Ahzâb Suresi

Medine’de hicrî 6. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 73 âyetten oluşan, adını 20 ve 22. âyetlerde geçen ve “gruplar” anlamına gelen الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesinden alan Ahzâb sûresi, inişe göre 105, resmî sıralamada ise 33. sûredir. Bu sûrenin aslında Bakara sûresi kadar olduğu, sonrasında bu kadar (73 âyet) kaldığı şeklindeki rivayetler hiçbir şekilde doğru olamaz.

Ahzâb sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan ve Mekke dönemi sûrelerinden birisi olan Secde sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de genel hatlarıyla “iyilerin ve kötülerin akıbetlerinin ele alınması” (Secde 19-20; Ahzâb 35, 64-65), ayrıca “Hz. Peygamber’in risâlet alanı, gönderiliş gayesi” (Secde 3; Ahzâb 45-46), “övülen insanların çeşitli özellikleri” (Secde 15-16; Ahzâb 35) vs. konular iki sûre arasındaki ortak konular olarak belirlenebilir.

Ahzâb sûresinin ilk âyetleri Hz. Peygamber’e bazı emirlerle başlamakta, zıhar yapılan kadınların anneler olamayacağı, evlatlıkların kişilerin bizzat kendi çocukları olmadığı, onları kendi babalarına nispet etmek gerektiği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in ümmetiyle olan sıcak ilişkisi, hanımlarının ümmetin anneleri mesabesinde oluşu, bütün peygamberlerden verilen sözlere sadakat gösterme sözü alındığı, nankörlere elem verici bir azabın hazırlanmış olduğu bildirilmektedir.

9. âyetten itibaren, sûreye adını veren ve çeşitli grupların birleşerek Müslümanlara karşı giriştikleri savaş olan Ahzâb savaşıyla ilgili bilgiler verilmekte, münafıkların ikiyüzlü davranışları dile getirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in ümmet için güzel örnek oluşu dile getirilmekte, bazı müminlerin verdikleri sözlerini tuttukları, bazılarının ise sözlerini tutmak için bekledikleri beyan edilmektedir.

28. âyetten itibaren, Kurayza oğullarının geride bıraktığı ganimetlerle ilgili olarak Hz Peygamber’in eşlerinin bazı isteklerde bulunması, sonrasında bu istelerin yersiz olduğu ifade edilmekte, Hz. Peygamber’in eşlerinin ümmet içerisindeki ayrıcalıklı durumu ve onlara yönelik özel bildirimler beyan edilmektedir.

35. âyetten itibaren, duyarlı insanların on özelliği dile getirilmekte, ümmetin Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in buyruklarına karşı göstermesi gereken teslimiyet ifade edilerek Hz. Zeyd ile Hz. Zeyneb’in yürümeyen evliliği, daha sonra Hz. Peygamber’in onunla evlenmesi, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, evlilik ve boşanmayla ilgili birtakım detaylı hükümler ele alınmakta, bazı kişilerin izinsiz bir şekilde Hz. Peygamber’in evine girmek istemelerine yönelik düzenlemeler, Hz. Peygamber’in Yüce Allah ve melekleri tarafından desteklenmesi, ona eziyet edenlerin cezalandırılacakları bilgisi ile genelde dış örtü denen cilbâb’ın Müslüman hanımların örtüsü olduğu ifade edilmektedir.

63. âyetten itibaren, Son Saat’in vaktini kimsenin bilemeyeceği, inkârcılara azabın hazırlandığı, yüzüstü cehenneme atılacakları bildirilmekte, mahşerde bazı insanların kendilerini saptıranlar aleyhindeki istekleri beyan edilmekte, müminlerin Hz. Mûsâ’ya yapılan gibi eziyet etmemeleri gerektiği, sorumluluk üstlenen insanların bunun gereğini yerine getirmelerinin zorunlu oluşu ifade edilmekte, sonuçta münafıklara azap edilecekken müminlerin ise tevbelerinin kabul edileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 28-34. âyetlerinde Kurayza oğullarının sürgün edilmesinden sonra onların bıraktığı zenginliklerden pay alma noktasında yaşananlar bağlamında Hz. Peygamber’in hanımlarına yönelik özel uyarılarını, kötülük yapmaları halinde cezanın ikiye katlanacağını, iyilik durumunda ise ödüllerinin de ikiye katlanacağını bildirmekte, Hz. Peygamber’in hanımlarının diğer hanımlar gibi olmadıklarını, dolayısıyla sosyal hayatta çok daha duyarlı davranmaları gerektiği gibi konuları ele almaktadır.

a) Hz. Peygamber’in Eşlerine Yönelik İki Teklif

Yüce Allah, sûrenin 28-29. âyetlerinde Hz. Peygamber’den eşlerine şunu söylemesini istediğini bildirmektedir: “Eğer dünya hayatını ve süsünü (refahını) istiyorsanız, gelin size mehrinizi (boşanma bedelinizi) vereyim de sizi güzellikle boşayayım (salıvereyim).”

Arından, yine hanımlarına iletmek üzere Hz. Peygamber’in şunu demesi kendisine emredilmektedir: “Eğer Allah’ı, Elçisi’ni ve ahiret yurdunu istiyorsanız, (bilin ki) muhakkak ki Allah, güzel davranan hepiniz için büyük bir mükâfat hazırlamıştır.”

ı. Dünyayı Tecihin Karşılığı: Mehir ve Boşanma

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِاَزْوَاجِكَ اِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا وَز۪ينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ اُمَتِّعْكُنَّ وَاُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَم۪يلًا “Ey Peygamber! Eşlerine de ki: Dünya hayatını ve süsünü (refahını) istiyorsanız, gelin sizi yararlandırayım (mehrinizi vereyim) ve sizi güzellikle bırakayım (boşanalım).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhe’n-nebiyyu hitabı “ey Nebi, ey Peygamber”; قُلْ kul emri “de ki”; لِاَزْوَاجِكَ li ezvâcike ifadesi “senin eşlerine”; اِنْ كُنْتُنَّ in küntünne fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تُرِدْنَ türidne fiili “isterseniz, istiyorsanız”; الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا el-hayâte’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatını, bu yakın hayatı”;وَز۪ينَتَهَا ve zînetehâ ifadesi “ve onun süsünü”; فَتَعَالَيْنَ fe te‘âleyne emri “o halde gelin”; اُمَتِّعْكُنَّ ümetti‘künne ifadesi “sizi yararlandırayım, size mehrinizi, boşanma bedelinizi vereyim”; وَاُسَرِّحْكُنَّ ve üserrihkünne fiili “ve sizi boşayayım”; سَرَاحًا جَم۪يلًا serâhan cemîlen tamlaması ise “güzelce bir serbest bırakışla, güzel bir boşama ile” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in dünyalık istemelerine karşılık eşlerine sunması istenen “mehirlerini verip güzelce boşanmak” şeklindeki ilk teklif gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah öncelikle inkarcı müşriklerin, daha sonra da kitap ehlinden olan inkarcıların akıbetleri hakkında bilgi verdikten, özellikle Kurayza oğullarının kalelerinden indirilmesinden, onların tam anlamıyla sindirilmesinden söz ettikten sonra, elde edilen ganimetlerle ilgili bir durumu dile getirmektedir.

Bu çerçevede ganimetlerden pay almak ve diğer müslümanların hayat standartlarına ulaşmak isteyen Hz. Peygamber’in hanımlarının ganimet isteğinde bulundukları anlaşılmakta, buna karşılık Hz. Peygamber’in kendilerine iki seçenekli bir teklif sunmasının emredildiği görülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu teklifin ilki yani dünyayı tercihlerindeki durum ele alınmaktadır.

2. Bu âyetin iniş sebebi olarak anlatılan rivayetlerde çeşitli bilgiler zikredilmektedir.

Hz. Peygamber’in eşlerinin kendisinden zinetler, süslü elbiseler, daha çok nafaka, yiyecek bedeli geçimlik şeyler istedikleri aktarılmaktadır. Bunun üzerine, Rasûlüllah Hz. Ayşe’den başlayarak hepsini kararlarında serbest bırakmıştı. Başta Hz. Ayşe olmak üzere hepsi de tercihlerini Yüce Allah’tan, Rasûlü’nden ve âhiret yurdundan yana yapmışlardı.(1)

Bu rivayette hem Hz. Peygamber’in eşlerinin iki tercihle başbaşa bırakılması, hem de onların tercihlerini Yüce Allah’tan ve Elçisi’nden yana belirlemeleri yer almaktadır. Benzer başka bazı rivayetler de tefsirlerimizde nakledilmektedir.(2) Bütün bu rivayetler âyetlerin metni ve manasıyla herhangi bir çelişki içermediği için kabul edilmelerinden herhangi bir sorun yoktur ki bizim de bunları aktarmaktaki tutumumuz budur.

3. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَعَالَيْنَ te‘âleyne kelimesi “gelin”, “haydi gelin” anlamını vermekte, böylece Hz. Peygamber’in eşlerini çağırdığı anlaşılmaktadır.

a) Âyette yer alan اُمَتِّعْكُنَّ ümettı‘künne ifadesi “sizi faydalandırayım” yani “size nikah bedeli olan mut‘anızı yani boşanma bedelinizi vereyim” demektir ki onun bu teklifi aslında Bakara 2/236’da zikredilen konuyla ilgili şu emrin uygulanmasıdır: “(Nikâhtan sonra) henüz dokunmadan veya onlar için belli bir mehir tayin etmeden kadınları boşarsanız (bunda) size herhangi bir sorumluluk yoktur. Bu durumda onlara müt‘a (hediye cinsinden bir şeyler) verin: Zengin olan durumuna göre, fakir de durumuna göre örfe uygun bir ödenek vermelidir. (Bu durum) muhsinler (iyiler) için bir borç olarak (böyledir).”

b) Hz. Peygamber’in eşlerine sunduğu ilk teklifin devam eden kısmı ise kendilerine mut‘a denen nafakayı verdikten sonra onları güzel bir şekilde boşamasıdır. Konuyla ilgili ifade اُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَم۪يلًا cümlesinden oluşmakta ve “sizi güzel bir şekilde salıvereyim, boşayayım” manasına gelmektedir. Bazı âlimlerimiz bu tür bir boşanma işlemine “sünnet olan boşanma” adını vermektedirler.(3)

ıı. Allah, Rasûlü ve Âhireti Tecihin Karşılığı: Cennet

وَاِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْاٰخِرَةَ فَاِنَّ اللّٰهَ اَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Allah’ı, Elçisini ve ahiret yurdunu istiyorsanız, (bilin ki) şüphesiz ki Allah içinizden güzel davrananlar için büyük bir ödül hazırlamıştır.”

Ayetteki وَاِنْ كُنْتُنَّ ve in küntünne fiili “ve yine eğer (şöyle) iseniz”; تُرِدْنَ türidne fiili “isterseniz, istiyorsanız”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû kelimesi “ve O’nun Elçisi’ni, Rasülü’nü”; وَالدَّارَ الْاٰخِرَةَ ve’d-dâra’l-âhırate tamlaması “ve âhiret yurdunu”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اَعَدَّ e‘adde fiili “hazırlamıştır”; لِلْمُحْسِنَات li’l-muhsinâti ifadesi “iyilik sahipleri olan kadınlar için”; مِنْكُنَّ minkünne ifadesi “sizden”; اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir ödül” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in hanımlarının Yüce Allah’ı, Rasûlü’nü ve âhiret yurdunu tercih etmeleri durumunda kendilerine vaad edilen ödül gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Hz. Peygamber’den dünyalık isteyen eşlerine yönelik olarak ilettiği teklifin ikinci seçeneğini bu âyette zikretmekte, eğer Allah’ı, Rasûlü’nü ve âhiret yurdunu tercih ederlerse böyle bir tercihte bulunanların “muhsinler” olduğunu, yani bunların güzel davranmış olacaklarını, sonuçta bu insanlar için Allah’ın büyük ve muhteşem bir ödül hazırladığını haber vermektedir.

Önceki âyette aktardığımız nüzul sebebi rivayetinde de belirttiğimiz üzere, Hz. Peygamber’in bütün eşleri asla ve asla dünyalıkları tercih etmemişler, kendilerine yakışanı yapmak suretiyle tercihlerini hak ve hakikattan yana belirleyerek Hz. Peygamber’le birlikte olmayı yeğlemişlerdi.

İşte bunun bir karşılığı olarak Yüce Allah tercihini böyle belirleyen Hz. Peygamber’in eşlerine muhsinât yani “işini düzgün yapan kadınlar” sıfatını verdiğini bildirmiş olmakta ve kendileri için çok büyük ve muhteşem bir ödül hazırladığını müjdelemektedir. Âyette bu kelimenin kullanılması Hz. Peygamber’in eşlerinin bu ikinci tercihi benimsemeleri gerektiğine dair apaçık bir tavsiye niteliğindedir.

Bu arada âyette yer alan مِنْكُنَّ minkünne ifadesindeki مِنْ min edatı beyâniye manasına alınmalıdır; çünkü Hz. Peygamber’in bütün eşleri aynı duyarlılığı gösterdikleri için aynı ödülü hak etmişlerdir. Bu nedenle biz de tercümeyi “Allah, güzel davranan hepiniz için büyük bir mükâfat hazırlamıştır” şeklinde yapmayı tercih ettik.

2. Ahzâb suresinin 28-29. âyetlerinden mesaj olarak neler anlamamız gerektiği son derece önemlidir. Bu çerçevede birtakım hususları hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) Öncelikle belirtelim ki dünyalık isteyen eşleri boşayabileceğini söylemekle Hz. Peygamber’in kadın düşkünü birisi olmadığı ortaya çıkmış olmaktadır. Ayrıca boşanmayı güzelce uygulayarak da bu durum desteklenmiştir. Yani hem boşanma gerçekleştirilmiş olacaktır, hem de herhangi bir düşmanlık söz konusu edilmeyecektir. Kadın düşkünü birisi için böyle bir davranış söz konusu olamaz.

b) Bu arada Yüce Allah, Rasûlüllah ve âhiret hayatını tercihin birbirinden ayrılmaması gereken değerler olduğu da görülmektedir ki bu tür tercihlerde bulunanlar “muhsinler” olarak anılmayı hak edenlerdir.

c) Hz. Peygamber’in hanımları Yüce Allah’ı, Nebî (as)’ı ve âhiret yurdunu tercih ettikleri için olsa gerek, Yüce Allah bu sûrenin daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/52. âyetinde güzellikleri hoşuna gitse bile bu tercihte bulunan eşlerinden başka, artık hiçbir kadınla evlenmemesi gerektiğini bir hüküm olarak Hz. Peygamber’e yüklemiştir.

Dahası, bu duyarlılığı gösteren Hz. Peygamber’in eşlerinin bu tercihleri bir anlamda salih amel olduğu için Ahzâb 33/31. âyette de belirtildiği üzere ödülleri kendilerine katlanarak verilecektir. Âyetin sonundaki اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda geçmekte ve en büyük ödülleri içermektedir.(4)

b) Hz. Peygamber’in Eşlerine Yönelik İki Özel Hüküm

Yüce Allah, sûrenin 30-31. âyetlerinde yine Hz. Peygamber’in eşlerine özel olmak üzere eğer herhangi bir çirkinlik yaparlarsa kendilerine nasıl karşılık verileceğini şu şekilde hükme bağladığını bildirmektedir: “Ey Nebî’nin hanımları! Sizden kim açık bir çirkinlik yaparsa, ona azap iki kat uygulanır. Bu, Allah’a çok kolaydır.”

Ardından, bu defa Hz. Peygamber’in eşlerinin iyilikler yapması durumunda kendilerine nasıl ödül verileceği şu şekilde bildirilmektedir: “Sizden kim, Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat eder ve salih (yararlı) bir iş yaparsa ona mükâfatını da iki kat veririz. Ona (cennette) bol rızık hazırlamış (olacağız).”

ı. Apaçık Bir Çirkinlikte İki Kat Ceza

يَا نِسَآءَ النَّبِيِّ مَنْ يَاْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “Ey Peygamber’in kadınları (hanımları)! Sizden kim açık bir çirkinlik yaparsa, ona iki kat azap uygulanır. Bu, Allah’a çok kolaydır.”

Âyetteki يَا نِسَآءَ النَّبِيِّ yâ nisâe’n-nebiyyi hitabı “ey Peygamber hanımları”; مَنْ يَاْتِ men ye’ti ifadesi “her kim getirirse, yaparsa, işlerse”, مِنْكُنَّ minkünne ifadesi “sizin içinizden”; بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ bi fâhışetin mübeyyinetin tamlaması “apaçık bir çirkinlikle, apaçık bir fuhuş”; يُضَاعَفْ yudâ‘af edilgen fiili “katlanır, katlanacaktır”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için”; الْعَذَابُ el-‘azâbü kelimesi “o azap, o ceza, maherdeki azap”; ضِعْفَيْنِ dı‘feyni kelimesi “iki kat”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle)dir”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (durum)”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; يَس۪يرًا yesîran kelimesi ise “(çok) kolaydır” demektir.

Burada hukuka büyük bir hediye sunulmakta ve peygamber eşleri bile olsa insanların cezadan ayrı tutulamayacakları, gerekiyorsa cezanın kendileri aleyhine ikiye katlanabileceği gündeme getirilmektedir.

1.يَا نِسَآءَ النَّبِيِّ مَنْ يَاْتِ مِنْكُنَّ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَيْنِ “Ey Peygamber’in kadınları (hanımları)! Sizden kim açık bir çirkinlik yaparsa, ona iki kat azap uygulanır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşlerine yönelik ilettiği iki seçenekli teklifi hatırlattıktan sonra, onların diğer kadınlardan farklı olduğunu beyan etmekte ve herhangi bir şekilde “apaçık bir çirkinlik” yapmaları durumunda onlara verilecek cezanın diğer hür kadınlara uygulananın iki katı olacağını hükme bağlamaktadır.

a) Âyette geçen فَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ fâhışetin mübeyyinetin tamlaması “apaçık bir çirkinlik”, “çirkinliği apaçık olan şey” gibi anlamlara gelmekte, genellikle “zina” olarak yorumlanmaktadır. Ancak Nûr sûresi 11-20. âyetlerde geçtiği üzere, Hz. Ayşe’ye atılan iftirada onun aklanması da göstermiştir ki Hz. Peygamber’in hanımlarının böyle bir ahlaksızlık yapması söz konusu değildir. Bu durumda maksat, En‘âm 6/88, 116 ve Zümer 39/65 gibi âyetlerde de olduğu gibi olayın önemine dikkat çekmektir.

Hz. Peygamber’in hanımları toplumun örnek şahsiyetleridir ve herkesten daha fazla dikkat etmelidirler. Çünkü onların yapacağı herhangi bir yanlış ümmete sünnet olarak kalabilir. Bu nedenle, onların diğer hanımlardan daha fazla dikkat etmesi gerekliydi. Bu yüzden herhangi bir çirkinlik yapılırsa bunun faturasının ağır olacağı uyarısında bulunularak, iş meydana geldikten sonra ceza uygulanması değil de problemin meydana çıkması engellenmek istenmektedir.

b) Âyette geçen فَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ fâhışetin mübeyyinetin tamlamasından maksadın “zina” değil de başka herhangi bir çirkinlik, herhangi bir büyük günah, isyankarlık vs. olduğu da ileri sürülmektedir. Bu bağlamda önceki iki âyette ele aldığımız üzere Hz. Peygamber’in eşlerinin ondan “dünyalık istekte bulunmaları” türünden davranışlar da bu noktada akla gelebilir. Çünkü bu davranışlar da sonuçta Hz. Peygamber’in üzülmesine neden olmuştur.(5)

c) Hz. Peygamber’in hanımlarına özel olan “cezanın ikiye katlanması” uygulamasının muhtemel nedeni, öncelikle daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/32. âyetteki şu beyandır: “Ey Peygamber hanımları! Siz, kadınlardan herhangi biri gibi değilsiniz. Eğer (Allah’tan) korkuyorsanız, (yabancı erkeklere karşı) çekici bir eda ile konuşmayın; sonra kalbinde hastalık bulunan kimse ümide kapılır. Güzel söz söyleyin.” Demek ki onlar farklıdırlar; farklı olmalı ve farklı davranmalıdırlar.

Diğer ihtimal ise âyette dikkat çekilen suçun çirkinliğidir. Bu arada bir başka sebep de bu tür çirkinliklerin Hz. Peygamber’i üzmesidir. Benzer bir durum Hz. Peygamber’e yönelik bir uyarıda olmak üzere İsrâ’ 17/74-75’te şu şekilde zikredilmektedir: “Eğer seni (hakikat üzere) dayanıklı (sabırlı ve kararlı) kılmasaydık, az kalsın onlara birazcık meyledecektin. İşte o zaman sana, ölümün sıkıntılarıyla birlikte hayatın sıkıntılarını da kat kat tattırırdık. Sonunda bize karşı kendin için hiçbir yardımcı da bulamazdın.”

Toplumun en önemli konumunda bulunan Hz. Peygamber’in eşlerinin şerefini zedeleyecek bu türden davranışlar büyük kabahat durumunda oldukları için cezaları da büyük olmaktadır. Nisâ’ 4/25’te belirtildiğine göre, cariyeler evlendikten sonra eğer bir fuhuş işlerlerse onlara verilecek ceza hür kadınlara verilecek cezanın yarısı olarak belirlenmektedir. Bu doğrultuda, hür kadına cariyeye verilen cezanın iki katı uygulandığı gibi, Hz. Peygamber’in eşlerine uygulanacak ceza da hür kadınlara verilecek cezanın iki katı olarak belirlenmiştir.

Suçu işyenenin durumu cezanın da artmasına sebebiyet vermektedir. Sırf bu nedenledir ki, zina suçu işleyen bir cariyeye 50 celde, zinakar hür bir kadına 100 celde, eğer -hâşâ- yaparlarsa Hz. Peygamber’in işlerine de bunun iki katı olan 200 celde vurulması öngörülmüş olmaktadır. Konunun burasında zina suçunun cezasının recm denen “taşla öldürme” olmadığı da işte bu örneklerle ispatlanmış olmaktadır. Eğer recm denen uygulamaya “taşla kovma”, “uzaklaştırma” manası verilirse o zaman zaten ortada herhangi bir sorun kalmamaktadır.

İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göre, âyette katlanmasından söz edilen azap mahşerde uygulanacak olandır.(6) Esasında bir sonraki âyette verileceği vaad edilen iki kat ödülün âhirette verileceği kabul edildiğine göre, apaçık bir çirkinlik yapılması durumunda bunun cezasının da iki kat olarak mahşerde uygulanacağı görüşü pek çok noktayı zaten tartışma dışına itmiş olmaktadır. Mahşerde cezanın katlanmasının sebebi ise değişmemekte, toplumda önder olan kişilerin yaptıkları hataların diğer insanlara göre daha büyük etkilerinin olması cezanın da artmasına ve katlanmasına sebebiyet vermektedir.

d) Yüce Allah bu âyette sosyal hayata dair çok çok önemli bir müdahalede bulunmakta ve hatırlı insanların ayrıcalıklı tutulup cezalardan kurtarılması yanlışını Hz. Peygamber’in evinden başlatarak düzeltmek istemektedir. Peygamber eşi olmak, kişiyi cezadan muaf kılmaz. Esasında bu ve bir sonraki âyetten günümüze herhangi bir hüküm çıkarmamız söz konusu değildir. Çünkü bu iki âyet de Hz. Peygamber’in eşleriyle ilgili özel düzenlemeler içermektedir.

Ancak çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, her âyet ya doğrudan veya dolaylı olarak, ya hüküm açısından veya mesaj açısından herkesi ilgilendirmektedir. Durum böyle olunca Hz. Peygamber’in hanımlarına özel olan bu hükmün ümmete bakan tarafından sosyal hayatta yaşanan bazı aksaklıkların giderilmesinde mesajlar elde edilebilir.

e) Hemem hemen her zaman ve her toplumda görüldüğü üzere, yönetici veya hatırlı kişiler bir suç veya kabahat işlediklerinde kendilerine ceza uygulanmaması için her türlü işleme başvurulur ve onların ceza almaması özellikle sağlanır. İşte bir çeşit çürüme ve adaletsizlik demek olan bu kayırmacı mantık Kur’ân tarafından reddedilmekte, toplum fertleri arasındaki bu türden ayırımcılığın önüne geçilmesi hedeflenmektedir.

Zaten adaletin sağlanmasıyla ilgili olarak Nisâ’ 4/135 ve Mâide 5/8’de verilen bilgiler ile zina suçunun cezasının uygulanmasında müminleri herhangi bir şefkatin kaplamaması gerektiğini bildiren Nûr 24/2’de verilen mesaj bu bağlamda örnek olarak hatırlanabilir.

2. وَكَانَ ذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرًا “Bu, Allah’a çok kolaydır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşlerine iki kat ceza uygulamasının, yani bu hükmü getirmesinin kendisi için çok kolay olduğunu bildirmektedir. Daha önce yorumladığımız Ahzâb 33/19’da da geçen bu ifadenin benzerleri başka bazı âyetlerde de zikredilmekte, Yüce Allah için zorluğun hiçbir şekilde söz konusu edilemeyeceği bir kez daha özellikle hatırlatılmış olmaktadır.

ıı. İyiliklerde İki Kat Ödül ve Fazlası

وَمَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَتَعْمَلْ صَالِحًا نُؤْتِهَآ اَجْرَهَا مَرَّتَيْنِ وَاَعْتَدْنَا لَهَا رِزْقًا كَر۪يمًا “Sizden kim de Allah’a ve Elçisine gönülden itaat eder ve iyi bir iş yaparsa ona da ödülünü iki kat veririz. Ona (cennette) bol rızık hazırlamış (olacağız).”

Âyetteki وَمَنْ يَقْنُتْ ve men yaknüt ifadesi “ve her kim içten, gönülden itaat ederse”; مِنْكُنَّ minkünne ifadesi “içinizden”;لِلّٰهِ ۪ lillâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, Elçisi’ne”; وَتَعْمَلْ ve ta‘mel fiili “ve (kim) yaparsa, işlerse”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “salih, iyi bir iş”; نُؤْتِهَآ nü’tihâ fiili “ona veririz”; اَجْرَهَا ecrahâ tamlaması “onun ödülünü”; مَرَّتَيْنِ merrateyni kelimesi “iki kat”;وَاَعْتَدْنَا ve a‘tednâ fiili “ve hazırladık, hazırlamış (olacağız)”; لَهَا lehâ ifadesi “ona, onun için”; رِزْقًا كَر۪يمًا rızkan kerîmen tamlaması ise “değerli bir rızık” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in eşlerinin Yüce Allah’a ve Elçisi’ne gönülden boyun eğmeleri, bir de salih ameller işlemeleri durumunda kendileri için ödülün ikiye katlanacağı, dahası cennet ödülünün hazırlanmış olacağıyla ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in hanımlarının apaçık bir çirkinlik yapmaları durumunda kendilerine uygulanacak cezayı ifade ettikten sonra, Kur’ân’ın “mesânîlik” usülü gereği bu defa sözü onların iyilik yapmaları halindeki durumlarına getirmektedir. Bu çerçevede, Hz. Peygamber’in eşleri eğer Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat ederler de bu itaatlerine uygun bir şekilde iyi, doğru, islah edici bir iş yaparlarsa, kendilerine ödülü de katlayacağını müjdelemekte, dahası mahşerde kendileri için son derece değerli bir ödül hazırlamış olacağını haber vermektedir.

Âyette geçen يَقْنُتْ yaknüt fiili Bakara 2/238, Âl-i İmrân 3/17, Nisâ’ 4/34, Ahzâb 33/35, Tahrîm 66/5, 12 gibi âyetlerde çeşitli kalıplarda yer aldığı üzere “itaat etmek”, “gönülden boyun eğmek” anlamlarına gelmekte, bu duyarlılıkla işledikleri eylemlerin de salih amel adını alacağı devam eden ifadede zikredilmektedir. Bu arada “ödülün iki kere verilmesi” manasına gelen مَرَّتَيْنِ merrateyni kelimesi hem “iki defa” manasına gelebilir; hem de “defalarca”, “pek çok kez”, “fazlasıyla” gibi anlamlarda da yorumlanabilir.(7)

Âyette geçen اَعْتَدْنَا a‘tednâ “hazırladık” fiiliyle ilgili olarak bir noktaya değinmek gerekmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen ve geçmiş zaman kalıbında getirilen fiillerin bu şekilde getirilmesinin sebebi bunun bir Kur’ân üslubu oluşudur.

Kur’ân’da özellikle Son Saat, kıyâmet ve mahşerle ilgili konularda zaman zaman geçmiş zaman kalıbı kullanılarak, sözü edilen bu hakikatlerin mutlak surette yaşanacağına dikkat çekilmek istenmektedir. Bu tür geçmiş zaman kalıpları bir işin olduğunu değil, ancak kesin olarak gerçekleşeceğini göstermeyi amaçlamaktadır.

Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(8) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(9) etken (ma‘lum) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(10) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, mutlak surette hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir. Bu nedenle, biz de tercümede bu özelliği ortaya koymak amacıyla parantez içi bir ifadeye yer vermeyi tercih ettik.

Bu arada diğer bir ödül olan رِزْقٌ كَر۪يمٌ rızk-ı kerîm yani “değerli bir rızık” ise ödülü iki kat vermenin ötesinde böylelerine değerli cennet ödüllerinin verileceğini ifade etse gerektir. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(11) geçmekte ve mahşerdeki cennet ödülleri için kullanılmakta, o ödülün özellikle كَر۪يم kerîm yani “çok değerli” ve bir anlamda “tarif edilemezliği”ni ortaya koymayı amaçlamaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’in iyilik sahibi ve salih ameller işleyen eşlerine cennette iki kat ödül ve değerli bir rızık hazırladığını haber vermektedir.

c) Hz. Peygamber’in Eşlerine Özel Emirler

Yüce Allah, sûrenin 32-34. âyetlerinde Hz. Peygamber’in eşleriyle ilgili başka bazı uyarılara yer vermekte ve şöyle buyurmaktadır: “Siz, kadınlardan herhangi biri gibi değilsiniz. Eğer (Allah’a karşı) takvalı (duyarlı) olursanız, (yabancı erkeklere karşı) çekici bir eda ile konuşmayın; sonra kalbinde hastalık bulunan kimse (yersiz bir şekilde) ümide kapılır. Uygun (güzel, düzgün) söz söyleyin!”

Ardından, yine Hz. Peygamber’in hanımlarına yönelik olarak şöyle bir hükme değinilmektedir: “Evlerinizde oturun; eski cahiliye (âdetinde olduğu) gibi açılıp saçılmayın! Namazı kılın, zekâtı verin, Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat edin! Ey (Peygamber’in) evinin halkı! Allah sizden, sadece ve sadece günahı gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor. Evlerinizde tilavet edilmekte (aktarılmakta) olan Allah’ın âyetlerini ve hikmeti hatırlayın.”

ı. Konuşmalarına Dikkat Etmeleri

يَا نِسَآءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَاَحَدٍ مِنَ النِّسَآءِ اِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذ۪ي ف۪ي قَلْبِه۪ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا “Ey Peygamber’in kadınları (hanımları)! Siz, kadınlardan herhangi biri gibi değilsiniz. (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı)ysanız, (yabancı erkeklere karşı) çekici bir üslupla konuşmayın; sonra kalbinde hastalık bulunan kimse ümide kapılır. Uygun söz söyleyin!”

Âyetteki يَا نِسَآءَ النَّبِيِّ yâ nisâe’n-nebiyyi hitabı “ey Peygamber hanımları”; لَسْتُنَّ lestünne edatı “siz (şöyle) değilsiniz”; كَاَحَدٍ keehadin ifadesi “herhangi biri gibi”; مِنَ النِّسَآءِ mine’n-nisâi ifadesi “(diğer) kadınlardan”; اِنِ اتَّقَيْتُنَّ in ittekaytünne ifadesi “eğer takvalı, duyarlı olursanız”; فَلَا تَخْضَعْنَ fe lâ tahda‘ne emri “sakın çekici bir eda ile konuşmayın”; بِالْقَوْلِ bi’l-kavli ifadesi “sözle”; فَيَطْمَعَ fe yatme‘a fiili “(yoksa) ümit eder”; الَّذ۪ي ف۪ي قَلْبِه۪ ellezî fî kalbihî ifadesi “kalbinde (şu durum) bulunan kişi”; مَرَضٌ meradun kelimesi “hastalık”; وَقُلْنَ ve kulne emri “ve (şöyle) deyin”; قَوْلًا مَعْرُوفًا kavlen ma‘rûfen tamlaması ise “örfe uygun, iyi ve doğru söz” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in hanımlarının diğer kadınlar gibi olmadığı, duyarlı davranarak konuşmaları, aksi bir konuşma tarzına girmemeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَا نِسَآءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَاَحَدٍ مِنَ النِّسَآءِ اِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذ۪ي ف۪ي قَلْبِه۪ مَرَضٌ “Ey Peygamber’in kadınları (hanımları)! Siz, kadınlardan herhangi biri gibi değilsiniz. (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı)ysanız, (yabancı erkeklere karşı) çekici bir üslupla konuşmayın; sonra kalbinde hastalık bulunan kimse ümide kapılır.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşleriyle ilgili düzenlemelere devam etmekte, apaçık bir çirkinlik yapmaları durumunda cezalarının arttırılması ile iyiliklerine iki kat ödül verilmesinin nedenini bu âyette açıklamakta, onların diğer kadınlar gibi olmadığına dikkat çekmektedir.

a) يَا نِسَآءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَاَحَدٍ مِنَ النِّسَآءِ “Ey Peygamber’in hanımları! Siz, kadınlardan herhangi biri gibi değilsiniz.” Hz. Peygamber’in hanımları toplumun yani müslüman kadınların örnekleridirler; dikkatli davranmak zorundadırlar. Dahası Ahzâb 33/6’da belirtildiği gibi, onlar ümmetin anneleri konumunda kabul edildikleri için, apayrı bir saygınlığı temsil etmektedirler. Öyle ki Hz. Peygamber’den sonra onlarla evlenmek ebediyyen yasaklanmıştır. Buna göre Hz. Peygamber’in eşlerinin diğer kadınlar gibi olmadıklarını bilmeleri ve ona göre bir davranış sergilemek zorunda oldukları özellikle dikkatlere sunulmaktadır.

b) Âyette geçen ve “takvalı olursanız”, “duyarlı davranırsanız”, “sorumluluk bilincinde olursanız”, “günaha karşı korunaklı olursanız” anlamlarını içeren اِنِ اتَّقَيْتُنَّ in ittekaytünne ifadesi cümle içerisinde iki türlü yorumlanabilir:

ı. Buradaki اِنِ اتَّقَيْتُنَّ in ittekaytünne ifadesi kendisinden önceki cümleyle ilişkili olarak yorumlanabilir. Buna göre anlam şöyledir: “Ey Nebî’nin eşleri! Eğer takvalı (duyarlı) olursanız (bilin ki) sizler diğer kadınlar gibi değilsiniz.” Burada dikkat çekilen husus, Hz. Peygamber’in eşlerinin her halü karda muttakice bir tavır içerisinde bulunmaya dikkat etmelerinin tenbihlenmesidir.

ıı. Âyetteki اِنِ اتَّقَيْتُنَّ in ittekaytünne ifadesi kendisinden sonraki uyarıyla da ilişkili olarak yorumlanabilir. Buna göre anlam şöyledir: “Ey Nebî’nin eşleri! Siz, kadınlardan herhangi biri gibi değilsiniz. Eğer takvalı (duyarlı) olursanız (yabancı erkeklere karşı) çekici bir eda ile konuşmayın.” Her iki ihtimal de doğrudur; metin her ikisine de müsaittir.

c) فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذ۪ي ف۪ي قَلْبِه۪ مَرَضٌ “(Yabancı erkeklere karşı) çekici bir eda ile konuşmayın; sonra kalbinde hastalık bulunan kimse (yersiz bir şekilde) ümide kapılır.” Yüce Allah annelerimiz durumunda olan Hz. Peygamber’in eşlerinin davranışlarını düzenlemek amacıyla başkalarıyla konuşurlarken çok dikkatli olmaları gerektiğini, duyarlılık göstermelerinin zorunlu olduğunu bildirmekte, böyle bir hassasiyetin takvalı davranışın sonucu olacağını hatırlatmaktadır.

Şu‘arâ’ 26/4’te geçen hâdı‘îne kelimesiyle aynı kökten gelen ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen لَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ lâ tahda‘ne bi’l-kavli emri “yumuşak, yılışık, tatlı, gevşek, kırıtarak, edalı, işveli söz söylemeyin” demektir.(12) Bu ifade konuşurken gereken kadar ve gereken şekilde konuşulmasını ortaya koymakta, aksi takdirde kalbinde مَرَض marad yani hastalık, kötü niyet bulunan, yani kalbi çürük, kötü niyetli, münafık, kötülüğe yüz tutmuş kişilerin çeşitli olumsuz ve ahlaksız ümitlere girebileceği hatırlatılmaktadır.(13)

Kur’ân’da zinanın haram kılındığı bildirildiği gibi, zinaya yaklaşılması da haram kılınmıştır.(14) İşte zinaya götürmesi muhtemel yollarıdan birisi de bu türden yılışık, gevşek konuşmalar olduğu için, Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşlerinin bu türden konuşmaları yapmamaları gerektiğini hükme bağlamaktadır.

2. وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا “Uygun söz söyleyin!” Bu ifade âyetteki ilk emirde Hz. Peygamber’in hanımlarının konuşmalarının yasaklanmadığını, hiç konuşmamalarının kast edilmediğini, aksine, duruma uygun, ciddi, sade, yerinde, doğal, güzel, maruf yani örfe uygun olarak, ciddiyetsizlikten uzak, ağırbaşlı, dosdoğru içerikli, makul ve meşru bir şekilde, gereği kadar konuşabileceklerini, konuşmaları gerektiğini ifade etmektedir.

Bu âyetteki buyruk Hz. Peygamber’in hanımlarının diğer fertlerle nasıl konuşması gerektiğini düzenlemekteyken, daha sonra yorumlayacağımız Ahzâb 33/53’te ise onlarla iletişime diar şöyle buyrulmaktadır: “Onlardan (Nebî’nin hanımlarından) herhangi bir şey istediğiniz zaman perde arkasından isteyin! Bu, hem sizin kalpleriniz, hem de onların kalpleri için daha temiz bir davranıştır.” Demek ki bir meselede problem çıktıktan sonra onu çözmekten önce, problem çıkmaması için tedbir almak çok daha önemli ve önceliklidir.

ıı. Cahiliyedeki Gibi Açılıp Saçılmamaları

وَقَرْنَ ف۪ي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْاُو۫لٰى وَاَقِمْنَ الصَّلٰوةَ وَاٰت۪ينَ الزَّكٰوةَ وَاَطِعْنَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ اِنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْه۪يرًا “Evlerinizde oturun; eski Cahiliye (âdetinde olduğu) gibi açılıp saçılmayın! Namazı kılın, zekâtı verin; Allah’a ve Elçisine gönülden itaat edin! Ey (Peygamber’in) evinin halkı! Allah sizden, günahı gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.”

Âyetteki وَقَرْنَ ve karne emri “ve karar kılın, durun, oturun”; ف۪ي بُيُوتِكُنَّ fî buyûtikünne ifadesi “sizin evlerinizde”; وَلَا تَبَرَّجْنَ ve lâ teberracne emri “ve sakın açılıp saçılmayın”; تَبَرُّج teberruce kelimesi “açılıp saçılacak şekilde”; الْجَاهِلِيَّةِ الْاُو۫لٰى el-câhiliyyeti’l-ûlâ tamlaması “ilk cahiliyenin (yaptığı gibi)”;وَاَقِمْنَ ve ekımne emri “ve ikame edin, yerine getirin, kılın”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰت۪ينَ ve âtîne emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekatı”;وَاَطِعْنَ ve etı‘ne emri “ve itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû tamlaması “ve O’nun Resûlü’ne, Elçisi’ne”; اِنَّمَا يُر۪يدُ innemâ yürîdü ifadesi “mutlak surette, ancak ve ancak istemektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيُذْهِبَ li yüzhibe fiili “gidermek, gidermeyi”; عَنْكُمُ ‘anküm ifadesi “sizden”; الرِّجْس er-ricse kelimesi “kiri, pis şeyleri”; وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْه۪يرًا ve yutahhiraküm tathîran ifadesi ise “ve sizi tamamen, tertemiz yapmak (istemektedir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in eşlerine yönelik buyruklar ve Yüce Allah’ın onları model kılmak için arındırmak istemesi gündeme getirilmektedir.

1. وَقَرْنَ ف۪ي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْاُو۫لٰى “Evlerinizde oturun; eski Cahiliye (âdetinde olduğu) gibi açılıp saçılmayın!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in hanımlarına seslenmekte ve evlerinde vakarlarını koruyarak oturmalarını, eski cahiliyede olduğu gibi açılıp saçılarak görünmemelerini emretmektedir.

Âyette geçen قَرْنَ karne emri karra yani karara veya karira kökünden elmekte ve “karar kılın”, “durun”, “oturun” manasına gelmektedir.(15) Bu durumda kelimenin aslı, açılımı ıkrirne olmasına rağmen bir i‘lâl (kelimedeki değişiklik kuralı) gereği karne şeklinde dönüşmüş kabul edilir.

Âyette yer alan تَبَرَّجْنَ teberracne ve تَبَرُّج teberruc kelimeleri de “dışarı çıkmak”, “görünmek”, “açılıp saçılmak”, “kırıla döküle yürümek”, “süslenmek”(16) gibi anlamlar içermektedir. الْجَاهِلِيَّةِ الْاُو۫لٰى el-câhiliyyetü’l-ûlâ “ilk câhiliye” ifadesi ise Hz. Nûh, Hz. İdris, Hz. İbrâhim dönemleri gibi o zamandan beri gelen “eski, önceki câhiliye” manasına alınarak,(17) eleştirilen bütün eski dönem uygulamalarını kapsamaktadır. Yoksa “birinci” cahiliye ve “ikinci” cahiliye gibi bir sıralama yapılıyor değildir. Esasında Nûr 24/60’taki kullanım gereği bunun “açılıp saçılmak” manasının bulunduğu özellikle hatırda tutulmalıdır.

Yüce Allah, İslâm’dan önceki eski câhiliye döneminde olduğu gibi, süslenerek, özellikle görünmelerini sağlayarak, açılıp saçılarak, kırıtarak, çevredeki insanları tahrik edecek şekilde dışarı çıkmamaları gerektiğini Hz. Peygamber’in hanımlarına emretmektedir. Bu emir onların evlerinde boş boş oturmaları anlamına alınmaması için âyetin devamında onların neler yapması gerektiğine değinilmektedir.

2. وَاَقِمْنَ الصَّلٰوةَ وَاٰت۪ينَ الزَّكٰوةَ وَاَطِعْنَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Namazı kılın, zekâtı verin; Allah’a ve Elçisine gönülden itaat edin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşlerinin vakarlarını koruyarak evlerinde oturmalarını, eski cahiliye dönemindeki gibi açılıp saçılmamalarını emrettikten sonra, arzu edilen şekilde hayatlarını sürdürmelerini, bu çerçevede namazlarını kılmalarını, zekatlarını vermelerini, Allah’a ve Elçisi’ne gönülden itaat etmelerini de kendilerine emretmektedir.

“Namaz kılmaları” Yüce Allah’ın huzurundaki tevazularını ve kulluk bilincinde oluşlarını, yani hiçbir zorba görüntü vermemelerini göstermektedir.

“Zekat vermeleri” Yüce Allah’ın rızık verici ve cömert oluşunu örnek alıp bunu ahlak edinmelerini gösterir.

“Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat” ise kulluk bilincinin kendilerini çepeçevre kuşattığını sembolize edecektir.

İşte bu üç emir hem bedenen hem de ekonomik olarak Yüce Allah’ın bütün emir ve yasaklarına itina göstermeyi, tam anlamıyla kulluk bilinciyle buluşup kuşanmayı sağlayacaktır. Yakından bakıldığında bu üç emrin diğer bütün görev ve yükümlülükleri kapsadığını, adeta dışarıda hiçbir şey bırakmadığını söyleyebiliriz. Zaten bir sonraki âyette de “tilavet edilmekte olan Kur’ân ve hikmet dolu Hz. Peygamber’in sunumlarının hatırlanması” istenerek, maksadın bütünüyle İslâm ve onun prensipleri olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

3. اِنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْه۪يرًا “Ey (Peygamber’in) evinin halkı! Allah sizden, günahı gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.” Âyetin bu kısmında çeşitli konulara dair açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a) Yüce Allah Hz. Peygamber’in hanımları özelindeki hitabını genişletmekte, bu defa verdiği bütün görev ve sorumlulukların Hz. Peygamber’in bütün ev halkını içerdiğini ifade etmek istemektedir. Bu yüzden artık عَنْكُم ‘anküm “hepinizden” ve يُطَهِّرَكُمْ yutahhiraküm “hepinizi tertemiz kılmak” ifadeleri gereği, ev halkının bütün fertleri manası söz konusu edilmektedir.

b) Yüce Allah Hz. Peygamber’in hanımlarıyla ilgili düzenlemeleri ifade ettikten sonra, konuyu اَهْلَ الْبَيْتِ ehle’l-beyti dediği evin bütün halkına dönüştürmüştür. Bu kavramın kimleri içerdiği uzun uzun tartışılmış olsa(18) da, maksat Hz. Peygamber’in hane halkı manasında “eşleri, çocukları, torunları ve bir de damadı yani torunlarının babası, kızının eşi olan Hz. Ali”den oluşmaktadır.

Burada herhangi bir tartışmaya girmeye gerek yoktur. Şia’dan birilerinın yaptığı gibi bu ifadeyi “Hz. Fatma, Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin”den ibaret sayıp Hz. Peygamber’in eşlerini kapsamın dışında tutmanın hiçbir tutar tarafı yoktur; çünkü âyetin bağlamı Hz. Peygamber’in bütün eşleriyle ilgilidir.

Âyetlerin bağlamı buradaki ehl-i beytin ümmetin modeli olacak olan Hz. Peygamber’in hane halkını içermesini zorunlu kılmaktadır. Öncelikli mesaj elbette budur; bunun aksini düşünmek bile akla ziyandır.

Fakat âyeti bağlamdan bağımsız olarak mesajı evrensele götürdüğümüz zaman yani bu âyetlerden ümmetin fertlerinin hepsinin kastedildiği noktasına geldiğimizde o zaman “ehl-i beyt” kavramını “bütün ümmetin inançlı fertleri”, Hz. Peygamber’in “inanç ailesi” olarak görebilir, böylece tartışmalara son vermiş oluruz. Dahası, konuyla ilgili olarak muhataplara yöneltilen emirlerden ya doğrudan hüküm olarak veya mesaj olarak sonuç çıkartılması gerektiği ve imkanı anlaşılmış olur.

c) Âyette dikkat edildiğinde görülecek çok önemli bir incelik vardır. Buna göre öncelikleلِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ “sizden her türlü inanç ve uygulamadaki kiri, pis olanı, günahı, haramı, kötülüğü gidermek”ten(19) söz edilmektedir. Esasında bunun arınmak için yeterli olmasına rağmen, âyetin sonunda bir de وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْه۪يرًا “sizi tertemiz kılmak”la ilgili bir beyana yer verilmektedir.

Bu durum şuna benzetilebilir: Bir yerde pislik veya kirlilik varsa onu ortadan kaldırınca işin bittiği sanılır. Oysa pislikler ortadan kaldırılsa da onların yeri tam anlamıyla temizlenmiş olmayabilir. Bunun için ilave bir şeyler daha yapıp kirlerden ve pisliklerden sonra orasını çok daha temiz hale getirecek ilave uygulamalar yapmak gerekir ki önceki halden eser kalmasın.

İşte tam da bunun gibi Yüce Allah Hz. Peygamber’in ev halkından kirli olabilecek şeyleri gidermek ve sonrasında da kendilerini ak pak, tertemiz kılmak istediği için âyette bu iki beyana yer vermiştir, diyebiliriz. Bir başka ifadeyle söyleyecek olursak, şeytana lanet etmek yetmez; Yüce Allah’a kul olmak gerekir. Kirlerin giderilmesi yetmez; yerine ak pak, tertemiz olanların getirilmesi şarttır. Yüce Allah en iyisini bilir.

d) Âyette verilmek istenen temel mesaj şu olsa gerektir: Yüce Allah’ın verdiği bütün emirler ve kaçınılmasını istediği bütün yasaklar sonuçta insanların lehinedir; bunların yapılıp yapılmamasının Yüce Allah’a hiçbir faydası veya katkısı olmadığı gibi aksi durumlarda O’na hiçbir zararın dokunması da kesinlikle söz konusu değildir.

Lokmân 31/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun biz Lokman’a ‘Allah’a şükret!’ diyerek hikmet vermiştik. Şükreden ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden de (bilsin ki) muhakkak ki Allah zengindir (hiçbir şeye muhtaç değildir); hamîd’dir (her türlü övgüye lâyıktır).” Bu mesaj Yüce Allah’ın Hz. Lokmân’a öğrettiği bir hakikat olarak anlaşılmalıdır. Bu cümlenin benzeri Hz. Süleymân’ın bir sözü olarak Neml 27/40’ta da şöyle geçmektedir: “Şükreden, ancak kendisi için şükretmiş olur.”

Şükreden kişi sadece ve sadece kendisi için ve kendi yararına şükretmiş olur. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede tercih edilen ifadelerde اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak hasr/kasr denen “vurgulu” bir teknik söz konusudur. Zira şükredenin şükrünün Yüce Allah’a bir yararı olmadığı gibi, küfredenin küfrünün de O’na hiçbir zararı olamaz. Bu durumda şükrün sonucu yine şükredenin kendisinedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Hatırlayın ki Rabbiniz size ‘Eğer şükrederseniz, elbette size (nimetimi) arttıracağım’ diye bildirmişti.” Demek ki şükrün karşılığı yine insanlara yöneliktir ve Yüce Allah şükrün karşılığını nimet arttırımı olarak vermektedir. Ayrıca Bakara 2/152’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah kendisini hatırlayanları hatırlayacağını beyan etmekte, kendisine şükredilmesini istemekte, nankörlük yapılmasını ise yasaklamaktadır.

ııı. Vahyi ve Hikmeti Hatırlamaları

وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلٰى ف۪ي بُيُوتِكُنَّ مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ وَالْحِكْمَةِ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ لَط۪يفًا خَب۪يرًا “Evlerinizde tilâvet edilmekte (okunup aktarılmakta) olan Allah’ın ayetlerini ve hikmeti (doğru hükümleri) hatırlayın! Şüphesiz ki Allah, latîf’tir (en ince işleri görüp bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyetteki وَاذْكُرْنَ vezkürne emri “ve anın, hatırlayın”; مَا يُتْلٰى mâ yütlâ ifadesi “tilavet edilmekte olan şeyi, vahyi”; ف۪ي بُيُوتِكُنَّ fî buyûtikünne ifadesi “sizin evlenizde”; مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ min âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın ayetlerinden, mesajlarından (oluşan)”; وَالْحِكْمَةِ ve’l-hıkmeti ifadesi “ve hikmetten (oluşan)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; لَط۪يفًا latîfen habîran kelimesi “bilen(dir); خَب۪يرًا habîran kelimesi ise “haberdar olan(dır)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in eşlerinin evlerinde aktarılan vahyi ve ondan çıkarılan hikmetli hakikatleri hatırlamaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلٰى ف۪ي بُيُوتِكُنَّ مِنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ وَالْحِكْمَةِ “Evlerinizde tilâvet edilmekte (okunup aktarılmakta) olan Allah’ın ayetlerini ve hikmeti (doğru hükümleri) hatırlayın!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in hanımlarına yönelik buyruklarına devam etmekte ve evlerinde tilavet edilmekte olan Yüce Allah’ın âyetlerini ve Hz. Peygamber’in onlardan çıkardığı hikmetli sonuçları hatırlamalarını, bir anlamda onlara kulak vermelerini kendilerine emretmektedir. Âyette geçen وَاذْكُرْنَ vezkürne emri “hatırlayın”, “unutmayın”, “aklınızda bulundurun” gibi manalara gelmekte, يُتْلٰى yütlâ edilgen fiili ise “tilavet edilmek”, yani “okunup akratılmak” manasını vermektedir.

İşte Hz. Peygamber’in hanımlarının “Yüce Allah’ın âyetlerine” ve onların uygulanma ve hükme dönüştürülme biçimi olan “hikmete” kulak vermeleri kendilerinden ve elbette ümmetin bütün fertlerinden istemektedir. Kur’ân İslâm’ın teorik yönünü oluştururken, “hikmet” denilen “sünnet”in sahibi Hz. Peygamber de onun nasıl uygulanacağını gösteren üsve-i hasenedir, yani en güzel örnektir, rolmodeldir, idoldür. Bu birliktelik Kur’ân buyruklarının insanlar tarafından uygulanabilir oluşunun en önemli ispatıdır.

Burada sözü edilen الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimesinden maksadı اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâh yani “Allah’ın âyetleri” tamlamasının açıklaması olarak “hakîm olan hikmetli Kur’ân” şeklinde bir açıklama ifadesi olarak da düşünebiliriz. Bu durumda Kur’ân’ın hem aktarılan lafızları hem de hikmet dolu içerikleri dikkate sunulmuş olmakta ve başta Hz. Peygamber’in eşleri olmak üzere bütün müslümanların bu hassasiyeti gözetmesi ve göstermesi gerektiği ortaya konulmuş olmaktadır.

Buradan açıkça anlaşılıyor ki, evlerimizde Yüce Allah’ın âyetleri ve onun Hz. Peygamber’in dilinden aktarılan hikmetli prensipleri okunmalı, anlaşılmalı ve uygulanmalıdır. Evlerimiz vahyin medresesi olmalı, başkalarına da buradan sunumlar yapılmalıdır. Hz. Peygamber’in hanımlarının bu ayrıcalıklı konumu akıllarından çıkarmamaları istenmekte, farklı oluşlarının farkına varmaları, bunu unutmamaları emredildiği için bizlerin de evlerimizi vahiy merkezli bir mekâna dönüştürerek hakikatleri, duruşumuzu bize aktarılan vahiyden ve Hz. Peygamber’in hikmetli sözlerinden beslemeliyiz.

2. اِنَّ اللّٰهَ كَانَ لَط۪يفًا خَب۪يرًا “Şüphesiz ki Allah, latîf’tir (en ince işleri görüp bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah’ın kudreti her şeye nüfuz etmektedir. Allah işlerin görünen yönlerini bildiği gibi içyüzlerini de gayet iyi bilmektedir.

Kur’ân’da yedi âyette(20) geçen لَط۪يف/اللَّط۪يف latîf/el-latîf sıfatı “lütufkâr, bilgisi derin, her şeye nüfuz eden” anlamlarına gelmektedir. Bu bağlamda söz konusu sıfat bazı âyetlerde(21) Yüce Allah’ın yaratıklarına ve özellikle de kullarına “lütufkâr” olduğu anlamında kullanılmaktadır.

Bu kelimenin kullanıldığında akla ilk gelen anlamı da budur. Fakat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bilgi ve haberle ilgili bir bağlamda, el-habîr kelimesiyle kullanıldığında ise “bilgisi her şeye nüfuz eden, derin bilgiye sahip olan”(22) anlamı devreye girmektedir.(23)

el-Latîf sıfatı özellikle el-habîr sıfatıyla birlikte kullanıldığı bazı yerlerde kesafetin zıddı olan letâfet anlamında gelir. Manevî duyulara letâif, ince nükteye latîfe denmesi de bundandır. “Allah’ın akıl sır ermez bilgisiyle her şeye nüfuz ettiğini,(24) hiçbir şeyin buna engel teşkil edemeyeceğini” ifade eder.(25)

Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere, اللَّط۪يف el-latîf sıfatı الْخَب۪ير el-habîr’den farklıdır. الْخَب۪ير el-habîr daha çok nesnel veya görünen şeylerle ilgili bilgiyi içerirken, اللَّط۪يف el-latîf bunun ötesindekileri ifade etmektedir. Her hâl ü kârda verilmek istenen mesaj bellidir: Yüce Allah her şeyi hakkıyla bilen tek kudrettir ve O’nun bilgisine hiçbir şey de engel olamaz. Hiçbir varlık Yüce Allah’ın bilgisinin dışında ve O’na gizli kalamaz; hiçbir varlık Allah’a sürpriz yapamaz, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Ahzâb, 4-5; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Ahzâb, 6. 2 - Semerkandî, age., III, 58; Taberî, age., XXI, 156-158; Zemahşerî, age., IV, 518-519.
• 3 - Semerkandî, age., III, 58; Taberî, age., XXI, 156; Zemahşerî, age., IV, 519.
• 4 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20
• 5 - Semerkandî, age., III, 58-59; Zemahşerî, age., IV, 519.
• 6 - Taberî, age., XXI, 159.
• 7 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 473.
• 8 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 9 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 10 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 11 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4.
  • Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4
• 12 - Semerkandî, age., III, 59; Taberî, age., XXII, 2; Zemahşerî, age., IV, 521. 13 - Semerkandî, age., III, 59; Taberî, age., XXII, 2; Zemahşerî, age., IV, 521.
• 14 - En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/32; Furkân 25/68.
  • En‘âm 6/151 İsrâ 17/32 Furkân 25/68
• 15 - Semerkandî, age., III, 59-60; Taberî, age., XXII, 3; Zemahşerî, age., IV, 521.
• 16 - Semerkandî, age., III, 59-60; Taberî, age., XXII, 4. 17 - Semerkandî, age., III, 59-60; Taberî, age., XXII, 4-5; Zemahşerî, age., IV, 521.
• 18 - Taberî, age., XXII, 6-8.
• 19 - Semerkandî, age., III, 60; Taberî, age., XXII, 5-6;
• 20 - En‘âm 6/103; Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Şûrâ 42/19; Mülk 67/14. 21 - Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Şûrâ 42/19. Kehf 18/19’da geçen felyetelettaf kelimesi de “lütufkâr olmak, iyi davranmak” anlamına gelmektedir. 22 - Semerkandî, age., III, 476. 23 - En‘âm 6/103; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Mülk 67/14. 24 - Zemahşerî, age., III, 480. 25 - İslâmoğlu, age., s. 811’de 9. not.
  • En‘âm 6/103 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Şûrâ 42/19 Mülk 67/14 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Şûrâ 42/19 En‘âm 6/103 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Mülk 67/14