüce Allah çocukların ana-babalarına yönelik görevleri bağlamında “beşinci” sırada onlar için “dua etmeleri gerektiğini” beyan etmektedir. Duanın içeriği olarak ana-babalar çocuklarını bebekken nasıl sahiplenmişlerse şimdi de Yüce Allah’ın onlara merhamet etmesini dualarına konu edinmelerini istemektedir.

Önceki cümlede bizzat kendilerinin merhametlerini kuşanarak ana-babalarına kol kanat germeleri emredilmişken, şimdi de bu görevlerinin tamamlayıcısı olarak Yüce Allah’ın da onları sahiplenmesini, onlara acımasını ve kendilerini ödüllendirmesini dualarına konu edinmelerini herkese öğretmektedir.

Bu âyette geçen رَبَّيَا rebbeyâ fiili rabâ fiilinden türetilmiştir. Bu kelime sanıldığı gibi rabb kelimesiyle aynı kökten gelmemektedir. Rabb kelimesinin kökü r-b-b, rabbeyâ fiilinin kökü ise r-b-y harfleridir. Âyette yer alan رَبَّيَا rabbeyâ fiili ana-babanın çocuklarını bebeklik dönemlerinde “terbiye etmeleri, sahiplenmeleri, yetiştirmeleri, besleyip büyütmeleri, görüp gözetmeleri” gibi anlamlar vermektedir.

İşte onlar çocuklarına nasıl kollayıcı bir merhametle sahip çıktılarsa, yaşlandıklarında çocukları da onlar için Yüce Allah’tan rahmet ve merhamet dileğinde bulunmalı, onlar için Allah’a dua etmelidirler. Hz. Nûh ve Hz. İbrahim’den kalma olup bizim de her namazımızda dile getirdiğimiz dua cümlelerinde “önce kendimiz, sonrasında ana-babamız ve bütün müminlerin bağışlanması duası”(23) bir anlamda Yüce Allah’ın ana-babamızla ilgili bize yüklediği görevi yerine getirişimiz olarak görülebilir.

Âyette dile getirilen duanın içeriğinde ana-babamız için Yüce Allah’ın merhametli olması isteği hem bu dünya hayatı için hem de ölüm sonrasında mahşer bağışlanmaları için söz konusu edilmektedir.(24) Burada sözünü ettiğimiz durum mümin olan ana-babalarla ilgilidir; yoksa küfür üzere ölenler için bağışlanma dileğinde bulunulamayacağı Tevbe 9/113’te açıkça hükme bağlanmıştır.

ıv. Yüce Allah’ın Bağışlayıcılığı

رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَا ف۪ي نُفُوسِكُمْ اِنْ تَكُونُوا صَالِح۪ينَ فَاِنَّهُ كَانَ لِلْاَوَّاب۪ينَ غَفُورًا “Rabbiniz kalplerinizdekini çok iyi bilendir. Siz iyiler olursanız (şunu bilin ki) şüphesiz ki O, kendisine yönelenleri çok bağışlayandır.”

Âyetteki رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِمَا ف۪ي نُفُوسِكُمْ bimâ fî nufûsiküm ifadesi “sizin nefislerinizde olanı”;اِنْ تَكُونُوا in tekûnû fiili “eğer (şöyle) olursanız”; صَالِح۪ين sâlihîne kelimesi “salihler, iyi insanlar”; فَاِنَّهُ كَانَfe innehû kâne ifadesi “muhakkak ki O (şöyle(dir)”; لِلْاَوَّاب۪ين li’l-evvâbîne ifadesi “yönelenler için”; غَفُورًا ğafûran sıfatı ise “çok bağışlayıcı(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlarla ilgili sınırsız bilgisi ve bağışlayıcılığı gündeme getirilmektedir.

1. رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمَا ف۪ي نُفُوسِكُمْ “Rabbiniz kalplerinizdekini çok iyi bilendir.” Yüce Allah ana-babalarına davranışları bağlamında çocukların neler yaptıklarını gayet iyi bilmektedir; dahası içlerinden neler geçirdiklerini de gayet iyi bilmektedir. Çünkü kalplerin sakladıklarını en iyi O bilir.

Mülk 67/13’te de beyan edildiği üzere, Yüce Allah “(Bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir” buyurmaktadır. Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır.(25) Buna benzer âyetlerde de belirtildiği gibi, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar.

Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(26) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(27)

İsrâ’ sûresinin 17. âyetinde de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah azabı ve helaki kimlerin hak ettiğini bilip görmede kendisinin yeterli olduğunu, başka bilgi kaynaklarına ihtiyaç hissetmediğini beyan etmektedir. Yüce Allah’ın her şeyden haberdar oluşu ve her şeyi görmesi, bilgi sahibi olmada yeter artar bir mahiyet arz etmektedir. Çünkü gökte ve yerde hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.(28) Zira Rabbimiz en küçük şeylerden en büyüklerine varıncaya kadar her şeyi bilmektedir.(29)

2. اِنْ تَكُونُوا صَالِح۪ينَ فَاِنَّهُ كَانَ لِلْاَوَّاب۪ينَ غَفُورًا “Siz iyiler olursanız (şunu bilin ki) şüphesiz ki O, kendisine yönelenleri çok bağışlayandır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanlara iyilik adına bir hedef göstermektedir. İnsanlar ana-babalarına karşı görevlerinde sâlihler, yani içi-dışı, özü-sözü bir iyi davranışların sahibi olmaları durumunda bir beşer olarak bu noktada hata işlemiş olsalar da Yüce Allah kendisine gönülden bağlanıp yönelmeleri durumunda onları bağışlayacağını müjdelemektedir.

Ana-babaya karşı görevlerinde meydana gelebilecek hatalar eğer bir isyan duygusuyla değil de bir beşer zaafı ve eksikliği nedeniyle meydana gelirse, Yüce Allah bu durumda onları bağışlayacağını müjdelemektedir.

Âyette geçen الْاَوَّاب۪ين el-evvâbîne kelimesi “günahtan vazgeçip Allah’a itaate dönenler, Hakk’a çok yönelenler, itaatkâr olanlar, âdeti ve alışkanlığı Yüce Allah’ın emrine başvurmak ve O’nun ihsanına sığınmak olan, gönülden yönelenler, samimiyetle tevbe edenler” manasına gelmektedir.(30) Evvâb kelimesi yalnızken günahını hatırlayıp bağışlanma dileğinde bulunan, günahından sonra her defasında tevbe eden, kalbi ve davranışlarıyla Allah’a yönelen, işini düzgün yapan, hatasından dolayı defalarca tevbe eden” manasında yorumlanmaktadır.(31)

Âyetteki “Eğer siz salihler (iyi insanlar) olursanız (şunu bilin ki) O (Allah), kendisine samimiyetle yönelenleri çok bağışlayıcıdır” buyurularak şu mesaj da zımnen söz konusu edilmektedir: “Eğer sâlihler değilseniz, yani ana-babanıza gerektiği gibi samimi ve dürüst davranmamışsanız artık hemen Allah’ın emrine dönün ve O’na samimiyetle tevbe edin.” Bağlam ana-babaya iyilik ve onlara karşı görevlerimizle ilişkili olduğu için burada sözü edilen salihlerden olmayı önce bu konuyla, sonrasında ise hayatımızdaki bütün davranışlarımızla ilişkilendirmek durumundayız.

b) Ekonomik Yardımlaşma ve Nezaketli Davranış

Yüce Allah, sûrenin 26-30. âyetlerinde hak sahiplerine, yoksullara, yolda kalmışlara hakları vermek ve saçıp savurmamak gerektiğini emretmekte, saçıp savuranların şeytanların kardeşleri olacağını haber vermektedir. Eğer infak edecek imkânları yoksa muhataplarına gönül alıcı güzel sözler söylenmesi, cimri davranılmaması, elde avuçtaki her bir şeyin de ortalığa büsbütün savrulmaması gerektiği, Yüce Allah’ın rızkı dilediğine, layık gördüğüne geniş de dar da verebileceği ve kullarının her halinden haberdar olup onları gördüğü beyan edilmektedir.

ı. Üç ve Dördüncü Emirler: İnfâk ve Saçıp Savurmamak

وَاٰتِ ذَا الْقُرْبٰى حَقَّهُ وَالْمِسْك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذ۪يرًا اِنَّ الْمُبَذِّر۪ينَ كَانُوٓا اِخْوَانَ الشَّيَاط۪ينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّه۪ كَفُورًا “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver! Saçıp savurma! Şüphesiz ki saçıp savuranlar şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise Rabbine karşı çok nankördür.”

Buradaki وَاٰتِ ve âti emri “ve ver”; ذَا الْقُرْبٰى ze’l-kurbâ ifadesi “yakınlık sahiplerine, yakınlara”; حَقَّهُ hakkahû tamlaması “onun hakkını”; وَالْمِسْك۪ينَ ve’l-miskîne kelimesi “ve yoksula”; وَابْنَ السَّب۪يلِ ve’bne’s-sebîli ifadesi “ve yolun oğluna, yolcuya”;وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذ۪يرًا ve lâ tübezzir tebzîran emri “tamamen saçıp savurma”;اِنَّ الْمُبَذِّر۪ينَ inne’l-mübezzirîne sözcüğü “muhakkak ki saçıp savuranlar”; كَانُوٓا kânû fiili “onlar şöyledir”; اِخْوَانَ الشَّيَاط۪ينِ ıhvâne’ş-şeyâtîni tamlaması “şeytanların kardeşleridir(ler)”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle)dir”; الشَّيْطَانُ eş-şeytânu ifadesi “şeytan, şeytan ise (şöyle) olmuştur”; لِرَبِّه lirabbihî ifadesi “onun Rabbine”; كَفُورًا kefûran sıfatı ise “çok nankör” demektir.

Burada Müslümanlara yönelik ekonomik içerikli görevlerinden birisi olan infak ve gereksiz yere saçıp savurmama görevi gündeme getirilmektedir.

1. وَاٰتِ ذَا الْقُرْبٰى حَقَّهُ وَالْمِسْك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذ۪يرًا “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver! Saçıp savurma!” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturabilmek için tevhid ve ana-babaya iyilikten sonra “üçüncü ve dördüncü” görevleri dikkate sunmaktadır. Buna göre, başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün muhataplara seslenilmekte, yakınlara, yoksullara ve yolda kalmışlara haklarının verilmesi gerektiği beyan edilmektedir.

a) وَاٰتِ ذَا الْقُرْبٰى حَقَّهُ وَالْمِسْك۪ينَ وَابْنَ السَّب۪يلِ “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmışa hakkını ver!” Bir benzeri de Rûm 30/38’de geçen bu âyette üç grup insana karşı ekonomik yükümlülükten söz edilmektedir:

ı. Âyette geçen ذَا الْقُرْبٰى ze’l-kurbâ ifadesinden maksadın birinci derece “yakınlar”dan başlamak üzere “yakınlar, akraba” olduğu söylenebilir. Kur’ân’da 16 kez geçen bu ifade çeşitli âyetlerde ve genellikle ekonomik yükümlülüklerin yerine getirilmesi bağlamında zikredilmektedir.(32) Bazı âyetlerde ise konu “adaletin tesisi için doğru konuşma”,(33) “bağışlanma dileğinde bulunma”,(34) “mahşerde yardımlaşma olmaması”(35) ve “Allah’a yakın olma sevgisi”(36) ile ilişkilendirilmiştir.

Âyette verileceği beyan edilen kısım için حَقَّهُ hakkahû “hakkı, payı” tamlaması kullanılmaktadır ki bu ifade zenginlerin mallarında yakınların hakkının bulunduğunu göstermektedir. Esasında konuyla ilgili yani zenginlerin mallarında fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6/141, Tevbe 9/103, İsrâ’ 17/26, Rûm 30/38, Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24’te çeşitli bilgiler verilmektedir.

Bu âyetlerde de belirtildiği üzere, “zenginlerin mallarında açıktan isteyen ve utandığı için isteyemeyen mahrumların belirlenmiş bir hakkı”nın bulunduğu bildirilmektedir. Tarım ürünlerinde de fakirlerin hakkının bulunduğuyla ilgili olarak En‘âm 6/141’de bilgi verilmektedir. Bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, bu payın bir lütuf değil, borç olduğu ve miktarının da belli olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda mesele mirasla ilgili olabileceği gibi mutlak anlamda yardımlaşma manası da söz konusu edilmektedir.

ıı. Âyette sözü edilen ikinci grup, “yoksul(lar)” anlamındaki الْمِسْك۪ين el-miskîn kelimesiyle ifade edilmektedir. Çeşitli âyetlerde geçen مِسْك۪ين/ الْمِسْك۪ينmiskîn/el-miskîn(37) kelimeleri “yoksul” anlamına gelmektedir. Bu kelimeden maksat “yoksul(lar)”, yani “yoksulluk kendisinde mesken tutmuş”, Beled 91/16’da da beyan edildiği gibi “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan, düşkün kişi” demektir.

Bu arada söz konusu kelimenin çoğul olarak مَسَاك۪ين/ الْمَسَاك۪ين mesâkîne/el-mesâkîne(38) kalıpları ise “fakirler, ihtiyaç sahipleri” demektir. Kur’ân’da fakîr kavramı yer aldığı halde, مِسْك۪ين miskîn kelimesinin kullanılma sebebi, “fakirliğin kendisinde, bir daha ayrılmayacakmış gibi yerleştiği insan”ı ifade etmesidir.

ııı. Âyette sözü edilen üçüncü grup ise “yolun oğlu” manasındaki ابْنَ السَّب۪يلِ ibnu’s-sebîl ifadesiyle dile getirilmektedir. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde toplam sekiz kez(39) geçmektedir. Bu ifade geçtiği her yerde ekonomik içerikte kendilerine yardım edilmesi gerekenler anlamında yer almakta ve “yolda kalmış” veya “yolcu(lar)” manasına gelmektedir.

Burada çok önemli bir noktaya değinmek gerekmektedir. Hem bu âyette hem de diğer âyetlerde sıklıkla geçen “yakınlar, fakirler, yoksullar, yetimler, yolda kalmışlar, esirler” anlamına gelen kelimelerde herhangi bir milliyet, cinsiyet, ırk ve din sıfatı yer almamaktadır.

Böyle olunca, sözü edilen düşkün insanların yardıma muhtaç oldukları unutulmamalı ve kendilerine ilgi gösterilmesinin çok önemli bir görev olduğu ifade edilmiş olmaktadır. Bu genel durum göz önüne alınarak, ekonomik yardımlaşmalar bağlamında infakın kimlere yapılacağı, sadaka ve zekâtın kimlere verilebileceği veya verilemeyeceğiyle ilgili fetvaların yeniden ve Kur’ân çizgisinde gözden geçirilmesi gerekmektedir.

ابْنَ السَّب۪يلِ ibnu’s-sebîl kavramının kapsamında güncel olması itibariyle sokak çocuklarının, köprü altı çocuklarının bulunduğunu söylemek âyetlerde verilmek istenen temel mesaja uygun bir yaklaşımdır. Kur’ân hayata dair temel değerleri ele alıyorken onun bu tür insanları dışlamış ve hesaba katmamış olması mümkün değildir. Bu nedenle, hayatı çepeçevre kuşatan mesajların sahibi olan Kur’ân’da “yolun çocuğu” kavramının kapsamında “sokak çocuklarının” ve bütün “mekânsızların” bulunduğu, ekonomik yardım konularında onların da ihmal edilmemesi gerektiği unutulmamalı, bu noktada duyarlılık gösterilmelidir.

Bu arada unutulmaması gereken bir başka nokta ise, gerek yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ sûresi, gerekse bu ifadelerin geçtiği Rûm sûresi Mekke dönemi sûrelerinden olsa da Kur’ân’ın toplumsal hayata dair içeriğinin bulunduğu görülmektedir. İnfak, zekât, sadaka vs. yardımlaşmalar sanıldığı gibi sadece Medine döneminin değil, aynı zamanda Mekke dönemi sûrelerinin de içeriğinde kendilerine yer bulmuşlardır. Mekkî sûrelerde konu daha çok şahıs/fert bazında ele alınmışken, Medine döneminde bu mesele daha kurumsal bir yapıya dönüştürülmüştür.

b) وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذ۪يرًا “Gereksiz yere (ve amaçsız bir şekilde) saçıp savurma!” Yüce Allah âyetin ilk cümlesinde infakı emrettikten sonra ikinci cümlesinde ise “gereksiz yere saçıp savurma”yı da yasaklamaktadır. Âyette geçen تَبْذ۪يرًا/تُبَذِّرْ tübezzir/tebzîr kelimeleri “malı ifsad edip saçıp savurmak, har vurup harman savurmak” manasına gelmektedir. Bu ifade malı ve serveti yanlış yerlere harcamakla ilgili olmalıdır.

İmâm Mücâhid’in infakta israf ve cimriliği ifade maksadıyla söylediği harika ifadesini aktarmak istiyoruz: “Bir kişinin Ebû Kubeys kadar altını olsa ve onları Allah yolunda infak etse israf etmiş olmaz; onlardan bir tek dirhemi Allah’a isyan için harcarsa o zaman müsrif, yani israf etmiş olur.”(40)

Bu çok önemli yorumdan hareketle şunu söyleyebiliriz: İsraf veya saçıp savurmak, bir malı veya serveti yanlış yerlerde anlamsız ve amaçsız bir şekilde harcamaya denir. Allah yolunda yapılan harcamalar ise infak adını alır; israf diye anılmaz. Zira hayırda israf olmaz. Demek ki tebzîr, malın veya servetin ne kadar harcandığıyla değil, harcandığı yerle ve amaçla ilgilidir.(41)

Bu âyetin bir benzeri iki âyet sonra gelecek olan İsrâ’ 17/29. âyettir. Buna göre Yüce Allah insanoğlunun kendini kınanıp hasret çekecek hale getirmesine sebep olacak bir savurganlık yapmamasını emretmektedir. Bu arada Furkân 25/67’de ele aldığımız üzere, Rahmân’ın has kullarının özelliklerinden birisi de infak ettikleri zaman israf etmemeleri ve cimrilik yapmamaları, ikisi arasında bir kıvam tutturmaları şeklinde belirlenmektedir.

İnfakta israf, yanlış ve isyan içerikli harcama yapmayı, cimrilik de hak yolda eli sıkı olmayı ifade eder. Bu iki davranış da yanlıştır; istenen şey ise hak yolda infaktır ve bu yolda cimrilik yapmamaktır; ikisi arasında bir denge ortaya koyabilmektir. Esasında israfın başında, malın ve servetin kaynağında Yüce Allah’ı görmemek gelmektedir.(42) İşin başında servetin kaynağında Allah’ı görmeyenler o malı ve serveti kendisine veriliş gayesinin dışında harcarsa işte miktarı ne olursa olsun bu harcama bir israftır, vesselâm.

2. اِنَّ الْمُبَذِّر۪ينَ كَانُوٓا اِخْوَانَ الشَّيَاط۪ينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّه۪ كَفُورًا “Şüphesiz ki saçıp savuranlar şeytanların kardeşleridir. Şeytan ise Rabbine karşı çok nankördür.” Yüce Allah malı ve serveti anlamsız ve amaçsız bir şekilde saçıp savuranların şeytanların kardeşleri, yani onların yardımcıları(43) veya benzerleri(44) olduğunu beyan etmekte, şeytanın da Rabbine karşı son derece nankör olduğunu haber vermektedir.

Araplar bir işi sürekli yapanlara o işin kardeşi derlermiş.(45) Bu çerçevede insanlar eğer serveti bâtıl yolda harcarlar ve bunu sürekli yapıp alışkanlığa dönüştürülerse şeytanlaşmış olurlar; böylece aynı işi yapan insan şeytanlarının kardeşi olmuş olurlar.

Bilindiği ve En‘âm 6/112 ve Nâs 114/4-6’da da belirtildiği üzere, şeytanlar hem cinlerden hem de insanlardan olabilmektedir. İşte bu tür davranışların sahipleri şeytanlaşmış olacakları gibi şeytanların da kardeşleri durumuna gelmiş olacaklardır. Zuhruf 43/36’daki bilgilere göre vahiyden yüz çevirenlere bir şeytanın musallat edileceği ve o şeytanın artık söz konusu kişiden ayrılmayacağı haber verilmektedir.

Bu tür şeytanlaşanlar hem dünyada hem de âhirette cehennemde(46) şeytanların kardeşleri olacaklar ve mahşerde aynı akıbeti yaşayacaklardır. Çünkü şeytan Rabbine karşı çok nankör olduğu için şeytanlaşanlar da şeytanların kardeşleri olanlar da aynı nankörlüğü paylaşmış olacaklardır. Sebepleri ve nitelikleri aynı olanların sonuçları da aynı olacaktır.

Kur’ân’da 12 kez(47) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir.

ıı. Beşinci Emir: Gönül Alıcı Konuşma

وَاِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغَآءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوهَا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَيْسُورًا “Rabbinden beklediğin bir rahmet arzusu için onlardan yüz çevirirsen (onlara yardım edemez duruma düşersen, en azından) kendilerine gönül alıcı bir söz söyle!”

Âyetteki وَاِمَّا تُعْرِضَنَّ ve immâ tu‘rıdanne fiili “ve eğer yüz çevirirsen, yüz çevirmek zorunda kalırsan”; عَنْهُم ‘anhum ifadesi “onlardan”; ابْتِغَآءَ رَحْمَةٍ ibtiğâe rahmetin tamlaması “rahmet isteyerek”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”;تَرْجُوهَا tarcû fiili “onu umarak”; فَقُلْ fe kul emri “de ki”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; قَوْلًا مَيْسُورًا kavlen meysûran tamlaması “güzel söz” demektir.

Burada infak için ekonomik imkân bulunmadığı zamanlarda muhataplara nasıl davranılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin Ashâb-ı Suffa’daki sahâbilerden Hubâb, Bilâl, Ammâr ve benzerleri hakkında indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sahâbiler Hz. Peygamber’den yiyecek bir şeyler istemişler, onun da yanında verecek bir şeyler bulamayıp onlardan yüz çevirmesi üzerine bu âyet indirilmiştir.(48) Sûrenin Mekkî olması nedeniyle Medine’deki Ashâb-ı Suffa ile ilişkilendirilmesi gerçeği yansıtmamaktadır. Esasında bu tür âyetler için nüzul sebebi aramaya gerek yoktur. Çünkü bu âyetler fert ve toplum inşa edici mesajlar içermektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in şahsında bilinçli bir toplum inşa etmek için muhataplara seslenmekte, eli darda olduğu, fakirlik ve az mal nedeniyle açıkça geri çevirmekten utandığı için akraba, yoksul ve yolda kalmışlardan yüz çevirmek zorunda kalınırsa, o zaman kendilerine hiç olmazsa dürüst, güzel, yumuşak, gönül alıcı bir söz söylemelerini, tatlı dil kullanmalarını emretmektedir.

Böylece muhatapların kalbi kırılmayacağı gibi gönülleri de alınmış olur. Eğer ekonomik anlamda bir yardımda bulunulamıyorsa onlarla ilişkiyi kesmek de doğru değildir; muhatapları kırıcı bir tavır içerisine girmek de isabetli olamaz. Malı ve serveti az veya yetersiz olanlar muhataplarıyla ilişkilerini kesmemeli, ülfet ve muhabbetini güzel sözlerle ve güzel, gönül alıcı ifadelerle devam ettirmeli, onlara neden yardım edemediğini kendilerine gönül alıcı sözlerle aktarmalıdırlar.

Burada قَوْلًا مَيْسُورًا kavl-i meysûr tamlamasından, yani “yumuşak söz”den kasıt, onlara ileride imkânlar oluştuğunda yardım edeceklerini vaad etmeleri de olabilir. Dahası, muhatapları kırmadan, rencide etmeden, üzmeden, dışlamadan, ümitsizliğe sevk etmeden, işi yokuşa sürmeden, “sen beni ilgilendirmiyorsun” şeklinde umursamaz bir tavır içerisine girmeden, gönül alıcı, yatıştırıcı, güzel bir şekilde karşılamak olmalıdır. Nitekim Bakara 2/264’te beyan edildiği gibi, “güzel bir söz, peşinden başa kakma ve eziyetin geldiği sadakadan daha hayırlıdır.”

Esasında Yüce Allah konuyla ilgili olarak Duhâ 93/10’da Hz. Peygamber’i inşa etmiş ve “Sana bir şey sorduklarında veya senden bir şey istediklerinde onları azarlama” buyurmuştu. İşte bu âyetle de birlikte düşünüldüğünde konuyla ilgili üç âyetteki mesajın birbirini tamamladığını rahatlıkla söyleyebiliriz.

ııı. Altıncı Emir: Cimrilik Yapmamak

وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً اِلٰى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا “Elini boynuna kilitleme; onu büsbütün de açma! Sonra kınanmış, (kaybettiklerinin) hasret(ini) çekmiş olarak oturur kalırsın.”

Âyettekiوَلَا تَجْعَلْ ve lâ tec‘al emri “ve sakın yapma”; يَدَكَ yedeke tamlaması “senin elini”; مَغْلُولَة mağlûleten kelimesi “kapalı, kilitli”;اِلٰى عُنُقِكَ ilâ ‘unukıke tamlaması “senin boynuna”; وَلَا تَبْسُطْهَا ve lâ tebsuthâ emri “ve onu açma”; كُلَّ الْبَسْطِ külle’l-bestı tamlaması “bütünüyle açmış olarak”;فَتَقْعُدَ fe tak‘ude fiili “(yoksa) oturup kalırsın”;مَلُومًا melûmen kelimesi “kınanmış olarak”; مَحْسُورًا mahsûran sözcüğü ise “hasret içinde” demektir.

Burada insan ilişkilerinde gözetilmesi gereken bir başka duyarlılık ve istismarı gündeme getirilmektedir.

Önceki âyetlerde infak emri getirildikten sonra bu âyette infak ahlakı öğretilmektedir.

1. وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً اِلٰى عُنُقِكَ “Elini boynuna kilitleme!” Yüce Allah fert ve toplum inşasında en temel ilkelerden birisini dile getirmekte ve ekonomik açıdan toplumda kardeşlik inşası için vazgeçilmez görevlerden birisine değinmektedir. Bu görev cimrilik yapmamak, tersinden bakıldığında da cömertliktir.

“Elin boyuna kilitlenmemesi”, eli sıkı, cimri birisi olmamak anlamında deyimsel ve mecazi bir ifadedir. Yahudilerin Yüce Allah için dile getirdikleri “Allah’ın eli bağlıdır” suçlamasına cevap verilirken “Aksine, Allah’ın iki eli de açıktır; dilediği gibi verir, ihsan ve ikram eder” buyrulmakta(49) ve Rabbimizin kullarına cömertliğine vurgu yapılmaktadır. Yüce Allah’ın cömertliğinin hatırlatılması kullarının da cömert olması gerektiğini onlara öğretmeyi amaçlamaktadır. Yüce Allah’ın rablığı ve rahmetin kaynağı oluşu cömertliğinin kaynağıdır.

2. وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا “Onu büsbütün de açma! Sonra kınanmış, (kaybettiklerinin) hasret(ini) çekmiş olarak oturur kalırsın.” Yüce Allah sağlıklı toplum inşa ederken kişilerin gereksiz yere saçıp savurmaması gerektiğini İsrâ’ sûresinin 26-27. âyetlerinde ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Benzer bir mesaj Furkân 25/67’de de yer almaktadır. Söylenmek istenen şudur: Kişiler harcamalarında dengeyi tutturmalı, elinde bulunan her şeyi verip kendisi muhtaç duruma düşmemeye dikkat etmelidir.

Bu ifade, Allah yolundaki harcamalara kısıtlama getirmeyi ifade etmez; çünkü gün gelir insan elinde avucunda bulunan her şeyi vermek zorunda kalabilir; bu durum hiçbir şekilde savurganlık değildir. Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, savurganlık veya saçıp savurmak bir malı veya bedeli Yüce Allah’a isyan uğrundaki harcamadır ve bunun alt sınırı da yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeki vurgu Allah yolundaki infakı değil, kişinin kendi ailevî sorumluluklarını öteleyecek şekilde kendi ailesini açlığa ve susuzluğa mecbur bırakacak bir ölçüsüzlüğü yasaklamakla ilgilidir.

Kişinin elindekini saçıp savurması durumunda kınanmanın ve hasret çekmenin kaçınılmaz olacağı beyan edilmektedir. Çeşitli âyetlerde(50) geçen مَلُوم melûm ve iki âyette(51) kullanılmakta olan melûmîne kelimeleri, “kınanmak, kınanır olmak, kınanacak duruma düşmek”(52) manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَحْسُور mahsûr kelimesi “hasret çekmek, hasrete maruz kalmak”(53) gibi bir anlam içermektedir.

İsrâ’ 17/39 ve Zâriyât 51/54’te de geçen مَلُوم melûm kelimesi cimrilik nedeniyle yaşanacak kınanmayı, مَحْسُور mahsûr kelimesi ise savurganlığın peşinden gelecek olan pişmanlığı ifade etmektedir. Buradaki iki sıfatı savurganlıkla ilişkilendirmemiz de mümkündür. Kişi savurganlık yaparsa kendi bakımını üstlendiği yakınları tarafından kınanıp yalnızlığa terk edilebileceği, yapayalnız ve yoksul biri olup çıkacağı da beyan ediliyor olabilir.

Her insan için, ifrat ve tefrit olmak üzere, iki uç söz konusudur ki bu ikisi de kınanmaktadır. Bu nedenle, cimrilik, yani infak etmemek, eli sıkı olmak “tefrit”tır. Tebzîr, “büsbütün vermek, saçıp savurmak” da “ifrat”tır ki bunlar kınanmıştır, kötüdür. Üstün huy ise âdil ve orta olandır. Nitekim Yüce Allah, bu son ümmet için “Böylece sizi, vasat (örnek, mutedil) bir ümmet yapmışızdır”(54) buyurmuştur.

Râzî, Kaffâl’den naklen bu konuda şunları beyan etmektedir: “Bu ayetin gayesi, bütün malını ve nafakasını harcayan kimsenin durumu, bineğinin yorgunluktan kesilerek hareket edememesi sebebiyle, yolda kalmış olan kimselere benzemektir. Çünkü bu kadarcık mal, sanki insanı ayın veya yılın sonuna ulaştıran bir binit gibidir. Bu, tıpkı bir devenin, insanı, menzilinin sonuna ulaştırması haline benzer.

Bu nedenle, o deve yorgun ve bitkin bir hale gelerek hareket edemez bir duruma düştüğünde, o kimse, tam yolun ortasında aciz ve şaşkın vaziyette kalakalır. Aynen bunun gibi insan da, bir aylık süre içinde kendisine ihtiyaç duyduğu o miktar malı harcadığında, ayın ortasında aciz ve şaşkın olarak kalakalır. Bunu yapan kimseyi, idaresizliği ve geçimi hususundaki dikkatsizliği sebebiyle, hem kendi çoluk-çocuğu, hem de onun eline bakan diğer kimseler kınarlar.”(55)

ıv. Yüce Allah’ın Rızık Vermedeki Usulü

اِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ اِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِه۪ خَب۪يرًا بَص۪يرًا “Şüphesiz ki Rabbin, rızkı dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verebilir, kısarak (dar) da. Şüphesiz ki O, kullarından habîr’dir (haberdardır); basîr’dir (onları görendir).”

Âyettekiاِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke tamlaması “muhakkak ki senin Rabbin”; يَبْسُطُ yebsütu fiili “bolca verir”; الرِّزْق er-rızka kelimesi “rızkı”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dileyene/layık gördüğüne”; وَيَقْدِرُ ve yakdiru fiili “ve kısarak da verir”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; كَانَkâne fiili “(şöyle) olandır”; بِعِبَادِه۪ bi‘ıbâdihî tamlaması “O’nun kullarına karşı (davranışlarıyla ilgili)”;خَب۪يرًا habîran kelimesi “haberdar(dır)”; بَص۪يرًا basîran sıfatı ise “gören(dir)” demektir.

Burada rızkı veren kudretin Yüce Allah olduğu ve her şeyden haberdar olup her şeyi gördüğü gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ “Şüphesiz ki Rabbin, rızkı dilediğine (layık olana) açarak (bol) da verebilir, kısarak (dar) da.” Bu ayetin benzerleri Ra‘d 13/26, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/36, 39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de de geçmektedir. Yüce Allah aynı insana rızkı çok verdiği de olur, az verdiği de. Önemli olan, verilen nimetin nasıl değerlendirilmesi gerektiğini bilip ona göre davranmaktır.

Âyette geçen يَبْسُطُ yebsütu fiili “rızkı bolca ve geniş bir şekilde vermek”; يَقْدِرُ yakdiru fiili ise “kısarak vermek, daraltmak” demektir.(56) Bu fiil kudira edilgen fiil kalıbında Talâk 65/7’de ve kadera etken kalıpta Fecr 89/16’da da bu manada geçmektedir. Burada Yüce Allah’ın bazı insanlara rızkı çok verdiği, bazılarına az verdiği mesajı da vardır elbette. Şûrâ 42/27’de beyan edildiği gibi eğer yeryüzündekilerin hepsine rızkı çok geniş bir şekilde verseydi azgınlık yaparlardı.

Demek ki Yüce Allah hikmeti gereği bazılarına rızkı geniş verebilir; bazılarına da kısarak verebilir. Önemli olan nokta rızkın ne kadar verildiğinden ziyade niçin verildiği ve nasıl harcanacağının bilinmesi ve ona göre davranılmasıdır. Nitekim kendisine çok rızık verilen Kârûn ile az verilenlerden söz edilen Kasas 28/82’de rızkı az verilenler şunu söylemek istemişlerdi: “Demek ki Yüce Allah kullarından dilediğine ikram olsun diye değil, ilâhi irade, meşiet ve hikmetine göre rızkı geniş geniş verebilir; dilediğinin ise onu hor ve hakir kılmak için değil, aksine onu denemek için, hikmeti ve kazası gereği rızkını kısarak verir.”(57)

R‘ad 13/26’da da ele aldığımız üzere, bu âyetlerde geçen لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadelerine “dileyene” manası da verilebilir. Bu durumda mesaj rızkı elde etmek için çalışanlara Yüce Allah’ın hikmeti gereği dilediği kadar verebilir olduğunu beyan etmek olur. Dilemek fiili insana nispet edildiğinde rızık için çalışmak gerektiği ortaya konulmuş olur. Dileyen insan olsa da nimeti ve rızkı yaratacak ve verecek olan kudret elbette Yüce Allah’tır.

Manayı böyle verince, -hâşâ- Yüce Allah devre dışı bırakılmamakta, sadece insan iradesinin de devrede olduğunu ortaya koymak kast edilmektedir. Her konuda olduğu gibi rızık konusunda da Yüce Allah’ın yasaları vardır. Bu çerçevede insan çabasının karşılıksız kalmayacağı ilahi yasası unutulmamalıdır.(58)

2. اِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِه۪ خَب۪يرًا بَص۪يرًا “Şüphesiz ki O, kullarından habîr’dir (haberdardır); basîr’dir (onları görendir).” Yüce Allah rızkı dileyene/dilediğine bol da kısarak da vermesini kullarının her halini bilmesine, her durumlarından haberdar olmasına ve bütün kullarını görmesine bağlamaktadır. Yüce Allah, her insanın maslahat ve menfaatinin, kendisine işte o kadar miktar vermesinde bulunduğunu bilir. Bu nedenle, “kullarının rızıkları hususundaki farklılık, kendisinin cimri olması sebebiyle olmayıp, tam aksine, onların menfaatlerini görüp gözetmiş olması sebebiyledir” demektir.(59)

c) Çocuk Katli, Zina ve Adam Öldürme

Yüce Allah, sûrenin 31-33. âyetlerinde fakirlik korkusuyla çocukları öldürmemek gerektiğini, rızkı verenin kendisi olduğunu, çocukları öldürmenin çok büyük bir günah teşkil edeceğini, çirkin bir iş ve kötü bir yol olan zinaya yaklaşmamanın zorunluluğunu, ayrıca Allah’ın saygın ve haram kıldığı hiçbir cana haksız yere kıymamak gerektiğini, haksız yere öldürülenlerin yakınlarına yetki verdiğini, ancak onların da öldürmede aşırı gitmemeleri gerektiği, çünkü öldürülene zaten Allah tarafından yardım edilmiş olduğunu bildirmektedir.

ı. Yedinci Emir: Çocukları Öldürmemek

وَلَا تَقْتُلُوٓا اَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَاِيَّاكُمْ اِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْـًٔا كَب۪يرًا “Geçim endişesiyle çocuklarınızı öldürmeyin! Biz onları da sizi de rızıklandırmaktayız. Şüphesiz ki onları öldürmek, büyük bir günahtır.”

Âyetteki وَلَا تَقْتُلُوٓا ve lâ taktülû emri “ve sakın öldürmeyin”; اَوْلَادَكُمْ evlâdeküm tamlaması “sizin kendi çocuklarınızı”; خَشْيَةَ اِمْلَاقٍ haşyete imlâkın tamlaması “fakirlik korkusuyla”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”;نَرْزُقُهُمْ nerzukuhum fiili “onları da rızıklandırıyoruz”; وَاِيَّاكُمْ ve iyyâküm ifadesi “sizi de, size de”;اِنَّ قَتْلَهُمْ inne kalehum tamlaması “muhakkak ki onları öldürmek”; كَانَ kâne fiili “(şöyle)dir”; خِطْـًٔا كَب۪يرًا kıt‘en kebîran ifadesi ise “büyük bir hata(dır)” demektir.

Burada insan hayatının önemi bağlamında çocukları öldürmemek gerektiği ve bunun çok büyük bir hata olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَقْتُلُوٓا اَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ اِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَاِيَّاكُمْ “Geçim endişesiyle çocuklarınızı öldürmeyin! Biz onları da sizi de rızıklandırmaktayız.” Yüce Allah rızık endişesiyle çocukları öldürmeyi yasaklamakta, özellikle rızık endişesinin son derece yersiz olduğunu, çünkü çocukları da ana-babalarını da kendisinin rızıklandırmakta olduğunu beyan etmektedir. Âyette geçen اِمْلَاق imlâk kelimesi “fakirlik”(60) manasına gelmektedir.

Haksız yere bir cana kıymayla ilgili açıklamalarımızı İsrâ’ sûresinin 33. âyetinde yapacağımız için burada sadece Mekkeli müşriklerin bir ahlaksızlığı demek olan çocukların öldürülmesiyle ilgili açıklamaları yapmakla yetineceğiz.

Yüce Allah sûrenin 23-25. âyetlerinde çocukların ana-babalarına nasıl davranmaları gerektiği üzerinde bilgilendirmeler yaptıktan sonra, bu âyette de ana-babaların çocuklarının hayat hakkını ellerinden almamaları gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Ayrıca bir önceki âyette yani İsrâ’ sûresinin 31. âyetinde rızık verenin kendisi olduğunu beyan etmiş, bir prensip doğrultusunda dilediğine/layık gördüüne rızkı geniş de dar da verebileceğini veya dilediği/layık gördüğü kullara dar, dilediklerine/layık gördüklerine de bolca rızık vereceğini, kullarının durumlarından haberdar olduğunu ve her şeyi gördüğünü bildirmişti. İşte bu genel kurala göre rızık endişesi taşımamak gerektiği, çünkü rızık verenin Yüce Allah olduğu, ana-babaları da öldürülmek istenen çocukları da O’nun rızıklandırdığı beyan edilmektedir.

Tekvîr 81/8-9’da Mekkeli müşriklerin kız çocuklarını diri diri gömmeleri konusunu, olayın arka planını, bugün henüz doğmadan çocuklara karşı işlenen cinayetleri açıklamaya çalışacağız. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Mekkeli müşrikler çalışıp para kazanmadıkları için veya namuslarını koruyamama endişesiyle ya da rızık endişesiyle kızlarını öldürüyorlardı. Zuhruf 43/18’de bu gerekçe “süs içinde yetiştirilmeleri ve savaş mücadelesinde kavgayı becerememeli” şeklinde belirlenmektedir.

En‘âm 6/137’de onlara çocuklarını öldürmelerini putlarının süslü gösterdiği, böylece hem onları mahvedecekleri hem de dinlerini bozacağı bildirilmektedir. İşte Yüce Allah bu ve benzer sebeplerle kız çocuklarını öldürmenin korkunç bir suç olduğunu, hatta bu işi yapanların mahşerde ilk olarak bu suçtan hesaba çekileceklerini Tekvîr 81/8-9’da haber vermektedir.

En‘âm 6/151’de de bir benzeri yer almakta olan bu korkunç cinayetten söz eden ifadelerde sadece kız çocukları değil de,اَوْلَاد evlâd kelimesi kullanılarak kız-erkek bütün çocuklar söz konusu edilmektedir. Buradan hareketle, âyette evrensel bir mesaj verildiğini, her ne sebeple olursa olsun, çocukları öldürmenin korkunç bir suç olduğunu, insana Yüce Allah’ın verdiği hayat imkânını hiç kimsenin onun elinden alma hakkının bulunmadığını unutmamak gerekmektedir. Çocuklar ana-babaya Yüce Allah’ın en büyük ödüllerinden, hediyelerinden birisidir; her biri birer emanettir.

Rızık endişesiyle veya başka bir nedenle ana rahmindeki çocukların öldürülmesi demek olan kürtaj ve benzeri uygulamalar, cinsiyeti beğenilmediği için kıyılan canlar olayın bilinen ve anlaşılabilen yönleridir. Ancak bir de çocukların haram gıdalarla beslenip adeta genlerinin bozulması veya helal-haram ayırımı yapmadan gerçekleştirilen beslenmeler de bir çeşit cinayettir. Bu nedenle, ana-babaların çocuklara yönelik en önemli görevlerinden birisi, onların hayat hakkına saygıdır; diğeri de onları helal gıdalarla beslemeleridir.

Buna ilave olarak, bir başka çok önemli görev de onları güzel ahlakla yetiştirmek, ahlaken düzgün insan olmalarını sağlamaktır. Hayat hakkı, helal gıdalarla beslenme ve güzel ahlakla yetiştirilmeleri noktasında çocukların ana-babaları üzerinde hakkı bulunduğunu bilmek ve bu uğurda gerekli çalışmaları yapmak Yüce Allah’ın çocuklarla ilgili olarak ana-babalara yüklediği en önemli görevler arasında yer almaktadır.

2. اِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْـًٔا كَب۪يرًا “Şüphesiz ki onları öldürmek, büyük bir günahtır.” Yüce Allah çocukların fakirlik endişesiyle veya başka sebeplerle öldürülmesinin çok büyük bir hata, korkunç bir suç, feci bir günah ve affedilmez bir cürüm olduğunu beyan etmektedir.

Abdullah b. Mes‘ûd’un rivayetine göre, bir sahâbi Nebî (as)’ın yanına gelip en büyük günahın hangisi olduğunu sormuş. Hz. Peygamber de cevap olarak önce putperestliği, ardından zinayı, sonrasında da yemeğine ortak olacağı korkusuyla çocuğunu öldürmek olduğunu beyan etmiştir.(61)

ıı. Sekizinci Emir: Zinaya Yaklaşmamak

وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنٰىٓ اِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَآءَ سَب۪يلًا “Zinaya yaklaşmayın! Şüphesiz ki o bir çirkinliktir; kötü bir yoldur.”

Âyettekiوَلَا تَقْرَبُوا ve lâ takrabû emri “ve sakın yaklaşmayın”; الزِّنٰى ez-zinâ kelimesi “zinaya”; اِنَّهُ كَانَ innehû kâne ifadesi “muhakkak ki o (şu)dur”; فَاحِشَة fâhışeten kelimesi “fuhuş, çirkinlik”;وَسَآءَ ve sâe fiili “ne kötüdür, ne kadar da kötü”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “yol bakımından” demektir.

Burada toplum hayatındaki bir başka felaket olan zinaya yaklaşmama gerekliliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah şahsiyetli bir fert ve onların oluşturduğu bilinçli bir toplum oluşturmak için belirlediği ilkelerden birisini zina ile ilişkilendirmekte ve zinaya yaklaşmayı kesin olarak yasaklamaktadır. Bu âyette zinanın bir “fuhuş” olduğu beyan edilmekte, zaten Kur’ân’da kullanılan fahşâ’/el-fahşâ’ kelimeleri de bazı âyetlerde kadın-erkek ahlaksızlığı anlamında bilinen haliyle “zina”,(62) bazı âyetlerde kadın-kadına fuhuş yani “lezbiyenlik”,(63) bazılarında ise erkek-erkeğe ahlaksızlık yani “homoseksüellik”(64) anlamını vermektedir.

Bu arada bütün bu anlamları içerecek şekilde gizli-açık fuhuş manasında el-fahşâ’ kelimesi yedi,(65) fâhışeh/el-fâhışeh kelimeleri on üç,(66) bunun çoğulu olan el-fevâhış sözcüğü ise dört(67) kez geçmektedir. el-Fahşâ’ kelimesi, bazen es-sû’ ve el-münker kelimeleriyle de kullanılmakta, kaynağında şeytanın bulunduğu ve Yüce Allah’ın yasakladığı eylemler olarak tanıtılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifade bütün ahlaksızlıkları içermekte, bunları “yapmak” bir tarafa, onlara “yaklaşmak” bile haram olarak belirlenmektedir. Zinanın “ahlaksızlık” olarak belirlenmesinin muhtemel sebepleri, “nesebin bozulması”, “insanlar arasındaki hukuki işlemlerin karışması”, “çocukların yetiştirilmesinde yaşanan sıkıntılar”, “miras hukukundaki karışıklıklar”, “evlilik ve sonuçlarının bozulması” vs. noktalarda toplumsal bozulmanın en önemli unsurları olarak sayılabilir.

Nisâ’ 4/22’de de beyan edildiği gibi, zinanın “çok kötü bir yol” olmasının muhtemel sebebi ise hem nesil üreme sistemini haleldar etmesi, hem de sahibini cehenneme götüren bir yol olmasıdır. Zinakâr insanlar normal üreme sistemi yolunu bozmalarının karşısında ve sonucunda kendileri için de cehennem yolu açtıklarını bilmelidirler. Bu yolu açanlar yolun ucunun ateşe çıkacağını da bilmelidirler.

ııı. Dokuzuncu Emir: Cana Kıymamak

وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّه۪ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ اِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا “Allah’ın saygın kıldığı (öldürülmesini yasakladığı) canı haksız yere öldürmeyin! (Haksız yere) öldürülen kişinin velisine (yakınına) elbette yetki verdik. (Yine de) o öldürmede ileri gitmesin (ille de karşılığında ölüm istemesin)! Şüphesiz ki o (kişi)ye yardım edilmiştir.”

Âyetteki وَلَا تَقْتُلُوا ve lâ taktülû emri “ve sakın öldürmeyin”; النَّفْس en-nefse kelimesi “nefis, canı”;الَّت۪ي حَرَّمَ elletî harrame ifadesi “haram ve saygın kılmış olduğu”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; اِلَّا بِالْحَقِّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; وَمَنْ قُتِلَ ve men kutile edilgen fiili “her kim öldürülürse”;مَظْلُومًا mazlûmen kelimesi “mazlum olarak, haksızlığa uğratılmış olarak, haksız yere”; فَقَدْ جَعَلْنَا fe kad ce‘alnâ fiili “elbette yaptık, kıldık, verdik”; لِوَلِيِّه۪ liveliyyihî tamlaması “onun velisine, yakınına”;سُلْطَانًا sültânen kelimesi “bir yetki”; فَلَا يُسْرِفْ fe lâ yüsrif emri “ileri gitmesin”;فِي الْقَتْلِ fi’l-katli kelimesi “öldürmede”; كَانَ اِنَّهُ innehû kâne ifadesi “muhakkak ki o (şöyle) olandır”; مَنْصُورًا mansûran sözcüğü ise “yardım edilmiş(tir)” demektir.

Burada haksız yere bir cana kıymanın yasaklığı ve maktulün yakınlarına tanınan hak gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّت۪ي حَرَّمَ اللّٰهُ اِلَّا بِالْحَقِّ “Allah’ın saygın kıldığı (öldürülmesini yasakladığı) canı haksız yere öldürmeyin!” Bu ifade En‘âm 6/151’de de geçmektedir. Bu ve benzer âyetlerdeki حَرَّمَ harrame fiili hem “haram kılmak”; hem de “saygın ve muhterem kılmak” manasına gelmektedir. Mescid-i Harâm tamlamasındaki harâm kelimesi de “saygın, muhterem” manasına gelmektedir. Haksız yere cana kıymak insanlık tarihi kadar eskiye giden bir ahlaksızlıktır ve Yüce Allah’ın hakkına tecavüzdür. Bu bağlamda ilk insan öldürme olayı olarak Mâide 5/27-31’de yer alan Hâbil-Kâbil kıssasını örnek olarak zikredebiliriz.

Bakara 2/84’te yer aldığı üzere, İsrailoğullarına yönelik gerçekleştirilen “on emir”in içerisinde kan dökmemek de mevcuttur. Dahası Mâide 5/32’deki şu ifade insan öldürmenin ne kadar korkunç bir ginah ve cürum olduğunu ortaya koymaktadır: “Kim bir cana karşılık olmaksızın, yani yeryüzünde büyük bir fesat karşılığı olmaksızın bir cana kıyarsa bütün insanlığı öldürmüş gibidir. Kim de bir cana hayat verirse bütün insanlığa hayat vermiş gibidir.”

Nisâ’ 4/93’te kasten bir mümini öldürmenin cezası ebedi cehennem olarak belirlenmektedir. En‘âm 6/151-153’te zikredine on emrin birisi de “haksız yere insan öldürmemek, bir cana kıymamak”tır. Furkân 25/68’de Rahmân’ın has kullarının özelliklerinden birisi “Yüce Allah’ın haram kıldığı, saygın konuma getirdiği bir cana kıymamak” şeklinde belirlenmiştir.

En‘âm 6/151’de de yer aldığı gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette genel olarak Yüce Allah’ın saygın kıldığı bir cana kıymamak en önemli ilkelerden birisi olarak belirlenmesine rağmen, İsrâ’ 17/31. âyette ayrıca ve öncelikli olarak “fakirlik korkusuyla çocuklarının öldürülmemesi”nden de söz edilmektedir. Bunun muhtemel nedeni, kendi çocuklarını öldürmenin en büyük cinayet olduğuna vurgu yapmak, konuya dikkat çekmek olabilir. Yüce Allah’ın ana-babaya emanet olarak ve bir imtihan gereği verdiği emanete hıyanetlik yapmak elbette diğer insanları öldürmekten çok daha ağır bir günahtır, suçtur.

Esasında insanoğlu Yüce Allah’ın şaheseridir ve “bir âdem bir âlemdir”. Bu nedenle, Mâide 5/32’de de belirtildiği gibi, bir cana kıymak bütün insanlığı öldürmekle, bir cana hayat vermek bütün insanlara hayat vermekle eşdeğer tutulmuştur. İnsan canına kıymak Yüce Allah’ın bir âyetini yok etmek şeklinde bir cinayettir. Çocuk veya yetişkin herhangi bir insanı öldürmek hem insan hakkını ihlaldir, hem de Yüce Allah’ın hukukuna tecavüzdür; belirlediği hayat sistematiğine bir müdahaledir. Esasında insan öldürmek en büyük fesattır.

Âyette yer alan اِلَّا بِالْحَقِّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “haksız yere” veya “meşru bir hak için olması müstesna” ya da “haklı bir sebep olması hali hariç” manalarına gelmektedir. İnsan öldürmemek asıldır; bunun dışında “fiili savaş durumu”, “nefsi müdafaa” gibi kişinin kendi canını öncelemesi veya “kısas” gibi maktulün karşılında can talebi halleri dışında, her ne sebeple olursa olsun, başka bir insanı öldürmek çok büyük bir suçtur, çok büyük bir günahtır.

Âyette dikkat çekilen ve vurgulanan husus, “hiçbir cana kıymamak”tır; yoksa istisnaları üzerinde durmak değildir. Bazı müfessirlerimizin bu bağlamda sıraladığı “evlilerin zina cezası olarak recm, dinden dönenlerin, namaz kılmayanların, zekât vermeyenlerin, homoseksüellik yapanların, büyücülerin öldürülmesi”(68) şeklindeki yorumları Kur’ân’dan destek almamakta, sadece söyleyenleri bağlamakta, ümmeti ilgilendirmemektedir.

Konuyla ilgili olarak pek çok hadis vardır. Ancak belki de hepsini toparlayacağını düşündüğümüz bir tanesini aktarmakla yetineceğiz. Zira defalarca belirttiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in sözleri Kur’ân’dan beslenmekte ve her birisinin arkasında mutlak surette bir âyet bulunmaktadır. İşte konuyla ilgili pek çok âyetten delil getirilerek beyan edilmiş olan bir örnek: Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İnsanoğlu Rabbimizin binasıdır. Yüce Allah’ın binasını (yani eserini) yok eden (öldüren) kişi mel’undur.”(69)

2. وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيِّه۪ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ “(Haksız yere) öldürülen kişinin velisine (yakınına) elbette yetki verdik. (Yine de) o öldürmede ileri gitmesin (ille de karşılığında ölüm istemesin)!” Yüce Allah bu cümlede haksız yere, yani mazlum olarak öldürülen kişinin velîsine, yani birinci dereceden hâmîsine, koruyucusuna bir yetki verdiğini beyan etmektedir ki bu yetki Bakara 2/178-179’da da belirtildiği gibi kısası veya diyeti seçebilmesidir.(70)

İlgili âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı. Hüre hür, köleye köle, kadına kadın (öldürülür). Ancak her kimin cezası, kardeşi (öldürülenin velisi) tarafından bir miktar bağışlanırsa artık (taraflar) hakkaniyete uymalı ve (öldüren) ona (gereken diyeti) güzellikle ödemelidir. Bu söylenenler, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir.

Her kim bundan sonra haddi aşarsa muhakkak onun için elem verici bir azap vardır. Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki suç işlemekten sakınırsınız.” İşte bu âyetler yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen سُلْطَان sültân “yetki” kelimesinin açılımı durumundadır.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in de şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Her kim mazlum olarak öldürülürse, onun ailesi iki şey arasında serbesttir: Dilemeleri durumunda öldürürler; dilemeleri durumunda diyet alabilirler.”(71)

Râzî bu rivayetle ilgili şunları ifade etmiştir: “Bu hadise göre ayetteki ‘O da, katilde israf etmesin’ cümlesinin manası şöyle olur: ‘O velî için, isterse kısası tamamen tatbik ettirme; isterse diyeti tamamen alma yetkisi olunca, (kısas uygulaması esnasında) katilde israf etmesin’ şeklinde olur. Bu da ‘Bu hususta evlâ olan, o velînin, kısasın tam uygulanmasını istemeye yönelmesi değil, ya diyet almakla yetinmesi veya affa temayül etmesidir’ demektir.

Netice olarak diyebiliriz ki, fi’l-katli ifadesindeki fi harf-i cerri, bâ yani “ile” manasındadır. Buna göre ifadenin manası, ‘O, öldürmeye yönelmesi sebebiyle, sakın müsrif olmasın!’ demek olur. Bu durum onu (velîyi), affetmeye ve diyetle yetinmeye bir teşvik olmuş olur. Nitekim Yüce Allah da ‘Sizin bağışlamanız takvaya daha yakındır’(72) buyurmuştur.”(73)

Âyetteki فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ “Öldürmede israf etmesin” ifadesi “ille de karşılığında ölüm istemesin” manasına alınabileceği gibi, “kısas hakkıyla yetinsin; bir kişiye karşılık iki veya daha fazla kişinin öldürülmesini istemesin”(74) şeklinde de yorumlanabilir. Zira Araplardan birisi soylu kabilelerden bir kişiyi öldürdüklerinde öldürülenin velileri soylu olmayan katilin kabilesinden birçok kimseyi öldürürlerdi. Ayrıca benzer bir öldürme olayında katili değil de akrabasından ileri gelenleri öldürme gelenekleri de vardı. Dahası, katilin öldürülmesiyle yetinmeyip ona müsle uygulanırdı; yani belli organlarının kesilmesi de söz konusu edilmekteydi ki bütün bu uygulamalar âyette yasaklanmış olmaktadır.(75)

Bakara 2/178’deki ifadelere bakıldığında bağışlamayı tercih etmenin ve belli bir bedel ödemenin daha hakkaniyetli bir davranış olacağı söylenebilir. Öldürmede ileri gitmek elbette sadece katilin öldürülmesini istemek, başkalarını öldürmemeyi esas almaktadır. Ancak haksız yere öldürülen kişi zaten ölmüştür; onun karşılığında bir kişinin bile olsun öldürülmesini istemek öldürmede israf olabileceği, yani ölülerin sayısını arttıracağı için kısası değil de diyeti ve bağışlamayı öncelemek çok daha öncelikli bir yol olarak görülmelidir. Ancak yine de belirtelim ki haksız yere öldürülen kişinin birinci derece yakınlarının katilin öldürülmesini isteme hakları kesin olarak vardır; sadece öldürmede ileri gitmemek öngörülmektedir.

Bu konuda Râzî’nin değerlendirmesini aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah sanki ‘Allah’ın haram kıldığı cana haklı bir sebep olmadıkça kıymayın! Bu haklı sebep ise, o mazlum olarak öldürülen kişinin velisine, kısasın tam olarak uygulanmasını talep etme hususunda bir yetki vermiş olmamızdır’ demek istemiştir. Bunun böyle olduğu sabit olunca, bu ayette ‘haklı sebep’ten maksadın, sadece bu şekilde olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre ayetin takdiri şöyle olur: ‘Allah’ın kutsal kıldığı cana kıymayınız; ancak kısâs hali müstesna.’ Bu takdire göre bu ayet, tek bu sebep hariç, öldürmenin haram olması hususunda açık bir delil olmuş olur. Böylece de bu tek durumun dışında kalan hallerde, öldürmenin aslı olan haramlığı üzere kalması gerekir.”(76)

Bu izaha göre, savaş halleri ve nefsi müdafaa söz konusu istisnanın içeriğinde var kabul edilmemektedir. Râzî’nin konuya bakışı son derece isabeti olsa da fiili savaş durumu ile nefsî müdafaayı dışarda bırakması kanaatimizce bir eksikliktir.

Bu arada israf kavramıyla ilgili kısa da olsa bir hatırlatmanın yerinde olacağı kanaatindeyiz. İsrâf kavramı “aşırı gitmek” manasında Nisâ’ 4/6, Mâide 5/32, En‘âm 6/141, A‘râf 7/31, 81, Yûnus 10/12, 83, İsrâ’ 17/33, Tâhâ 20/127, Enbiyâ’ 21/9, Furkân 25/67, Şu‘arâ’ 26/151, Yâsîn 36/19, Zümer 39/53, Mü’min 40/28, 34, 43, Zuhruf 43/5, Dühân 44/31 ve Zâriyât 51/34. âyetlerde kullanılmakta, olumsuz içeriklerde ve ilahi yasaklar kapsamında zikredilmektedir.

3. اِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا “Şüphesiz ki o (kişi)ye yardım edilmiştir.” Bu ifade hem öldürülen kişiye Allah’ın mahşerde merhamet edeceği anlamını içermektedir; hem de öldürülenin velisine, yani yakınına yetki tanınmış olması manasına alınabilir. Öldürülene yardım edilmesi, dünyada hakkının alınması ve mahşerde ödüle mazhar kılınması demektir. Mazlum olarak öldürülenin velisine yardım ise kısas veya diyet noktasında tercihte serbest bırakılmasıdır.(77)

d) Yetim Malı, Ölçü ve Tartı, Doğru Bilgi ve Kibir

Yüce Allah, sûrenin 34-37. âyetlerinde erişkin oluncaya kadar yetimin malına kötü niyetle yaklaşmamak gerektiğini, verilen sözlerden sorumlu olunacağı için sözlerin tutulmasını, ölçü ve tartıda tam ve dosdoğru davranılmasını, bunun çok daha hayırlı olacağını, hakkında bilgi sahibi olunmayan şeyleri biliyormuş gibi peşlerine düşülmemesinin zorunlu olduğunu, çünkü kulak, göz ve gönüllerin de sorgulanacağını, ayrıca yeryüzünde böbürlenerek yürümemek gerektiğini, zira bunun yeri delmeye ve boyca dağlara ulaşmaya imkân vermeyeceğini bildirmektedir.

ı. On ve On Birinci Emir: Yetim Malı ve Verilen Söz

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَت۪يمِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُۖ وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُ۫لًا “Yetimin malına, yetişkinlik zamanına ulaşıncaya kadar en güzel olanın dışında sakın yaklaşmayın! Verdiğiniz sözü de yerine getirin! Şüphesiz ki verilen söz sorumluluğu gerektirir.”

Âyettekiوَلَا تَقْرَبُوا ve lâ takrabû emri “ve sakın yaklaşmayın”; مَالَ الْيَت۪يمِ mâle’l-yetîmi tamlaması “yetimin malına”; اِلَّا بِالَّت۪ي illâ billetî istisnası “(şöyle) olmasının dışında”; هِيَ اَحْسَنُ hiye ahsenu ifadesi “en güzel olanın (dışında)”;حَتّٰى يَبْلُغَ hattâ yeblüğa ifadesi “erişinceye kadar”; اَشُدَّهُ eşüddehû sözcüğü “onun erişkinliğine, yetişkinlik çağına”;وَاَوْفُوا ve evfû emri “ve yerine getirin”;بِالْعَهْدِ bi’l-‘ahdi kelimesi “verilen sözü”; اِنَّ الْعَهْدَ inne’l-‘ahde ifadesi “muhakkak ki verilen söz”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmaktır”; مَسْؤُ۫لًا mes’ûlen kelimesi ise “sorumlu tutulmuş” demektir.

Burada yetim malı ve verilen sözlerin yerine getirilmesiyle ilgili iki uyarı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَت۪يمِ اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَنُ حَتّٰى يَبْلُغَ اَشُدَّهُۖ “Yetimin malına, yetişkinlik zamanına ulaşıncaya kadar en güzel olanın dışında sakın yaklaşmayın!” Aynısı En‘âm 6/152’de geçen bu cümlede Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için yetimlerin mallarına kötü niyetlerle yaklaşılmaması gerektiğini beyan etmektedir. Bu ifade gereği, yetimin malını “yemek” bir tarafa, kötü niyetlerle ona “yaklaşmak” bile haramdır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/220, Nisâ’ 4/2, 6, 10, 127, En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/34. âyetlerde verilen bilgilerin mutlak surette göz önünde bulundurulması ve yetimlerin mallarıyla ilgili nasıl bir tutum içerisine girilmesi gerektiği iyice kavranmalıdır.

Kur’ân’da “yapmak” bir tarafa, “yaklaşma”nın bile yasaklandığı fiiller söz konusudur. Bunlar “açık ve gizli fuhşa”,(78) “yetimin malına”,(79) “zinaya”(80) ve “oruçla ilgili olarak Allah’ın belirlediği sınırlara”(81) yaklaşmamak şeklinde belirlenmiştir.

Belli bir yaş olgunluğuna gelmeden önce, yetimlerin yakınları onların mallarını koruyup kollamak ve başlarına bir şeyler gelmemesi için çaba sarfetmek zorundadırlar. Nitekim Bakara 2/220’de onların durumunu ıslaha çalışmanın mutlak manada hayırlı olacağı bildirilmektedir.

Âyette geçen اِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَن ifadesi “en güzel olanın dışında”, “onun iyiliği için olmadıkça” demektir ki maksat yetimlerin mallarına kötü niyetlerle yaklaşmanın yasak olduğunu bildirmektir. Kişiler yetimlerin mallarını korumak ve ticaretle onların artışını sağlamak(82) gibi yükümlülüklere muhataptırlar.

Âyette geçen اَشُدّ eşüdd kelimesi “erişkinlik, yetişkinlik çağı” manasına gelmekte, Nisâ’ 4/6’da da geçtiği üzere bu ifade en yekberû kullanımından hareketle “büyüme çağı, malına sahip olabilme yaşı” olduğu anlaşılmaktadır. Hatta Nisâ’ 4/6’da bu yaş nikâhla da ilişkilendirilmekte, dolayısıyla maksadın 12-13 değil, daha ileri yaşlar olduğu anlaşılmaktadır.

Dahası, söz konusu âyette nikâh çağına erdiklerinde kendilerinde bir yetkinlik olursa mallarının onlara verilmesi emredilmektedir. Çünkü ergenlik çağı yetim bir çocuğun malına sahip çıkabilme ve onu doğru bir şekilde değerlendirebilmeye uygun olmayabilir. Bu nedenle, âyette geçen اَشُدّ eşüdd kelimesine “erişkinlik çağı” demek en doğrusudur. Nitekim bazı müfessirlerimiz de bu yaşın 18 veya 30 olduğunu belirtmişlerdir.(83)

Yetimle ilgili kelimeler Kur’ân’da 23 kez geçmektedir. Bu bağlamda yetîm,(84) el-yetîm(85) ve yetîmeyni(86) kelimeleri tekil ve tesniyedir; hepsi de (9) Mekkî sûrelerdedir. Buna karşılık el-yetâmâ (14) kelimeleri ise çoğuldur ve Medenî sûrelerde(87) geçmektedir. Bunun muhtemel sebebi, Mekke’de henüz devlet olmadığı için yetimlerle teker teker ilgilenilmesi gerektiğini öğretmek, Medîne’de ise artık kurumsal anlamda onlara sahip çıkılması gerektiğini göstermektir.

Emanetin en mukaddes olanlarından biri, bütünüyle topluma bırakılanlardır. Zira genellikle insanlar “nasıl olsa bakanı vardır; birileri sahip çıkar, onlarla ilgilenir; hatta ilgileniyorlardır” diyerek, yetimlerin bakımıyla direkt olarak ilgilenmeyebilirler. İşte bu zamanlarda onların hissettiği yalnızlığı tarif edebilecek ne bir kelime olabilir; ne de başı okşanmayan bir çocuğun yaşadığı felaketi tarif edebilecek bir cümle bulunabilir.

2. وَاَوْفُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُ۫لًا “Verdiğiniz sözü de yerine getirin! Şüphesiz ki verilen söz sorumluluğu gerektirir.” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için hayati önem arz eden bir konuya değinmekte ve verilen sözlerin tutulmasını, çünkü sözlerden de akitlerden de sözleşmelerden de muhatapların mahşerde sorgulanacağını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Ahzâb 33/15’te “Allah’a verilen sözlerden sorumlu olunacağı” beyan edilmektedir.

a) Mâide 5/1 ve Ra‘d 13/20’de genel manada sözleşmelere sadakat konusunda gerekli açıklamaları yapmış, konuyu detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Âyetteki الْعَهْد el-‘ahd “ahd” kavramı çerçevesinde Kur’ân’da 8 kez(88) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâhi “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir.

“Ahde vefa” yani ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, insanların birbirlerine çeşitli vesilelerle verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir.

Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu arada Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır. Bu çerçevede Bakara 2/177, Mâide 5/1, En‘âm 6/152, Ra‘d 13/19-24, Nahl 16/91, İsrâ’ 17/34, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32 gibi âyetlerde bu bağlamda çeşitli bilgiler yer almaktadır.

- Ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, insanların birbirlerine çeşitli vesilelerle verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir. Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu çerçevede Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır.

- Yüce Allah sırât-ı müstakîm dediği “dosdoğru yol”un on temel esasını saydığı En‘âm 6/151-153’te “Allah’a verilen sözü tutmayı” maddeler arasında zikretmektedir. Allah’a verilen sözü tutmak Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardandır. Nitekim Nahl 16/91’de Yüce Allah kendisine verilen sözlerin tutulması ve yeminlerin bozulmaması gerektiğini emretmekte, bu arada Yüce Allah’ı kefil tutmanın sorumluluğu özellikle hatırlatılmaktadır.

- Yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/34’te, verilen sözün gereğini yerine getirmek emredilmekte ve verilen her sözden dolayı kişilerin sorumlu tutulacakları beyan edilmektedir.(89) Bu arada sosyal hayatı ayakta tutacak bazı esasların sıralandığı Ra‘d 13/19-24. âyetlerde ilk madde “Allah’a verilen sözü tutmak” şeklinde belirlenmektedir. İyilik sahiplerinin ve muttakilerin özelliklerinin sayıldığı Bakara 2/177’de, verdikleri sözün gereğini yerine getirenler de sıralamada yer almaktadır.

b) Hz. Peygamber (as), emanete riayetin ve verilen sözü tutmanın ne kadar önemli olduğunu beyan etmek üzere münafıkların çeşitli özelliklerini sayarken dört davranışa dikkat çekmektedir: “Emanete ihanet etmek, konuştuğunda yalan söylemek, söz verdiğinde sözünde durmamak ve düşmanlığında haddi aşmak.”(90) Nebî (as)’ın özetlediği bu davranış bozuklukları aslında fıtrat sözleşmesini bozmanın ve şeytandan yana olmanın bir sonucudur.

Aynı şekilde, Enes (ra), Hz. Peygamber’in bir hutbesinde şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Dikkat edin, emaneti olmayanın imanı yoktur; ahdi olmayanın da dini yoktur.”(91) Bu son derece çarpıcı ve sarsıcı tanıtımdan sonra başka bir söze ihtiyaç olmadığını ifade etmek durumundayız.

Bakara 2/224’te şöyle buyrulmaktadır: “Yeminlerinizden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmenize, O’ndan sakınmanıza ve insanların arasını düzeltmenize engel kılmayın. Allah işitendir; bilendir.” İşte bu âyette de dile getirildiği gibi, insanlar yapılması gereken görevleri yapmamak için yemin ederlerse böyle bir yeminin geçerli olmadığı da unutulmamalıdır.

Nitekim Tahrîm 66/1-2’de bu konuda verilen şu örnek bilgi harikadır: “Ey Peygamber! Eşlerinin rızasını gözeterek Allah’ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun? Allah çok bağışlayandır; çok esirgeyendir. Allah, (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı size farz kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O, bilendir; hikmet sahibidir.”

ıı. On İki ve On Üçüncü Emir: Ölçü ve Tartıda Adalet

وَاَوْفُوا الْكَيْلَ اِذَا كِلْتُمْ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِ ذٰلِكَ خَيْرٌ وَاَحْسَنُ تَاْو۪يلًا “Ölçtüğünüz zaman tastamam ölçün ve doğru bir terazi ile tartın! Bu (tutum) hem hayırlı olandır hem de sonuç itibarıyla güzel olandır.”

Âyettekiوَاَوْفُوا ve evfû emri “ve yerine getirin”; الْكَيْل el-keyle kelimesi “ölçüyü”;اِذَا كِلْتُمْ izâ kiltüm fiili “ölçtüğünüz zaman”;وَزِنُوا ve zinû emri “ve tartın”; بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِ bi’l-kıstâsi’l-müstakîmi tamlaması “doğru bir tartıyla, düzgün bir terazi ile”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu, o”; خَيْر hayrun kelimesi “hayırlı olan(dır)”;وَاَحْسَنُ ve ahsenü sözcüğü “ve daha güzel olan(dır)”; تَاْو۪يلًا te’vîlen kelimesi ise “sonuç olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ölçü ve tartıyla ilgili belirlediği bir prensip gündeme getirilmektedir.

1. وَاَوْفُوا الْكَيْلَ اِذَا كِلْتُمْ “Ölçtüğünüz zaman tastamam ölçün!” Yüce Allah toplumsal hayatın en önemli unsurlarından birine dikkat çekmekte ve alış verişte vazgeçilmez prensip olan ölçünün doğru ve tastamam yapılması gerektiğini beyan etmektedir. Bu ve sonraki emir En‘âm 6/152’de “ölçü ve tartıyı adaletle (dengeli) yapın” şeklinde daha kısa bir şekilde dile getirmektedir.

Yüce Allah mesele çok önemli olduğu için Kur’ân’da geçmiş milletlerden de bu konuda örnekler vermekte, bu tür yolsuzluk yapanların akıbetleri hakkında ibretlik bilgiler sunmaktadır. Bu konuda Hz. Şu‘ayb’in Medyen’li kavmi çok ilginç bir örnektir:

Hûd 11/84-85’te şu bilgiler verilmektedir: “Medyen’e de kardeşleri Şu‘ayb’i gönderdik. Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka tanrı yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın. Zira ben sizi hayır içinde görüyorum ve ben sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum. Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle yapın. İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin. Yeryüzünde bozguncular olarak da dolaşmayın.”

A‘râf 7/85 ve Şu‘arâ’ 26/181’de de dile getirildiği üzere, Hz. Şu‘ayb onlara ekonomide ölçüyü, bu ölçünün getireceği adaleti, bu iki değerin oluşturduğu ekonomik ahlâkı önermekte ve onlara öğütte bulunmaktaydı. Çünkü ölçü ve tartıdaki haksızlıklar, yani yapılan yolsuzluklar, herkesi kuşatacak bir azabın nedeni olarak sunulmaktadır. Medyen’liler de peygamberlerinin öğüdüne kulak tıkadılar ve tarihten silinip gittiler.

Konuya vahyin geliş dönemleri itibariyle bakıldığında şunlar görülmektedir: Mutaffifûn sûresinin ilk grup âyetlerinin Medine’de indirilmiş olması muhtemeldir. Nitekim Medine’ye hicret edildiğinde oradaki ticaret erbabının ölçü ve tartıda hile yaptıkları ifade edilmektedir. Bu sebeple, Yüce Allah Mutaffifûn sûresinin ilk âyetlerini indirmiş,(92) Hz. Peygamber de Medine’lilere bu âyetleri okuyup şu yorumu yapmıştır:

“Beş şey, beş şeyle beraberdir. ‘Ya Rasûlallah, o beş şey nedir?’ diye sorulunca, Nebî (as) şu cevabı vermiştir: ‘Bir toplum verdiği sözde durmazsa Allah onlara düşmanlarını musallat eder. Allah’ın indirdiğinden başkası ile hükmederse aralarında yoksulluk artıp yayılır. İçlerinde çirkinlik ve fuhuş çıkarsa ölümler çoğalır. Tartıyı eksik yaparlarsa bitkiden yoksun bırakılırlar ve kıtlık ile cezalandırılırlar. Zekâtı vermezlerse onlardan yağmur tutulup eksiltilir.”(93)

İşte bu ölümsüz ve evrensel bakış açısıyla Hz. Peygamber, toplum için hayatî öneme sahip olmak üzere sosyal ilişkilerde, hukukta, cinsel ahlakta, ekonomide ve yardımlaşmada dengenin önemi üzerinde durmakta, bu alanlardaki ölçünün bozulmasının toplumları çürüteceği uyarısını yapmaktadır. Konunun detayını Mutaffifûn sûresinin ilk âyetlerinde yapmaya çalışacağız. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim:

Mutaffifûn kelimesi “alırken dolgun ve tam, satarken ise eksik ölçenler” demektir. Kelimenin bu anlamı, devam eden iki âyette ortaya konulmaktadır. Kelimenin kök anlamına bakıldığında “eksiltmek, kenarına kadar getirmemek, eksik ölçmek” gibi anlamlar görülse de, bizce bu kelime, Rabb’ca anlamı olan kelimelerdendir. Bilinen anlamlarının yanında, eğer bir kelimeye Yüce Allah tarafından ilave açılımlar yapılmışsa, bunlar anlamın vahiy dilindeki Kur’ancasını oluşturmaktadırlar. İşte mutaffif kelimesi de bunlardandır; çünkü kelimenin neyi ifade ettiği takip eden iki âyette açıklanmaktadır.

Güncel olarak bu kelimenin dilimizdeki karşılığı, “yolsuzluk yapanlar” şeklindedir. Bu ifade, bizce de yapılanı tam anlamıyla karşılamaktadır. Esasında yolsuzluklar artık şekil değiştirmiş, terazi ve diğer elektronik tartı aletleri, yerlerini masa başı hırsızlıklara terk etmiş, insanların gözüne baka baka onları aldatmanın her çeşidi yaygınlık kazanmıştır. Üstelik bunu yapanlar, çok maharetli bir iş yapıyormuş gibi davranıp, insanların bilgisizliğinden yararlanarak ve sûret-i haktan görünerek muhataplarını aldatma sanatları geliştirmişlerdir.

Aldatanlar aslında aldananlardır, ancak muhatap anlamasa da, kişi neyi, niçin ve nasıl yaptığını çok iyi bildiği için yaptığının hesabını verecek, yapılan kötülük ve aldatma, yapanın yanına kâr kalmayacaktır. Nitekim Hz. Peygamber, “Aldatan (veya bizi aldatanlar) bizden değildir” buyurmaktadır.(94) Kur’ân’da vurgulanan husus, insanların aldatılmasının çirkinliğidir. Artık bunu kim ve nasıl yaparsa yapsın, söz konusu eylem, sahibini azabın ortasına itecek sonuçları verecektir. Çünkü tartıdaki eksiklik, imandaki zayıflığın sonucudur. Âhirete iman eksikliği, başka bir eksiklik doğurmuş, iman zayıflığı insanların aldatılmasına dönüştürülmüştür.

2. وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِ “Doğru bir terazi ile tartın!” Yüce Allah “ölçü”yü beyan ettikten sonra, onun bir devamı veya bir başka türü olan “tartı”ya değinmekte ve tartının kıstâs-ı müstakîm yani “dosdoğru bir terazi” ile olmasını emretmektedir. Bu ifadenin aynısını Şu‘arâ’ 26/182’de Hz. Şu‘ayb’ın kavmi olan Medyenlilere yönelik tebliğinde de görmekteyiz.

Âyette geçen الْقِسْطَاس el-kıstâs kelimesi el-mîzân yani “mizan, terazi, kantar, çeki gibi ölçü aracı” demektir. Bu kelimenin Süryanice ve Rumca olduğu söylense de bunun el-kıst kelimesiyle aynı kökten gelen ve “terazi” manasında kullanılan Arapça bir kelime olduğu görüşü daha doğrudur.(95) Tartının dosdoğru terazi ile yapılması emri En‘âm 6/152’de “ölçü ve tartıyı adaletle yapın” şeklinde yer almakta ve orada el-kıst kelimesi kullanılmaktadır. Buradaki maksat alış verişte aldatıcı bir yöntem izlenmemesini öğretmektir. Konuyla ilgili olarak ölçünün dile getirildiği âyetlerde tartı da zikredilmekte, önceki cümlede de olduğu gibi tarihte bu noktada eksiklik yapanlar bağlamında Medyen’liler örnek verilmektedir.

Kur’ân’ın indiriliş sürecinde konu Medine dönemi sûrelerinden olan Mutaffifûn 83/1-3’te şöyle gündeme getirilmektedir: “Eksik ölçüp noksan yapan hilekârlara yazıklar olsun! Onlar insanlardan alırken ölçüp tarttıklarında tam ölçerler. Onlara vermek için ölçüp tarttıklarında ise eksiltirler.” İşte yolsuzluk denen şey, hem alırken hem de satarken muhatapları mağdur etmektir. Yüce Allah toplumun düzenini sarsan bu tür bir ahlaksızlığı ve hırsızlığı Müslümanların ve onların oluşturduğu toplumun gündeminden çıkarmak istemekte, ölçüyü ve tartıyı tam, adil ve dengeli yapmaları gerektiğini kendilerine bildirmektedir.

el-Mîzân, yani ölçüyle ilgili diğer bir âyet grubu kâinat düzeniyle ilgilidir. Konuyla alakalı âyetlerde şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, göğü yükseltmiştir. Teraziyi/ölçüyü koymuştur. Sakın terazide haksızlık etmeyin/ölçüyü bozmayın! Ölçüyü adaletle tutun ve eksik tartmayın!”(96) Yüce Allah, önemine binaen ölçüyle ilgili olarak, uzay cisimlerine koyduğu dengeyi de el-mîzân kelimesiyle ifade etmekte ve insanlardan bunun bozulmamasını özellikle istemektedir. Aslında söylenmek istenen husus, makro âlemdeki düzenin sarsılmamasının insan ilişkilerindeki dengeye bağlı olduğu gerçeğidir. “İnsanların ellerinin yaptığı nedeniyle karada ve denizde bozulma meydana gelmiştir” mealindeki Rûm 30/41’de vurgulanan husus da budur.

İnsanlar kendi aralarında hak-hukuk tecavüzü yaparlarsa, dar anlamda fertlerin, geniş anlamda toplumun dengesi bozulur. Dengesiz toplumlar insanlığı zulümle perişan ederler ve sonunda ilâhî müdahale gelir; herkesi kuşatan bir azapla helak edilirler. Böylece, varlıklar âlemindeki dengenin önemi bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır. Kâinata Yüce Allah’ın koyduğu hiyerarşik düzeni bozucu her bir faaliyet makro âlemde ve makro düzeyde bir başka yolsuzluktur; insanlar bundan şiddetle kaçınmalıdır.

3. ذٰلِكَ خَيْرٌ وَاَحْسَنُ تَاْو۪يلًا “Bu (tutum) hem hayırlı olandır hem de sonuç itibarıyla güzel olandır.” Bu ifade bir kez de Nisâ’ 4/59’da geçmektedir. Yüce Allah toplumsal hayatta alış-verişin vazgeçilmez esası olan “tam ölçmenin ve dosdoğru bir terazi ile tartmanın”, eksik ölçüp tartmaktan çok daha hayırlı olduğunu ve sonuç itibariyle de çok daha güzel sonuçlar vereceğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da 17 kez(97) geçen تَاْو۪يل te’vîl kelimesi “varıp duracak yer, yorum, arkaplan, bir şeyi dönmesi gereken yere yani aslına döndürmek, işin kendisine varıp dayandığı” gibi anlamlara gelmektedir. Böyle davrananların akıbeti Allah’ın izniyle sevap ve cennet olacaktır.(98) Mesele sadece âhiretle değil, dünya ile de ilişkilendirilebilir. Eksik ölçüp tartmadığı bilinen kişilere diğer insanlar itibar ederler ve ticarette onların durumu kısa sürede diğerlerine göre daha ileri bir düzeye dönüşür.

Kârûn’un servetine gıpta edenlere ilim ehlinin verdiği cevapta “Yazıklar olsun size! İman edip salih amel işleyen kişiler için Allah’ın vereceği sevap çok daha hayırlıdır”(99) denmekte ve her tarafı haramla şekillenmiş mal ve servetin, sahibinin başına bela olacağı bildirilmektedir. Nitekim Kârûn ve serveti yerle bir edilince, daha dün ona özenenler bu defa kendilerine fazla mal ve servet verilmemesini büyük bir lütuf olarak nitelendirmişlerdi.(100) İşte tam da bunun gibi ölçü ve tartıda haksızlık ve yolsuzluk yapanların mallarında şeklen görülen artış esasında onların başına bela olacak ve bir çeşit helaki yaşayarak mahşerde korkunç bir hesabın muhatabı olmayı beraberlerinde getirmiş olacaklardır.

ııı. On Dördüncü Emir: Bilgiçlik Taslamamak

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ اِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُ۫لًا “Hakkında bilgin olmayan şeyin peşine (biliyormuş gibi) düşme! Şüphesiz ki işitme (duyusu), göz ve kalp, bütün bunlar o (kazandığı)ndan sorumludur.”

Âyettekiوَلَا تَقْفُ ve lâ takfu emri “ve sakın peşine düşme”;مَا لَيْسَ mâ leyse kelimesi “olmayan şeye”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; عِلْم ‘ılmun sözcüğü “ilim, bilgi”; اِنَّ السَّمْعَ inne’s-sem‘a kelimesi “muhakkak ki işitme duyusu”;وَالْبَصَرَ ve’l-besara sözcüğü “ve göz”; وَالْفُؤَادَ ve’l-füâde kelimesi “ve kalp, gönül”; كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ küllü ülâike tamlaması “bunların hepsi”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) oldu, olacak”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; مَسْؤُ۫لًا mes’ûlen kelimesi ise “sorumlu tutulacak (olmak)” demektir.

Burada bilgisizliğe rağmen bilgiçlik taslamanın yanlışlığı ve bütün organların sorumlu tutulacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِه۪ عِلْمٌ “Hakkında bilgin olmayan şeyin peşine (biliyormuş gibi) düşme!” Bu ifade “hakkında bilgi sahibi olmadığın konuların peşine düşme, onları biliyormuş gibi hareket etme, bilmediğin konularda atıp tutma, iftira atma, bilmediğin konularda fikir beyan etme, yalancı şahitlik yapma, yalan konuşma” gibi anlamlar içermektedir. “Görmediğine gördüm, duymadığına duydum, bilmediğine bildim” dememek gerektiği beyan edilmek istenmektedir.(101)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَقْفُ takfu kelimesi “kişinin peşine düşmek, birini izlemek, ayak izlerini takip etmek, peşinden gitmek” gibi anlamlar vermektedir. Nitekim dört kez(102) geçen kaffeynâ fiili de bu anlamda “peşpeşe (peygamberler) göndermek” demektir.

Buradaki yasaklama hem gündelik hayattaki eylemlerimizdeki tutumumuzu belirlememize yöneliktir; hem de âyetin indirildiği dönem itibariyle inançla ilgili yanlışlıklardan uzaklaşmayı sağlamayla ilgilidir. Bu bağlamda ataların taklit edilmesinde izlenen yol eleştirilmekte, sahip olunan bütün bilgilerden sorumlu tutulacağımız beyan edilmiş olmaktadır. Çeşitli âyetlerde dile getirilen hususlar bunun birer örneğidir.(103)

Hucürât 49/6’da şu bilgi ve uyarı yer almaktadır: “Ey iman edenler, fasık biri size bir haber getirdiğinde onun doğruluğunu araştırın; (işin açığa çıkmasını bekleyin); aksi takdirde bilmeyerek bir topluma karşı kötülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişman olursunuz.” İşte bu âyette verilen bilgi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki uyarı aynı noktada buluşmakta, Müslümanın gündeminden yalanı, dedikoduyu ve iftirayı kaldırmayı hedeflemektedir.

Konuyu toparlamak üzere Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayeti aktarmak istiyoruz. Ebu Hureyre (ra) dedi ki: Rasülullah (sav) şöyle buyurdu: كَفَى بِالْمَرْءِ كَذِبًا أَنْ يُحَدِّثَ بِكُلِّ مَا سَمِعَ “Kişinin her duyduğunu anlatması, ona yalan olarak yeter.”(104)

2. اِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ اُو۬لٰٓئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُ۫لًا “Şüphesiz ki işitme (duyusu), göz ve kalp, bütün bunlar o (kazandığı)ndan sorumludur.” Yüce Allah insanın bilgi edinme vesilesi olan organlarını saymakta, bu bağlamda kulakların, gözlerin ve gönüllerin kazandığı bilgilerden ve edindiklerinden sorgulanacaklarını haber vermektedir. İnsanlar ya bir şeyler duyarak ya da görerek akıllarıyla bilgi sahibi olurlar.

İşte bu nedenle, burada hem kulaklar, hem gözler hem de gönüller yani akıl belirtilerek konunun detayı verilmiş olmaktadır. Bu cümlenin içerik olarak benzerleri çeşitli sûrelerde yer almaktadır.(105) Bu bağlamda Mülk 67/23’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Sizi yaratan, size işitme duyusu, gözler ve gönüller veren Allah’tır. Ne kadar da azınız şükrediyorsunuz!”

الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh kelimesi el-fuâd kelimesinin çoğuludur ve insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir.(106) el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(107) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(108) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bilgi edinme organları sayılmakta, ancak Yûsuf 12/82’de zikredildiği gibi şehir değil, şehir halkı kastedildiği gibi burada da maksadın bu organlar değil de sahiplerinin sorgulanması olduğu belirtilmek istenmektedir. “Neden işitilmesi, görülmesi ve düşünülmesi yasak olan şeylerle ilgilendin?” denilerek, esasında bu organların sahiplerinin sorgulanacağı anlaşılmalıdır.

Kıyamet gününde insanlar bu organları sayesinde elde ettikleri bilgilerden ve uyguladıkları eylemlerden sorgulanacaklardır. Esasında İnsân 76/2’de hayatın var ediliş gayesinin imtihan olduğu beyan edildikten sonra, insanoğlunun hakikati işitip görebilecek şekilde yaratıldığı özellikle hatırlatılmaktadır. Ayrıca Nûr 24/24, Yâsîn 36/65, Fussılet 41/20-21 gibi âyetlerde insanların organlarının şahitliğinden söz edilirken de bu husus üzerinde durulmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesaj kısaca şöyledir: “Bilmediğini söyleme, boş ve haram şeylere kulak verme, onlara bakma, nihayet zanna göre de hüküm verme. Çünkü hem kulaklar, hem gözler hem de gönüller dünyada kazandıklarından mahşerde sorgulanacaklardır.” Bakara 2/225’te kalplerin kazandığı eylemlerden söz edilmesi ile Bakara 2/283’te kalbin günahkârlığı meselesi bu noktada aynı mesajı vermektedir denebilir.

Ra‘d 13/28, Nahl 16/106 ve Ahkâf 46/26’da imanın kalple olan ilişkisi akleden kalbin bu noktada belirleyici olduğu ortaya konulmaktadır. En‘âm 6/46’da ise bu üç organı işlevsiz kılması durumunda insanlara bunları hiçbir ilah sanılan varlığın geri veremeyeceği ifade edilmektedir. Dahası, Bakara 2/284’te belirtildiği gibi kalplerde gizlenenlerden de açığa çıkarılanlardan da sorguya çekileceğimiz gerçeği ile gönüllerde bulunanları,(109) gizli açık her şeyi Yüce Allah’ın bildiği,(110) hatta küçük büyük bütün davranışların amel defterlerine kaydedilmesi(111) de bu noktada her şeyden sorgulanacağımız gerçeğinin değişik ifadeleridir.

Özelde münafıklarla ilgili olsa da verilen sözlerin tutulması konusunda her şeyden sorgulanacağımızla ilgili olarak Ahzâb 33/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki daha önce onlar, arkalarını dönmeyeceklerine (kaçmayacaklarına) dair Allah’a söz vermişlerdi. Allah’a verilen söz sorumluluk gerektirir!”

Rabbimizden niyazımız mahşerdeki sorgulamada bizi ve bütün mümin kardeşlerimizi mahcup bırakmamasıdır.

ıv. On Beşinci Emir: Kibirlenmemek

وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحًا اِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْاَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا “Yeryüzünde kibirlenerek yürüme! Şüphesiz ki sen asla yeri yaramazsın; boyun da asla dağlara ulaşamaz.”

Âyettekiوَلَا تَمْشِ ve lâ temşi emri “ve sakın yürüme”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “arzda, yeryüzünde”;مَرَحًا merahan sözcüğü “böbürlenerek”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَنْ تَخْرِقَ len tahrıka fiili “asla ve asla yaramazsın”; الْاَرْضَ el-ard kelimesi “yeryüzünü”;وَلَنْ تَبْلُغَ ve len teblüğa fiili “ve sen asla ulaşamazsın”; الْجِبَال el-cibâle kelimesi “dağlara”; طُولًا tûlen sözcüğü ise “uzunluk, boy bakımından” demektir.

Burada sağlıklı toplum oluşturmanın çok önemli bir başka esası ve gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَمْشِ فِي الْاَرْضِ مَرَحًا “Yeryüzünde kibirlenerek yürüme!” Yüce Allah Lokmân 31/18’de Hz. Lokmân’ın oğluna nasihatleri arasında da yer alan bu ifadede “böbürlenerek yürümeme”yi emretmektedir. Âyette geçen مَرَح merah kelimesi “kibir ve azamet, böbürlenmek, kurumlanmak, çalım satmak, aşırı sevinmek, şımarmak” gibi manalar içermektedir.(112) Yürüyüşle ilgili olarak Furkân 25/63’te “vakar ve tevazu”dan, Lokmân 31/19’da ise “mutedil olmaktan, orta bir yürüyüş”ten söz edilmektedir. Çünkü Yüce Allah kendini beğenip övünenleri sevmediğini bildirmektedir.(113)

2. اِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْاَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا “Şüphesiz ki sen asla yeri yaramazsın; boyun da asla dağlara ulaşamaz.” Yüce Allah böbürlenerek yürüyen insan tipine seslenmekte ve yeryüzünde böbürlenerek yürümekle ne yeri yarabileceğini ne de boyunun dağlara ulaşabileceğini beyan etmekte, böyle bir davranışın sadece insanı küçülteceğini söylemek istemektedir. İnsan yaratılış makamını ve kendisinden istenen görevleri bilmeli, haddini aşmamayı öğrenmelidir.

Esasında insanoğlu zayıf ve aciz bir varlıktır; kibretmesinin de şımarmasının da ona herhangi bir faydası olmaz. Aksi durumlarda, yani böbürlenerek yürümesi veya hareket etmesi durumunda ne yeri yarabilir; ne de dağlarla boy ölçüşebilir. Yaptığı hadsizlik sadece kendisinin küçülmesine neden olur; başkalarına da hiçbir şekilde zarar veremez.

Râzî âyetle ilgili şu harika değerlendirmeyi yapmıştır: “Bu ifadeyle söylenmek istenen şudur: Senin altında delemediğin, yaramadığın yer, üstünde de zirvesine ulaşamayacağın dağlar vardır. Dolayısıyla sen, üstünden ve altından bu iki tür cansızla kuşatılmışsın. O halde onlardan da pek çok açıdan zayıfsın. Etrafı kuşatılmış aciz ve zayıf bir varlığın kibirlenmesi uygun düşmez. Buna göre sanki insana, ‘mütevazı ol, kibirli davranma! Çünkü sen, taşla toprak arasında sıkışıp kalmış, âciz bir yaratıksın. Kendine ‘her şeyi yapar; her şeye gücü yeter havası verme’ denilmektedir.”(114)

e) İlâhî Emirlere Riayetin Önemi ve Tevhid Vurgusu

Yüce Allah, sûrenin 38-39. âyetlerinde baştan beri sayılan yasakların Allah katında çirkin şeyler olduğunu, bunların hikmet türünden Hz. Peygamber’e vahyettiği prensiplerden oluştuğunu beyan etmekte, ilk emri tekrar gündeme getirerek O’nunla birlikte herhangi bir ilah edinenlerin kınanmış ve hasrette kalmış bir şekilde cehenneme atılacaklarını bildirmektedir.

ı. Yasaklananların Çirkinliği

كُلُّ ذٰلِكَ كَانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهًا “Bütün bu (sayıla)nların kötülüğü, Rabbinin katında çirkin sayılmalarıdır.”

Âyetteki كُلُّ ذٰلِكَ küllü zâlike tamlaması “bütün bunların hepsi”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) oldu, olacak”; سَيِّئُهُ seyyiuhû tamlaması “onun kötülüğü”; عِنْدَ رَبِّكَ ‘ınde rabbike tamlaması “senin Rabbinin katında”; مَكْرُوهًا mekrûhen kelimesi ise “çirkin olarak, çirkin sayılmış olacak” demektir.

Burada 22. âyetten itibaren yasaklandığı bildirilen davranışların neden kötü kabul edildikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah yasakladığı bütün bu davranışların çirkin olduğunu beyan ederek, Müslüman toplumu oluşturan fertlerin aklından ve hayatından bunları uzaklaştırmaları gerektiğini onlara hatırlatmaktadır. Bir davranış, mahiyeti itibariyle çirkin olduğu ve insanlara zarar vereceği için Yüce Allah tarafından yasaklanır. Yoksa yapılan yanlışlıkların veya çirkin işlerin Allah’a herhangi bir zararları olamaz.

Yüce Allah’ın bir davranışı sevmemesi onun kullara zararı olması nedeniyledir. Yüce Allah’ın kulları O’na sınırsız bir güven beslemeleri gerektiği için, O’nun çirkin dediği ve tanıttığı şeyleri çirkin bilmeli ve çirkin sayarak ondan şiddetle uzaklaşmaları gerekmektedir.

ıı. Yeniden Tevhid Vurgusu

ذٰلِكَ مِمَّآ اَوْحٰىٓ اِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَلَا تَجْعَلْ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ فَتُلْقٰى ف۪ي جَهَنَّمَ مَلُومًا مَدْحُورًا “İşte (bütün) bunlar, Rabbinin sana vahyettiği doğru hükümler içeren konulardandır. Allah ile birlikte başka ilah edinme! Kınanmış ve (Allah’ın merhametinden) uzaklaştırılmış olarak cehenneme atılırsın.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu, o”;مِمَّآ اَوْحٰى mimmâ evhâ ifadesi “vahyettiği şeylerden(dir)”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbinin”;مِنَ الْحِكْمَةِ mine’l-hıkmeti kelimesi “hikmet türünden”;وَلَا تَجْعَلْ ve lâ tec‘al emri “ve sakın yapma, edinme”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâhi ifadesi “Allah ile birlikte”; اِلٰهًا اٰخَرَ ilâhen âhara tamlaması “başka hiçbir ilah”;فَتُلْقٰى fe tulkâ edilgen fiili “(sonra) atılırsın”;ف۪ي جَهَنَّمَ fî cehenneme kelimesi “cehenneme”;مَلُومًا melûmen sözcüğü “kınanmış olarak”; مَدْحُورًا mehdûran kelimesi ise “kovulmuş bir şekilde” demektir.

Burada sûrenin 22-39. âyetleri arasında yer alan prensiplerin kaynağı ve ilk âyette geçen uyarı yeniden gündeme getirilmektedir.

Bu bölümde hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e olsa da maksat genel manada ümmeti bilinçlendirmektir.

1.ذٰلِكَ مِمَّآ اَوْحٰىٓ اِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ “İşte (bütün) bunlar, Rabbinin sana vahyettiği doğru hükümler içeren konulardandır. Yüce Allah bizim on beş başlıkta ifadeye çalıştığımız, ancak toplamda 25 hususu içeren bu bildirimleri için الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesini kullanmakta, hepsinin de içi dolu hakikatler olduğunu beyan etmiş olmaktadır. Hikmet kavramı “insana yüklenmiş sorumluluklar” manasına da alınabilir. Hikmet, “din adına neyin helal, neyin de haram olduğunun beyan edildiği esas” manasında yorumlanmaktadır.(115) Hikmet, içerisinde hakikatlerin yer aldığı Kur’ân vahyi anlamına alınmalıdır.(116)

Bunların her biri her dini öğretide bulunan, insanlara faydası dokunan, neshi ve iptali söz konusu edilemeyen, herkesin itibar etmesi gereken muhkem hikmetlerdir. Bunlarsız hayat, anlamını kazanamamış demektir. Hikmet, bizatihi sahibi olduğu güzellik ve iyilikten dolayı hakkı, kendisiyle amel etmek için de hayrı bilmek demektir.

Bu arada âyette yer alan مِمَّا mimmâ ifadesinde geçen مِنْ min edatı da burada sayılanların mevcut prensiplerin tamamı olmadığını, sadece bir bölümünü oluşturduğunu gösteren teb‘îdıyye yani “bazısı, bir kısmı” manasını vermektedir.

2. وَلَا تَجْعَلْ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَ فَتُلْقٰى ف۪ي جَهَنَّمَ مَلُومًا مَدْحُورًا “Allah ile birlikte başka ilah edinme! Kınanmış ve (Allah’ın merhametinden) uzaklaştırılmış olarak cehenneme atılırsın.” Yüce Allah İsrâ’ sûresinin 22. âyetinde “Allah ile birlikte başka hiçbir ilâh edinme! Aksi takdirde kınanmış ve (azaba) terkedilmiş olarak oturup kalırsın” buyurmuştu. 22. âyette Allah’la birlikte başka ilah edinmenin akıbetiyle ilgili diğer âyetleri de zikretmiştik. Burada ise “Allah ile beraber başka hiçbir ilâh edinme” şeklinde aynı uyarıyı yaptıktan sonra, aksine davranan kişilerin “kınanmış ve rahmetten uzaklaştırılmış olarak cehenneme atılacağını” haber vermektedir.

Âyette geçenمَلُومًا melûmen kelimesi “kınanmış olmak” manasında kişinin hem kendisini kınaması hem de onu tanıyan diğer insanların kınaması manasına gelmektedir.(117) Buradaki مَدْحُورًا medhûran sözcüğü ise “(rahmetten, ödülden) uzak tutularak, kovularak, dışlanmış olarak” manalarına gelmektedir.(118)

Yüce Allah bu bağlamda tevhidi emredip şirki yasaklamakla başlamış, arada pek çok davranışı gündeme getirmiş ve nihayet aynı şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devamında yer aldığı üzere tevhidi vurgulayarak meseleyi bitirmiştir. Konunun bu şekilde belirlenmiş olması, sorumlulukların tevhidi bilmekle ve hayatına taşımakla başladığını göstermekte, diğer davranışların da ancak tevhidle bir anlam kazanacağını muhataplara öğretmeyi amaçlamaktadır. Esasında tevhid her hikmetin başıdır.(119)