Lokmân Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 34 âyetten oluşan, adını 12 ve 13. âyette geçen ve لُقْمٰن lukmân “Hz. Lokmân”dan alan Lokmân sûresi, inişe göre 75, resmî sıralamada ise 31. sûredir. Bazı âyetlerinin Medine’de indirildiği rivayet edilese de bunun güçlü delilleri yoktur.

Lokmân sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Rûm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “mukatta‘a harfleri”yle başlamakta, “içeriklerinde kâinat kitabından âyetlere yer verilmekte” (Rûm 8, 20-27; Lokmân 10-11, 29-30); “namaz ibadeti “(Rûm 17-18; Lokmân 4); “kişilerin tüm benliklerini Allah’a yönlendirmeleri” (Rûm 30-32, 43; Lokmân 22); “nankörlüğün kişilerin aleyhine olacağı” (Rûm 44; Lokmân 12, 23) gibi konular iki surenin ortak konuları olarak sayılabilir.

Lokmân sûresi, hikmetler dolu Kur’ân’ın muhsinler için bir hidayet ve rahmet vesilesi olduğu, bunların namazlarını kıldıkları ve kendilerine verilen rızıklardan infak ettikleri, böylece Rablerinden bir hidayet üzere oldukları ve sonuçta kurtulacakları bildirilerek başlamaktadır.

6. âyetten itibaren, bazı insanların Allah yolundan saptırmak için boş sözler satın aldıkları, âyetlere karşı kibirli davrandıkları, nihayet iman edip salih ameller işleyenlerin cennette ebedi kalacakları ifade edilmektedir. 10. âyette göklerin görülebilir direkler olmadan yaratıldığı, yerin altına ağırlıklar yerleştirildiği, gökten yağmur yağdırıldığı ve her güzel bitkinin yaratıldığı gibi konulara yer verilmektedir.

12. âyetten itibaren, Hz. Lokmân’a söz getirilmekte, ona hikmet verildiği, şükür ve küfür sahiplerinin bu durumlarının kendileriyle ilişkili olduğu, Yüce Allah’ın buna ihtiyacının bulunmadığı bildirilmekte, adından Hz. Lokmân’ın oğluna yönelik çeşitli nasihatlerine yer verilmektedir. Bu arada ana-babaya iyilikle bunun sınırları noktasında da 14-15. âyetlerde bilgi verilmektedir. 20. âyetten itibaren, insanoğluna verilen sayısız nimetler hatırlatılmakta, taklidin felaket oluşu gündeme getirilmekte, tüm benliğiyle Yüce Allah’a yönelmenin gerekliliğine dikkat çekilmekte, nankörlüğün sadece sahibine geri döneceği ifade edilmekte, dünyada biraz yaşasalar da sonuçta ağır bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Allah inancına dikkat çekilmekte, bu arada Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı bütün ağaçların kalem olup sekiz denizin de mürekkep olması durumunda bile onun kelimelerinin bitmeyeceği mesajına yer verilmektedir. Bu arada Yüce Allah’ın kudreti bağlamında geceyi gündüze, gündüzü geceye koyduğu, her bir varlığın belli bir süresinin bulunduğu, Yüce Allah kaynaklı her şeyin hak, diğerlerinin ise bâtıl olduğu beyan edilmektedir.

31. âyetten itibaren, gemilerin denizlerdeki hareket sistemine ve fırtına hallerinde insanların sahte itiraflarına yer verilmekte, sıkıntıda Yüce Allah’ı hatırlayanların fırtına sonrasında eski sapkın durumlarına geri döndükleri bildirilmektedir.

33. âyette mahşerde herkesin kendi derdiyle ilgileneceği, hiçbir babanın oğuna veya hiçbir oğulun babasına yardımının olamayacağı bildirilmekte, Allah’ın vaadinin gerçek olduğu ve dünya hayatıyla şeytanın insanları aldatmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Son âyette ise üç bilinmeyen zikredilerek Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücü ile bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 28-34. âyetlerinde insanları yeniden diriltmenin kolaylığını, gece-gündüz ilişkisini, Allah’ın hakikat, diğer varlıkların ise bâtıl oluşu, kâinat kitabından bazı detayları, insanların sorumluluklarının şahsiliğini, Son Saat, kişinin yarın ne kazanacağı ve nerede öleceğinin bilinemezliği gibi bazı olayları beyan etmektedir.

a) Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 28-30. âyetlerinde insanların yaratılmasının ve diriltilmesinin tek bir can gibi kolay olduğunu beyan etmekte, geceyi gündüze, gündüzü de geceye kattığını, Güneş’i ve Ay’ı emrine boyun eğdirdiğini, her birinin belirlenmiş bir süreye kadar hareket ettiğini ve insanların yapıp ettiklerini bildiğini haber vermekte, Allah’ın gerçek, diğer tapınılan varlıkların ise bâtıllığını, yüce ve ulu olma sıfatının sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir.

ı. Yaratılış ve Diriltilmenin Kolaylığı

مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ “Sizin yaratılmanız ve diriltilmeniz ancak tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibidir. Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki مَا خَلْقُكُمْ mâ halkuküm tamlaması “sizin yaratılmanız da değildir”; وَلَا بَعْثُكُمْ ve lâ ba‘süküm tamlaması “ve sizin diriltilmeniz de (şundan başka bir şey) değildir”;اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ illâ kenefsin vâhıdetin tamlaması “tek bir nefis gibi olmanın dışında”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifades, “muhakkak ki Allah”; سَم۪يع semî‘un sıfatı “işiten(dir), duyan(dır)”; بَص۪ير basîrun sıfatı ise “gören(dir)” demektir.

Burada müşriklerin mahşerdeki diritilmeyi inkârlarına verilen bir cevap gündeme getiirlmektedir.

1. مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ اِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ “Sizin yaratılmanız ve diriltilmeniz ancak tek bir kişinin yaratılması ve diriltilmesi gibidir.” Yüce Allah müşriklerin mahşerdeki yeniden yaratılış konusundaki inkarlarını cevaplamak üzere bütün insanların yaratılmasının da yeniden diriltilmesinin de kendi kudreti ve sistemi açısından bir tek can gibi basit ve kolay olduğunu beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Rabbimiz Kur’ân’da pek çok âyette bilgi vermektedir. Ancak bunlardan benzer iddiaları çok yönlü olarak cevaplayan bir grubu hatırlatmakla yetineceğiz. Yâsîn 36/77-83’te şöyle buyrulmaktadır:

“(İnkârcı) insan, kendisini nutfeden (zigottan) yarattığımızı görmedi mi ki, şimdi (kalkmış) apaçık bir tartışmacı oluvermiş. Kendi yaratılışını unutarak bir de bize örnek vermeye kalkışmış da, ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilir ki!’ demişti. De ki: ‘Onları ilk defa yoktan var eden diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir.’ ‘Yeşil ağaçtan sizin için ateş çıkaran (yapan) da O’dur. İşte ondan tutuşturuyorsunuz.’ ‘Gökleri ve yeri yaratan (Allah), insanların benzerlerini (yeniden) yaratmaya kâdir değil midir? Elbette (kâdirdir). O, her türlü yaratabilendir; her şeyi hakkıyla bilendir.’ Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘Ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar. Her şeyin hükümranlığı (yetkisi) elinde olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.”

Gökleri, yani ihtişamlı galaksileri ve bütün incelikleriyle yeryüzünü donatan Yüce Allah, bütün bu sistemleri yaratmasının insanı yaratmasına göre daha büyük bir iş olduğunu Mü’min 40/57’de şöyle beyan etmektedir: “Göklerin ve yerin yaratılması insanların yaratılmasından daha büyük ve kapsamlı bir iştir; ancak insanların çoğu bunu bilmiyorlar.”

Mekke’li müşrikler, gökleri ve yeri yaratan gücün Yüce Allah’a ait olduğunu kabul etmelerine rağmen, mahşerdeki diriltilmeyi inkâr ediyor ve kendilerince bunun mümkün olmadığını çürümüş kemik örneğiyle dile getiriyorlardı.

İşte Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette gökleri ve yeri yaratan kudretin insanların benzerlerini mahşerde yaratmaya gücünün yeteceğini “hepinizin yaratılıp diriltilmesi bir tek can, tek bir insan gibidir” şeklinde ifade etmektedir. Yüce Allah’ın kudretinde az ile çoğun, bir ile fazlanın farkı yoktur.

2. اِنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Bu konuda çeşitli âyetlerde(1) benzer kullanımlar söz konusudur. Yüce Allah tekrar yaratılıp diriltilmeyi inkar edenlerin neler söylediklerini işittiğini ve yapıp ettikleri her ne varsa hepsini de gördüğünü haber vererek inkarcılara bir gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ıı. Kâinat Kitabına Dair Hatırlatmalar

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْر۪يٓ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى وَاَنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Bilmez misin ki Allah geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor. Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır. Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gider. Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin mi, düşünmedin(iz) mi?, bilmez misin(iz), hiç mi düşünmediniz”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُولِجُ yûlicu fiili “koymaktadır, iç içe geçirmektedir, katmaktadır”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; فِي النَّهَارِ fi’n-nehâri sözcüğü “gündüze”; وَيُولِجُ veyûlicu fiili “ve yine koymaktadır, iç içe geçirmektedir, katmaktadır”; النَّهَارَ en-nehâra kelimesi “gündüzü”; فِي الَّيْلِ fi’l-leyli ifadesi “geceye”;وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve emrine boyun eğdirmiştir, amade kılmıştır, hizmete sunmuştur”; الشَّمْس eş-şemse sözcüğü “Güneş’i”; وَالْقَمَرَve’l-kamera kelimesi “ve Ay’ı”; كُلّ küllün sözcüğü “hepsi”; يَجْر۪ي yecrî fiili “akmakta, gitmekte, varlığını sürdürmektedir”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş süreye kadar”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melune ifadesi “yapmakta olduğunuz şeyleri”; خَب۪ير habîrun sıfatı ise “bilen(dir), onlardan haberdar(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinata müdahil oluşu ve yarattığı bu sistemi devam ettirişiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْر۪يٓ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Bilmez misin ki Allah geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor. Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır. Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gider.” Burada geçen اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi”, “düşünmedin(iz) mi?” “neden düşünüp aklınızı çalıştırmıyorsunuz?”, “düşünsenize” gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah öncelikle müşriklere sonrasında Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere seslenmekte ve kâinat kitabının O’nun elinde ve kontrolünde olduğunu, yaratan O olduğu gibi idare edenin de sistemi devam ettirenin de kendisi olduğunu beyan etmektedir.

Bu âyetle ilgili olarak benzer mesajlar içeren Fâtır 35/13’te oldukça geniş malumat vereceğimiz için burada detaya girmeyecek, kısaca şu kadarını söylemekle yetineceğiz:

a) اَنَّ اللّٰهَ يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ “Allah geceyi gündüze katar, gündüzü de geceye katar.” Fâtır 35/13’te de olduğu gibi, konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki, “gece ve gündüzden biri uzarken diğeri kısalır” veya “gecenin vakti ilerlerken aynı anda gündüzün vakti yaklaşır” ya da “biri eksilirken diğeri artar.” Kur’ân’da bu anlamda başka ifadeler de vardır. Meselâ bu bağlamda yukevviru,(2) neslehu,(3) yuğşî/yağşâ(4) fiillerini zikretmekle yetinelim.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen y(t)ûlicu fiilleri(5) “gece ile gündüz” ilişkisinde kullanılmakta, bu kelimelerin her biri oval, yuvarlak, elips şeklindeki nesnelerle ilgili “dolama, bürüme” manası verdiği için, mesajda gece ve gündüze konu olan “dünyanın yuvarlak olduğu” gerçeğine buradan bir işaret olduğu da düşünülebilmektedir. Bu fiiller “biri biterken diğerinin artması” şeklinde çift yönlü mana vermektedirler.

Bu arada “gece ve gündüzden biri artarken diğerinin azalması veya biri azalırken diğerinin artması” onların peş peşe gelmesi manasını da içermektedir. Bu bağlamda gece ve gündüzün birbirini takip etmesi ve art arda gelmeleri anlamında ıhtilâf,(6) hılfeh(7) ve yukallibu(8) fiillerinin kullanıldığını da bilmek gerekmektedir. Yâsîn 36/40’ta bu noktada “gecenin gündüzü geçmemesi” şeklinde açık ifadeler yer almaktadır.

b) وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ “Güneş’i ve Ay’ı emrine boyun eğdirmiştir.” Bu ifade, Güneş’in ve Ay’ın insanın hayatını devam ettirmesi için hizmete sunulması, emre amade kılınması manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Lokmân sûresinin 20. âyetinde de ifade ettiğimiz gibi “güneşin, ayın ve yıldızların”,(9) “gece ve gündüzün”,(10) “göklerde ve yerde bulunan her bir şeyin insanın hizmetine sunulduğu”na(11) dair ifadeler vardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ve konuyla ilgili diğer bütün âyetlerde, kâinattaki kozmik sistemin devamının bir sisteme sahip kılındığı, hayatın devamı için bütün bunların insana boyun eğdirildiği ve bu işlemi bu şekilde Yüce Allah’ın belirlediği anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da sıklıkla ve özellikle bu iki gök cisminin hatırlatılmasının çok önemli sebepleri vardır. Buna göre bu iki cismin “yılların sayısını ve hesabını öğretmede” merkezi değer oldukları ifade edilmektedir.(12) İnsanlar Güneş’e ve Ay’a bakarak günlük ve yıllık ibadetlerini yaptıkları gibi, zaman kavramını da dünyanın Güneş’e göre hareketleriyle belirlerler.

c) كُلٌّ يَجْر۪يٓ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gider.” Bu cümleye benzer başka ifadeler de Kur’ân’da yer almaktadır.(13) Âyetteki كُلّ küll kelimesi, öncelikle “gece, gündüz, güneş, ay” olmak üzere, burada sayılan veya sayılmayan bütün gök cisimlerini ve mahlûkatı içermektedir. Yüce Allah, kendisinin kurduğu bu kozmik sistemin sonsuz olmadığını, onu belirlediği bir süreye kadar devam edecek şekilde programladığını belirtmektedir.

Yâsîn 36/38’de Güneş’in istikrarının sona erme yerinin ve zamanının “arşın altı veya kıyamet günü” olduğu Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayetlerde beyan edilmektedir.(14) Enbiyâ’ 21/33 ve Yâsîn 36/40’ta belirtildiği gibi, gece, gündüz, Güneş, Ay vs. bütün yıldız ve gezegenler kendileri için belirlenmiş bir yörüngede hareket etmekte ve varlıklarını sürdürmektedirler.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ise bu sistemin sonsuz olmadığı, mahlûkatın bir sonunun olduğu özellikle gösterilmektedir. Mahlûkatın belirlenmiş süresinden kasıt “Güneş’in dürülmesi, yıldızların kararıp dökülmesi”,(15) “göğün yarılması”,(16) “semanın derlenip toparlanması”,(17) “Güneş’in ve Ay’ın bir araya getirilmesi”,(18) “göğün gül gibi kırmızı bir renge bürünmesi”(19) gibi Son Saat’e ve Kıyâmet Günü’ne kadarki dönemdir.

2. وَاَنَّ اللّٰهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah âyetin sonunda muhatapları olan bütün insanların neler yapıp ettiklerinden haberdar olduğunu, gizli ve aşikar yepılan her ne varsa hepisini gayet iyi bildiğini haber vermektedir. Böylece müminlere moral, karşıtlarına ize gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

ııı. Rabbimizin Hak ve Yüce Oluşu

ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ وَاَنَّ مَا يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَب۪يرُ “Çünkü Allah gerçeğin ta kendisidir; O’nun peşi sıra yalvardıkları ise şüphesiz ki batıldır. Şüphesiz ki Allah -evet yalnız O, el-‘aliyy’dir (çok yücedir); el-kebîr’dir (çok uludur).”

Âyetteki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi şudur”; اَنَّ اللّٰهَ هُوَ ennellâhe huve ifadesi “Allah’tır sadece O’dur”; الْحَقُّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek, hakkın ta kendisi(dir)”; وَاَنَّ مَا يَدْعُونَ ve enne mâ yed‘ûne ifadesi “ve muhakkak ki yalvardığınız şeyler”; مِنْ دُونِهِ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; الْبَاطِل el-bâtılü kelimesi “batıl(dır), uydurma(dır)”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; هُوَ huve zamiri “O’dur sadece O”; الْعَلِيّ el-‘aliyyü sıfatı “en yüce (olan)”; الْكَب۪ير el-kebîru sıfatı ise “en ulu (olan), büyük (olan)” demektir.

Burada Yüce Allah kendisiyle müşriklerin tapındığı putların mukayesesi gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ وَاَنَّ مَا يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الْبَاطِلُ “Çünkü Allah gerçeğin ta kendisidir; O’nun peşi sıra yalvardıkları ise şüphesiz ki batıldır.” Bu âyetin büyük oranda bir benzeri Hacc 22/62’de yer almaktadır.

Yüce Allah bu âyette hakkın bizzat kendisi olduğunu, müşrik muhatapların O’nun peşi sıra yalvardıkları varlıkların ise bütünüyle bâtıl olduğunu beyan etmektedir. Verilmek istenen mesaj açıkça şudur: el-Hakk yani “gerçek” ilâh sadece ve sadece Allah’tır; diğerleri ise bâtıldır, sahtedir. “Gerçek hükümdar olan Allah, yücedir” mealindeki Tâhâ 20/114’te de verilmek istenen mesaj da budur.

Kâinatı yoktan var eden, mahlûkatın varlığını devam ettirmesini sağlayan, zerreden kürreye her ne varsa hepsini emrine boyun eğdiren o muhteşem kudret varken, O’nun dışında veya peşi sıra yalvarıp durdukları şeyler asla ve asla hak ve hakikatle birlikte anılamazlar. Bu nedenle, Yüce Allah kendisini الْحَقّ el-hakk, müşriklerin tapındığı veya yalvarıp durdukları varlıkların ise الْبَاطِل el-bâtıl olduğunu ilan etmektedir.

Yûnus 10/32’de ifade edildiği üzere, “Hakk’tan öte geriye dalalet kalacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden temel değer olduğu açık bir gerçektir. Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netlikte açıktır. Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(20)

Bir ismi de el-Hakk olan Yüce Allah, el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikati bildirmeyi, gönderdiği ilâhî mesajlarla hayatı düzenlemenin önemini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır. İsrâ’ 17/81’de de belirtildiği gibi el-hakk olan gerçeklik gelince el-bâtıl olan yanlışlar yok olup giderler; çünkü batılın tabiatı yok olmaya mahkûmdur.

Hak-bâtıl mukayesesi noktasında çok önemli örnek âyetlerden birisi olan Ra‘d 13/14’ü hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Gerçek duaya lâyık olan ancak O’dur. O’nun peşisıra dua ettikleri varlıklar onlara hiçbir şekilde cevap veremezler. Onlar ancak ağzına gelsin diye iki avucunu suya açan kimse gibidir. Halbuki (suyu ağzına götürmedikçe) su hiçbir şekilde onun ağzına gelecek değildir. Kâfirlerin duası kuşkusuz hedefini şaşırmıştır.”

2. وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَب۪يرُ “Şüphesiz ki Allah -evet yalnız O, el-‘aliyy’dir (çok yücedir); el-kebîr’dir (çok uludur).” Bu iki sıfatın birlikte kullanım örnekleri bazı sûrelerde de yer almaktadır.(21) Yüce Allah bu mukayeseyi yaptıktan sonra, gerçek yüceliğin ve ululuğun sadece ve sadece kendisinde olduğunu zamir-i fasl kullanımıyla “vurgulu” bir şekilde beyan etmekte, başka varlıklarda böyle sıfatların asla ve asla olamayacağını dolaylı olarak belirtmek istemektedir. Bu yönüyle de putperestliğin bir çıkmaz sokak olduğu zihinlere kazınmak istenmektedir.

b) Kâinat Kitabından İki Âyet

Yüce Allah, sûrenin 31-32. âyetlerinde gemilerin Allah’ın nimeti sayesinde denizlerde akıp gittiklerini, bu sayede insanların Allah’ın çeşitli âyetlerini görmelerinin amaçlandığını, bunda şükreden sabırlı kişiler için nice deliller bulunduğunu beyan etmektedir.

Ardından, karanlıklar gibi dalgaların içinde kaldıklarında dini yalnızca Yüce Allah’a has kılarak O’na yalvardıkları, karaya çıkarıldıklarında içlerinden bazılarının orta yolu tuttuğu, ancak nankör gaddarların bütün âyetleri inkâr ettikleri haber verilmektedir.

ı. Gemilerin Denzilerde Hareketi

اَلَمْ تَرَ اَنَّ الْفُلْكَ تَجْر۪ي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللّٰهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ اٰيَاتِه۪ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ “Size varlığının delillerini göstermesi için, Allah’ın nimetiyle geminin denizde yüzdüğünü görmüyor musun? Şüphesiz ki bunda çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin mi, düşünmedin(iz) mi?, hiç mi düşünmediniz”; اَنَّ الْفُلْكَ enne’l-fülke kelimesi “muhakkak ki gemi(ler)”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, gider”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri ifadesi “denizde”; بِنِعْمَتِ اللّٰهِ bi nı‘metillâhi tamlaması “Allah’ın nimeti sayesinde”; لِيُرِيَكُمْ li yüriyeküm ifadesi “size göstermesi için”; مِنْ اٰيَاتِه۪ min âyâtihî ifadesi “O’nun âyetlerinden bir kısmını”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “nice deliller”; لِكُلِّ صَبَّارٍ li külli sabbârin ifadesi “her sabreden için”; شَكُور şekûrin kelimesi ise “çok şükreden (için)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın deniz nimeti ile insanlara gösterdiği çeşitli âyetleri gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اَنَّ الْفُلْكَ تَجْر۪ي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللّٰهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ اٰيَاتِه۪ “Size varlığının delillerini göstermesi için, Allah’ın nimetiyle geminin denizde yüzdüğünü görmüyor musun?” Burada geçen اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi tıpkı daha önce yorumunu yaptığımız Lokmân 31/20 ve 29. âyetlerde olduğu gibi, “görmedin(iz) mi”, “düşünmedin(iz) mi?” “neden düşünüp aklınızı çalıştırmıyorsunuz?”, “düşünsenize” gibi anlamlar içermektedir.

Sözün başında belirtelim ki Yüce Allah’ın ibret içerikli olmak üzere âyetlerini göstermesiyle ilgili ifadeler Bakara 2/73, Ra‘d 13/12, Neml 27/93, Rûm 30/24, Lokmân 31/31 ve Mü’min 40/13, 81’de de yer almaktadır.

Yüce Allah göklerle ve yeryüzüyle ilgili bilgiler verdikten sonra, konuyu denizlere ve denizler sayesinde insanlara sunduğu nimetlere getirmektedir. Bu bağlamda Hz. Peygamber başta olmak üzere, bütün muhataplara seslenmekte ve gemilerin denizlerde hareket edebilmesinin Allah’ın bir nimeti olduğunu özellikle hatırlatmaktadır.

Âyette zikredilen “Allah’ın nimeti” suya verdiği kaldırma kuvveti kanunu ile gemilerin denizlerde yüzebilmesini sağlayan rüzgarlar manasında olmalıdır. İşte bu kanun ve nimet sayesinde insanlar gemileri denizlerde yüzdürmekte ve böylece Yüce Allah da sayısız nimetlerinden bir kısmını bizlere göstermiş olmaktadır.

“Denizlerde görülebilecek âyetler”den kasıt, Yüce Allah’ın tekliğine işaret eden “ilginç sanat incelikleri”,(22) varlığına dair “ibret ve deliller”(23) ile orada insanın yaşayacağı huzur, deniz ürünlerinin akla hayale gelmeyecek güzellikleri vs. insanoğlunun hissettiği her bir özellik olarak düşünülebilir.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/66’da şöyle buyrulmaktadır: “Rabbiniz, (cömertliğinin sonucu) nimetlerinden elde etmeniz için denizde gemileri sizin için yüzdürmektedir. Zaten size gerçekten acıyan da O’dur.” Ayrıca Nahl 16/12’de de şu bilgiler yer almaktadır: “İçinden taze et (balık) yemeniz ve giyeceğiniz (takacağınız) bir süs (eşyası) çıkarmanız için denizi emrinize veren de O’dur. Gemilerin denizi yarıp orada gittiğini görürsün. (Bu durum, Allah’ın) nimetlerinden aramanız ve şükretmeniz içindir.”

Ortak mesaj içeriğiyle Fâtır 35/12’de de geçen bu ifadede, insanların gemilerle denizlerdeki seyahatleri gündeme getirilmektedir. İnsanlar denizlerdeki “suyun kaldırma kuvveti” sayesinde, devasa gemileri taşımacılıkta kullanmaktadır. Rahmân 55/24’te de beyan edildiği gibi, “Denizde, dağlar gibi (akıp giden) kocaman gemiler de O’nundur.”

Şûrâ 42/32’de de benzer gerçeklik zikredilmektedir. Gemiler sadece Yüce Allah’ın tabiata ve özellikle bu bağlamda suya ihsan ettiği “kaldırma kuvveti kanunu” sayesinde hareket etmektedirler. Denizlerde gemilerin hareket imkânına kavuşturulma sebebi Yüce Allah’ın yarattığı rızıklardan edinmemiz, ihsan ve ikram ettiği sayısız nimetlere şükretmemiz olarak belirlenmektedir.

Burada özellikle bir hususa dikkat çekmek istiyoruz: Denize kıyısı olmayan Mekke ve Medine’de indirilen ve ilk muhatapları deniz kültürü gelişmemiş bir halk olan insanlara hitap eden bir kitapta denizlerden ve deniz ürünlerinden sıklıkla söz edilmesi Kur’ân’ın evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ “Şüphesiz ki bunda çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır.” Bu ifade Kur’ân’da dört kez geçmektedir.(24) Yüce Allah sunduğu bu muhteşem nimetiyle ilgili olarak “bunda çokça sabreden ve çokça şükreden her kul için nice deliller ve dersler olduğunu” haber vermektedir.

Kur’ân’da zikredilen شَكُور şekûr sıfatı “çok şükreden” ve “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir. Anlaşılıyor ki bu sıfat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi kullar için kullanıldığında “çok şükreden”(25) demektir. Buna karşılık Yüce Allah için kullanıldığında ise “şükrü karşılıksız bırakmayan”(26) manasına gelmektedir.

Âyette geçen صَبَّارٍ شَكُور sabbâr ve şekûr sıfatları kulların bu türden deliller karşısındaki tutumlarıyla ilgilidir. Buna göre, Rabbimizin sunduğu sayısız delillere itibar etmeyip inananlara hayatı zindan etmeye çalışan inkârcıların zulümlerine karşı sabreden, her türlü baskı ve zulme rağmen Yüce Allah’a kulluğa devam eden, bunda sabır gösterip ısrarcılık ortaya koyan, ayrıca Yüce Allah’ın verdiği sayısız nimetlere şükreden kullar için bütün bu anlatılanlarda nice dersler ve ibretler olduğu bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır. Hz. Peygamber’in “imanın yarısı sabır, yarısı şükürdür”(27) buyurduğu hatırlanınca, âyette verilmek istenen mesaj çok daha net bir şekilde anlaşılmaktadır.

Müfessir Katâde’ye göre, Yüce Allah’ın en sevgili kulları kendisine nimet verilince sükreden, imtihan edilince de sabredenlerdir. Göklerin ve yerin yani kâinatın yaratılışıyla ilgili olarak tefekkür edenler de sabbâr ve şekûr denen yiğit kullardır.(28)

Bu iki sıfatın mübalağa yani abartı kalıbında getirilmesi, sabrın ve şükrün yoğun olmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Sıkıntılar da nimetler de çok olabilir. Öyleyse sıkıntılara karşı ibadete ve itaate ısrarla sabretmek, aynı şekilde sayısız nimetlere de çokça şükretmek duyarlı mümin olmanın gereklerindendir.

ıı. Sıkıntılı ve Rahat Zamanlardaki Tutumlar

وَاِذَا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ فَلَمَّا نَجّٰيهُمْ اِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمَا يَجْحَدُ بِاٰيَاتِنَآ اِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ “Dalgalar onları gölgeler gibi kuşattığı zaman, dini yalnız O’na özgü kılarak Allah’a yalvarırlar. (Allah) onları karaya kurtarınca (karaya çıkarınca), içlerinden bir kısmı orta (dengeli yolda) olur. Bizim ayetlerimizi nankör gaddarlardan başkası inkâr etmez.”

Âyetteki وَاِذَا غَشِيَهُمْ ve izâ ğaşiyehum fiili “ve onları kuşattığı zaman”; مَوْج mevcun kelimesi “dalga(lar)”; كَالظُّلَلِ ke’z-zuleli ifadesi “karanlıklar gibi”; دَعَوُا de‘avû fiili “dua etmiş olurlar, yalvarırlar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مُخْلِص۪ينَ muhlisîne kelimesi “ihlaslı bir şekilde, has kılarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na yönelik, O’nun için”; الدّ۪ينَ ed-dîne sözcüğü “dini”; فَلَمَّا نَجّٰيهُمْ fe lemmâ neccâhum fiili “onları kurtardığı, çıkardığı zaman”; اِلَى الْبَرِّ ile’l-berri ifadesi “karaya”; فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesi “onlardan (şöyle) bir kısmı”; مُقْتَصِد muktesıdün kelimesi “orta halde olanlar(dır), orta yolu tutarlar”; وَمَا يَجْحَدُ ve mâ yechadü fiili “ve inkar etmez”; بِاٰيَاتِنَآ bi âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizi”; اِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ illâ küllü hattârin ifadesi “her gaddar, dönek kişiden başkası”; كَفُور kefûrin kelimesi ise “çok nankör(den başkası)” demektir.

Burada insanların sıkıntılı ve rahat zamanlarındaki ikircikli tutumlarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا غَشِيَهُمْ مَوْجٌ كَالظُّلَلِ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ “Dalgalar onları gölgeler gibi kuşattığı zaman, dini yalnız O’na özgü kılarak Allah’a yalvarırlar.” Yüce Allah nankör insanların yaptıkları deniz yolculuklarındaki tutarsızlıklarını dile getirmekte, korkunç karanlıklar gibi deniz dalgalarının kendilerini kuşattığı esnada ikiyüzlülük yaparak dini sadece ve sadece Yüce Allah’a has kıldıklarını, şirk ve inkardan uzaklaşarak samimi bir görüntü verdiklerini, muvahhid bir insan olarak dua ve niyazda bulunduklarını haber vermektedir. Ancak sağ ve salim olarak kurtarıldıktan sonra bu dua ve niyazlarını unutarak eski hallerine geri döndüklerini bildirerek kendilerini kınamaktadır.

‘Ankebût 29/65’te de ifade ettiğimiz üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, dahası Nahl 16/53, Rûm 30/33, Zümer 39/8 ve 49’da nankör insanların kendisine sıkıntı dokunduğunda “yalnızca Yüce Allah’a yönelenerek yalvarıp O’na dua ettiği” bildirilmekte, Dühân 44/12’de ise bizzat dualarına yer verilmektedir. Konuyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.

Önemine binaen ve hemen herkesin hayatında bir çeşit karşılaştığı, hayatın akışında çeşitli defalar gözlemledikleri bu ve benzer olaylarla ilgili bilgiler içeren pek çok âyetin Kur’ân’da yer aldığını ifade etmeliyiz. Bu çerçevede En‘âm 6/40-41, Yûnus 10/12, 22, Nahl 16/53-55, İsrâ’ 17/67, ‘Ankebût 29/65, Zümer 39/8, 49 ve Me‘âric 70/19-21 gibi âyetlerin özellikle bilinmesi gerektiği kanaatindeyiz.

İşte bütün bu benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj açıktır: Sıkıntı ve dar zamanlarda insanlar Yüce Allah’ı hatırlar, O’na dua ve niyazda bulunurlar; hatta başka tanrı kabullerinden sıyrılıp tek Allah’a yalvarırlar. Ancak sıkıntı bitince maalesef eski hallerine geri dönerek tam bir ikiyüzlülük ve çifte standart örneği vererek nankörlük sergilemiş olurlar. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden kısmında da bu noktada bilgiler yer almaktadır.

2. فَلَمَّا نَجّٰيهُمْ اِلَى الْبَرِّ فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ “(Allah) onları karaya kurtarınca (karaya çıkarınca), içlerinden bir kısmı orta (dengeli yolda) olur.” Âyetin bu cümlesinde insanların sıkıntılı hallerden kurtarılınca sergiledikleri tutum hakkında bilgi verilmektedir. Bu bağlamda Mâide 5/66 ve Fâtır 35/32’de de geçen مُقْتَصِد muktesıd kelimesi “iman ve inkar arasındaki bocalama” halini ifade edebilir. Ancak Yûnus 10/12, 23, İsrâ’ 17/67 ve ‘Ankebût 29/65’e göre bunlar “nankörlükte ileri giden insanlar” olarak sunuldukları için âyetlerin mesaj bakımından birbirlerini desteklemeleri metodu gereği bu kelimeye olumsuz içerikte bir anlam yüklemek de mümkündür.

İman ve küfür arası durum, kınanacak, yerilecek ve kabul edilmeyecek bir haldir. Nitekim bazı âlimlerimiz bu kelimeye “dilinde iman ikrarı içerse de kalben küfür sahibi olmak” manasını vermişlerdir.(29) Ancak bu ifadeye “içlerinde iman edenler de var; inkar edenler de” şeklinde anlayan âlimler de vardır.(30)

Hatta başka bazı âlimlerimiz ise kelimeye “orta yani mutedil yolu tutanlar, sıkıntıdayken Allah’a yalvaran hallerini devam ettirenler” manasını vermişlerdir ki Fâtır 35/32’deki kullanım bunun delili olarak kabul edilebilir. Bu durumda içlerinden nankörlük yapanların devam eden cümlede ele alındığı kabul edilmiş olur.(31) Bütün bu yaklaşımlar gereği مُقْتَصِد muhtesıd kelimesinde ortalama bir durum tespiti manasının bulunduğunu ve iki yorumun da mümkün olduğunu söylemek gerekmektedir.(32)

3. وَمَا يَجْحَدُ بِاٰيَاتِنَآ اِلَّا كُلُّ خَتَّارٍ كَفُورٍ “Bizim ayetlerimizi nankör gaddarlardan başkası inkâr etmez.” Yüce Allah sunduğu sayısız nimetlerine karşı olumsuz bir tavır içerisine girenlerle ilgili olarak bu cümlede مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla bir vurgu manası içerecek şekilde beyanda bulunmaktadır. Bu çerçevede Allah’a şükredenlerin aksine, sunulan onca delile ve derse karşı inkarcılık yapanların sadece ve sadece hattâr ve kefûr insanlar olduğu ifade edilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خَتَّار hattâr kelimesi “gaddar”, “dönek”, “habis”, “zulmü çok ve şiddetli olan” demektir. Kur’ân’da 12 kez(33) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir. Bu iki sıfatın önceki âyetin sonunda geçen sabbâr ve şekûr kelimelerinin karşıtı olduğu söylenebilir. Buna göre خَتَّار hattâr kelimesi sabbârın karşıtıdır ve “fedakarlık etmeyip sabır göstermeyen, sözünden dönen kişi” manasına gelmektedir. كَفُور kefûr sıfatı ise şekûrun karşıtı olarak “hiç şükretmeyip sürekli nankörlük eden kişi” manasını vermiş olur.

Nankör insanların sayısız nimetlere karşı Yüce Allah’a karşı nankörlükleriyle ilgili olarak âyetin ilk cümlesinin izahında sıraladığımız âyetlerde de görüldüğü gibi nankörlük yaptıkları anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/67’deki şu bilgiler son derece manidardır: “Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.” Yüce Allah bu cümlesinde nankör insanları sıkıntıdan kurtarınca hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir.

Bu âyet tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır. Denizde ölümün eşiğine geldiklerinde tek ilâh olarak kabul ettikleri Yüce Allah onları fırtınadan kurtarıp karaya çıkardığında yine O’ndan yüz çevirerek çok büyük bir nankörlük yaptıklarını beyan etmektedir.

Ayrıca, Hûd 11/10 ve Fussılet 41/50’de de bu nankör insanın sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği, Yûnus 10/21’de âyetlere karşı düşmanca entrikalara giriştikleri, Yûnus 10/22’de ise yeryüzünde azgınlık yaptıkları bildirilmektedir.

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilen bilgilerden hareketle, anlaşılıyor ki nankör insan tipi korkunç bir şekilde kadir kıymet bilmez bir yapıya bürünmekte ve Rabbine karşı derin bir nankörlüğü tercih etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu noktada bir tahlil yer almakta ve duyarlı bir müminin böyle bir sıfata sahip olmaması gerektiği öğretilmek istenmektedir.

c) Sorumluluklar ve Beş Temel Bilgi

Yüce Allah, sûrenin 33-34. âyetlerinde insanların kendisine karşı saygı duymaları gerektiğini, hiçbir babanın çocuğundan, hiçbir çocuğun da babasından hiçbir şey gideremeyeceği bir günden korkmaları gerektiğini bildirmekte, Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu, bu nedenle dünya hayatının ve şeytanın insanları Allah ile aldatmamasına dikkat etmelerinin zorunlu olduğunu beyan etmektedir.

Son âyette ise Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi hakkında şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Son Saat’in bilgisi sadece Allah’ın katındadır. Yağmuru O yağdırır. Rahimlerde olanı O bilir. Hiç kimse yarın ne kazanacağını bilemez. Hiç kimse nerede öleceğini bilemez. Muhakkak ki Allah, her şeyi bilendir: her şeyden haberdardır.”

ı. Sorumlulukların Şahsiliği ve Aldanmamak Gerektiği

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَاخْشَوْا يَوْمًا لَا يَجْز۪ي وَالِدٌ عَنْ وَلَدِه۪ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِه۪ شَيْـًٔا اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُورُ “Ey insanlar! Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun! Hiçbir babanın evladı, hiçbir evladın da babası adına hiçbir şey gideremeyeceği günden çekinin! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir. Dünya hayatı sakın sizi aldatmasın ve o çok aldatıcı (şeytan sakın) sizi Allah ile aldatmasın!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâs ifadesi “ey insanlar”; اتَّقُوا ittekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinize karşı”; وَاخْشَوْا va’hşev emri “ve çekinin, korkun”; يَوْمًا yevmen kelimesi “(şu) günden, (şöyle) bir günden (ki)”; لَا يَجْز۪ي lâ yeczî fiili “karşılayamaz, gideremez”; وَالِدٌ vâlidün kelimesi “hiçbir baba”; عَنْ وَلَدِه۪ ‘an veledihî ifadesi “onun kendi çocuğundan”; وَلَا مَوْلُودٌ ve lâ mevlûdün sözcüğü “hiçbir çocuk da (şöyle) değildir, olmayacaktır”; هُوَ huve zamiri “o”; جَاز câzin kelimesi “karşılayan, giderici”; عَنْ وَالِدِه۪ ‘an vâlidihî ifadesi “onun kendi babasından”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ inne va‘dallâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ fe lâ teğurranneküm emri “sakın ha sizi aldatmasın, kandırmasın”; الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا el-hayâtu’d-dünyâ tamlaması “yakın hayat, dünya hayatı”; وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ ve lâ teğurranneküm emri “ve yine sakın ha sizi aldatmasın, kandırmasın”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah ile”; الْغَرُور el-ğarûru kelimesi ise “o çok aldatan, şeytan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bütün insanlara yönelik sorumluluk ve mahşere karşı dikkatli davranmalarıyla ilgili uyarıları gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَاخْشَوْا يَوْمًا لَا يَجْز۪ي وَالِدٌ عَنْ وَلَدِه۪ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِه۪ شَيْـًٔا “Ey insanlar! Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun! Hiçbir babanın evladı, hiçbir evladın da babası adına hiçbir şey gideremeyeceği günden çekinin!” Yüce Allah bütün insanlara seslenmekte ve kendisine karşı muttakî olunmasını yani O’na ve buyruklarına karşı duyarlı olunmasını, bir de mahşerdeki çaresiz durumdan çekinmelerini emretmektedir.

a) يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ “Ey İnsanlar! Rabbinize karşı takvalı (duyarlı) olun!” Âyette yer alan اتَّقُوا رَبَّكُمْ ittekû rabbeküm ifadesi “Allah’a karşı muttaki olmak”, yani O’na, emrilerine ve yasaklarına, kısaca bütün buyruklarına karşı duyarlı davranmak, buyruklarıyla ilgili hassasiyet göstermek, sorumluluklarını bilmek, sorumlulukların gereğini yerine getirmek, bu noktada duyarlılık göstermek demektir. Bunu başaran kişiler Yüce Allah’ın azabından ve gazabından da korunmuş olacaklardır.

Âyette rabb sıfatının kullanılmasının muhtemel nedeni ise Yüce Allah’ın kullarını sahipleneceği ve onları koruyup kollayacağı manasını muhataplara vermektir. رَبَّكُمْ rabbeküm “Sizin Rabbiniz” ifadesi “sizin Allah’tan başka rabbiniz ve sahibiniz, koruyup kollayanınız yoktur” manasını da içermektedir.

b) وَاخْشَوْا يَوْمًا لَا يَجْز۪ي وَالِدٌ عَنْ وَلَدِه۪ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِه۪ شَيْـًٔا “Hiçbir babanın evlâdı, hiçbir avladın da babası adına hiçbir şey gideremeyeceği günden çekinin!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde mahşer gününün çok önemli bir özelliğini zikretmekte ve o gün hiç kimsenin hiç kimseye faydasının dokunamayacağını ana-babalar ve çocuklar üzerinden vermektedir. İnsana en yakın olanlar onun ana-babası ya da çocuklardır. Onların bile birbirine faydası olamayacağına göre gerisini düşünmeye bile gerek yoktur.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece görmedikleri halde Rablerine derin saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arınmaya çalışan kişi sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş sadece Allah’adır.”

Yüce Allah bu âyette mahşer şartlarında mutlak adaletin sağlanacağını, günahların şahsiliğini, yardımlaşmanın olamayacağını, iman ve namaz ehli insanların uyarılabileceğini ve kendisini arındıran kişinin bunu kendi yararına gerçekleştirmiş olacağını gündeme getirmektedir.

Fâtır 35/18’de de ele alacağımız üzere, mahşerde yardımlaşma olmayacaktır. Mahşerdeki yargılama esnasında ve sonrasında, günah yüklü kişi en yakınları bile olsa başkasından yardım alamayacaktır. Hiç kimse hiç kimsenin yükünü hiçbir şekilde taşıyamayacaktır. Nitekim ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; yalan konuşuyorlar” ifadesi, bu noktadaki farklı kanaatlerin ne kadar hatalı olduğunu ortaya koymaktadır.

Bunun gerekçesi bu tür günaha dalmış ve tevbe etmeden ölmüş kişilerin mahşerde birbirlerinden kaçacak oluşlarıdır: “Kişi işte o gün, kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuklarından kaçar. (Çünkü) o gün, herkesin kendine yetip artacak bir işi, meşguliyeti olacaktır.”(34)

Mahşerde başkasına yardım etmek bir tarafa, kişinin kendi yakınlarıyla bile ilgilenemeyecek oluşu, yargılamada insanların birbirleriyle kesinlikle yardımlaşamayacağını göstermektedir. Bu durum, pek çok âyette dile getirilmektedir.

Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu taşıyamayacaktır; hiç kimse başkasının günah yükünü çekemeyecek,(35) hiç kimse başkasından,(36) hiçbir baba oğlundan, oğul da babasından bir şey gideremeyecektir.(37) Kişi en yakınından yardım istese de, günah yükünden hiçbir şey başkasına devredilemeyecektir.(38)

Yardım isteyenin imdadına yetişmek mümkün olmayacağı gibi,(39) kendisinden yardım istenenler de buna güç yetiremeyeceklerdir.(40) Çünkü orada alış veriş de kayırmacılık da olmayacaktır.(41) Azabı gördüklerinde, kendilerine tâbi olunanlar, tâbi olanlara sırtlarını dönecekler; aralarındaki bütün ilişkiler kökten kesilecek;(42) hiçbir dost başka bir dostundan yardım alamayacaktır.(43)

Örneklerini çoğaltabileceğimiz bu âyetlerde de görüldüğü üzere, mahşerde yargılanma öncesinde ve o esnada herhangi bir yardımlaşma mümkün olmayacak, kişiler kendi yaptıklarını karşılarında bulacaklardır.(44)

Bu noktada Hz. Peygamber’in çevresindekilere ve kızına söylediği şu muhteşem sözün konuyla ilgili bütün âyetlerin mesajını nasıl ortaya koyduğu apaçık ortadadır: Hz. Peygamber, “En yakın akrabanı uyar”(45) âyeti gelince, Muttalib oğullarına ve diğer kabilelere yönelik dile getirdiği gibi kızına da şunları söylemiştir:

يا فاطمة أنقذي نفسك من النار فإني لا أملك لكم من الله “Ey Fatıma, nefsini ateşten koru; çünkü Allah’tan gelecek bir (ceza) konusunda sizin için (cezayı giderme konusunda) herhangi bir gücüm yoktur.”(46) Benzer şekilde Hz. Peygamber’in Kureyşlilere, Abdimenâf oğullarına, amcası Hz. Abbâs’a, Hz. Safiyye’ye ve nihayet kızı Hz. Fatma’ya söylediği “Nefisini(zi) Allah’tan satın almaya bak(ın); benim size faydam olmaz” hadisindeki mesaj da bundan başkası değildir.(47)

İşte bu hadislerde verilen bilgi, meselenin hiçbir açık tarafının kalmadığını göstermekte, mahşerde herkesin kendi başının çaresina bakması gerektiğini ifade etmiş olmaktadır.

2. اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُورُ “Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir. Dünya hayatı sakın sizi aldatmasın ve o çok aldatıcı (şeytan sakın) sizi Allah ile aldatmasın!” Âyetin bu bölümü bir de Fâtır sûresinde geçmektedir. Fâtır 35/5’te konuyla ilgili detaylı bilgiler vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

a) اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ “Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir.” Yüce Allah’ın vaadinin gerçek oluşu, onun mutlaka gerçekleşeceği manasına gelmektedir. Burada sözü edilen vaad, elbette Yüce Allah’ın geleceğe dair bütün söyledikleridir; ancak bağlam ve sûrenin indiriliş zamanı dikkate alındığında buradaki öncelikli maksadın “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreciyle ilgili bilgiler” olduğunu söylemeliyiz.

Muhataplar mahşerdeki diriltilmeye inanmadıkları için Yüce Allah diriltilmeyle ilgili vaadini öncelemiş olabilir. Dahası, Mekkelilerin önemli bir bölümü âhirete inanmadıkları, bazıları zamana taptıkları için özellikle dünya hayatını tek hayat kabul ediyor, âhirete inanmıyorlardı. İşte Yüce Allah bu inançsızlığı reddetmek üzere, diriltmeye ve mahşerde yaşanacaklara dair vaadinin gerçek olduğunu böylece ifade etmektedir.

b) فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا “Dünya hayatı sakın sizi aldatmasın!” Burada kullanılan تَغُرَّنَّ teğurrenne fiili “aldatmak” veya “ayartmak” manasına gelmektedir. İnsanların uyarıldığı ilk konu “dünya hayatı”dır. Yaşamakta olduğumuz hayata bu ismin verilme sebebi, âhirete göre “yakın oluşu”dur. Kur’ân dünya hayatını çeşitli örneklerle anlatmakta ve onun aldatıcı unsurlarını saymaktadır. Bu noktada Âl-i İmrân 3/14, Yûnus 10/24, Kehf 18/45 ve Hadîd 57/20 gibi âyetlerin hatırlanması gerekmektedir.

Dünya hayatının kendisi geçici olduğu için bütün unusurları da geçicidir; âhirete göre dünya hayatı ve nimetleri azdır ve kısadır.(48) Burada sahip olduklarımız geçici, Allah’ın katındakiler ise kalıcıdır.(49) Hiç kimse “bugün keyfimize bakalım, yarın ne olursa olsun” dememelidir. Dünyaya dalıp âhirete dair görevlerimizi ihmal etmemeliyiz.

Dünya için âhiretimizi feda etmemeliyiz. Çünkü çocukluk geçip gençlik gelmekte, gençlik de bitip ihtiyarlık gelmektedir. Buna göre, dünya bitecek ve âhiret mutlak surette gelecektir. Âhirete göre dünya hayatı sanki bir rüya mesabesindedir(50) ve elbette âhirete göre dünya hayatının süresi de oldukça kısadır. Öyleyse ebedî olan hayata dair dikkatli ve samimi bir duruş ortaya koymaya davet etmeliyiz.

c)وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللّٰهِ الْغَرُورُ “O çok aldatıcı (şeytan sakın) sizi Allah ile aldatmasın!” Bu cümleyi “O aldatıcı (şeytan) sizi Allah hakkında kandırmasın” şeklinde de tercüme edebiliriz. Burada verilmek istenen mesaj, önceki cümlenin de açılımını oluşturmaktadır. Her iki cümlede de fiilin sonunda te’kid nûn’u olacak şekilde لَا يَغُرَّنَّ lâ yeğurrenne ifadesi kullanılmakta, bu aldatmanın ne kadar etkili ve ona karşı dikkatli davranmanın da ne kadar önemli olduğuna dikkat çekilmektedir. Hadîd 57/14’te bu şekilde aldananlara durumun mahşerde ifade edileceği beyan edilmektedir.

ı. Burada sözü edilen “çok aldatıcı”nın kim olduğu çok önemlidir. Genelde müfessirlerimizin kanaati bunun “bâtılın temsilcisi olan şeytan” olduğu yönündedir.(51) Esasında Fâtır 35/6. âyette açıkça şeytandan söz edilmesi bu görüşün doğruluğunun delilidir. Buna ilave olarak, maksadın sadece cin şeytanı değil de insan şeytanlarının da, insanda şeytanın şubesi olarak bulunan nefsin de bu noktada hatırlanması gerektiğini söylemeliyiz.

ıı. “Allah ile aldatma”nın ne olduğu konusu da özellikle bilinmelidir. İfade eğer “Allah hakkında aldanma” ile ilgili ise, bu durumda mesaj Yüce Allah’ın yanlış tanıtılmasıyla ilgili olur. Eğer “Allah ile aldatma” ile ilgili ise bu durumda da maksat “her ne türlü günah işlense de Allah’ın affeciliği”nin öne sürülmesiyle ilgili olur. Şeytan, insana şunu demiş sayılır: “İstediğinizi yapın; Allah her türlü büyük günahı affeder; her türlü hatayı geçer, bağışlar; çünkü merhametlidir.”

Farzları yapmak ve haramlardan kaçınmak üzere programlanan İslâm dininin hayattan çekilmesine ve istenen her yanlışın fütursuzca yapılmasının önünü açacak yanlışlıklara dalmama, onlardan uzak kalmak gerekmektedir. İşte bunun tersine davranışlar ve bu tür ifadeler tam aldanmadır; şeytan da elbette bunu ustaca kullanmaktadır.

ıı. Üç Bilinmeyen ve Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgi ve Kudreti

اِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْاَرْحَامِ وَمَا تَدْر۪ي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْر۪ي نَفْسٌ بِاَيِّ اَرْضٍ تَمُوتُ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki o (Son) Saat’in bilgisi yalnızca Allah’ın katındadır. Yağmuru O yağdırır. Rahimlerde olanı O bilir. Kimse yarın ne kazanacağını bilemez. Kimse nerede öleceğini de bilemez. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadeleri “muhakkak ki Allah”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “sadece O’nun katındadır”; عِلْمُ السَّاعَةِ ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlaması “o (Son) Saat’in bilgisi”; وَيُنَزِّلُ ve yünezzilü fiili “ve indirmektedir, indirir”; الْغَيْث el-ğayse kelimesi “yağmuru”; وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve bilmektedir, bilir”; مَا فِي الْاَرْحَامِ mâ fi’l-arhâmi ifadesi “rahimlerdekileri”; وَمَا تَدْر۪ي ve mâ tedrî fiili “ve bilmez, bilemez, idrak edemez”; نَفْسٌ nefsün kelimesi “hiçbir can”; مَاذَا تَكْسِبُ mâ zâ teksibu ifadesi “neyi kazanacağını, kazanacağı şeyi”;غَدًا ğaden kelimesi “yarın”; وَمَا تَدْر۪ي ve mâ tedrî fiili “ve yine bilmez, bilemez, idrak edemez”; نَفْسٌ nefsün kelimesi “hiçbir can”; بِاَيِّ اَرْضٍ bi eyyi ardın ifadesi “hangi yerde, hangi toprakta”; تَمُوتُ temûtü fiili “ölecek, öleceğini”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يم ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; خَب۪ير habîrun kelimesi ise “haberdar olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayata tamamen hâkim oluşuyla ilgili beş konu başlığı gündeme getirilmektedir.

Bu âyette muğayyebât-ı hamse denilen “beş bilinmeyen”in ele alındığı üzerinde hemen hemen fikir birliği vardır. Rivayetlere göre birileri gelip âyette dile getirilen şeyleri Hz. Peygamber’e sorunca bu âyet indirilmiş, bu nedenle de âyet “beş bilinemeyen” şeklinde anılır olmuştur.

Eğer bu konuda Hz. Peygamber’den nakledilen rivayetler sahih iseler, üç konuya ilave olarak yağmur ve rahimlerle ilgili hususlarda da kâmil manada tastamam bilginin sadece Yüce Allah’ta olabileceği söylenmelidir.(52) Ancak unutulmamalıdır ki burada sözü edilen hususlar içinde hasr/kasr denen “vurgu” sadece “Son Saat’in bilgisi”yle “kişinin yarın ne kazanacağı” ve “kişinin nerede öleceği”yle ilişkilendirilmektedir.

Âyette “beş bilinemeyen vardır” demek, diğer her şeyin bilinmesi gibi tuhaf bir ihtimali akla getirir ki bunun böyle olmadığını herkes bilmektedir. İnsanlar sadece bu beş şeyi bilmiyor da kalan her şeyi biliyor mu sanki? Anlaşılıyor ki burada ele alınan bilinemez şeyler Son Saat’tir ve bir de kişinin yarın ne kazandığı ve nerede öleceğidir. Başka daha sayısız bilinemezler de vardır; ancak konu bilenemezlerin sayısını ve neler olduğunu sıralamak olmadığı için, başka nelerin bilinemeyeceğiyle ilgili izah yapmak doğru ve isabetli olmasa gerektir.

1.اِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ “Şüphesiz ki o (Son) Saat’in bilgisi yalnızca Allah’ın katındadır.” Yüce Allah önceki âyette mahşer gününe ve orada yaşanacak olan şeylere dikkat çektikten sonra, bu âyette çeşitli gerçekliklere değinmekte ve ilk olarak Son Saat’in bilgisinin sadece kendi katında olduğunu vurgulamaktadır. Burada عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi عِلْمُ السَّاعَةِ ‘ılmu’s-sâ‘ati tamlamasından önce geldiği için, cümleye “vurgu” manası katmakta ve Son Saat’in bilgisinin sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Son Saat’in melekler ve Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinmeyeceği konusunda Kur’ân’da yer alan bütün âyetleri ve konunun detaylı bir şekilde incelemesini Nâzi‘ât 79/42-44’te yapacağımız için burada detaya girmeyecek, diğer konulara değinmekle yetineceğiz.

2. وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ “Yağmuru O yağdırır.” Yüce Allah bu cümlede yağmuru kendisinin yağdırdığını bildirmektedir ki elbette hakikat budur. Yağmuru yağdırmak O’nun kudretindedir; başka varlıkların bu şekilde bir gücü yoktur; dolayısıyla başka varlıklar yağmur yağdıramazlar.(53) Ancak âyetin mesajı bu olmasına rağmen, konuyu yağmurun ne zaman yağacağıyla ilişkilendirip yağış zamanını sadece Yüce Allah’ın bileceği şeklinde bir manaya ulaşmak doğru değildir.

Elbette Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şey yoktur ve elbette yağmurun da nereye, ne zaman, ne kadar yağacağını kâmil manada sadece O bilebilir. Fakat âyette bu konulara değinilmemekte, mutlak manada yağmuru Yüce Allah’ın yağdırdığı beyan edilmektedir. Üstelik bu cümlede bilinen manada herhangi bir hasr/kasr denen “vurgulu” mana tekniği de söz konusu değildir.

Şimdilerde teknolojisi ilerde çeşitli âletlerle yağmurun ne zaman yağacağının bilinmesi, tahmin bile olsa bu âyetin mesajıyla herhangi bir sıkıntı meydana getirmez. Kaldı ki ilerleyen zamanlarda teknolojinin daha da ilerlemesi sayesinde çok daha ileri düzeyde bilgiler de elde edilebilir. Bu durumda âyetlerin bilimle zıt düştüğü gibi bir sonuca varmanın bir anlamı yoktur.

Esasında âyette olmayan bir şeyin varmış gibi sunulması büyük bir sorundur. Üstelik Yüce Allah’ın demediğini demiş gibi sunmak da Allah’a iftira gibi bir sakıncayı da beraberinde getirmektedir. Böyle bir tehlikeye kapı aralamamak için yorumumuzda bir vurgu manası üzerinden açıklamalar yapmaktan özellikle kaçınmaktayız.

3. وَيَعْلَمُ مَا فِي الْاَرْحَامِ “Rahimlerde olanı O bilir.” Yüce Allah rahimlerde olanı kendisinin bildiğini beyan ederken önceki cümlede olduğu gibi herhangi bir vurgu kullanmamaktadır. Bu konuda Ra‘d 13/8’de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah her dişinin neyi taşımakta olduğunu (neye gebe olduğunu), rahimlerin neyi eksilttiğini ve neyi arttırdığını bilir. O’nun katında her şey ölçü iledir.” İşte bu iki âyette de yer aldığı üzere Yüce Allah her bir dişinin neyi taşıdığını bilmektedir.

Dikkat edilirse, cümlede sadece insanların rahimleri denmediği gibi rahimlerdekileri sadece ve sadece Yüce Allah’ın bildiği, başkalarının bunları hiçbir şekilde bilemeyeceği gibi bir vurgu da kesinlikle yoktur.

Âyette geçen الْاَرْحَام el-arhâm kelimesi bütün dişi canlıların rahimleri manasına gelmesine rağmen, bunu sadece insan türünün dişisine indirgemek âyetin mesajını daraltmak olacağı gibi, meseleyi ana rahmindeki çocukların erkek mi dişi mi şeklinde cinsiyetine(54) ve inanç durumuyla yaşayacakları akıbete dönüştürmek de mesajı daraltmaktır. Burada ceninlerin durumu ve cinsiyet belirlemesi konusu yoktur; zira o konular Âl-i İmrân 3/6 ve Şûrâ 42/49-50’de yer almaktadır.

4.وَمَا تَدْر۪ي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا “Kimse yarın ne kazanacağını bilemez.” Yüce Allah hiçbir canın yarın ne kazanacağını bilemeyeceğini beyan etmektedir. Dolayısıyla hiç kimsenin yarın veya ilerleyen zamanlarda hem ekonomik olarak, hem de amel, hayır, şer, manevi kazanım, günah vs. ile ilgili olarak ne kazanacağıyla ilgili olarak hiçbir şey bilemeyeceği ifade edilmektedir.

Âyetteki مَا تَدْر۪ي mâ tedrî fiili “bilememek” manasına gelirken, نَفْس nefs kelimesi de nekra olduğu için “hiçbir can, hiçbir insan” gibi umumi bir mana içermektedir. Âyetin mesajı gayet açıktır ve mutlak manada bilinemez diye tanıtılan bir konuyu ifade etmektedir. Birileri kalkıp da sabit gelirlilerin yarın ne kazanacağını bileceği şeklinde bir şey söylerse bu defa devam eden şu cümlenin anlamıyla kendisine cevap verilebilir:

5. وَمَا تَدْر۪ي نَفْسٌ بِاَيِّ اَرْضٍ تَمُوتُ “Kimse nerede öleceğini de bilemez.” Yüce Allah önceki cümlede hiç kimsenin yarın ne kanacağını bilememesini söylerken asıl gerekçe işte bu cümlede yer almaktadır. Buna göre hiçbir can nerede öleceğini bilememektedir.

Nerede öleceğini bilememek, beraberinde ne zaman öleceğini bilememeyi de elbette içermektedir. Durum böyle olunca, hiç kimsenin yarın ne kazanacağını bilemeyeceği, çünkü nerede ve ne zaman öleceğini bilemeyeceği ifade edilmekte, böylece âyette sözü edilen bilinemeyenler “beş” değil, “üç” tane olarak bu şekilde sıralanmış olmaktadır.

6. اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah beyan ettiği bu beş konu başta olmak üzere diğer bütün konularda mutlak ilim sahibinin kendisi olduğunu ve her şeyden de haberdar olduğunu âyetin sonunda عَل۪يم ‘alîm ve خَب۪ير habîr sıfatlarını zikrederek ifade etmektedir. Mutlak bilen de O’dur; her şeyden mutlak anlamda haberdar olan da sadece O’dur.

Yüce Allah Son Saat’i bildiğini, yağmuru kendisinin yağdırdığını, rahimlerdekileri O’nun bildiğini ifade ederek, mahlukatın daha yarın ne kazanacağını ve nerede öleceğini bile bilmekten aciz olduğunu, bu nedenle mahlukatın hiçbir ferdine ilahlık yakıştırmamak gerektiğini, aksine her şeyi bilen ve her şeyden haberdar olan kendisinin ilah edinilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Parçayı bilmekten aciz olan insanın bütünü kavraması elbette düşünülemez. Öyleyse her şey sınırında kabul edilmeli, herkes de haddini bilmelidir. Kâinatı yaratan ve idare eden o eşsiz ve erişilmez kudretin sahibi olan Yüce Allah’a kul olmak yaratılışın gayesidir; mahlukata düşen görev ise Rabbinin huzurundaki kulluğudur.

Âyetin tefsiri bağlamında Râzî’nin yorumunu aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah burada ‘Kıyametin (Son Saat’in) ne zaman olacağını bilmesen de o mutlaka olacaktır. Allah buna kâdirdir. O, rahimlerinde (canlıları) yaratmaya kadir olduğu gibi topraktan da yaratmaya kadirdir’ manasına bir işaret olmak üzere, ‘Rahimlerde olanı O bilir’ buyurmuş, daha sonra da bunu bilmek isteyene şunu öğretmek istemiştir: Ey soran kişi, sen Kıyametin (Son Saat’in) ne zaman (dünya limanına) demir atacağını soruyorsun. Hâlbuki senin için bundan daha mühim olan, ama bilemediğin şeyler var. Çünkü sen, daha geçiminin ne olacağını ve istikbalini bilemiyorsun.”

“Sen yine, kendi işin ve zamanın olmasına rağmen yarın ne kazanacağını bilemiyorsun. Yine kendi işin ve yerin olmasına rağmen nerede öleceğini de bilemiyorsun. Öyle ise Kıyametin (Son Saat’in) ne zaman kopacağını ya daha nasıl bileceksin? Allah sana, günlük işlerini üzerine kurduğun birtakım faydaların bulunmasına rağmen, yani ne kazanacağını bildirmemiş ve kendisinde bilmen halinde birtakım işlerini ayarlayabileceğin, maksad ve gayelerinin bulunmasına rağmen, sana nerede öleceğini bildirmemiştir. Bunu sana rızık sebebiyle, her zaman kendisine başvurasın ve tevekkül edesin diye bildirmemiştir.”

“Sana, başka işte olduğun halde, ölümden hiç emin olmayasın, her zaman ölümü aklında tutasın diye öleceğin yeri bildirmemiştir. O halde, Allah ihtiyacın olan bu şeyleri bile sana bildirmediğine göre, bilmeye ihtiyacın olmayan Kıyamet (Son Saat’in) vaktini nasıl bildirir? Kıyamet (Son Saat) hususundaki ihtiyaç, ancak onun mutlaka olacağını bilmendir. Allah da bu kadarını sana peygamberleri ile bildirmiştir.”(55)

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/58, 134; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/61, 75; Lokmân 31/28; Mü’min 40/20, 56; Şûrâ 42/11; Mücâdile 58/1.
  • Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 İsrâ 17/1 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Lokmân 31/28 Mü'min 40/20 Mü'min 40/56 Şûrâ 42/11 Mücâdele 58/1
• 2 - Zümer 39/5. 3 - Yâsîn 36/37. 4 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/3. 5 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6.
  • Zümer 39/5 Yâsîn 36/37 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/3 Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6
• 6 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5. 7 - Furkân 25/62. 8 - Nûr 24/44. 9 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/20; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 10 - İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12. 11 - İbrâhim 14/32; Hacc 22/36, 37, 65; Lokmân 31/20; Zuhruf 43/13; Câsiye 45/12-13.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5 Furkân 25/62 Nûr 24/44 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/20 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 İbrâhîm 14/32 Hacc 22/36 Hacc 22/37 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/13
• 12 - Yûnus 10/5. 13 - Ra‘d 13/2; Fâtır 35/13; Zümer 39/5.
  • Yûnus 10/5 Ra‘d 13/2 Fâtır 35/13 Zümer 39/5
• 14 - Buhârî, Tevhîd, 23; Müslim, İman, 251; Zemahşerî, age., IV, 16; Râzî, age., XXVI, 72. 15 - Tekvîr 81/1-2. 16 - İnfitâr 82/1; İnşikâk 84/1. 17 - Enbiyâ’ 21/104. 18 - Kıyâmet 75/8-9. 19 - Rahmân 55/37.
  • Tekvîr 81/2 İnfitâr 82/1 İnşikâk 84/1 Enbiyâ 21/104 Kıyâmet 75/9 Rahmân 55/37
• 20 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30
• 21 - Hacc 22/62; Lokmân 31/30; Sebe’ 34/23; Mü’min 40/12.
  • Hacc 22/62 Lokmân 31/30 Sebe' 34/23 Mü'min 40/12
• 22 - Semerkandî, age., III, 30. 23 - Taberî, age., XXI, 84.
• 24 - İbrâhim 14/5; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/19; Şûrâ 42/33.
  • İbrâhîm 14/5 Lokmân 31/31 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33
• 25 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 26 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17. 27 - Taberî, age., XXI, 84; Râzî, age., XXV, 162.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17
• 28 - Semerkandî, age., III, 30; Taberî, age., XXI, 84.
• 29 - Taberî, age., XXI, 85. 30 - Semerkandî, age., III, 30. 31 - Râzî, age., XXV, 162. 32 - Zemahşerî, age., III, 487.
• 33 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 34 - ‘Abese 80/34-37. 35 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 36 - Bakara 2/48, 123. 37 - Lokmân 31/33. 38 - Fâtır 35/18.
  • ‘Abese 80/37 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18
• 39 - İbrâhim 14/22. 40 - Yâsîn 36/75. 41 - İbrâhim 14/31. 42 - Bakara 2/166. 43 - Dühân 44/41; Me‘âric 70/10. 44 - Necm 53/39-41; Zilzâl 99/7-8. 45 - Şu‘arâ 26/214.
  • İbrâhîm 14/22 Yâsîn 36/75 İbrâhîm 14/31 Bakara 2/166 Duhân 44/41 Me‘âric 70/10 Necm 53/41 Zilzâl 99/8 Şu‘arâ 26/214
• 46 - Müslim, Îmân, 89. Bu başlıkta bazı değişikliklerle 10 rivâyet daha yer almaktadır. 47 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Menâkıb, 13; Müslim, İman, 351; Nesâî, Vesâyâ, 6; Dârimî, Rikâk, 23; Ahmed b. Hanbel, I, 206; II, 350, 399, 499.
• 48 - Nisâ’ 4/77. 49 - Nahl 16/96; Kehf 18/46; Meryem 19/76.
  • Nisâ 4/77 Nahl 16/96 Kehf 18/46 Meryem 19/76
• 50 - Yazır, age., VI, 374.
• 51 - Semerkandî, age., III, 100; Taberî, age., XXII, 116-117.
• 52 - Semerkandî, age., III, 31; Taberî, age., XXII, 87-88; Zemahşerî, age., III, 589.
• 53 - Taberî, age., XXI, 87.
• 54 - Semerkandî, age., III, 31; Taberî, age., XXI, 88; Zemahşerî, age., III, 489.
• 55 - Râzî, age., XXV, 165.