Talâk Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 12 âyetten oluşan, adını içeriğinde yer alan ve “boşama/boşanma” anlamına gelen طَلَّقْتُمُ tallaktüm fiilinden alan Talâk sûresi, inişe göre 107, resmî sıralamada ise 65. sûredir.

Talâk sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Teğâbun sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Allah’a karşı takvalı olunması emrinin yer alması” (Teğâbun 16; Talâk 2-5, 10), “kafirlere şiddetli azap edilmesi” (Teğâbun 10; Talâk 10), “kâinat kitabına yer verilmesi” (Teğâbun 3; Talâk 12), “önceki nesillerin içerisindeki azgınların cezalandırılması” (Teğâbun 6-7; Talâk 8-9), “sadece Yüce Allah’a tevekkül edilmesi gerektiği” (Teğâbun 13; Talâk 2) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Talâk sûresinin ilk âyetlerinde, boşanma konusunda belli bir sürenin beklenmesi, hatta sürenin tam anlamıyla sayılması, bu süreçte kadınların evden çıkartılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın belki bir sebep yaratabileceği, süre sora erince ya örfe göre birlikte olmaya devam edilmesi veya ayrılınması, bu olaya iki kişinin şahit tutulmasının zorunluluğu ifade edilmekte, Yüce Allah’a karşı sorumluluğunun gereğini yerine getirenlere mutlak surette bir çıkış yolunun yaratılacağı, hesap edilemeyen yerlerden rızıklandırılacağı, nihayet Yüce Allah’a güvenenlere O’nun yeteceği bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, artık hayız görmeyen kadınların veya bir sebeple hayız göremeyen kadınların boşanma sonrası beklemeleri gereken sürenin üç ay olduğu, hamile kadınların ise doğum yapmalarının beklenmesi gerektiği, bu süreçte onlara hiçbir şekilde zarar verilmemesinin zorunlu oluşu, imkanlar ölçüsünde kendilerine infakta bulunulması gerektiği beyan edilmektedir.

8. âyetten itibaren, önceki elçilere karşı azgınlık yapanların şiddetli bir şekilde cezalandırıldığı ifade edilmekte, muttaki insanlara gönderilen elçilerin görevinin insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak olduğu, Yüce Allah’a iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi olarak cennetlere alınacakları, kâinat kitabının yedi kat gök ve bir o kadar yerden oluştuğu belirtilmekte, Allah’ın buyruklarının bütm bunlar arasında geçerli oluşu, Allah Teâlâ’nın her şeyi bildiği ve bilgisinin her şeyi kuşattığı zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde boşanmanın nasıl gerçekleştirileceğini, bunun bir sürece dönüştürülmesinin gerekçesini, boşanan kadınların yeni bir evlilik için bekleme sürelerini, boşanan kadınların çocuklarını emzirme şartlarını ve eşlerin onlara karşı nafaka ödemeleri gerektiğini dile getirmektedir.

a) Boşanma Usülü

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün müminlere hitap etmekte, boşanmayla ilgili şöyle buyrumaktadır: “Kadınları(nızı) boşayacağınız zaman onları iddetlerini gözeterek boşayın ve iddeti de sayın! Rabbiniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Apaçık bir fuhuş yapmaları hali bir yana, onları evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar! Bu (hüküm)ler Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kim(ler) Allah’ın sınırlarını aşarsa işte onlar şüphesiz kendine zulmetmiş olur. Bilemezsin, belki de Allah, bundan sonra bir durum ortaya çıkarıverir.”

Ardından, boşanmakta olan kadınların sürelerini doldurduklarında onların ya meşru yani uygun bir şekilde nikâh altında tutulması veya onlardan meşru bir şekilde ayrılmak gerektiği, bu kararlarla ilgili adalet sahibi iki kişinin şahit tutulması, herkesin şahitliği Yüce Allah için yapması gerektiği, ilahi buyrukların bu şekilde iman ehline yönlendirildiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, “Kim Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursa (Allah) ona (nice) çıkış yol(lar)ı ihsan eder” buyrulmakta, kişileri hiç hesap edemeyecekleri bir yerden rızıklandıracağı, Yüce Allah’a güvenenlere O’nun yeteceği, çünkü Allah’ın, emrini hakkıyla yerine getirdiği, nihayet Allah’ın her şey için mutlaka bir ölçü koymuş olduğu bildirilmektedir.

ı. İddetleri İçinde Boşama

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَاَحْصُوا الْعِدَّةَ وَاتَّقُوا اللّٰهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ اِلَّآ اَنْ يَاْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لَا تَدْر۪ي لَعَلَّ اللّٰهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذٰلِكَ اَمْرًا “Ey Peygamber! Kadınları boşayacağınız zaman onları (bekleme) sürelerini gözeterek boşayın ve o süreyi sayın! Rabbiniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Apaçık bir çirkinlik (fuhuş) yapmaları durumu hariç, onları (bulundukları) evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar! Şu (hüküm)ler, Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kim Allah’ın sınırlarını aşarsa, elbette kendine haksızlık etmiş olur. Bilemezsin, belki de Allah bundan sonra bir durum ortaya çıkarır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyühennebiyyü hitabı “ey nebî, ey peygamber”; اِذَا طَلَّقْتُمُ izâ tallaktüm ifadesi “boşayacağınız zaman, boşadığınzda”; النِّسَآءَ en-nisâe ifadesi “kadınları”; فَطَلِّقُوهُنَّ fe tallikûhunne emri “onları boşayın”; لِعِدَّتِهِنَّ li‘ıddetihinne emri “iddetleri içinde”; وَاَحْصُوا ve ahsû emri “ve sayın”; الْعِدَّةَ el-‘ıddete emri “o iddeti, süreyi”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvalı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “Rabbiniz olan (Allah’a)”; لَا تُخْرِجُوهُنَّ lâ tuhricûhunne emri “sakın onları çıkarmayın”; مِنْ بُيُوتِهِنَّ min buyûtihinne emri “onların evlerinden”; وَلَا يَخْرُجْنَ ve lâ yahrucne emri “ve onlar kendileri de çıkmasınlar”; اِلَّآ اَنْ يَاْت۪ينَ illâ en ye’tîne istisnası “getirmeleri, yapmaları durumu hariç”; بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ bi fâhışetin mübeyyinetin tamlaması “apaçık bir fuhuş ile”; تِلْكَ tilke kelimesi “işte bunlar”; حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâhi tamlaması “Allah’ın sınırları(dır)”; وَمَنْ يَتَعَدَّ ve men yete‘adde ifadesi “ve her kim aşarsa, geçerse”; حُدُودَ اللّٰهِ hudûdellâhi tamlaması “Allah’ın sınırlarını”; فَقَدْ ظَلَمَ fe kad zaleme fiili “elbette zulmetmiş, yazık etmiş olur, haksızlık etmiş olur”; نَفْسَهُ nefsehû ifadesi “onun nefsine, kendisine”; لَا تَدْر۪ي lâ tedrî fiili “sen bilemezsin”; لَعَلَّ اللّٰه le‘allellâhe ifadesi “belki de Allah”; يُحْدِثُ yuhdisü fiili “meydana getirir, ortaya çıkarır”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “ondan sonra”; اَمْرًا emran kelimesi ise “bundan sonra bir durum ortaya çıkarıverir” demektir.

Burada boşama/boşanma konusunda nasıl bir yol izlenmesi gerektiğiyle ilgili bazı açıklamalar gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ اِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَاَحْصُوا الْعِدَّةَ “Ey Peygamber! Kadınları boşayacağınız zaman onları (bekleme) sürelerini gözeterek boşayın ve o süreyi sayın!” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde Hz. Peygamber’e hitap ederek bütün müminleri ilgilendiren bir hüküm koymakta ve evliliklerin sona erdirilmesinde izlenmesi gereken yolu öğretmektedir. Bu çerçevede فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ beyanı gereği “boşanmanın iddet süresince başlatılması”nı ve وَاَحْصُوا الْعِدَّةَ emri gereği “bu süreyi saymak gerektiği”ni hükme bağlamaktadır.

Âyetin iniş sebebi olarak çeşitli nüzul sebebi rivayetleri aktarılsa(1) da burada genel bir mesajın söz konusu edildiği aşikardır. Âyette yer alan فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ “onları iddetleri içinde boşayın” ifadesi İbn Mes‘ûd’un da ifade ettiği gibi hayız hali olmayan durumlarda ve cinsel ilişki yaşanmamış olan o dönemde boşanmanın gerçekleştirilmesi hükmünü içermektedir.(2) Bundan anlaşılan şey, cinsel birleşmenin yaşandığı temizlik döneminde boşamanın başlatılayamayacağıdır.

Âyetteki لِعِدَّتِهِنَّ ifadesinin başındaki lâm/li cer harfi fî manasında “iddetleri içinde”, “iddetleri esnasında”, “adetten temiz oldukları sırada”, “âdet görme hallerini dikkate alarak”, “onlar için belirlenmiş iddeti gözetecek şekilde” gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah وَاَحْصُوا الْعِدَّةَ beyanı gereği iddetin sayılmasını, bu sürenin çok iyi hesaplanmasını emretmektedir ki bu da iddet süresinin her bir talak için sayılıp tamamlanmasını hükme bağlamaktadır. Burada sayılıp iyice hesaplanması istenen süre her bir talak için geçerlidir ve Bakara 2/229’da belirtildiği gibi talâk iki keredir; üçüncünün sonunda artık karar verilmesi gerekmektedir. Bakara 2/231 ve 232’de verilen bilgilere göre, kadınların boşanma süreçlerinde “sürenin sonuna ulaşmaları”ndan söz edilmektedir ki burada beklenmesi gereken bir sürenin olduğu açıkça ortadadır.

Ahzâb 33/49’da verilen bilgiye göre, nikahlanıp da cinsel birliktelik yaşamayan ve bu esnada boşanan kadınlar için sayılması gereken herhangi bir iddet süresinin olmadığı ifade edilmektedir. Yine Bakara 2/228’deki bilgilere göre, üç talâk ile en erken üç aylık sürede boşanmış olan kadınlar üç temizlik süresi beklemek zorundadırlar. Bu konunun detayını Bakara sûresinin 228-232. âyetlerinde ele aldığımız için burada daha fazla ayrıntıya girip tekrara düşmek istemiyoruz.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ رَبَّكُمْ لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ اِلَّآ اَنْ يَاْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ “Rabbiniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Apaçık bir çirkinlik (fuhuş) yapmaları durumu hariç, onları (bulundukları) evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar!” Yüce Allah evliliklerin sona erdirilmesinde takip edilecek ilk unsurun kadınları cinsel birleşme yaşanmamış olan temizlik hallerinde boşanması olduğunu ve o iddet süresinin iyice hesaplanması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu konuda Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı davranılmasını emretmektedir.

a) وَاتَّقُوا اللّٰهَ رَبَّكُمْ “Rabbiniz Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah’ın bu emri, bağlam gereği yani önceki cümle ile bağlantılı olacak şekilde boşanmanın iddet süresi içerisinde olması ve iddetin sayılmasının gerektiğini içerecek şekilde bir duyarlılık emri olarak anlaşılabilir.

Ancak bu emri devam eden cümle ile de ilişkilendirmemiz, bu çerçevede boşanma sürecindeki kadınların evlerinden çıkartılmaması gerektiğiyle ilişkilendirmemiz de elbette mümkündür; metin her iki yoruma da açıktır. Hatta daha genel bir bakış açısıyla düşünüldüğünde, bunun bütün hayatımızda uygulamamız gereken bir duyarlılık olduğunda elbette şüphe yoktur, olmamalıdır. Yüce Allah’a karşı muttaki olmak, O’na karşı duyarlı olmayı, O’nun buyruklarını esas alacak şekilde hayatı yaşamayı gerektirmektedir.

b) لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ اِلَّآ اَنْ يَاْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ “Apaçık bir çirkinlik (fuhuş) yapmaları durumu hariç, onları (bulundukları) evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar!” Yüce Allah boşanma sürecine girilmiş bir ortamda kadınların zorla vs. şekilde evden çıkartılmamasını, kendilerinin de kendi istekleriyle evlerinden çıkmamalarını emretmekte, bu noktada bir istisnaya yer verilerek اِلَّآ اَنْ يَاْت۪ينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ “apaçık bir fuhuş (zina) yapmaları hariç” beyanı gereği, böyle bir durum olması halinde bu hükmün uygulanmayabileceğini yani o zaman evlerden çıkartılabileceklerini, hatta zina cezasının uygulanması için bunun bir zorunluluk olduğunu dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır.(3)

Âyetteki beyandan anlaşılıyor ki boşanma sürecinde evlilik devam ettiği için kadınların bakımının ve her türlü ihtiyaçlarının karşılanması gerekmektedir; çünkü âyetin sonunda boşanmanın zamana yayılmasının bir sebebi Yüce Allah’ın evliliğin devamını sağlayabileceği mesajını içermesidir. Boşanma süreci evliliğin bittiğini göstermeyeceği için bu durumda da normal maişet dediğimiz hayatın devamı için gerekli şartların sağlanmasının gerekli olduğu anlaşılmaktadır.

Tahammül edilemeyecek bir ahlaksızlık söz konusu olmadıkça boşanma sürecindeki kadınların evlerinden çıkmaya zorlanmamaları, kendilerinin de evlerini terk etmemeleri gerektiği hükme bağlanmaktadır. Dahası Bakara 2/240’ta ifade edildiği üzere, boşanma gerçekleştikten sonra bile boşanan eşlerin kocalarının kadınları evden çıkarmamak üzere “bir yıl vasiyyette bulunmaları” gerektiği bildirilmektedir.

Bütün bu beyanlardan açıkça anlaşılıyor ki Kur’ân insanların birbirlerine haksızlık ve zulüm yapmamaları için her türlü önlemi almamızı emretmekte, özellikle kadınlar lehinde pozitif bir ayırıma gitmektedir.

3. وَتِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ “Şu (hüküm)ler, Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kim Allah’ın sınırlarını aşarsa, elbette kendine haksızlık etmiş olur.” Yüce Allah boşanma hukukuna dair hükümlerinin bir bölümünü burada zikrettikten sonra, verdiği hükümlerin, koyduğu kuralların, dile getirdiği buyrukların kendi belirlediği sınırları olduğunu beyan etmekte, bu sınırları aşanların da kendilerine yazık etmiş olacaklarını bildirmektedir.

Konuyla ilgili benzer bir içerikte olmak üzere Bakara 2/229’da şöyle buyrulmaktadır: “Bu (hüküm)ler Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır; sakın onları aşmayın. Kim(ler) Allah’ın sınırlarını aşarsa işte onlar zalimlerin ta kendileridir.” Yüce Allah hem nikah, boşanma, iftidâ gibi konularda, hem de diğer konularda verdiği hükümlerin kendisinin belirlediği sınırları olduğunu bildirmekte ve bu sınırları aşmamak gerektiğini, aşanların ise zalimler olarak anılacaklarını haber vermektedir.

Bakara 2/187’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da 14 kez(4) geçen ve hepsi de Medine dönemi sûrelerinde yer alan حُدُود hudûd sözcüğü hadd kelimesinin çoğuludur ve “sınırlar” manasına gelmektedir. Bu kelime Yüce Allah’a nispet edilerek حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâh(5) yani “Allah’ın sınırları” manasında O’nun belirlediği hükümlerin sınırlarını ifade etmektedir.

İşte bu kullanımlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilmekte ve Yüce Allah muhataplarını uyararak, belirlediği evlilik, nikâh, boşanma vs. konularda sınırları aşmamak gerektiğini ifade ederek, yorumunu yapmakta olduğumuz Talâk 65/1’de, ayrıca Bakara 2/229 ve Nisâ’ 4/14’te de belirtildiği gibi, her kim bu sınırları ihlal ederse korkunç bir akıbeti hak etmiş olacağı bir tarafa, Bakara 2/187’de geçtiği üzere onlara yaklaşmayı bile yasakladığını beyan etmektedir.

Bilindiği üzere, adalet “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelmekte, bunun zıddına olarak zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir. Dolayısıyla, hayatı Yüce Allah’ın belirlediği sınırlarda yaşamayıp haddini aşanlar, yapılması gerekeni yapmayıp bir hakikati yerinden etmiş olacakları için kendilerine zalim denmektedir. Eğer tevbe etmezlerse A‘râf 7/44 ve Hûd 11/18 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi Yüce Allah’ın laneti de zalimler üzerine olacaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ fe kad zaleme tefsehû ifadesindeki قَدْ kad edatı geçmiş zaman kalıbının başında geldiği için “muhakkaklık” manası vermekte ve Bakara 2/229’daki vurgulu ifadeye benzer bir pekiştirme anlamı içermekte, böylece konunun önemine bir kez daha dikkat çekilmiş olmaktadır. Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(6)

4. لَا تَدْر۪ي لَعَلَّ اللّٰهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذٰلِكَ اَمْرًا “Bilemezsin, belki de Allah bundan sonra bir durum ortaya çıkarır.” Yüce Allah boşanmayı belli bir süreye yani en az üç aylık bir sürece yaydığını beyan ederek bunun gerekçesini işte bu cümlede vermekte ve kim bilir belki de boşanma sürecindeki eşler arasında Allah’ın yeni bir durum, bir uzlaşma, bir çıkış yolu, beraberliğe dair yeni bir imkan yaratabileceğini dile getirmektedir.

Bu ifadeden açıkça anlaşılıyor ki evlilikler bir anda bitirilemez, bitirilmemelidir. Çünkü belirlenen üç temizlik süresi yani en az üç aylık bir süreçte eşler aynı evde kalmaya devam edecekleri için, aralarında yeni bir sevginin, yeni bir uzlaşının, yeni ve olumlu gelişmelerin yaratılma ihtimali daima söz konusudur ve bu ihtimalin gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini hiç kimsenin bilemeyeceği bildirilmekte, aksine يُحْدِثُ yuhdisü fiili gereği “sonradan bir şey meydana getirmek” manasına geldiği için yeni bir durumun devreye girebileceği beyan edilmiş olmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan اَمْر emr kelimesinin nekra yani belirteç edatı olmadan getirilmesi, yaratılabilecek imkanların birden fazla olabileceğini de işaret etmektedir. Bu şekilde “üçten dokuza şart” veya “bir anda veya bir mekanda boşama” gibi uygulamaların Kur’ân’a aykırı olduğu son derece net bir şekilde ortaya konulmuş olmaktadır.

Boşanma sürecine girildiğinde yapılması gerekenlerin bir bölümü Nisâ’ 4/34’te sayılmakta, bu arada Nisâ’ 4/35’te ise hem kadının hem de erkeğin tarafından birer hakem belirlenerek evliliğin devamı için çaba sarfedilmesi emredilmektedir. İşte orada sözü edilen faaliyetlerin yapılabilmesi için zamana ihtiyaç vardır ve bu zamanı Yüce Allah en az üç aylık bir süreç olarak belirlediğini ifade etmiş olmaktadır.

Mevcut şartlar ne kadar zor olsa da evlilik kurumunun kurtarılması, ne kadar imkansız gibi görünse de boşanmanın zamana yayılması tarafların yeniden düşünmelerini, sinir vs. hususlardan arınarak daha sağlam bir bakışla karar verebilme imkanının sağlanabileceğini, nihayet Nisâ’ 4/35’te belirtildiği gibi Yüce Allah’ın uzlaşmak için çaba sarfedenleri bu noktada başarıya ulaştıracağını bildirmektedir.

ıı. Kararın Şahitlerle Tespiti

فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَاَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَاَق۪يمُوا الشَّهَادَةَ لِلّٰهِ ذٰلِكُمْ يُوعَظُ بِه۪ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَمَنْ يَتَّقِ اللّٰهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا “(Bekleme) sürelerini doldurduklarında onları ya uygun bir şekilde (nikâhınızda) tutun veya onlardan uygun bir şekilde ayrılın! İçinizden adil iki kişiyi de şahit tutun! Şahitliği Allah için yapın! İşte bu, Allah’a ve ahiret gününe inananlara verilen öğüttür. Kim Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursa (Allah) ona çıkış yolu yaratır.”

Âyettekiفَاِذَا بَلَغْنَ fe izâ belağne ifadesi “ve ulaştıkları zaman, (sürelerini doldurduklarında)”; اَجَلَهُنَّ ecelehunne ifadesi “onların kendi sürelerinin sonuna”; فَاَمْسِكُوهُنَّ fe emsikûhunne emri “onları (yanınızda) tutun”; بِمَعْرُوفٍ bi ma‘rûfin emri “uygun bir şekilde”; اَوْ فَارِقُوهُنَّ ev fârikûhunne emri “veya onları ayırın, onlardan ayrılın”; بِمَعْرُوفٍ bi ma‘rûfin ifadesi “uygun bir şekilde”; وَاَشْهِدُوا ve eşhidû emri “ve şahit tutun, şahit getirin”; ذَوَيْ عَدْلٍ zevey ‘adlin ifadesi “adalet sahibi, iki âdil (şahit), adaletli iki kişi”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, içinizden”; وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve ikame edin, yerine getirin”; الشَّهَادَةَ eş-şehâdete kelimesi “şahitliği”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu (hüküm)”; يُوعَظُ ۪ yû‘azu edilgen fiili “öğüt verilmektedir, verilen öğüt budur”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle ilgili”; مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ ِ men kâne yü’minü ifadesi “iman etmiş olan kişi(ler için)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِر ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; وَمَنْ يَتَّقِ ve men yettekı ifadesi “ve her kim takvâlı olursa”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; يَجْعَلْ yec‘al fiili “(Allah) yaratır, kılar, yapar”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; مَخْرَجًا mahracen ifadesi ise “bir çıkış yolu, çıkış yolları” demektir.

Burada boşanma süresinin sonuna gelindiğinde artık nihai kararın verilmesi gerektiğiyle ilgili ilahi bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَاَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَاَق۪يمُوا الشَّهَادَةَ لِلّٰهِ “(Bekleme) sürelerini doldurduklarında onları ya uygun bir şekilde (nikâhınızda) tutun veya onlardan uygun bir şekilde ayrılın! İçinizden adil iki kişiyi de şahit tutun! Şahitliği Allah için yapın!” Yüce Allah boşanmayla ilgili olarak bunun bir süreç halinde uygulanmasını emrettikten sonra, bu defa belirlenen sürenin sonuna gelindiğinde artık ya evliliğin örfe göre devam ettirilmesini veya yine örfe göre ayrılmak gerektiğini belirtmekte, bu arada olaya âdil iki kişinin şahit kılınmasını ve onların da şahitliği Allah için yapmasını emretmektedir.

a) فَاِذَا بَلَغْنَ اَجَلَهُنَّ فَاَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ اَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ “(Bekleme) sürelerini doldurduklarında onları ya uygun bir şekilde (nikâhınızda) tutun veya onlardan uygun bir şekilde ayrılın!” Yüce Allah kadınların boşanma sürecinde bekleme sürelerini doldurdukları zaman artık son kararı vermek durumunda olduklarını bildirmekte, ya eşleriyle evliliği meşru bir şekilde örfe göre sürdürmelerini veya yine aynı şekilde meşru bir şekilde ayrılmalarını emretmekte, bir anlamda işi zulme vardıracak boyutlara getirmemeleri gerektiğini taraflara emretmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/228’de şöyle buyrulmaktadır: “Boşama iki defadır. Bundan sonrası ya iyilikle tutmak ya da güzellikle salıvermektir.” Yüce Allah Bakara 2/227’de boşanma sürecinin üç temizlik süresi olduğunu beyan ettikten sonra, meselenin bir anlamda detayını vermekte ve bu üç aylık sürenin ilk ikisi bittikten sonra artık üçüncünün sonunda nihai karar verileceğini bildirmektedir. Bu çerçevede eşi ya iyilikle nikahta tutmanın ya da ondan güzellikle ayrılmanın gerektiği ifade edilmektedir.

Bakara 2/228’de yer alan اِمْسَاك imsâk kelimesi ile Bakara 2/231 ve yorumuu yapmakta olduğumuz Talâk 65/2. âyette geçen اَمْسِكُوا emsikû emri “tutmak”, bağlam gereği “nihakında tutmak”, “nikahı devam ettirmek” manasına gelmektedir.

Bu arada aynı hükmün devamı olarak Bakara 2/228’de geçen تَسْر۪يح tesrîh sözcüğü ile Bakara 2/231. âyette geçen سَرِّحُوا serrihû emri de yorumunu yapmakta olduğumuz Talâk 65/2’de yer alan فَارِقُوهُنَّ fârikûhunne ifadesi gereği “bırakmak”, “salıvermek”, “serbest bırakmak”, “ayrılmak” manalarında “boşamak” demektir ve artık evliliğin nihai olarak nasıl bir durum alacağı işte bu iki kelimeyle beyan edilmektedir. Bu aradaفَاَمْسِكُوهُنَّ fe emsikûhunne ifadesinin başındaki fâ/fe harfi artık zaman geçirilmeden bu kararın hemen verilmesi gerektiğini ortaya koyan ta‘kıbiyye manası içermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Talâk 65/2 ve daha önce yorumladığımız Bakara 2/228’den de anlaşıdığı gibi, boşamanın ilk iki aşaması demek olan ve dönüşün mümkün olduğu ric‘î talak’ta iki defa irade beyanı ve kararlılık gerekmektedir. Bakara 2/231’de de bu konuda kısmî bir detay yer almakta ve üçüncü ayın başında artık nihai kararın verilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Anlaşılıyor ki, cahiliye döneminde ve konuyla ilgili bu âyetler henüz indirilmeden önce Müslümanlar arasında hanımını bu şekilde boşayıp sonra yeniden ona dönme konusu istismar edilmiş ve kadınlar boşanıp başka bir evlilik yapamama durumuyla karşı karşıya bırakılmışlardı.(7) İşte bu âyette bu durum kontrol altına alınmakta ve boşamanın sonuçta üç aylık bir süresinin bulunduğu ve bunu daha da uzatarak kadınların mağduriyetinin önüne geçilmesi hedeflenmektedir.

Bu arada gerek Bakara 2/228 ve Bakara 2/231’de, gerekse Talâk 65/2. âyette ilk seçenek olarak “eşleri nikahta tutma”nın zikredilmesi, bu noktada evliliklerin sürdürülmesinin öncelenmesi gerektiğini de dolaylı olarak ortaya koymaktadır. Boşanma elbette bir haktır; ancak kurulmuş bir yuvanın çok büyük mazeretler olmadığı sürece sona erdirilmemesi ise toplumsal hayatta çok önemli bir ilke olarak bilinmeli, kabul edilmeli ve uygulanmaya çalışılmalıdır.

b) وَاَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَاَق۪يمُوا الشَّهَادَةَ لِلّٰهِ “İçinizden adil iki kişiyi de şahit tutun! Şahitliği Allah için yapın!” Yüce Allah boşanma için belirlediği üç aylık bekleme süresinin sonuna gelindiğinde, artık karar her nasıl olursa buna dair içlerinden âdalet sahibi iki şahidin belirlenmesini ve hem şahitlerin hem de evli tarafların gerçekleştirecekleri şahitliği Allah için yapmaları gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Taraflar evlenirken zaten şahit bulundurulduğu için, buradaki şahitliğin öncelikle boşanmaya ait olduğunu söyleyebilirz; ancak karar her ne olursa şahitliğin onunla ilgili olabileceği de belirtilebilir. Şahitliğin Yüce Allah için sağlanması, ayakta tutulması ve uygulanması gerektiği Nisâ’ 4/135 ve Mâide 5/8’de detaylı denebilecek şekilde beyan edilmektedir.

Şahitlerin Müslüman toplumun içinden olması ve bunların da âdil olmaları gerektiğinin hükme bağlanma sebebi, muhtemelen evlilik ve boşanmanın ne demek olduğunu gayet iyi bilen, verilen karar sonrasındaki durumun nasıl bir mahiyet arz edeceğinin farkında olan, âdaletli, dengeli, işi yerli yerince yapan iki müslüman olmasını sağlamaktır.

Böylece evliliğin de boşanmanın da ciddi ve hukuki birer işlem olduğu, tarafların iki dudağının arasına terkedilemeyecek kadar önemli olduğu, bu nedenle de mutlak surette hukuki sonuçlarının ve bağlayıcılığının bulunacağı bildirilmek istenmekte, resmen bir hukuk yaşanacağı gerçeği zihinlere kazınmak istenmektedir.

2. ذٰلِكُمْ يُوعَظُ بِه۪ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “İşte bu, Allah’a ve ahiret gününe inananlara verilen öğüttür.” Yüce Allah boşanma veya evliliği sürdürmeye dair verdiği hükümlerin muhatapların yararına olduğunu, bu hükümlerle Allah’a ve âhiret gününe iman edenlere öğüt verilip emredilmekte olduğunu bildirmektedir ki benzer bir ifadenin yer aldığı Bakara 2/232’de böylesi konularda ilahi bildirimlere itibar edip riayet etmenin en temiz ve en iyi davranış olduğunu zikretmektedir.

Bu cümlelerin başında Talâk 65/2’deذٰلِكُمْ zâliküm, Bakara 2/232’de ise ذٰلِكَ zâlike kelimesi kullanılmakta, her ikisi de aslında birbirine son derece yakın bir mana vermektedir. Yüce Allah boşanma sürecinde olan kadınların devam eden evliliklerini sürdürmelerine veya boşanmış olan kadınların başka kişilerle evlenebilmelerine engel olunmaması hükmünü dile getirdikten sonra, bu ve benzer konulardaki hükümlerle Allah’a ve âhiret gününe iman edenlere öğüt verilmekte olduğunu bildirmektedir.

3. وَمَنْ يَتَّقِ اللّٰهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا “Kim Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursa (Allah) ona çıkış yolu yaratır.” Yüce Allah özelde evlilik veya boşanma konularında, genelde ilahi buyrukların yer aldığı herhangi bir meselede her kim Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı davranır ve sorumluluk bilincinde hareket ederse Yüce Allah’ın onu çaresiz bırakmayacağını, kendisine mutlak surette bir çıkış yolu açacağını müjdelemektedir.

Bir süreç halinde zamana yayılan boşanmanın bu aşamasında takvalı davrananlara Yüce Allah’ın bir yol açacağı, evliliklerini sürdürmeleri noktasında kendilerine bir çare, evliliğe geri dönüş imkanı(8) sunabileceğini müjdelemektedir.

Âyetin sonunda geçen مَخْرَج mahrac kelimesinin nekra yani belirteç edatından yoksun, yalın bir şekilde getirilmesi nedeniyle, Yüce Allah’ın sunacağı çıkış yollarının pek çok şekilde sunulabileceği anlamını içermektedir. Takvalı davranmak ümitvar olmaktır. Yüce Allah’a karşı sorumluluk bilincinde hareket edenler için mağlubiyet veya çaresizlik söz konusu değildir. Eğer bazı örneklerde rastlandığı şekilde bir çaresizlik söz konusu ise, o zaman kişilerin ya denendiği veya takvada sorun yaşadıkları söylenebilir.

Bu cümlenin mesaj olarak benzeri olarak Yûsuf 12/90’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki kim (Allah’a) karşı duyarlı olur ve sabrederse, şüphesiz Allah güzel davrananların mükâfatını zayi etmez.”

Allah demek anlam demektir. Allah her türlü zorluğu yenebilecek güçtür. Zira hiçbir problem Yüce Allah’ın gücü ve kudretinden daha büyük değildir, olamaz. Öyleyse sıkıntılara bakıp ümidini kırmak değil, problemlere bakıp Yüce Allah’ın büyüklüğüne sığınmak en değerli yoldur. Talâk 65/7 ve İnşirâh 94/5-6’da verilen müjdeler de bunun apaçık göstergeleridir. Yüce Allah’a karşı sorumluluğunu bilip ona göre davrananların kayıp riski yoktur. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz Talâk 65/4 ve 5’te de benzer müjdelere yer verilmektedir.

ııı. Rızık Endişesi Taşınmaması ve İlahi Ölçü

وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ فَهُوَ حَسْبُهُ اِنَّ اللّٰهَ بَالِغُ اَمْرِه۪ قَدْ جَعَلَ اللّٰهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا “Onu hesap edemeyeceği bir yerden rızıklandırır. Kim Allah’a güvenirse O, ona yeter. Şüphesiz ki Allah emrini yerine getirendir. Elbette Allah her şey için bir ölçü koymuştur.”

Âyetteki وَيَرْزُقْهُ ve yarzukhu ifadesi “ve (Allah) onu rızıklandırır, ona rızık verir”; مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ min haysü lâ yahtesibu ifadesi “hesap etmediği bir yerden”; وَمَنْ يَتَوَكَّلْ ve men yetevekkel ifadesi “her kim güvenirse, dayanırsa, tevekkül ederse”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; فَهُوَ fe huve zamiri “O”; حَسْبُهُ hasbühû ifadesi “ona yeter”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بَالِغُ اَمْرِه۪ bâliğu emrihî tamlaması “işini tam olarak, eksiksiz yerine getirendir”; قَدْ جَعَلَ kad ce‘ale fiili “muhakkak ki yaratmıştır, yapmıştır, belirlemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِكُلِّ شَيْءٍ li külli şey’in ifadesi “her şey için”; قَدْرًا kadran cümlesi ise “bir ölçü” demektir.

Burada Yüce Allah’a güvenenlerin mahcup edilmeyeceği ve ilahi bir lütuf gereği çeşitli şekillerde rızıklandırılacağıyla ilgili müjdeler gündeme getirilmektedir.

1. وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ “Onu hesap edemeyeceği bir yerden rızıklandırır.” Yüce Allah kendisine karşı sorumluluk bilincinde ve duyarlı bir davranış sergileyen her kim olursa olsun, onlara sıkıntılarından çıkmalarını sağlayacak bir çıkış yolu yaratacağını beyan ettikten sonra, buna dair bir örnek vermekte ve kişinin hiç beklemediği, hiçbir şekilde hesap edemeyeceği, hiç ummadığı bir yerden onu rızıklandırabileceğini müjdelemektedir.

Burada özelde bir mesaj olarak boşanan insanların ümitsizliğe kapılmaması gerektiği ifade edilmek istenmektedir. Nitekim Nisâ’ 4/130’da bu konuyla ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Eğer (eşler) birbirinden ayrılırsa Allah, bol nimetinden her birini zenginleştirir. Allah vâsi‘dir (imkânı ve lütfu geniştir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âl-i İmrân 3/37’de Hz. Meryem’in mabedde rızıklandırılmasıyla ilgili bir pasajda beyan edildiği gibi Bakara 2/212, Âl-i İmrân 3/27, Nûr 24/38 ve Zümer 39/10 gibi âyetlerde de ödülün hesapsız olacağı müjdelenmektedir. Demek ki Allah demek ümit demektir; güven demektir; sağlam bir güvenceye sahip olmak demektir; çare demektir; çaresizlikten kurtulabilmek demektir.

2. وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ فَهُوَ حَسْبُهُ “Kim Allah’a güvenirse O, ona yeter.” Yüce Allah özelde evlilik veya boşanma konularında, genelde hayata dair her bir sorunda her kim Allah’a güvenirse Allah’ın ona yeteceğini, başka bir beklentiye gerilmesine gerek olmadığını, mülk ve hükümranlık sadece ve sadece kendisinde bulunan yüce kudretin kendisine güvenenleri mahcup etmeyeceğini mesaj olarak bildirmiş olmaktadır.

Nisâ’ 4/81, Ahzâb 33/3 ve 48’de geçen “Allah’a güven; vekîl (güven kaynağı ve makamı) olarak Allah yeter” ifadelerinde Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütün muhataplarını inşa maksatlı olarak sadece Allah’a tevekkül etmelerini emretmektedir ki vekîl yani güvenilecek makam ve güven kaynağı olarak Yüce Allah’ın yeteceğini bildirmektedir. Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(9) Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir.

Çeşitli âyetlerin izahında da belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(10) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir.

Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(11) her şeye vekîl olan(12) da en güzel vekil olan da O’dur.(13) İnsanlar azim gösterip Yüce Allah’a güvenmeyi başarırlarsa Allah’ın da kendisine güvenen kullarını sevdiğini akıldan çıkarmamak gerekmektedir.

Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden ve كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ biilâhi ifadesinde de olduğu gibi كَفٰى kefâ fiilini kullandığı çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(14) “velî, dost”,(15) “yardımcı”,(16) “çok iyi bilen”,(17) “her şeye şahit olan”,(18) “her şeye vekil”,(19) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(20) “hidayet edici”,(21) “en güçlü, en izzetli”(22) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir; çünkü Yüce Allah’a güvenenlere Allah yeter, vesselâm.

3. اِنَّ اللّٰهَ بَالِغُ اَمْرِه۪ “Şüphesiz ki Allah emrini yerine getirendir.” Yüce Allah işini, emrini yerine getirdiğini beyan etmekte, bu çerçevede her vaadini gerçekleştirdiğini, her işini sonuçlandırdığını, irade ettiği her işi sonucuna ulaştırdığını, buyruğunu yerine getirdiğini beyan etmekte, böylece O’na güvenenlerin güvenlerini asla ve asla boşa çıkarmayacağını ifade etmiş olmaktadır.

4. قَدْ جَعَلَ اللّٰهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا “Elbette Allah her şey için bir ölçü koymuştur.” Yüce Allah kendisine güvenenleri mahcup etmeyeceğini, bütün vaatlerini tutacağını beyan ettikten sonra, evrende başıboşluğa veya anlamsızlığa, rastgeleliğe terk edilmiş hiçbir şey olmadığını beyan edercesine bu defa “her şey için mutlak surette bir ölçü koyduğunu” bildirmektedir.

Kamer 54/49’da beyan edildiği üzere, “her şeyin bir kaderle yani bir ölçü ile yaratılması” bilgisiyle doğrudan ilişkili olacak şekilde, herhangi bir anlamsızlığın ve amaçsızlığın olmadığına özellikle dikkat çekilmektedir. Bazı âlimlerimiz burada geçen قَدْر kadr kelimesine “ecel”, “vakit” manası vererek, âyette her şeyin, her hükmün, her vaadin bir zamanının belirlendiği mesajının verildiğini ifade etmişlerdir(23) ki bu da elbette doğru bir yorum olarak görülebilir, kabul edilebilir.

Özellikle bu cümlede bilinen anlamda “alınyazısı” anlamında bir “kader” değil de, Yüce Allah kudretine ve her şeyi belli bir yasa ve ölçüye göre yarattığına dair bir mesaj verilmektedir.

b) Boşanma ve Sonrası Süreç

Yüce Allah, sûrenin 4-7. âyetlerinde âdetten kesilmiş olanlarla, bir sebeple âdet göremeyen kadınların bekleme süresinin üç ay olduğunu, hamile olanların süresinin ise yüklerini bırakmaları yani doğum yapmaları olduğunu bildirmekte, her kim Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursa, Allah’ın ona işinde bir kolaylık vereceğini, işte bunların, Allah’ın Müslümanlara indirdiği buyrukları olduğunu, gereğini yapanların kötülüklerini örtüp mükâfatlarını arttıracağını beyan etmektedir.

Ardından, boşanma sürecindeki kadınların eşlerinin evinde oturtulmaları, sıkıştırılıp gitmelerinin sağlanması için kendilerine zarar vermeye kalkışılmaması gerektiği ifade edilmekte, bu arada eğer boşanan kadınlar hâmile iseler, doğum yapıncaya kadar nafakalarının verilmesi, babaları adına çocukları emzireceklerse onlara ücretlerinin ödenmesi, durumun kendi aralarında uygun bir şekilde istişare edilmesi gerektiği bildirilmekte, eğer emzirme konusunda zorluk söz konusu olursa, çocuğun, babasının adına başka bir kadın tarafından emzirilmesi gerektiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, nafaka ile ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “İmkânı geniş olan, imkânına göre nafaka versin; rızkı daraltılmış bulunan da Allah’ın kendisine verdiği kadarından nafaka ödesin! Allah hiç kimseyi ona verdiği (imkân)dan başkasıyla yükümlü tutmaz. Allah, herhangi bir zorluktan sonra kolaylık(lar) yaratacaktır.”

ı. Üç Aylık Bekleme ve Hamilelerin Doğum Yapması

وَالّٰـ۪ٔيٓ يَئِسْنَ مِنَ الْمَح۪يضِ مِنْ نِسَآئِكُمْ اِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلٰثَةُ اَشْهُرٍ وَالّٰـ۪ٔيٓ لَمْ يَحِضْنَ وَاُو۬لَاتُ الْاَحْمَالِ اَجَلُهُنَّ اَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ يَتَّقِ اللّٰهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ اَمْرِه۪ يُسْرًا ذٰلِكَ اَمْرُ اللّٰهِ اَنْزَلَهُٓ اِلَيْكُمْ وَمَنْ يَتَّقِ اللّٰهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـَٔاتِه۪ وَيُعْظِمْ لَهُٓ اَجْرًا “Kadınlarınızdan âdet halinden ümit kesenlerin (durumundan) şüphe ederseniz, onların bekleme süresi üç aydır. (Bir sebeple) âdet göremeyenler (için de durum böyledir). Hamile olanların (bekleme) süresi ise yüklerini bırakmaları (doğuma kadar)dır. Kim Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursa, (Allah) ona işinde kolaylık verir. İşte bu(nlar), Allah’ın size indirdiği emirleridir. Kim Allah’a karşı takvâlı olursa, (Allah) onun kötülüklerini örter ve onun ödülünü artırır.”

Buradaki وَالّٰـ۪ٔيٓ يَئِسْنَ vellâî yeisne ifadesi “ümit kesen kadınlar”; مِنَ الْمَح۪يضِ mine’l-mahîdı ifadesi “hayızdan, ay halinden”; مِنْ نِسَآئِكُمْ min nisâiküm ifadesi “sizin kadınlarınızdan”; اِنِ ارْتَبْتُمْ in’irtebtüm ifadesi “eğer şüphelenirseniz”; فَعِدَّتُهُنَّ fe ‘ıddetühunne ifadesi “onların süresi”; ثَلٰثَةُ اَشْهُرٍ selâsetu eşhurin tamlaması “üç ay(dır)”; وَالّٰـ۪ٔيٓ لَمْ يَحِضْنَ vellâî lem yahıdne ifadesi “ve âdet göremeyenlerin de (aynıdır)”; وَاُو۬لَاتُ الْاَحْمَالِ ve ülâtü’l-ahmâli tamlaması “ve hamilelere (gelince)”; اَجَلُهُنَّ eceluhunne tamlaması “onların (bekleme) süreleri”; اَنْ يَضَعْنَ en yeda‘ne ifadesi “bırakmaları(dır), doğum yapmaları(dır)”; حَمْلَهُنَّ hamlehunne ifadesi “hamile oldukları şeyi, çocuklarını”; وَمَنْ يَتَّقِ ve men yettekı ifadesi “ve her kim takvâlı, duyarlı olursa”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’a karşı”; يَجْعَلْ yec‘al fiili “(Allah) yaratır, kılar, yapar”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; مِنْ اَمْرِه۪ min emrihî ifadesi “onun işiyle ilgili olarak”; يُسْرًا yüsran kelimesi “bir kolaylık”; ذٰلِكَ zâlike kleimesi “işte bu (hüküm)”; اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlaması “Allah’ın emri(dir)”; اَنْزَلَهُٓ enzelehû ifadesi “onu indirmiştir”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; وَمَنْ يَتَّقِ ve men yettekı ifadesi “ve her kim takvâlı, duyarlı olursa”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’a karşı”; يُكَفِّرْ yükeffir fiili “örter”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; سَيِّـَٔاتِه۪ seyyiâtihî ifadesi “onun kötülüklerini”; وَيُعْظِمْ ve yu‘zım fiili “ve büyütür”; لَهُٓ lehû ifadesi “onun için”; اَجْرًا ecran kelimesi ise “ödül olarak, ödülünü” demektir.

Burada boşanma sonrası hangi kadınların ne kadar süre beklemek zorunda oldukları ve ilahi buyruklara karşı duyarlı davranmanın bazı sonuçları gündeme getirilmektedir.

1. وَالّٰـ۪ٔيٓ يَئِسْنَ مِنَ الْمَح۪يضِ مِنْ نِسَآئِكُمْ اِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلٰثَةُ اَشْهُرٍ وَالّٰـ۪ٔيٓ لَمْ يَحِضْنَ وَاُو۬لَاتُ الْاَحْمَالِ اَجَلُهُنَّ اَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ يَتَّقِ اللّٰهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ اَمْرِه۪ يُسْرًا “Kadınlarınızdan âdet halinden ümit kesenlerin (durumundan) şüphe ederseniz, onların bekleme süresi üç aydır. (Bir sebeple) âdet göremeyenler (için de durum böyledir). Hamile olanların (bekleme) süresi ise yüklerini bırakmaları (doğuma kadar)dır. Kim Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursa, (Allah) ona işinde kolaylık verir.” Yüce Allah boşanma konusunda bunun üç aylık bir sürece yayıldığını ve kendisine güvenenleri Allah’ın çaresiz bırakmayacağını beyan ettikten sonra, bu defa âdet göremeyen kadınlarla hamilelerin beklemeleri gereken sürelerini ele almakta, sorumlu davrananların işlerini kolaylaştıracağını ifade etmektedir.

a) وَالّٰـ۪ٔيٓ يَئِسْنَ مِنَ الْمَح۪يضِ مِنْ نِسَآئِكُمْ اِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلٰثَةُ اَشْهُرٍ وَالّٰـ۪ٔيٓ لَمْ يَحِضْنَ “Kadınlarınızdan âdet halinden ümit kesenlerin (durumundan) şüphe ederseniz, onların bekleme süresi üç aydır. (Bir sebeple) âdet göremeyenler (için de durum böyledir).” Yüce Allah Bakara 2/234’te âdet görebilen ve eşi vefat eden kadınların bekleme sürelerinin “dört ay, on gün” olduğunu ifade etmekte, yine Bakara 2/228’de boşanan kadınların bekleme sürelerinin ise “üç temizlik” dönemi olduğunu belirtmektedir. Burada ise artık âdetten kesilen veya artık bir sebeple âdet göremeyen kadınların durumundan şüphe edilmesi durumunda onların bekleme sürelerinin de “üç ay” olduğunu hükme bağladığını bildirmektedir.

Âyette geçen يَئِسْنَ yeisne fiili “kesmek”, “kesilmek” manasına gelmekte, farklı içeriklerde ve farklı kalıplarda olsa da başka âyetlerde(24) de benzer manalarda kullanılmaktadır. Bakara 2/222’de de geçen الْمَح۪يض el-mahîd kelimesi “ay hali”, “âdet dönemi” gibi manalara gelmekte, aynı şekilde Kur’ân’da sadece burada yer alan وَالّٰـ۪ٔيٓ لَمْ يَحِضْنَ ifadesi ise “âdet göremeyen kadınlar” anlamını vermektedir.

Yüce Allah hem âdetten kesilen, hem de bir sebeple âdet göremeyen kadınların boşandıktan sonra yeni bir evlilik yapabilmeleri için belirlenen sürenin üç ay olduğunu bildirmektedir. Kur’ân’da çeşitli kalıplarda sekiz kez(25) geçen ارْتَبْتُمْ irtebtüm fiili “şüphelenmek” demektir.

Âyette yer alanوَالّٰـ۪ٔيٓ لَمْ يَحِضْنَ ifadesi iddia edildiği gibi “henüz âdet görmeyen küçük kızları”(26) değil de “bir sebeple âdet göremeyen kadınları” içermektedir ki bu durum herhangi bir fizyolojik sebeple yaşanan bir durumu ifade etmektedir. Çünkü burada yer alan لَمْ lem edatı, lemmâ edatı gibi istiğrak yani “geçmişi tümden kapsayan” bir manayı değil, bir durumun olamamasını ifade etmektedir.

Buradan bakıldığında, âyette verilmek istenen mesajın küçük kız çocuklarının yeni bir evlilik için beklemeleri gereken süreyi ifade etmesi kesinlikle söz konusu değildir; çünkü Nisâ’ 4/6’da kızların veya erkeklerin evlenebilmesi için belirlenen bir nikah çağından söz edilmektedir ki bu da rüşd denen “erişkinlik”, “aklî yetkinlik yaşı”dır.

b) وَاُو۬لَاتُ الْاَحْمَالِ اَجَلُهُنَّ اَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ “Hamile olanların (bekleme) süresi ise yüklerini bırakmaları (doğuma kadar)dır.” Yüce Allah hamile kadınların boşanması durumunda beklemeleri gereken süreyi doğum yapmaları şeklinde belirlemektedir. Bir kadın hamile iken kocası vefat ederse o zaman beklemesi gereken sürenin en uzun olanı olduğunu söyleyenler olduğu gibi, süreyi standart şekilde anlayanlar da vardır. Yani kocası vefat eden kadının bekleme süresinin doğum yapması olduğu görüşü daha yaygın bir görüş olarak sunulmaktadır.(27)

Buradan hareketle, boşanma süresinin de en uzun olması bakımından “dokuz ay” olduğu sonucu da çıkartılabilmektedir. Bir defalık boşanmanın gerçekleşmesi “üç temizlik” süresini beklemeyi gerektirirse, üçüncü boşamanın sonunda toplam olarak dokuz ay beklenmesinin gerekli olduğu sonucu kesinlikle hatalı değildir.

c) وَمَنْ يَتَّقِ اللّٰهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ اَمْرِه۪ يُسْرًا “Kim Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olursa, (Allah) ona işinde kolaylık verir.” Yüce Allah boşanan kadınların bekleme süreleriyle ilgili bilgileri verdikten sonra, muhataplarını uyramakta ve kendisine karşı sorumluluğunun bilincinde olup sorumlu ve duyarlı davrananlara işlerinde kolaylık sağlayacağını, bu tür konular başta olmak üzere bütün işlerinde kendilerine kolaylıklar lutfedeceğini ifade etmektedir.

Burada vaad edilen kolaylık hem dünya hayatındaki meşguliyetleri, hem de mahşerde de bu duyarlı insanların akıbetini kolaylaştırmayı içermektedir. Bakara 2/185’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah kullarına kolaylık istemekte, zorluk istememekte, dahası Bakara 2/233, 286, En‘âm 6/152 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, hiç kimseye kaldırmayacağı yükü yüklemeyeceğini bir prensip olarak beyan etmektedir. Buna göre Yüce Allah’ın yapılmasını emrettiği buyrukların hepsinin kolay, faydalı ve uygulanabilir olduğunu ifade etmek durumundayız.

2. ذٰلِكَ اَمْرُ اللّٰهِ اَنْزَلَهُٓ اِلَيْكُمْ وَمَنْ يَتَّقِ اللّٰهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـَٔاتِه۪ وَيُعْظِمْ لَهُٓ اَجْرًا “İşte bu(nlar), Allah’ın size indirdiği emirleridir. Kim Allah’a karşı takvâlı olursa, (Allah) onun kötülüklerini örter ve onun ödülünü artırır.” Bu âyette iki hususa değinilmektedir:

a) ذٰلِكَ اَمْرُ اللّٰهِ اَنْزَلَهُٓ اِلَيْكُمْ “İşte bu(nlar), Allah’ın size indirdiği emirleridir.” Yüce Allah boşanma ve boşanma sonrası beklenmesi gereken süre konusunda dile getirdiği hükümlerinin kendisinin belirlediği prensipler ve emirler olduğunu bildirmekte, اِلَيْكُمْ ileyküm “size”, “sizin leyhinize” ifadesini kullanarak da bunun insanların leyhine şeyler olduğunu dolaylı da olsa dile getirmektedir.

b) وَمَنْ يَتَّقِ اللّٰهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـَٔاتِه۪ وَيُعْظِمْ لَهُٓ اَجْرًا “Kim Allah’a karşı takvâlı olursa, (Allah) onun kötülüklerini örter ve onun ödülünü artırır.” Yüce Allah özelde evlilik, boşanma, boşanma sonrası beklenecek süre, genelde ise dile getirdiği bütün buyruklarına karşı her kim duyarlı davranırsa onları ödüllendireceğini, bu bağlamda hatalarını örteceğini ve mahşerdeki ödüllerini arttıracağını müjdelemektedir.

ı. Takvâlı yani duyarlı davranmanın sonuçlarından birisi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “günahların örtülmesi”dir ve bu konuda başka âyetler(28) de Kur’ân’da yer almaktadır. Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” affedebileceği pek çok âyette(29) beyan edilmekte, ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği de bildirilmektedir.(30)

ıı. Takvâlı davranmanın ikinci sonucu ise ödüllerin arttırılmasıdır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُعْظِمْ yu‘zım fiili “arttırmak”, “büyütmek” anlamını içermekte, beraberinde kullanılan اَجْر ecr kelimesi gereği hak edenlerin ödüllerini arttırması manasını vermektedir.

ııı. Talâk 65/2, 4 ve 5. âyette peşpeşe olmak üzere, takvâlı yani duyarlı davranılması durumunda Yüce Allah’ın insanları ödüllendireceği ifadeleri dile getirilmektedir. “Duyarlılık” manasına gelen takvâ için fedakârlık yapanlar bunun karşılığını elbette alacaklardır. İşte bu noktada zikredilen hususları şu şekilde sırayabiliriz:

- Takvâ sahibi (muttakî) insan, kendisine şeytandan bir vesvese geldiğinde hemen Yüce Allah’ı hatırlar; bütün organları adeta göz kesilir ve insan bu haliyle derin bir duyarlılık sahibi olur. Âl-i İmrân 3/133-135 ve A‘râf 7/201’de sözü edilen hususlar bunlardır.

- Takvâ’nın, sahibine sağladığı en önemli kazanımlardan birisi, Yüce Allah’ın bu sayede insanı “furkân” sahibi kılmasıdır. Enfâl 8/29’da belirtildiği üzere, iman edenler, eğer Allah’a karşı takvâ sahibi olurlarsa, yani derin bir duyarlılık gösterirlerse, Yüce Allah onlar için “furkân” yaratacaktır. Furkân, “doğruyu yanlıştan ayırt eden şey” veya “doğruyu yanlıştan ayırt edebilme gücü” anlamına gelir. Bu durumda, Kur’ân’ın da isimlerinden olan “furkân” sahibi olmak, Kur’ân’la bütünleşen bir hayatın, sahibine bahşedilen muhteşem bir ödülle buluşması demektir.

- Takvâ sahibi olabilmenin en önemli kazanımlarından bir diğeri, en sıkıntılı dönemlerde bile Yüce Allah’ın onun için mutlaka bir çıkış yolu yaratacağı müjdesidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Talâk 65/2-5’te bu husus ayrıntılı olarak ele alınmakta, takvâ sahibi bir insanın sahipsiz bırakılmayacağı ve hiç hesap etmediği bir yerden rızıklandırılacağı belirtilmektedir.

Yüce Allah’a güvenen kişiye O’nun yeteceği, Allah’ın her şey için bir ölçü yarattığı, işlerde kolaylıklar ihsan edeceği, sonuçta kişinin günahlarını örteceği ve ödülünü arttıracağı da Talâk sûresinin bu âyet grubunda dile getirilmektedir.

- Takvâ sahibi olabilmenin insana kazandırdığı değerler ve sonuçlardan bir diğeri, bunların hidâyet üzere oluşları ve sonunda kurtulanlar arasına katılmalarıdır. Bakara 2/5 ve En‘âm 6/155’te belirtilen husus budur.

- Takvâ sahipleri için asıl kazanım, kendilerine “cennetin hazırlanmış olduğu müjdesi”dir. Çeşitli âyetlerde(31) cennet nimetlerinden yapılacak ikramlar hatırlatılmaktadır. Cennet ödülleriyle buluşmak “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise, o ödülü hak edecek şekilde fedakârlık yapmaktır.

Takvâ sahibi olmanın kişiye kazandıracağı bazı nimetleri sıralamaya çalıştık. Elbette Kur’ân’da konuyla ilgili başka âyetler de vardır; ancak biz bu kadarını zikretmekle yetinmek istiyoruz.

ıı. Süt Emzirmedeki Yükümlülükler

اَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَاِنْ كُنَّ اُو۬لَاتِ حَمْلٍ فَاَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتّٰى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَاِنْ اَرْضَعْنَ لَكُمْ فَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ وَاْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَاِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُٓ اُخْرٰى “Gücünüz ölçüsünde oturduğunuz yerin (evinizin) bir bölümünde onları (da) oturtun! Onları (gitmeleri için) sıkıştırıp kendilerine zarar vermeyin! (Boşandığınız kadınlar) hamile iseler, doğum yapıncaya kadar nafakalarını verin! Sizin için (çocuğunuzu) emzirirlerse onlara ücretlerini verin; aranızda uygun bir şekilde istişare edin! (Emzirtme konusunda) zorluk çekerseniz, onu başka bir (kadın) emzirecektir.”

Âyettekiاَسْكِنُوهُنَّ eskinûhunne emri “onları oturtun, sakin kılın”; مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ min haysü sekentüm tamlaması “sizin oturduğunuz yerde, sizin oturduğunuz şekilde”; مِنْ وُجْدِكُمْ min vücdiküm ifadesi “sizin imkanlarınız ölçüsünde”; وَلَا تُضَآرُّوهُنَّ ve lâ tüdârrûhunne emri “ve sakın onlara zarar vermeyin”; لِتُضَيِّقُوا li tüdayyıkû ifadesi “sıkıştırmak için, zorluk çıkarmak için”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “onları, onlara”; وَاِنْ كُنَّ ve in künne ifadesi “ve eğer (şöyle) iseler”; اُو۬لَاتِ حَمْلٍ ülâti hamlin tamlaması “yük sahipleri, hamile”; فَاَنْفِقُوا fe enfikû emri “infak edin, verin”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “onlara”; حَتّٰى يَضَعْنَ hattâ yeda‘ne ifadesi “bırakıncaya kadar, doğum yapıncaya kadar”; حَمْلَهُنَّ hamlehunne tamlaması “onların yüklerini, çocuklarını”; فَاِنْ اَرْضَعْنَ fe in erda‘ne fiili “eğer (çocuklarını) emzirirlerse”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin adınıza, sizin için”; فَاٰتُوهُنَّ fe âtûhunne emri “onlara, kendilerine verin”; اُجُورَهُنَّ ucûrahunne tamlaması “onların ücretlerini”; وَاْتَمِرُوا ve’temirû emri “ve durumu istişare edin, tartışun, konuşun”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; بِمَعْرُوفٍ bi ma‘rûfin ifadesi “örfe göre, uygun bir şekilde”; وَاِنْ تَعَاسَرْتُمْ ve in te‘âsertüm ifadesi “ve eğer (ödemede) zorlanırsanız”; فَسَتُرْضِعُ fe seturdı‘u fiili “(o zaman) o (çocuğu) emzirir”; لَهُٓ lehû ifadesi “onun için (babası adına)”; اُخْرٰى uhrâ kelimesi ise “başka bir (kadın emzirir), süt anne onu emzirir” demektir.

Burada boşanma sürecindeki kadınların evden kovulmaması ve boşanmış kadınların hamileliklerinin sona ermesine kadar bakımlarının üstlenilmesi, çocuğun süt emzirilmesi konularına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ “Gücünüz ölçüsünde oturduğunuz yerin (evinizin) bir bölümünde onları (da) oturtun! Onları (gitmeleri için) sıkıştırıp kendilerine zarar vermeyin!” Yüce Allah sûrenin daha önce yorumladığımız ilk âyetinde de ifade ettiği üzere, boşanma sürecindeki kadınların apaçık bir fuhuş durumu yoksa evlerinden çıkartılmamasını, hatta kendilerinin de evlerini terk etmemeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, aynı konuya tekrar değinmekte, bir önceki âyetin sonunda da yer aldığı üzere takvâlı olmaktan söz edilmektedir. İşte şimdi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette boşanma sürecindeki kadınlara karşı nasıl bir takva takınmak gerektiğine dair bilgiler verilmektedir.

a)اَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ “Gücünüz ölçüsünde oturduğunuz yerin (evinizin) bir bölümünde onları (da) oturtun!” Yüce Allah boşanma sürecine girmiş olan kadınların mağdur edilmemesi için emirler vermekte, onların evlerinden çıkartılmamasını, aksine imkanları ölçüsünde kocalarının yaşadığı evin bir bölümünde yaşamalarını sağlamalarını eşlerine emretmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَسْكِنُوهُنَّ ifadesi “o kadınları (evlerinizde) oturtun”, yani “onları evlerinden dışarı atmayın”, “kendilerine sahip çıkın”, “onları mağdur etmeyin” gibi manalar içermektedir. Aynı şekilde yine Kur’ân’da sadece bu âyette geçen وُجْد vücd kelimesi de “imkan”, “genişlik” manalarına gelmekte ve kocaların sahip olduğu ve kendi sürdürdükleri hayat şartlarını içermektedir.

Boşanma sürecindeki kadınlar onların eşleri oldukları için onlara boşanmış kadın muamelesi gösterilemez, gösterilmemelidir. Bu yüzden tıpkı evlilikteki gibi kendilerine karşı sahip olunan iaşe, giyim, kuşam, güvenlik, sahip çıkma vs. türden görev ve sorumluklar sürdürülmeli, kendileri mağdur edilmemelidir.

b)وَلَا تُضَآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ “Onları (gitmeleri için) sıkıştırıp kendilerine zarar vermeyin!” Bakara 2/233 ve 282’de de benzer bir kalıpta yer alan لَا تُضَآرُّوهُنَّ lâ tudârrûhunne ifadesi “kadınlara zarar vermemek” manasını içermekte, Kur’ân’da sadece bu âyette geçenلِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ litüdayyıkû ‘aleyhinne ifadesi ise “onları sıkıştırmamak” manasına gelmektedir.

Yüce Allah boşanma sürecindeki kadınların sıkıştırılmamasını, kendilerine baskı kurulmamasını, böylece evden çekip gitmelerine sebebiyet verecek herhangi bir davranışa girilmemesini, cimrilik yaparak, işi yokuşa sürerek onları rahatsız edip hayatlarını çekilmez hale getirmemelerini eşlerine özellikle emretmektedir.

2.وَاِنْ كُنَّ اُو۬لَاتِ حَمْلٍ فَاَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتّٰى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ “(Boşandığınız kadınlar) hamile iseler, doğum yapıncaya kadar nafakalarını verin!” Yüce Allah boşanan kadınlara sözü getirmekte ve eğer hamilelikleri söz konusu ise doğum yapıncaya kadar onlara infaka devam edilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Burada sözü edilenler boşanma sürecindeki kadınlar değildir; çünkü o süreçte zaten kadınların bakımının gerçekleştirilmesi gerektiği önceki cümlede zikredilmektedir. Burada kesin olarak boşanan kadınların hamilelik durumu varsa çocuk doğuncaya kadar geçimlerinin sağlanmasının eski eşlere yönelik bir görev ve sorumluluk olduğu ifade edilmek istenmektedir.

3. فَاِنْ اَرْضَعْنَ لَكُمْ فَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ وَاْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ “Sizin için (çocuğunuzu) emzirirlerse onlara ücretlerini verin; aranızda uygun bir şekilde istişare edin!” Âyetin bu kısmında iki hususa değinilmektedir:

a) فَاِنْ اَرْضَعْنَ لَكُمْ فَاٰتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ “Sizin için (çocuğunuzu) emzirirlerse onlara ücretlerini verin!” Yüce Allah boşanmış kadınların doğum sonrasında çocuklarını emzirme görevlerinin olmadığını beyan etmek istemektedir. Eğer bir evlilik sona ermişse, çocuğun emzirilmesini sağlamak babanın görevidir.

Bu yüzden tam bir boşanma yaşanmış ve emme çağında bir de çocuk varsa artık o çocuğun emzirilmesinde annenin bu işi üstlenmesi durumunda bakımının sağlanması, en azından emzirme harcamalarının karşılanması gerektiği beyan edilmektedir. Ücret, gider, ihtiyaç ne kadarsa onu karşılamak çocuğun babasının görevidir ve doğacak ihtiyaçları da baba karşılamak zorundadır. Böyle bir durumda emzirmenin süresinin iki tam yıl olabileceği Bakara 2/233’te belirtilmektedir.

b) وَاْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ “(Durumu) aranızda uygun bir şekilde istişare edin!” Yüce Allah boşanmış kadınların çocuklarını emzirmeleri konusuna önem vermekte ve onların çocuklarını emzirmeleri halinde ücretlerinin karşılanmasının kocalarının görev ve sorumluluğunda olduğunu bildirmektedir. Bunun için konuyu aralarında istişar etmelerini, maruf bir şekilde yani örfe uygun olarak anlaşmaları gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Benzer bir kalıpta, yani ye’temirûne şeklinde bir kez de Kasas 28/20’de geçen وَاْتَمِرُوا ve’temirû kelimesi “iştişarede bulunun”, “görüşme yapın”, “durumu konuşun”, “toplantı yapın” gibi anlamlar içermekte ve süt bedelinin ne kadar olması gerektiğinin örfe uygun, makul bir şekilde kararlaştırılmasıyla ilgili bir mesaj verilmek istenmektedir.

4. وَاِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُٓ اُخْرٰى “(Emzirtme konusunda) zorluk çekerseniz, onu başka bir (kadın) emzirecektir.” Yüce Allah boşanmış bir kadının çocuğunu emzirme karşılığında almak istediği ücretin verilmesi noktasında taraflar yaptıkları görüşmelerde karşılıklı olarak herhangi bir zorluk yaşarlarsa bu durumda çocuğun babası adına onu bir başka kadının emzireceği, yani babanın bir başka sütanneye çocuğu emzirteceği ifade edilmek istenmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَعَاسَرْتُمْ te‘âsertüm fiili tefâ‘ul kalıbı gereği “karşılıklı olarak zorluk çekmek” yani bir anlamda “anlaşamamak” demektir. Buradaki zorluk annenin sağlık nedenleri olabileceği gibi, ekonomik bakımdan ücretinin yani süt giderinin ödenememesi de olabilir; hatta kadının o süreçte bir başka evlilik yapma isteği de söz konusu olabilir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تُرْضِعُ turdı‘u kalıbı “emzirmek” demektir. Bu doğrultuda فَسَتُرْضِعُ لَهُٓ اُخْرٰى ifadesi hem “onu yani çocuğu başka bir kadın emzirir” manasına gelebilir; hem de Bakara 2/233’teki لِمَنْ اَرَادَ اَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ “emzirmeyi tamamlatmak isteyen için” ifadesi gereği, daha önceki cümlede zikredilen اِنْ اَرْضَعْنَ لَكُمْ “sizin için emzirirlerse” ifadesinin delaletiyle “onun adına yani çocuğun babası adına bir başka kadın (onu) emzirir” anlamına gelebilir;(32) metin her iki anlama ve yoruma da müsaittir.

Kadın yani anne hamilelik ve doğum sürecinde gereken yükü taşımıştır; artık babanın da çocuğuna karşı görevlerinden birisi onun bakımını sağlamasıdır. Bu yüzden çocuğun emzirtilmesi noktasında sorumluluk babaya aittir.

ııı. İmkâna Göre Nafaka Sistemi

لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِه۪ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّآ اٰتٰيهُ اللّٰهُ لَا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْسًا اِلَّا مَآ اٰتٰيهَا سَيَجْعَلُ اللّٰهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا “İmkânı geniş olan, imkânına göre nafaka versin; rızkı daraltılmış olan da Allah’ın kendisine verdiğinden nafaka ödesin! Allah kimseyi ona verdiği (imkân)dan başkasıyla sorumlu tutmaz. Allah her zorluktan sonra kolaylık yaratacaktır.”

Âyetteki لِيُنْفِقْ li yunfık emri “nafaka versin”;ذُو سَعَةٍ zû se‘atin ifadesi “geniş imkan sahibi olan(lar)”; مِنْ سَعَتِه۪ min se‘atihî ifadesi “onun kendi imkanından”; وَمَنْ قُدِرَ ve men kudira ifadesi “ve kısıtlı verilen kişi, her kime kısıtlı verilirse”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; رِزْقُهُ rizkuhû ifadesi “onun rızkı”; فَلْيُنْفِقْ fe’lyunfık emri “nafaka versin”; مِمَّآ اٰتٰيهُ mimmâ âtâhu ifadesi “ona verdiği şeylerden”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah’ın”; لَا يُكَلِّفُ lâ yükellifu fiili “sorumlu tutmaz, sorumluluk yüklemez”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نَفْسًا nefsen kelimesi “hiçbir nefse, hiçbir kişiyi”; اِلَّا مَآ اٰتٰيهَا illâ mâ âtâhâ istisnası “ona verdiği (imkân)dan başkasıyla”; سَيَجْعَلُ seyec‘alü fiili “ileride yaratacaktır, kılacaktır, yapacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بَعْدَ عُسْرٍ ba‘de ‘usrin ifadesi “her bir zorluktan sonra”; يُسْرًا yüsran kelimesi ise “(çeşitli) kolaylık(lar)” demektir.

Burada boşanmış eşlere nafaka ödenmesi konusunda herkesin kendi imkanlarına göre bu görevi yerine getirmesi gerektiği ve Yüce Allah’ın buna göre duyarlılık gösterenlere rahatlık ihsan edeceği gündeme getirilmektedir.

1. لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِه۪ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّآ اٰتٰيهُ اللّٰهُ “İmkânı geniş olan, imkânına göre nafaka versin; rızkı daraltılmış olan da Allah’ın kendisine verdiğinden nafaka ödesin!” Yüce Allah hem boşanmış kadınlar hem de onların dünyaya getirdiği çocuklarla ilgili olarak eşlerin yani babaların yükümlülüklerini beyan etmekte ve herkesin imkanlarına göre nafaka ödemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu durum Bakara 2/236’da zikredilen “Zengin olan durumuna göre, fakir de durumuna göre örfe uygun bir ödenek vermelidir” beyanıyla da uyumludur.

a) لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِه۪ “İmkânı geniş olan, imkânına göre nafaka versin!” Yüce Allah nafakayla ilgili temel prensibini beyan etmekte ve bunun standart değil de imkanlara göre şekillendirilmesi gerektiğini belirtmektedir.

Kur’ân’da altı kez(33) geçen سَعَة se‘ah sözcüğü ise “bolluk”, “imkan”, “genişlik”, “rızık genişliği” gibi anlamlar içermektedir. Buradaki ذُو سَعَةٍ zû se‘atin ifadesi vüs‘at sahibi olmayı yani “genişlik sahibi olmayı”, “bolluk içerisinde bulunmayı”, “imkânları geniş ve rahatlık içerisinde olmayı” ifade etmektedir. İşte böyle bir imkan sahibi olan babalar, boşandıkları eşlerine ve onlardan doğan çocuklarına nafakalarını imkanlarına uygun olarak vermelidirler.

b) وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّآ اٰتٰيهُ اللّٰهُ “Rızkı daraltılmış olan da Allah’ın kendisine verdiğinden nafaka ödesin!” Yüce Allah âyetin bu kısmında imkanları dar olanlara da değinmekte, maddi imkanı kısıtlı olanın da durumuna göre nafaka vermesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ ifadesi “rızkın daha dar ölçüde verilmesi”, “imkanların daraltılması”, “daha az imkana sahip kılınmak” gibi anlamlar içermektedir. İşte bu durumda olan insanlar da Yüce Allah’ın kendilerine verdiğinden bir kısmını boşadığı eski eşine ve ondan doğan çocuğuna vermekle yükümlü tutulmaktadır.

Âyette geçen مِمَّآ اٰتٰيهُ اللّٰهُ cümlesinde yer alan مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı “bir kısmı” manasına gelmekte, dolayısıyla kişinin sahip olduğu her şeyi değil de Yüce Allah’ın kendisine verdiğinin bir kısmını nafaka olarak ödemesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

2. لَا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْسًا اِلَّا مَآ اٰتٰيهَا “Allah kimseyi ona verdiği (imkân)dan başkasıyla sorumlu tutmaz.” Yüce Allah gerek nafaka, gerekse diğer konularda insanlara verdiğinden başkasıyla onları yükümlü tutmayacağını bildirmekte, hiç kimseye gücünün üstünde sorumluluk yüklemeyeceğini belirtmektedir.

Bakara 2/286’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle yükümlü tutmaz.” Konuyla ilgili bu ve benzer cümleler benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde(34) geçmektedir. Yüce Allah bu cümlede çok temel bir prensibe değinmekte ve hiç kimsenin üstesinden gelemeyeceği, gücünün yetmeyeceği herhangi bir şeyle yükümlü tutulamayacağını, yükümlü tutulmaması gerektiğini ilkeleştirmektedir. Böylece emrettiği ve yasakladığı her bir buyruğunun aslında kulların yapabileceği kolay şeyler olduğunu dolaylı olarak ifade etmiş olmaktadır.

Âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı nefyü istisna tekniğiyle cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve bunun dışında herhangi bir şeyin söz konusu olamayacağı hükme bağlanmaktadır.

Bu noktada Bakara 2/185’te yer alan şu ifade son derece önemlidir: “Allah sizin için kolaylık ister; sizin için zorluk istemez.” Bu konuda Mâide 5/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah size herhangi bir güçlük (çıkarmak) istemez; fakat sizi (maddî/manevî) tertemiz kılmak ve size (ihsan ettiği) nimetini tamamlamak ister ki şükredesiniz.”

A‘râf 7/157’de “Hz. Peygamber’in ümmetin kabul ettiği bazı yanlış şeyler nedeniyle üzerindeki ağırlıkları kaldırıcılığı”, Hacc 22/78’da “Yüce Allah’ın dinde insanlara herhangi bir zorluk belirlemediği” şeklindeki mesajlar aynı doğrultuda yorumlanmalıdır.

Din başlı başına kolaylık içeren bir kurumdur; zorluklar daha çok insanların yorumlarından kaynaklanmadır. Çünkü zorlukta daha çok sevabın bulunduğu sanılmaktadır. Oysa gerçek bu değildir. Din zor değildir; zorlama da kaldırmaz. Çünkü Yüce Allah hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklememektedir. Bu konuyla ilişkili görülmesi gereken âyetlerden birisi de Nisâ’ 4/28’de şu şekildedir: “Allah sizden (yükünüzü) hafifletmek istiyor; çünkü insan zayıf yaratılmıştır.”

Konuyla ilgili ifadelerin kullanıldığı her bir yerde verilmek istenen mesaj gayet açıktır: Yüce Allah’ın verdiği emirler ve muhatapları sorumlu tuttuğu hususlar hem doğrudur ve insanın yararınadır; hem de yapılması kolaydır. Bu haliyle Kur’ân’da yedi kez geçen bu ve benzer ifadeler aynı zamanda “iman etmeye” ve “salih amel işlemeye” teşvik manası da içermektedir. Teklîf-i mâ lâ yutak denilen “güç yetirilemeyecek şeyin teklif edilmesi” bu ve benzer cümleler sayesinde gündemden çıkartılmaktadır.

Yüce Allah hiç kimseye kaldıramayacağı yükü yüklemez; hiç kimseyi gücünün yetmeyeceği şeylerle de sorumlu tutmaz. Mâide 5/48’de yer alan bilgiye göre de “Yüce Allah insanlara ne kadar imkân vermişse herkesi verdiği imkân kadar imtihana tabi tutacaktır.” Benzer bir mesaj En‘âm 6/165’te de zikredilmektedir. İşte ilahi irade ve adaletin tecelli edeceği husus bu şekilde belirlenmiş olmaktadır.

3. سَيَجْعَلُ اللّٰهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا “Allah her zorluktan sonra kolaylık yaratacaktır.” Yüce Allah kullarına moral vermekte ve sisteme kavuşturduğu şekilde her bir zorluktan, darlıktan veya sıkıntıdan sonra bir tür kolaylık, rahatlık, zenginlik, bolluk, genişlik yaratacağını müjdelemekte, dolayısıyla sahip olduğu kadarından nafaka ödemesi durumunda durumunun kötüleşmeyeceğini, aksine daha rahat şartların kendisine lütfedileceğini bildirmektedir. Bakara 2/185’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah kulları için kolaylık ister, zorluk istemez.

Konuyla iligli olarak İnşirâh 94/5-6’da “her zorlukla birlikte en az bir tür kolaylığın bulunduğu” beyan edilmektedir. Bu genel bilgiyi devam ettirmek üzere bu defa Leyl 92/4-10’da şöyle ifadeler yer almaktadır: “Muhakkak ki işleriniz çeşitlidir. (Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli tasdik ederse, kolayı ona (daha da) kolaylaştırırız. Kim de cimrilik eder, kendi kendine yeterli olacağını sanır, en güzeli yalanlarsa ona da zoru kolaylaştırırız.”

Demek ki Yüce Allah’ın emirleri yapılınca sonuç kolaylaşıyor; yasakları işlenince de bu zor olan cehenneme giriş kolaylaştırılıyor. Belli ki bütün mesele kulun tercihi ve iradesinde şekillenmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 459; Taberî, age., XXVIII, 131-132; Zemahşerî, age., IV, 540-541; Râzî, age., XXX, 29-30. 2 - Semerkandî, age., III, 460; Taberî, age., XXVIII, 129; Zemahşerî, age., IV, 540; Râzî, age., XXX, 30.
• 3 - Semerkandî, age., III, 460; Taberî, age., XXVIII, 133-134; Zemahşerî, age., IV, 542.
• 4 - Bakara 2/187, 229, 230, Nisâ’/13, 14; Tevbe 9/97, 112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1. 5 - Bakara 2/187, 229, 230; Nisâ’ 4/13; Tevbe 9/112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1.
  • Bakara 2/187 Tevbe 9/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1 Bakara 2/187 Bakara 2/229 Bakara 2/230 Nisâ 4/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1
• 6 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Zuhruf 43/76
• 7 - Semerkandî, age., I, 150; Taberî, age., II, 456.
• 8 - Semerkandî, age., III, 461.
• 9 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 10 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29.
  • Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29
• 11 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 12 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 13 - Âl-i İmrân 3/173. 14 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 15 - Nisa’ 4/45. 16 - Nisa’ 4/45; Furkân 25/31. 17 - Nisa’ 4/70. 18 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 19 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 20 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 21 - Furkân 25/31. 22 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Furkân 25/31 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 23 - Semerkandî, age., III, 461; Taberî, age., XXVIII, 140.
• 24 - Mâide 5/3; Hûd 11/9; Yûsuf 12/80, 87, 110; Ra‘d 13/31; İsrâ’ 17/83; ‘Ankebût 29/23; Fussılet 41/49; Mümtehıne 60/13; Talâk 65/4. 25 - Bakara 2/282; Mâide 5/106; Tevbe 9/45; Nûr 24/50; Hucürât 49/15; Hadîd 57/14; Talâk 65/4; Müddessir 74/31. 26 - Semerkandî, age., III, 462; Taberî, age., XXVIII, 142; Zemahşerî, age., IV, 544.
  • Mâide 5/3 Hûd 11/9 Yûsuf 12/80 Yûsuf 12/87 Yûsuf 12/110 Ra‘d 13/31 İsrâ 17/83 ‘Ankebût 29/23 Fussilet 41/49 Mümtehine 60/13 Talâk 65/4 Bakara 2/282 Mâide 5/106 Tevbe 9/45 Nûr 24/50 Hucurât 49/15 Hadîd 57/14 Talâk 65/4 Müddessir 74/31
• 27 - Zemahşerî, age., IV, 544-545; Taberî, age., XXVIII, 143-144; Râzî, age., XXX, 31.
• 28 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/31, 195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Teğâbun 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 29 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 30 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17
• 31 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/133; Ra‘d 13/35; Hıcr 15/45; Nahl 16/30-31; Sâd 38/49; Şu‘arâ’ 26/90; Dühân 44/51-52; Muhammed 47/15; Kâf 50/31; Zâriyât 51/15; Kalem 68/34; Murselât 77/41-42; Nebe’ 78/31-36.
  • Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/133 Ra‘d 13/35 Hicr 15/45 Nahl 16/31 Sâd 38/49 Şu‘arâ 26/90 Duhân 44/52 Muhammed 47/15 Kâf 50/31 Zâriyât 51/15 Kalem 68/34 Mürselât 77/42 Nebe' 78/36
• 32 - Zemahşerî, age., IV, 547.
• 33 - Bakara 2/247; Nisâ’ 4/100, 130; Nûr 24/22; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/247 Nisâ 4/100 Nisâ 4/130 Nûr 24/22 Talâk 65/7
• 34 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7