İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 61-72. âyetlerinde İblis’in azgınlığını, insanlara düşmanlığını, Allah’ın has kulları üzerinde etkisi olmadığını beyan ettikten sonra, rızık temin edebilmek için insanların çıktığı deniz yolculuklarında Yüce Allah’ın rahmetini, sıkıntılı anlarda da putların insanlara yardım edemeyeceğini, buna karşılık insanların nankörlük yaptığını, genel manada insanın değerli kılındığını, ona yönelik çeşitli nimetlerini hatırlatmaktadır.

a) İblis’in Azgın Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 61-65. âyetlerinde meleklere Hz. Âdem için secdeye kapanma emrini verdiğini, hepsinin bu emri yerine getirdiğini, İblis’in yüz çevirdiğini, çamurdan yaratılan Hz. Âdem’i beğenmediğini, üstünlüğünü kabul etmediğini, kıyamete kadar süre verilmesi durumunda insanları saptıracağını söylediğini beyan etmektedir.

Ardından, onun ve ona tâbi olanların cehenneme atılacakları bildirilerek, dilediği gibi insanları azdırmaya çalışabileceği, süvari ve yayalarıyla onların üzerine gelebileceği, mallarına ve çocuklarına ahlaksızlık yaptırmak için musallat olabileceği bildirilmektedir. Daha sonra, şeytanın bütünüyle aldatma vaad ettiği, Yüce Allah’ın has kulları üzerinde hiçbir etki ve otoritesinin bulunmadığı, vekil olarak Allah’ın yeteceği haber verilmektedir.

ı. Secdeden Yüz Çevirmesi ve Alaycılığı

وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ قَالَ ءَاَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ ط۪ينًا “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik; onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç. (O) ‘Ben çamurdan yarattığın bir kişi için secde eder miyim hiç!’ demişti.”

Âyetteki وَاِذْ قُلْنَا ve iz kulnâ fiili “ve hani, demiştik”; لِلْمَلٰٓئِكَةِ li’l-melâiketi kelimesi “meleklere”;اسْجُدُوا üscüdû emri “secde edin”; لِاٰدَمَ li âdeme ifadesi “Âdem için”; فَسَجَدُوا fe secedû fiili “hemen secde etmişlerdi”;اِلَّآ اِبْل۪يسَ illâ iblîse kelimesi “İblis hariç”; قَالَ kâle fiili “(İblis) demişti ki”; ءَاَسْجُدُ eescüdü sorusu “secde mi edeceğim”;لِمَنْ خَلَقْتَ limen halakte ifadesi “yarattığın kişiye”; ط۪ينًا tînen kelimesi “çamur olarak” demektir.

Burada meleklere yönelik verilen Hz. Âdem için secde emri, İblis’in karşı çıkışı, sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

Bu kıssa Bakara, A‘râf, Hıcr, İsrâ’, Kehf, Tâhâ ve Sâd sûrelerinde de ele alınmakta, her sûrede konunun bir başka yönü dikkatlere sunulmakta, bu nedenle tamamen aynı bilgiler tekrarlanmamaktadır.

Bu âyetlerin önceki âyet grubuyla anlam ilişkisi açıktır. Önceki âyetlerde inkârcıların ve müşriklerin olumsuz tutumları üzerinde durulmuştu; burada ise söz konusu insan tipinin nereden beslendiğiyle ilgili bir bilgi verilmektedir. Dahası, Mekkeli müşriklerin müminlere karşı kibir içerisinde davranmalarının nedeninin İblis’i takıp etmeleri olduğu anlaşılmaktadır.

1. وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ “Hani meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin.’ demiştik; onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç.” Kur’ân’da bu konuda beş âyetin bulunduğunu belirtmeliyiz.(1) Âyetin bu ilk cümlesi hakkında bazı noktalar üzerinde durmak istiyoruz.

a) وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلٰٓئِكَةِ اسْجُدُوا لِاٰدَمَ “Hani, meleklere ‘Âdem için (Allah’a) secde edin’ demiştik.” Kehf 18/50 ve Tâhâ 20/116’te de ele alacağımız üzere, Yüce Allah Hz. Âdem’in durumu nedeniyle meleklere secde emrini vermiştir. Bu âyet grubunda secde emrinin nereden kaynaklandığına dair bilgi verilmemekte, bu noktadaki hatırlatmalar Bakara 2/30-34’te yer almaktadır.

Âyette sözü edilen “secde emri” bilinen anlamda ve fizyolojik bir eylemden ibaret olamaz; çünkü melekler fizyolojik özellikleri olan varlıklar değillerdir. Buradaki secde “boyun bükmek, emre amade olmak” demektir. Bakara 2/58, Nisâ’ 4/154 ve A‘râf 7/161’de İsrailoğullarının şehre girerken kapıdan eğilerek geçmeleri emrinde ve Yûsuf 12/100’de sözü edilen secdede nasıl ki “boyun bükmek” söz konusuysa, burada da benzer bir durum vardır. Yapılması istenen secde bütün varlıkların Yüce Allah’a boyun eğmesinde olduğu gibi(2) “boyun bükmek, emrine amade olmak” manasına gelmektedir.

Bu konudaki âyetlerde emredilen secdenin kimin için yapılması gerektiğini de doğru anlamak gerekmektedir. Esasında bu tür âyetlerde secde emri genellikle beraberinde lâm/li cer harfiyle gelmektedir.(3) Ancak bunun cer harfi olmadan getirilen kullanımları da vardır.(4) Buradan hareketle söylemek istediğimiz husus şudur: Yüce Allah “Hz. Âdem’e” secde edilmesini emretmemekte, “Hz. Âdem için” secde edilmesini istemektedir. Yani secdenin muhatabı Hz. Âdem değil, melekelerin bilemediği isimleri söylemesi nedeniyle ortaya koyduğu farktır.

Herkes biliyor ki Hz. Âdem o isimleri kendi başına öğrenmemiş, Yüce Allah’ın talimiyle bu bilgiye sahip kılınmıştır. Öyleyse Hz. Âdem’in farkı kendi meziyetinden değil, onu bilgilendiren Yüce Allah’tan gelmektedir. Râzî’nin de dediği gibi, Yüce Allah öğretmeseydi elbette o da bilemeyecekti; dolayısıyla ona yönelik secdede asıl muhatap kendisine isimleri öğreten ve secdeye layık olan kudret Yüce Allah’tır.

b)فَسَجَدُوٓا اِلَّآ اِبْل۪يسَ “Onlar da hemen secde etmişlerdi. İblis hariç.” Bu cümledekiفَسَجَدُوا fe secedû fiilinin başındaki fâ edatı ta‘kıbiyye manasındadır ve meleklerin hiçbir tereddüt göstermeden hemen secde ettiklerini, yani bu ilâhî emre boyun eğip emre âmâde olduklarını göstermektedir.

ı. İblîs, “hakkı bâtıla karıştıran veya belanın şiddeti karşısında ümidini yitiren varlık” demektir. Bu kelime Bakara 2/34 ve 36’da da olduğu gibi onun huzurdan kovulmadan önceki ismidir. Kovulduktan sonra ise ona artık “şeytan” denmektedir. İlâhî emre karşı gelmesinin sebebi, “kibirlenmesi, kâfirlerden olması”(5) ve “kendi yaratılış kaynağı olan ateşi Hz. Âdem’in yaratıldığı topraktan üstün görmesi”(6) şeklinde belirlenmektedir. Bu olumsuz sıfatları sebebiyle İblis secde etmemiş ve ilâhî emirden yüz çevirmiştir.

ıı. Secde konusunda meleklerin hiçbir istisnası olmamıştır. Âyette yer alan اِلَّا illâ edatı İblîs’in bu emre itibar etmediğini ortaya koymaktadır. Bu istisna ifadesi konunun ele alındığı başka âyetlerde de yer almaktadır.(7) Bazıları bu tür kullanımlardan hareketle İblis’in de aslında melek olduğunu, ancak sonradan yoldan çıkıp isyan ettiğini ifade etmektedirler. Kehf 18/50. âyette açık bir şekilde İblis’in cinlerden olduğu ve yoldan çıktığı belirtilmekte olduğu için, bu konuda farklı yaklaşımların doğru olamayacağı kanaatini taşımaktayız. Esasında cinler ve dolayısıyla İblis ateşten yaratıldığı için,(8) onların melek kapsamında sayılmasının da doğru olamayacağı düşüncesindeyiz.

ııı. Haklı olarak şöyle bir soru sorulabilir: Neden melekler secdeye muhatap kılınmış olmasına rağmen, İblîs secde etmeyen olarak orada zikredilmektedir? “Hitabın çoğunluğa göre şekillendirilmesi” ve “görünmeyen varlıklar olarak kabul edilmeleri” iki gerekçe olarak verilebilir. Ancak daha kesin cevabımız şudur:

Yüce Allah A‘râf 7/12’de İblis’e özel olarak secdeyi ayrıca emretmişti: “Allah, (İblîs’e) ‘Sana emrettiğim zaman seni secde etmekten alıkoyan neydi?’ diye sormuştu.” İşte bu âyette Yüce Allah’ın meleklerden ayrı olarak İblis’e yönelik olarak da bu emri özellikle verdiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla secde emrine karşı çıkan İblis’in melek olmadığı, kendisine ayrıca ve özel olarak secde emrinin yönlendirildiği bilinmelidir.

2. قَالَ ءَاَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ ط۪ينًا “(O) ‘Ben çamurdan yarattığın bir kişi için secde eder miyim hiç!’ demişti.” Yüce Allah İblis’in neden secde etmediğiyle ilgili olarak sözünü bu cümlede hatırlatmaktadır. İblis, Hz. Âdem’in yaratıldığı kaynağı gerekçe göstererek “Beni ateşten, onu çamurdan yarattın”(9) diyerek, kendisinin ondan daha hayırlı olduğunu beyan etmişti. Konuyla ilgili olarak Hıcr 15/32-33’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) ‘Ey İblis! Secde edenlerle beraber olmayışının sebebi nedir?’ deyince, (İblis) ‘Ben kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan yarattığın bir insana secde edecek değilim’ demişti.”

Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki, İblis Hz. Âdem’in yani insanoğlunun yaratıldığı kaynağı beğenmemiş, ateşin topraktan ve çamurdan çok daha hayırlı olduğunu ileri sürmüştü. Bu konuyla ilgili geniş bilgilendirmelerimizi A‘râf 7/12’de yaptığımız ve Sâd 38/76’da da yapacağımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Kıyamete Kadar İzin İstemesi

قَالَ اَرَاَيْتَكَ هٰذَا الَّذ۪ي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ اَخَّرْتَنِ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَاَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُٓ اِلَّا قَل۪يلًا “(İblis) ‘Bana üstün kıldığın şu (insan)a bakar mısın? Beni kıyamet gününe kadar ertelersen, azı dışında onun neslini elbette kendime bağlayacağım.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(İblis) demişti ki”; اَرَاَيْتَكَ eraeyteke ifadesi “gördün mü, bakar mısın?”;هٰذَا الَّذ۪ي كَرَّمْتَ hâzellezî kerramte ifadesi “şu üstün kıldığına”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana”; لَئِنْ اَخَّرْتَنِ lein ahhartenî fiili “eğer beni geciktirirsen”;اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet gününe kadar”;لَاَحْتَنِكَنَّ le ahtenikenne fiili “elbette kendime bağlayacağım”; ذُرِّيَّتَهُ zürriyyetehû kelimesi “onun neslini, zürriyetini”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen sözcüğü ise “pek azı hariç” demektir.

Burada İblis’in secdeden kaçışının bir başka gerekçesi ve insanoğlunu saptıracağına dair kararlılığı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اَرَاَيْتَكَ هٰذَا الَّذ۪ي كَرَّمْتَ عَلَيَّ “(İblis) ‘Bana üstün kıldığın şu (insan)a bakar mısın? demişti.” Yüce Allah İblis’in secde için karşı çıkışını beyan bağlamında onun dile getirdiği bir başka cümleye dikkat çekmektedir. Cümlenin başında yer verilen اَرَاَيْتَكَ eraeyteke sorusu aslında “gördün mü?” manasına gelse de vermek istediği mesaj “bir baksana!”, “düşünsene”, “düşündün mü hiç!” “bana haber ver”(10) şeklinde anlaşılmalıdır. Buradaki kâf/ke, sırf hitap için getirilmiştir; i‘râb durumu yoktur.(11) Çünkü Hz. Âdem’i de bütün mahlûkatı da yaratan kudret Yüce Allah’a ait olduğu için O’nun yarattığını görmemesi mümkün değildir.

İblis’in bu ifadeyle söylemek istediği şey Hz. Âdem’i küçümsemesi ve onun üstünlüğünü gösterebilecek şeylere itibar etmediğini beyan etmesiydi. Bu doğrultuda onun kastı “Benden üstün tuttuğun varlık bu mu yani?”, “Bunu mu bana üstün kıldın?”, “Bula bula şuncağızı mı buldun bana üstün tutacak?”(12) “Onun nesi var ki! Onu ne yönüyle benden üstün kıldın?” cümleleriyle de ifade edilebilir.

Âyette yer alan هٰذَا hâzâ ism-i işaretinin başında gizli bir soru edatının bulunma ihtimali de dile getirilmektedir. Bu durumda âyetin manası “Bana üstün kıldığın bu mu?” şeklini alır. Râzî’nin de dediği gibi, baştaki eraeyte ifadesinde soru edatı bulunduğu için, hâzâ’nın başındakine gerek kalmamış, iki soru edatının tekrarı uygun görülmemiş olabilir.

İblis’in bu alaycı sözü daha önce de ifade ettiğimiz gibi “Beni ateşten yarattın; onu ise çamurdan yarattın”(13) cümlesindeki anlamla aynı kibri içermektedir. İblis kendine göre ateşi topraktan daha hayırlı görmekte, yaratılış kaynağı toprak olan Hz. Âdem’in üstünlüğünü ortaya koyacak şekilde bir boyun büküşü kesin olarak reddetmekteydi. Önceki âyette de ifade ettiğimiz gibi, burada kast edilen secde muhatabın üstünlüğünü kabul etmek şeklide de yorumlanabilir. Bu durumda İblis insanoğlunun üstünlüğünü gösterebilecek bir sembol olarak Hz. Âdem için secdeye kapanmayı kesin olarak reddetmiştir.

Bazı âlimlerimizin yorumuna göre, âyette İblis’in dile getirdiği الَّذ۪ي كَرَّمْتَ عَلَيَّ “Bana kerim kıldığın” ifadesi, İblis’in lanetlenme sebebi olarak gördüğü şeydir. Demek istediği şudur: “Kendisi sebebiyle beni lanetlediğin ve bana üstün kıldığın varlık bu mu yani?” Buna göre âyette “Allah ona lanet etmiştir” şeklinde gizli bir metin var kabul edilmektedir.(14) Esasında bu âyette yer almasa da İblis’in ilâhî huzurdan kovulduğu ve lanetlendiği gerçeği, konunun işlendiği başka sûrelerde açıkça zikredilmektedir.(15) Dolayısıyla âlimlerimizin böyle bir yorumda bulunması delilsiz değildir.

2. لَئِنْ اَخَّرْتَنِ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ لَاَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُٓ اِلَّا قَل۪يلًا “Beni kıyamet gününe kadar ertelersen, azı dışında onun neslini elbette kendime bağlayacağım.” Yüce Allah İblis’in sözünü aktarmaya devam etmekte, İblis’in Allah’a seslenerek bir anlamda müsaade istediğini haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/14, Hıcr 15/36 ve Sâd 38/79’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “(İblis), ‘Ey Rabbim! O halde insanların diriltilecekleri güne kadar bana mühlet ver’ demişti.” İşte bu dört sûrede bulunan ifadeler birbiriyle benzer mesajlar içermekte ve İblis’in kıyamet gününe kadar müsaade istediğini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَحْتَنِكَنَّ ahtenikenne fiili haneke kökünden gelmekte ve “birine gem takmak, boyun eğdirmek, körü körüne itaatini sağlamak” manalarını içermektedir. Bu durumda mana “az bir kısmı hariç, onların gemini elime alacağım, günaha sokacağım, onlara istediğimi yaptıracağım” şeklinde olur. Bu kelimenin “tümünü almak” manası da vardır ki, bu durumda mesaj “az bir kısmı hariç onların tümünü alacağım, kökünü kazıyacağım” şeklini alır.(16)

Bu arada söz konusu fiilin başındaki lâm/le harfi ile fiilin sonundaki “şeddeli nûn” harfi İblis’in bu konudaki kararlılığını göstermektedir. Anlaşılan o ki İblis’in hedefinde bütün insanlar vardır; kendince az bir kısmı hariç, geri kalanları kendi yoluna çekmeye çalışacak ve bunu başaracaktır. Bu büyük iddiaya karşılık, insanoğluna düşen görev de İblis’i yalancı çıkarmak ve etkileyemeyeceği insanlar arasına katılabilmektir.

İblis önce Hz. Âdem’i, ardından da eşini vesvese vererek kandırınca, bütünüyle insan neslini aynı şekilde saptıracağı kanaatini edinmişti. Âyette اِلَّا قَل۪يلًا “Az bir kısım hariç” ifadesiyle istisna edilen kısım, Hıcr 15/40 ve Sâd 38/83’te yer alan “Senin ihlaslı kulların hariç” sözüyle de uyum arz etmektedir. Konuyla ilgili olarak ayrıca Hıcr 15/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Benim has kullarım üzerinde senin hiçbir otoriten, üstünlüğün, hâkimiyetin olamaz.”

Aynı şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten iki âyet sonra yani İsrâ’ 17/65. âyette de benzer bir mesaj yer almakta ve Rabbimizin has kulları üzerinde onun hiçbir şekilde saptırma gücünün sonuç vermeyeceği, çünkü onların vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah’ı yeterli gördükleri bildirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/99-100’de de şöyle buyrulmaktadır: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine tevekkül edenler üzerinde onun (şeytanın) bir hâkimiyeti yoktur. Onun hâkimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve onu Allah’a ortak koşanlaradır.” İşte bu iki âyette mesele açıklığa kavuşturulmakta, İblis’in kimleri etkileyemeyeceği, kimleri de yoldan çıkarabileceği bildirilmektedir. Etkileyemeyeceği kişiler Yüce Allah’ın “has kullarım” dediği ve görevlendirdiği peygamberler ile peygamberlerin tebliğ ettiği esasları hayatlarına hâkim kılmaya çalışan “sâlihler”, “sıddîklar” ve “hakka şahit olan yiğitler”den oluşan insanlardır.

ııı. İblis ve Onun İzinden Gidenlerin Akıbeti

قَالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَاِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُ۬كُمْ جَزَآءً مَوْفُورًا “(Allah) şöyle demişti: Çık (oradan)! Onlardan kim sana uyarsa, cehennem hak ettiğiniz tastamam karşılıktır.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; اذْهَبْ izheb emri “git”; فَمَنْ تَبِعَكَ fe men tebi‘ake ifadesi “sana kim tâbi olursa”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; فَاِنَّ جَهَنَّمَ fe inne cehenneme kelimesi “muhakkak ki cehennem”;جَزَآؤُ۬كُمْ cezâuküm tamlaması “sizin karşılığınız, cezanız(dır)”; جَزَآءً cezâen kelimesi “(şöyle) bir ceza, karşılık”; مَوْفُورًا mevfûran sözcüğü ise “tastamam” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İblis’in isteğine karşılık verdiği cevap ve onu izleyenlerin yaşayacağı akıbet gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اذْهَبْ “(Bunun üzerine Allah şöyle) buyurmuştu: ‘Çık, (git)!” Bu âyet grubunda yer almasa da Yüce Allah önceki âyette açıkladığımız üzere, İblis’in kıyamet gününe kadar zaman istemesine olumlu cevap vermiş ve kendisine “(Tamam), sen mühlet verilenlerdensin” buyurarak isteğini kabul ettiğini beyan etmişti.(17) İşte bu iznin ardından Yüce Allah onu bulunduğu nimet yurdundan ve huzurundan kovmuş, kıyamet gününe kadar üzerinde lanet olacağını bildirmiştir.(18) Bu nedenle, âyette geçen اذْهَبْ izheb emrine sadece “git” şeklinde değil de “defol git” manasını vermeyi tercih ettik.

2. فَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ فَاِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُ۬كُمْ جَزَآءً مَوْفُورًا “Onlardan (Âdem’in neslinden) kim sana uyarsa, (iyi bilin ki) cehennem hepinizin hak ettiği tastamam karşılığınızdır.” Yüce Allah İblis’e seslenmekte ve saptıracağını söylediği insanlardan her kim onun peşinden gider, ona tâbi olursa, yaptıklarının tam karşılığı olarak cehenneme atılacaklarını haber vermektedir.

Sâd 38/85’te de beyan edildiği üzere, Yüce Allah “Cehennemi seninle ve insanlardan sana uyanlarla hepinizle dolduracağım” buyurmaktadır. Yüce Allah’ın İblis’in densizliklerine yönelik buyruğu bu âyette dile getirilmekte, cehennemi onunla ve onun peşinden gidenlerle dolduracağını haber vermektedir.

Yüce Allah’ın bu kararı hakkında Kur’ân’da başka âyetler de vardır. Buna göre Yüce Allah Hûd 11/119 ve Secde 32/13’te cehennemi hak eden insanlarla ve cinlerle doldurulacağını bildirmektedir. Bu ifadelerde sanki ezeli bir karar olarak insanların ve cinlerin cehennemlik olsunlar diye yaratıldığı anlaşılmaktadır. Oysa hem Sâd 38/85’te, hem de A‘râf 7/18’de “Onlardan sana her kim tâbi olursa cehennemi sizin hepinizle dolduracağım” buyrulmaktadır.

Bu iki âyette verilen mesajla uyumlu olacak şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette benzer bir mesaj verilmekte ve “Onlardan (Âdem’in neslinden) kim sana uyarsa, (iyi bilin ki) cehennem hepinizin hak ettiği tam karşılığınızdır” buyrulmaktadır. Dahası Hıcr 15/42’de de “sana (İblis’e) uyan azgınlar hariç” beyanı zikredilmektedir. Bu arada Hıcr 15/43’te “Muhakkak cehennem, onların hepsine vaadolunan yerdir” buyrularak, inkârcılığın sonu hakkında uyarılarda bulunulmaktadır. Demek ki cehenneme atılmak “sonuç”tur; İblis’e tâbi olmak ise “sebep”tir. Yüce Allah hiç kimseyi hak etmediği sürece cehenneme atmaz.

Âyetin sonunda yer alan فَاِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُ۬كُمْ جَزَآءً مَوْفُورًا “Cehennem sizin tastamam karşılığınızdır” cümlesinde geçen مَوْفُور mevfûr sözcüğü Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılmakta ve “tam, eksiksiz, mükemmel”(19) manasına gelmektedir. Cehennemlikler için söz konusu edilecek azabın, dünyada yaptıklarının tam karşılığı olması noktasında Nebe’ 78/26’da zikredilen cezâen vıfâkan tamlaması da aynı manayı içermektedir.

ıv. İnsanları Azdırma ve Saptırma Girişimleri

وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَاَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكْهُمْ فِي الْاَمْوَالِ وَالْاَوْلَادِ وَعِدْهُمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ اِلَّا غُرُورًا “Gücünün yettiği kişileri davetinle (gerçeklerden) uzaklaştır! Süvarilerinle ve yayalarınla onları yaygaraya boğ (vesvese ver, ayart)! Malları ve çocukları (aracılığıyla yapacakları kötülükler)de onlara ortak ol! Kendilerine vaatlerde bulun! Şeytan, insanlara aldatmadan başka bir şey vadetmez.”

Âyetteki وَاسْتَفْزِزْ vestefziz emri “ve sars”;مَنِ اسْتَطَعْتَ menisteta‘te ifadesi “gücün yettiğini”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”;بِصَوْتِكَ bisavtike tamlaması “senin sesinle”; وَاَجْلِبْve eclib emri “ve celbet, yaygarayı bas”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”;بِخَيْلِكَ bihaylike ifadesi “senin süvarilerinle”; وَرَجِلِكَ ve racilike ifadesi “ve senin yayalarınla, piyade(ler)inle)”;وَشَارِكْهُمْ ve şârikhum emri “ve onlara ortak ol”; فِي الْاَمْوَالِ fi’l-emvâli kelimesi “mallarda”;وَالْاَوْلَادِ ve’l-evlâdi sözcüğü “ve çocuklarda”; وَعِدْهُمْ ve ‘ıdhum emri “ve onlara vaadde bulun”;وَمَا يَعِدُهُمُ ve mâ ye‘ıdühum fiili “ve onlara vaad etmez”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; اِلَّا غُرُورًا illâ ğurûran sözcüğü “aldatmadan başka bir şey” demektir.

Burada şeytanın insanları saptırmasıyla ilgili kullanabileceği çeşitli unsurlar ve onun aldatıcılığı gündeme getirilmektedir.

Âyette yer verilen dört husus Yüce Allah’ın şeytana yapmasını emrettiği şeyler değil, onun yapacağını bildiği saptırıcı veya etkileyici unsurlardır. Esasında burada birer tehdit vardır. Söylenmek istenen şudur: “Sen hadi bunları yapabilirsen yap; ancak yarın başına neler geleceğini göreceksin.” Kullardan beklenen ise şeytanın aldatmalarına itibar etmemesidir.

1. وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ “Gücünün yettiği kişileri davetinle (gerçeklerden) uzaklaştır!” Fiil kalıbında İsrâ’ 17/76 ve 103’te de geçmekte olan اسْتَفْزِزْ istefziz emri “sarsmak, yerinden oynatmak, kökünü sökmek, ayartmak, yoldan çıkarmak”(20) manalarını içermektedir. “Şeytanın sesi” ise “insanları Allah’a isyana çağırması, günaha davet etmesi, insanlara vesvese vermesi” şeklinde yorumlanmalıdır. Çünkü bilinen cin şeytanlarının bu anlamda insanların duyacağı sesinden söz edilmez. Ancak maksat şeytanlaşmış insanlar olursa sesinden kast edilen ise bellidir. Bazı âlimler burada sözü edilen sesten kastı “şarkı ve oyun sesleri” olarak yorumlamışlardır(21) ki içeriğinde küfür ve isyan bulunmayan bu tür sözlerde sakınca yoktur.

2. وَاَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَرَجِلِكَ “Süvarilerinle ve yayalarınla onları yaygaraya boğ (vesvese ver, ayart)!” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَجْلِبْ eclib emri “celbetmek, yaygarayı basmak, bağırıp çağırmak, hile ve tuzaklar kurmak, toplamak” şeklinde yorumlanmaktadır.(22)

Çeşitli âyetlerde(23) geçen خَيْلِ hayl sözcüğü “süveri, at” ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen رَجِلِ racil kelimesi ise “piyade” manasına gelmekte, Yüce Allah’a isyana çağıran herkesi kapsamına almaktadır. Zira kişi hayatında ya binekte olur ya da yaya. Bu durumda şeytanın emrinde veya güdümünde olan kim varsa yardıma çağırabileceği beyan edilmektedir. Bu ifade deyimsel bir beyan olarak şeytanın olanca gücünü ve başvurabileceği bütün hilelerini kullanabileceği manasını da içerebilir.(24)

3. وَشَارِكْهُمْ فِي الْاَمْوَالِ وَالْاَوْلَادِ “Malları ve çocukları (aracılığıyla yapacakları kötülükler)de onlara ortak ol!” Burada şeytanla işbirliği anlamına gelebilecek iki hususa değinilmektedir:

a) Şeytanın “insanların mallarına ortak olması”, ilk olarak servet kazanımında helal-haram demeden hareket ettirmesi, mallarını israf ettirmesi, onları harcarken Allah’a isyan içerikli olarak harcamada bulundurtması söylenebilir. Buna ilave olarak, şeytanın yönelindirmesiyle hırsızlık yapmaları, gasp etmeleri, faize bulaşmaları vs. uygulamalarda bulunmalarını da söyleyebiliriz. Konu hayvanlarla ilişkili olarak görülürse hayvanların kulaklarını yaralamaları(25) ve onları Allah rızası dışındaki işlerde kullandırtmasını söyleyebiliriz.

Meselenin bitki ve tarım boyutu ise öşür vergisi veya zekât ve infakta bulunmamalarını, hatta En‘âm 6/136’da beyan edildiği gibi, tarım ürünlerinden belli payları putlarına ayırmalarını sağlamasını ifade edebiliriz.(26) Anlaşılan o ki, şeytanın insanların mallarına ortak olması, “kazanımdan harcamaya kadar” bütün aşamalarda servetin elde edilişi ve harcamadaki sınır tanımazlık anlayışını insanlara vermesi olarak özetlenebilir.

b) Şeytanın “çocuklara ortak oluşu” ise başta zina yoluyla çocuk sahibi olmalarını teşvik etmesi, çocuklarına Abdüluzzâ vs. şeklinde “putların kulları” anlamına gelebilecek isimler verdirtmesi,(27) çocuklarını yanlış bilgilerle yetiştirmeleri, onları bâtıl dinlere sevk etmelerini sağlaması, ana karnında doğumdan önce veya doğduktan sonra çocukken rızık endişesi veya başka sebeplerle onları öldürmelerini temin etmesi, ayrıca her ne türden olursa olsun kötü ahlak örneklerinden sayılabilecek eylemlere çocuklarını sevk ettirmesi de bu bağlamda zikredilebilir.

Şeytanın insanların mallarına ve evlatlarına ortak olmasını servetin ve çocukların insanlara veriliş gayesinin dışına çıkacak her türlü çabayı ve onları günaha sokabilecek her türlü teşebbüsü ve eylemi söyleyebiliriz. Kişi bütün bu saydığımız veya belirtemediğimiz hususları yaparsa, itiraf etmese de bilmelidir ki şeytan ile işbirliği yapıyordur.

4. وَعِدْهُمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ اِلَّا غُرُورًا “Kendilerine vaatlerde bulun! Şeytan, insanlara aldatmadan başka bir şey vadetmez.” Âyetin son bölümünde de iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) وَعِدْهُمْ “Kendilerine (türlü türlü) vaadlerde bulun!” Yüce Allah İblis’e seslenirken bir anlamda onun çabalarının boşa çıkacağını söylemek istemekte ve bildiği ne varsa onu insanlara vaad edebileceğini beyan etmektedir. Bu vaatler bağlamında “farzların gereksiz olduğunu” söylemesinden “bütün haramların zararsız olduğunu” vurgulamaya kadar hayatın bütün an ve alanlarını içine alabilecek bir mahiyet arz edebilir. Buradan hareketle, cennet ve cehennem yani âhiret vaatlerinin de yersiz ve asılsız olduğunu muhataplara söylemesi, şefaat sözleri de söz konusu edilebilir.(28)

Şeytanın hedefi bu tür vesveselerle muhataplarının öncelikle mutlak manada inkâr etmelerini sağlamak olmalıdır. Eğer bunu başaramayacaksa bu defa da inanan kişileri Allah ile aldatmaya çalışır. Bununla ilgili olarak Yüce Allah Lokmân 31/33, Fâtır 35/5 ve Hadîd 57/14’te vurgulu ifadeler kullanarak, kullarına şeytanın bu konudaki aldatmalarına kanmamalarını tenbihlemektedir.

Şeytanın vaatleri ve sonrasında yaşanacaklarla ilgili olarak mahşerde dile getireceği bir hususu burada İbrâhim 14/22. âyet itibariyle hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Zira insanlar mahşerde suçu şeytana atmak isteyecekler; ancak bunun, sonucu değiştirmeye hiçbir katkısı olmayacaktır. Âyet mealen şöyledir:

“(Hesapları görülüp) iş bitirilince, şeytan diyecek ki: ‘Şüphesiz Allah size gerçek olanı vâdetti, ben de size vâdettim ama size yalancı çıktım. Zaten benim size karşı bir gücüm yoktu. Ben, sadece sizi (inkâra) çağırdım, siz de benim davetime hemen koştunuz. O halde beni yermeyin, kendinizi yerin. Ne ben sizi kurtarabilirim, ne de siz beni kurtarabilirsiniz! Kuşkusuz daha önce ben, beni (Allah’a) ortak koşmanızı reddettim.’ Şüphesiz zalimler için elem verici bir azap vardır.”

İşte bu âyette şeytanın vaatlerde bulunduğu gerçeğine dikkat çekilmekte, fakat insanların onu suçlamalarının da sonucu değiştirmeyeceği beyan edilmekte, esasında şeytana tapanların tapınmalarını daha dünyadayken de reddetmiş olduğu haber verilmektedir.

b) وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ اِلَّا غُرُورًا “Şeytan, insanlara aldatmadan başka bir şey vadetmez.” Bu cümlenin aynısı Nisâ’ 4/120’de de geçmektedir. Bu ifadeye “Şeytan insanlara aldatmadan başka hiçbir şey vaat etmez” şeklinde de anlam verilebilir. Kur’ân’da dokuz kez(29) geçen ğurûr/el-ğurûr kelimeleri “aldanma, aldatma” manalarına gelmektedir. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen vurgu manası katmakta ve şeytan kaynaklı her bir vesvesenin sadece ve sadece birer aldatma ve bâtıl olduğu beyan edilmektedir.(30)

A‘râf 7/22’de belirtildiği gibi, şeytan Hz. Âdem’i ve eşini de böylece aldatmıştı. Ayrıca Âl-i İmrân 3/185, Hadîd 57/20’de de geçtiği üzere, âhiret inancını öteleyen dünya hayatı da bir aldanmadır. Nihayet Mülk 67/20’de şeytanın güdümüne girmiş olan kâfirlerin de elbette derin bir aldanış içerisinde olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah İblis’in insanoğlunu saptırmak için istediği her şeyi yapabileceğini beyan etmekte, ancak elbette bütün bu yaptıklarının sonucuna katlanacağını ona bildirmiş olmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz üzere, bu âyette yer alan dört emir de birer tehdit ifadesidir ve İblis’in yolundan gidenlerin de aynı akıbeti yaşayacakları mesajını içermektedir. İblis’in faaliyetlerini özetleyen A‘râf 7/16-17’deki mesajı hatırlamakta yarar vardır:

“(Bunun üzerine İblis şöyle) demişti: Öyle ise beni azdırmana karşılık, ben de onları saptırmak için senin doğru yolunun üstüne oturacağım. Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından sokulacağım ve sen, onların çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın!” İşte burada sözü edilen dört yön, şeytanın elinden gelen her şeyi yaptığının bir göstergesidir. Ancak her şeyi yapmış olmasına rağmen, sonuçta başarı sağlayamayacağı nice insanların mevcut olacağı da bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

v. Yüce Allah’ın Has Kullarına Etki Edememesi

اِنَّ عِبَاد۪ي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفٰى بِرَبِّكَ وَك۪يلًا “(Samimi) kullarım üzerinde senin hiçbir gücün yoktur.” Vekil (güven kaynağı) olarak Rabbin yeter.”

Âyetteki اِنَّ عِبَاد۪ي inne ‘ıbâdî tamlaması “muhakkak ki benim kullarım”; لَيْسَ leyse edatı “yoktur, olmayacaktır”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar üzerinde, onlar hakkında”; سُلْطَان sültânun kelimesi “herhangi bir yetki, otorite”; وَكَفٰى ve kefâ fiili “yeter”;بِرَبِّكَ birabbike tamlaması “senin Rabbin”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil ve kefil olarak” demektir.

Burada şeytanın ayartmalarına kanmayacak kulların varlığı ve Yüce Allah’a güvenleri gündeme getirilmektedir.

İsrâ’ sûresinin 62. âyetinin sonunda da açıklandığı gibi, şeytan insanların bütününü hedefe koymakta, kendince az bir kısmı hariç hepsini azdıracağını söylemekteydi. Yüce Allah onun bu densizliğine karşılık, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kendisine meydan okumakta ve has kulları üzerinde hiçbir etkisinin olamayacağını haber vermektedir. Kur’ân’da 37 kez(31) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz”, “egemenlik” gibi anlamlar içermektedir.

Şeytanın etkide bulunamayacağı kullarla ilgili olarak Hıcr 15/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Benim has kullarım üzerinde senin hiçbir otoriten, üstünlüğün, hâkimiyetin olamaz.” Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de Rabbimizin has kulları üzerinde onun hiçbir şekilde saptırma gücünün sonuç vermeyeceği, çünkü onların vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah’ı yeterli gördükleri bildirilmektedir. Yüce Allah’ın kullarına yeteceğiyle ilgili âyetleri İsrâ’ 17/17’de zikretmiştik.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/99’daki şu bilgiler de son derece önemlidir: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine tevekkül edenler üzerinde onun (şeytanın) bir hâkimiyeti yoktur.” İşte bu âyette mesele açıklığa kavuşturulmakta, İblis’in kimleri etkileyemeyeceği bildirilmektedir.

Etkileyemeyeceği kişiler Yüce Allah’ın “has kullarım” dediği ve görevlendirdiği “peygamberler” ile peygamberlerin tebliğ ettiği esasları hayatlarına hâkim kılmaya çalışan “sâlihler”, “sıddîklar” ve “hakka şahit olanlar”dan oluşan yiğit insanlardır. İblis’in güç olarak aslında insanlar üzerinde herhangi bir etkinliğinin bulunmadığı Sebe’ 34/21’de şöyle dile getirilmektedir: “Halbuki onun (İblis’in) onlar üzerinde hiçbir nüfuzu yoktu. Ancak ahirete inananı, şüphe içinde kalandan ayırdedip bilelim diye (ona bu fırsatı vermiştik).”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda da yer aldığı üzere “(Onlara) vekîl (kefil, koruyucu) olarak Rabbin (kendilerine) yeter.” İşte bu ifade, tavrını ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyenleri O’nun koruyacağı, sahipleneceği ve kendilerini şeytanın uydusu haline getirmekten muhafaza edeceği anlaşılmaktadır. Allah’a güvenenlere Allah yeter; yeter ki kul bu güveninin gereğini yerine getirsin ve samimi olsun.

Bu âyet gereği Müslümana düşen görev, Yüce Allah’ın عِبَاد۪ي ‘ıbâdî yani “has kullarım” dediği yiğit insanların arasında yer alabilmek ve şeytanın çabalarını boşa çıkarabilmektir. Zira şeytan A‘râf 7/27’de “Onların çoğunu sana şükredici bulamayacaksın” demişti. Bunu söyleyen şeytanı yalancı çıkarmak için çalışmak gerekmektedir.

Tavrını ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyen, böylece şeytanı yalancı çıkarabilen yiğit kullara selam olsun.

b) Yüce Allah’ın Lütfu ve İnkârcı İnsanın Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 66-69. âyetlerinde insanlara yönelik nimetleri bağlamında deniz yolculuklarındaki imkânlarını, merhametini hatırlattıktan sonra, denizde başlarına bir sıkıntı geldiğinde putların kaybolup gittiğini, Allah’ın yardımıyla karaya çıktıklarında yeniden hak ve hakikattan yüz çevirdiklerini, çünkü inkârcı insanların çok nankör olduklarını beyan etmektedir.

Ardından, inkârcıların Yüce Allah’ın onları karada da yerin dibine batırmasından veya üzerlerine kayalar savurmasından güvende olmadıkları, hiçbir vekil yani güven ve dayanak bulamayacakları, dahası onları yeniden çıktıkları bir başka deniz yolculuğunda üzerlerine çok daha şiddetli kasırga gönderip kendilerini boğmasından da güvende olmadıkları, kendilerini takip edebilecek hiç kimseyi de bulamayacakları beyan edilmektedir.

ı. Denizdeki İlâhî Yardım

رَبُّكُمُ الَّذ۪ي يُزْج۪ي لَكُمُ الْفُلْكَ فِي الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ اِنَّهُ كَانَ بِكُمْ رَح۪يمًا “Rabbiniz, nimetlerinden edinmeniz için gemileri denizde sizin için yüzdürendir. Şüphesiz ki O size çok merhametlidir.”

Âyetteki رَبُّكُم rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”;الَّذ۪ي يُزْج۪ي ellezî yüzcî fiili “yüzdüren(dir)”; لَكُم leküm ifadesi “sizin için”; الْفُلْك el-fülke kelimesi “gemi(ler)i”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri sözcüğü “denizde”; لِتَبْتَغُوا litebteğû ifadesi “elde etmeniz için, kazanmanız için”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; بِكُمْ biküm ifadesi “size, size karşı”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “merhametli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna yönelik nimetlerinden birisi ve kullarına olan merhameti gündeme getirilmektedir.

1. رَبُّكُمُ الَّذ۪ي يُزْج۪ي لَكُمُ الْفُلْكَ فِي الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ “Rabbiniz, nimetlerinden edinmeniz için gemileri denizde sizin için yüzdürendir.” Yüce Allah insanoğluna ihsan ettiği bir lütfunu hatırlatmakta ve yarattığı nimetlerden elde edebilmeleri için gemileri denizlerde hareket ettirmekte olduğunu haber vermektedir. Suyun kaldırma kuvveti olmasaydı gemilerin denizlerde yüzüp hareket etmesi mümkün olmazdı.

Bir kez de Nûr 24/43’te “bulutların birbiri üzerine sürülmesi” manasında kullanılan يُزْج۪ي yüzcî fiili “bir şeyi art arda sevkedip sürmek, yürütmek”(32) anlamına gelmektedir. Âyetin başındaki رَبُّكُم rabbuküm ifadesi de Yüce Allah’ın bütün kullarını sahiplenici ve onlara sayısız ve sınırsız nimetler sunmakta olduğunu göstermektedir.

“(Allah’ın) nimetlerinden aramanız için gemilerin denizi yarıp gittiğini görürsün” mealindeki Fâtır 35/12’de de beyan edildiği gibi, insanların gemilerle denizlerdeki seyahatleri ve rızık temini için yapılan yolculukları dile getirilmektedir. Bu gerçek, küçük değişikliklerle ve ortak mesaj içeriğiyle Nahl 16/14’te de geçmektedir. İnsanlar hem tatlı suyun, hem de tuzlu olan her iki özellikteki “suyun kaldırma kuvveti” sayesinde, devasa gemileri deniz taşımacılığında kullanmaktadır. Rahmân 55/24’te de beyan edildiği gibi, “Denizde, dağlar gibi (akıp giden) kocaman gemiler de O’nundur.”

Sadece Yüce Allah’ın tabiata ve özellikle bu bağlamda suya ihsan ettiği “kaldırma kuvveti kanunu” sayesinde çok büyük ağırlıklar ve yükler denizlerde hareket ettirilmekte ve insanlar ticaret yoluyla rızık elde etmeye gayret etmektedirler. İblis’in de başka bir varlığın da böyle bir gücü olmadığına göre, kulluk tercihinde de sadece ve sadece Yüce Allah tercih edilmelidir; âyette verilmek istenen temel mesaj bu olsa gerektir.

2. اِنَّهُ كَانَ بِكُمْ رَح۪يمًا “Şüphesiz ki O size çok merhametlidir.” Yüce Allah rabb oluşunu zikretmesinin ardından âyetin sonunda رَح۪يم rahîm yani “rahmet ve merhamet sahibi olduğu”nu da beyan etmekte, böylece bütün nimet ikramlarını bu merhameti sayesinde gerçekleştirdiğini öğretmeyi amaçlamaktadır. Rahîm olmak “merhamet eden” manasına geldiği gibi “merhametin sahibi ve kaynağı” manasına da gelmektedir. İşte Yüce Allah bu sıfatı sayesinde kullarına nimet sunduğunu hatırlatmaktadır.

ıı. Deniz Fırtınası Sonrası Karadaki Azgınlığı

وَاِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ اِلَّآ اِيَّاهُ فَلَمَّا نَجّٰيكُمْ اِلَى الْبَرِّ اَعْرَضْتُمْ وَكَانَ الْاِنْسَانُ كَفُورًا “Denizde size bir sıkıntı geldiğinde, O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider. Sizi kurtarıp karaya çıkardığında (eski hâlinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.”

Âyetteki وَاِذَا مَسَّكُمُ ve izâ messeküm fiili “ve size dokunduğu, eriştiği zaman”; الضُّرّ ed-durru kelimesi “sıkıntı”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri sözcüğü “denizde”; ضَلَّ dalle fiili “kaybolur”;مَنْ تَدْعُونَ men ted‘ûne ifadesi “yalvardığınız kişi(ler)”; اِلَّآ اِيَّاهُ illâ iyyâhu isrisnası “O’ndan (Allah’tan) başka”; فَلَمَّا نَجّٰيكُمْ fe lemmâ neccâküm ifadesi “(Allah) sizi kurtardığı, çıkardığı zaman”; اِلَى الْبَرِّ ile’l-berri kelimesi “karaya”; اَعْرَضْتُمْ a‘radtüm fiili “yüz çevirdiniz, yüz çevirirsiniz”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; الْاِنْسَان el-insânü kelimesi “insan, inkârcı insan”; كَفُورًا kefûran sözcüğü ise “çok nankör” demektir.

Burada Yüce Allah’ın sayısız nimetine karşı nankörlüğü tercih eden olumsuz tipi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette inkârcı ve nankör insan tipinin psikolojik açıdan bir tahlilini gerçekleştirmektedir.

1. وَاِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ اِلَّآ اِيَّاهُ “Denizde size bir sıkıntı geldiğinde, O’ndan başka yalvardıklarınız kaybolup gider.” Âyette geçen ضَلَّ dalle fiili özellikle burada “kaybolmak” manasına gelmektedir. Aslında inkârcılar tapındıkları putların onlara yardım edeceğini sandıkları için, çevrelerinde putları aramaya koyulduklarında etrafta onlardan hiçbir eser olmadığını, yerlerinde yeller estiğini anlayacakları bildirilmektedir.

Esasında onları elbette denizin ortasında yanlarına aldıkları iddiasında değiliz; ancak eğer yaptıkları yolculuklarda yanlarına bu tür putları almışlarsa onların güçsüzlüğünü görecekleri kast edilmiş olur. Aksi durumda ise zihinlerinde onları terk edecekleri, hatırlarından gitmiş olacaklarını fark edecekleri bildirilmiş olur. Artık inkârcı nankörlerin zihinlerinde Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık kalmaz.(33)

Yüce Allah önceki âyette insanların hizmetine verdiğini beyan ettiği denizlerde gemilerle yaptıkları seyahat esnasında yaşanabilecek bir durumu dikkate sunmaktadır. Denizde gemilerle yolculuk yapılırken nankör insanın başına bir sıkıntı, fırtına ve benzeri bir durum geldiğinde Yüce Allah’ın dışında dua edip yalvardıkları varlıkların hepsinin kaybolup gittiği, onların ilahlık sanılarının kesinlikle yanlış olduğu ve böyle bir durumda insanlara herhangi bir yardımlarının da olamayacağı haber verilmektedir.

Dahası En‘âm 6/40-41’de konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “De ki: ‘Ne dersiniz; size Allah’ın azabı gelse veya o Son Saat gelip çatıverse size, Allah’tan başkasına mı yalvarırsınız? Doğru sözlü iseniz (söyleyin bakalım)!’ Bilâkis yalnız Allah’a yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız belâyı dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

Konunun bir başka boyutu olabilecek şekilde Yüce Allah’ın dışında veya O’nun peşi sıra tapınılan varlıkların kişilerin ölümleri anında da kaybolup gittikleri beyan edilmektedir. Şu‘arâ’ 26/92-93 ve Mü’min 40/73’te geçen ifade gereği, ölüm melekleri ölmekte olan inkârcı insanlara “Allah’ın peşi sıra yalvarıp tapındıkları varlıkların nerede olduğunu” soracaktır.

Konuyla ilgili âyetlerde geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ ifadesine “Allah’tan başka, O’nun dışında” gibi anlamlar da verilebilir. Ancak muhataplar müşrik olduğu için onların durumuna uygun olarak “Allah’ın peşi sıra” tapındıkları varlıklar şeklinde anlam vermeyi daha doğru bulmaktayız.

“Onlar da kâfir olduklarına dair kendi aleyhlerine şahitlik ederek, ‘Bizden kaybolup gitmişler’ derler” mealindeki A‘râf 7/37’de de açıkladığımız üzere, mahşerde yaşanacak durumla ilgili olarak Mü’min 40/74’te de benzeri bulunan bu ifade gereği, Yüce Allah ölüm anında kâfirlere sorulacak soruya onların bu şekilde cevap vereceğini haber vermektedir. Demek ki sahte tanrılar kendilerine tapanları daha ölüm anında bile terk etmiş olacaklardır. Putlar putperestlerden kaybolmuş olacaktır. Bu konuda pek çok âyette(34) bilgi verilmektedir.

En‘âm 6/94’te mahşer şartlarında da benzer ifadelerin havada uçuşacağı bildirilmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Andolsun ki, sizi ilk defa yarattığımız gibi teker teker bize geleceksiniz ve (dünyada) size verdiğimiz şeyleri arkanızda bırakacaksınız. Yaratılışınızda ortaklarımız sandığınız şefaatçilerinizi de yanınızda göremeyeceğiz. Andolsun, aranız açılmış ve (ilah) sandığınız şeyler sizden kaybolup gitmiş (olacak)tır.”

Konunun ölüm anı ve sonrasıyla ilişkili olarak Kur’ân’da yer alan bilgileri bu şekilde özetledikten sonra, bu tür sahte tanrıların insanları ölümlerinin öncesinde dünya hayatlarında karşılaştıkları sıkıntılı durumlarda da terk etmiş olacakları yorumunu yapmakta olduğumuz âyette haber verilmektedir. Denizde boğulma tehlikesi baş gösterdiğinde inkârcı nankörlerin Yüce Allah’tan başka kimseden yardım istenmeyeceğini anlamış olacakları, çünkü O’ndan başka hiçbir kurtarıcının bulunmadığını fark edecekleri bildirilmektedir. Âyetin devamında ise bu nankör tipin Yüce Allah’ın nimetlerine karşı nasıl duyarsız davrandığı şu şekilde beyan edilmektedir:

2. فَلَمَّا نَجّٰيكُمْ اِلَى الْبَرِّ اَعْرَضْتُمْ وَكَانَ الْاِنْسَانُ كَفُورًا “Sizi kurtarıp karaya çıkardığında (eski hâlinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde nankör insanları bu tür bir sıkıntıdan kurtarınca, onların hak ve hakikattan yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir. İşte âyetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır.

Denizde ölümün eşiğine geldiklerinde tek ilâh olarak kabul ettikleri Yüce Allah onları fırtınadan kurtarıp karaya çıkardığında yine O’ndan yüz çevirerek çok büyük bir nankörlük yaptıkları beyan edilmektedir. Ayrıca, Hûd 11/10 ve Fussılet 41/50’de de bu nankör insanın sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği, Şûrâ 42/48’de aşırı bir şekilde nankörülük yaptığı, Yûnus 10/21’de âyetlere karşı düşmanca entrikalara giriştikleri, Yûnus 10/22’de ise yeryüzünde azgınlık yaptıkları bildirilmektedir.

Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden kasıt da âyette kullanılan muhatap zamirlerden maksat da aynı şekilde nankör ve inkârcı insan tipidir; yoksa bütünüyle insanoğlu değildir. Bu arada Kur’ân’da 12 kez(35) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir. Bu arada âyetteki اَعْرَضْتُمْ a‘radtüm fiili de onların boyun büküş ve yalvarma halinden dönüp, eski puta tapıcılık anlayışına devam etmeleri, hak ve hakikattan vazgeçmeleri manasına gelmektedir.

Yüce Allah kullarına inanç bakımından ayırım yapmayıp yardım isteyen insanlara yardım etmesine, üstelik sıkıntı esnasında tek ilah olarak kabul ettikleri büyük kudret onları sahiplenip ölümden kurtarmasına rağmen, tehlike geçince eski nankörlüklerine dönmeleri tam bir samimiyetsizlik olarak tanıtılmaktadır.

Nankör insanın bu yapısıyla ilgili başka âyetler de vardır. Bu bağlamda bazı âyet meallerini hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Yûnus 10/12’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsana bir zarar geldiği zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder. Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider. İşte böylece haddi aşanlara yapmakta oldukları şeyler güzel gösterildi.”

Benzer içerikte olmak üzere Lokmân 31/32’de de şöyle buyrulmaktadır: “Dağlar gibi dalgalar onları kuşattığı zaman, dini tamamen Allah’a has kılarak (ihlâsla) O’na yalvarırlar. Allah onları karaya çıkararak kurtardığı vakit içlerinden bir kısmı orta yolu tutar. Zaten bizim âyetlerimizi, ancak nankör hâinler bilerek inkâr eder.”

Bu konuya çok önemli örneklerden birisi Nahl 16/53-55’tedir: “Nimet olarak size ulaşan ne varsa, Allah’tandır. Sonra size bir zarar dokunduğu zaman da yalnız O’na yalvarırsınız. Sonra da sizden o zararı giderdiğinde, içinizden bir zümre, hemen Rablerine ortak koşarlar! Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). O halde bir süre daha faydalanın; fakat yakında hakikati bileceksiniz!”

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/8’de şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra Allah kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. Allah’ın yolundan saptırmak için O’na eşler koşar. (Ey Muhammed!) De ki: Küfrünle biraz eğlenedur; çünkü sen, muhakkak cehennem ehlindensin!”

Benzer bir başka nankörlük örneğiyle ilgili olarak Zümer 39/49’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimiz vakit, ‘Bu bana ancak bilgimden dolayı verilmiştir’ der. Hayır, o bir imtihandır, fakat çokları bilmezler.”

Nankörlük yapanların arka planında bulunan en önemli kişilerden birisi olan Firavun ve onun adamları da benzer bir tutum içerisine girmiş ve Zuhruf 43/49-50’de de geçtiği üzere şöyle bir tutum sergilemişlerdi: “(Her defasında şöyle) demişlerdi: ‘Ey büyücü! Sana verdiği ahde göre bizim için Rabbine dua et; çünkü biz artık doğru yola gireceğiz.’ (Fakat) biz onlardan azabı her kaldırdığımızda aniden sözlerinden dönüvermişlerdi.”

Me‘âric 70/19-21’de de benzer bir nankörlük şu şekilde ele alınıp tanıtılmaktadır: “Gerçekten (nankör) insan, pek hırslı (ve sabırsız) yaratılmıştır. Kendisine fenalık dokunduğunda sızlanır, feryat eder. Ona imkân verildiğinde ise pinti kesilir.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilen bilgilerden hareketle anlaşılıyor ki, nankör insan tipi korkunç bir şekilde kadir kıymet bilmez bir yapıya bürünmekte ve Rabbine karşı derin bir nankörlüğü tercih etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu noktada bir tahlil yer almakta ve duyarlı bir müminin böyle bir sıfata sahip olmaması gerektiği öğretilmek istenmektedir.

ııı. Helake Karşı Güvende Olmaması

اَفَاَمِنْتُمْ اَنْ يَخْسِفَ بِكُمْ جَانِبَ الْبَرِّ اَوْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَكُمْ وَك۪يلًا “(Allah’ın), sizi kara tarafında yerin dibine geçirmesinden veya üzerinize taş yağdırmasından güvende misiniz? Sonra kendiniz için hiçbir koruyucu da bulamazsınız.”

Âyettekiاَفَاَمِنْتُمْ efeemintüm sorusu “güvende misiniz”; اَنْ يَخْسِفَ en yahsife fiili “yerin dibine batırmasından”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”; جَانِبَ الْبَرِّ cânibe’l-berri tamlaması “kara tarafında”; اَوْ يُرْسِلَ ev yursile fiili “veya göndermesinden”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “üzerinize”;حَاصِبًا hâsıben kelimesi “kasırga, fırtına”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا تَجِدُوا lâ tecidû fiili “bulamazsınız”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekil, kefil, koruyucu” demektir.

Burada insanoğluna verilen imkânlara karşılık onun nankörlük yapmasının karşılığında Yüce Allah’ın azabından ve gazabından güvende olmadığı gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet daha geniş bir şekilde Mülk 67/16-17’de iki âyet hâlinde şu şekilde yer almaktadır: “Gökteki zatın, sizi yerin dibine batırmasından güvende misiniz? O zaman (yeryüzü) birden bire sarsılmaya başlar. Yoksa gökteki zatın başınıza taş (veya taşları kaldıran bela kasırgası) yağdırmasından güvende misiniz? Uyarımın nasıl olduğunu er veya geç anlayacaksınız.”

Aynı konuda Nahl 16/45-47’de de şöyle buyrulmaktadır: “Kötülük tuzakları kuranlar, Allah’ın, kendilerini yer(in dibin)e geçirmesinden veya kendilerine bilemeyecekleri bir yerden azabın gelmesinden veya onlar dönüp dolaşırlarken (Allah’ın) kendilerini yakalamasından güvende midirler? Onlar (Allah’ı) hiçbir şekilde âciz bırakacak değillerdir. Yoksa (Allah’ın) kendilerini bir korkuyla yakalamasından (güvende midirler?) Muhakkak ki Rabbin çok şefkatlidir; çok merhametlidir.”

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Sebe’ 34/9’dur: “Onlar, gökten ve yerden önlerinde ve arkalarında (olup bitenlere) hiç bakmıyorlar mı? Dilesek onları yere batırırız, ya da üzerlerine gökten parçalar düşürürüz. Şüphesiz bunda (Rabbine) yönelen her kul için bir ibret vardır.”

Bir diğer âyet ise Yâsîn 36/66-67’dir: “Dileseydik gözlerini silip büsbütün kör ederdik de yolu bulmaya koşuşurlardı; (bu durumda) nasıl görebilirler ki? Eğer dileseydik oldukları yerde şekillerini değiştirirdik de ne ileri gidebilirlerdi ne de geri dönebilirlerdi!”

Konuyla ilgili bu âyetleri hatırlattıktan sonra şimdi yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti inceleyebiliriz.

1. اَفَاَمِنْتُمْ اَنْ يَخْسِفَ بِكُمْ جَانِبَ الْبَرِّ “(Allah’ın), sizi kara tarafında yerin dibine geçirmesinden güvende misiniz?” Yüce Allah nankör insanın bu inkârcı tutumuna karşılık onu dünyevi bir ceza olarak yerin dibine batırabileceğini, bundan güvende olamayacaklarını, taptıkları putların bunu engelleyemeyeceğini soru cümlesi halkinde haber vermektedir.

Bu ve benzer âyetlerde geçen يَخْسِفَ yahsife/hasefnâ/hasefe(36) fiilleri “yerle bir etmek, yere batırmak, yerin dibine geçirmek”(37) manasında helak için kullanılmaktadır. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah inkârcı nankörleri denizde fırtınadan kurtarıp karaya çıkardıktan sonra, bu kişiler kendilerinin tamamen güvende olduklarını sanmaması gerekir. Zira karada da aynı şekilde kendilerini bir bela sağanağında bulmaları, Yüce Allah’ın onları dünyada da helak etmesi muhtemeldir. Bu nedenle âyetteki جَانِبَ الْبَرِّ cânibe’l-berri tamlaması “kara tarafında, karada”(38) manasına gelmektedir.

Yeryüzünün yaratılış amacını, insanın onunla ilişkisini ve sonuçta Yüce Allah’a döndürüleceğimiz gerçeğini idrak etmeyen, bunu ısrarla ve inatla anlamak istemeyen, üstelik hayatı sadece dünyadan ibaret sayıp dünyanın ebedî olduğunu sananlara işte bu âyetlerde sarsıcı bir hatırlatma yapılmaktadır. Dünya ebedî olmadığı için hayatı da ebedî değildir. Öyleyse dünya ile ilişkimiz hak ettiği ve orada yaşayacağımız kadar olmalıdır.

Bu düşüncemiz dünyayı ihmal anlamına da alınmamalıdır. Çünkü İsrâ’ 17/66. âyette rızık temini için gemilerle denizlerde rızık aramamız, yani dünyada çalışmamız gerektiği açıkça ifade edilmiş, ancak özellikle mahşerin, yani Yüce Allah’a döndürülmenin unutulmaması gerektiği dile getirilmişti. Demek ki dünya ile iletişimimizin amacı bizi âhirete hazırlamasıdır. Dolayısıyla mahşeri unutmamak için yaratılış gayemizi de unutmamamız gerektiği anlaşılmaktadır.

Hayatı dünyadan ibaret sayanlara çok önemli bir soru sorulmakta ve “Yüce Allah’ın kendilerini yerin dibine batırmasından güvende olup olmadıkları” gündeme getirilmektedir. Yerin dibine geçirilmek yeryüzünün sallanması veya çalkalanması bir anlamda deprem meydana gelmesi veya daha büyük sarsıntı olan kıyametin gerçekleşmesi demektir. Önceki pek çok kavim helâk edildiği gibi, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarının da yerin dibine geçirilebileceği, hiç kimsenin bundan güvende olmasının mümkün olmadığı açıkça bildirilmektedir.

Âyetin başındaki soru edatıyla cevabı beklenen bir soru sorulmamakta, soru edatı inkârî bir anlam verdiği için bunun tersinin doğru olduğu beyan edilmektedir. “Güvende misiniz?” demek “güvende değilsiniz, hiçbir garantiniz yok” demektir. Bu anlamda Kalem 68/39’da da Mekkeli inkârcılar kıyamete kadar geçerli olacak herhangi bir yemine, yani sözleşmeye sahip olmadıkları noktasında yine bir soru cümlesiyle paylanmaktadırlar.

Ebedi sanılan dünya ve arz, mahşeri inkâr edenlerin adeta cehennemi olacaktır. Yerin sarsılıp çalkalanması,(39) bir anlamda üzerindekilerini yavaş yavaş içine alması ve onları helâk etmesi demektir. Öyleyse, azabımıza dönüşebilme ihtimali bulunan bu arza ve ondaki hayata çok fazla bel bağlamamak, dünyayı tutkulu bir şekilde sevmemek, ona hak ettiği ve layık olduğu seviyede değer vermek gerektiği son derece açık bir gerçektir.

2.اَوْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِبًا “Veya üzerinize taş yağdırmasından (güvende misiniz?)” Yüce Allah inkârcı nankörlere hitabına devam ederek karada da üzerlerine kaya sağanağı yağdırabileceğini bildirmektedir. Âyetin ilk kısmında sözü dilen durum, yani “yerin dibine batırılmaktan güvende olmama” durumu bu cümlede de devam ettirilmektedir.

Söylenmek istenen şudur: “Yüce Allah tarafından üzerlerine gökten bir taş veya taşları bile yerinden fırlatan bir kasırga gönderip yağdırmasından güvende olamayacakları” beyan edilmektedir. İsrâ’ 17/68, ‘Ankebût 29/40, Kamer 54/34 ve Mülk 67/17’de de geçen حَاصِب hâsıb kelimesi “taşları, kayaları veya her şeyi yerinden fırlatıp savuran bir çeşit kasırga veya fırtına” anlamına gelmekte(40) ve dünyada gerçekleştirilen ilâhî bir ceza türü olarak tanıtılmaktadır.

Daha önceden pek çok kez gerçekleşen bu tür uygulamalara karşı muhataplar uyarılmakta ve benzer bir akıbetle karşılaşmamaları için insanlar bilinçlendirilmektedir. Mekkeli müşriklerin umursamaz ve alaycı tutumlarına karşılık Yüce Allah geçmiş kavimlere uyguladığı bu helâk çeşidini yeniden uygulayabileceğini beyan ederek, herkesin daha duyarlı olmasını istemektedir.

3. ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَكُمْ وَك۪يلًا “Sonra kendiniz için hiçbir koruyucu da bulamazsınız.” Yüce Allah inkârcı nankörlere uygulayabileceğini beyan ettiği felaketlerden dolayı insanların kendilerini bu afetten koruyabilecek herhangi bir وَك۪يل vekîl, yani güvence kaynağı, dayanak, koruyucu otorite bulamayacaklarını bildirmektedir.

Neticede âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi burada kişileri Allah’ın azabından ve gazabından koruyabilecek koruyucu güç, azabı engelleyici, belanın kişilere gelmesini engelleyebilecek veya azabı başka taraflara yönlendirebilecek bir makam gibi anlamlar içermektedir.(41) Nankör inkârcılar denizde kurtarılmalarının sonucunda karada da aynı nankörlüğü yaparlarsa bunun sonuçlarına katlanacakları bildirilmektedir.

ıv. Yeniden Denizde Boğulma İhtimali

اَمْ اَمِنْتُمْ اَنْ يُع۪يدَكُمْ ف۪يهِ تَارَةً اُخْرٰى فَيُرْسِلَ عَلَيْكُمْ قَاصِفًا مِنَ الرّ۪يحِ فَيُغْرِقَكُمْ بِمَا كَفَرْتُمْ ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَكُمْ عَلَيْنَا بِه۪ تَب۪يعًا “Veya inkâr etmiş olmanız sebebiyle O’nun sizi bir kez daha oraya (denize) gönderip üzerinize bir kasırga yollayarak sizi boğmasından güvende misiniz? Sonra bize karşı sizi takip edecek kimse bulamazsınız.”

Âyetteki اَمْ اَمِنْتُمْ em emintüm sorusu “yoksa güvende misiniz”; اَنْ يُع۪يدَكُمْ en yu‘îdeküm ifadesi “sizi tekrar göndermesinden”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “oraya (fırtınalı denize)”; تَارَةً اُخْرٰى târaten uhrâ tamlaması “bir başka sefer”; فَيُرْسِلَ fe yursile fiili “(böylece) gönderir”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize”;قَاصِفًا kâsıfen kelimesi “kasırga”; مِنَ الرّ۪يحِ mine’r-rîhı sözcüğü “rüzgârdan”;فَيُغْرِقَكُمْ fe yuğrikaküm fiili “(böylece) sizi boğabilir”; بِمَا كَفَرْتُمْ bimâ kefertüm ifadesi “inkâr etmeniz, kafir olmanız sebebiyle”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا تَجِدُوا lâ tecidû fiili “bulamazsınız”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize karşı, üzerimize”; تَب۪يعًا tebî‘an kelimesi ise “takip eden, koruyan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın nankörleri yeniden denize döndürebileceği ve daha şiddetli bir kasırga ile kendilerini helak edebileceği gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ اَمِنْتُمْ اَنْ يُع۪يدَكُمْ ف۪يهِ تَارَةً اُخْرٰى فَيُرْسِلَ عَلَيْكُمْ قَاصِفًا مِنَ الرّ۪يحِ فَيُغْرِقَكُمْ بِمَا كَفَرْتُمْ “Veya inkâr etmiş olmanız sebebiyle O’nun sizi bir kez daha oraya (denize) gönderip üzerinize bir kasırga yollayarak sizi boğmasından güvende misiniz?” Yüce Allah önceki âyetteki mesaja ilave olarak bu defa inkârcılara yeni bir tehdit yönlendirmekte ve yeniden denize gittikleri bir başka yolculuklarında başlarına sıkıntı verebileceğini haber vermekte, bundan güvende olmadıklarını bildirmektedir.

a) اَمْ اَمِنْتُمْ اَنْ يُع۪يدَكُمْ ف۪يهِ تَارَةً اُخْرٰى فَيُرْسِلَ عَلَيْكُمْ قَاصِفًا مِنَ الرّ۪يحِ “Veya O’nun sizi bir kez daha oraya (denize) gönderip üzerinize bir kasırga göndermesinden güvende misiniz?” Yüce Allah’ın inkârcı nankörleri “bir kez daha denize iade etmesi” bunu zorla yapması demek değildir; aksine insanlar bir başka deniz yolculuğu yaptıkları esnada üzerlerine rüzgârdan bir kasırga gönderebileceğini hatırlatmaktadır. Buradaki قَاصِف kâsıf kelimesi Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmektedir. Âyette geçen قَاصِفًا مِنَ الرّ۪يحِ kâsıfen mine’r-rîhı ifadesi “şiddetli kasırga, kırıp geçiren, kasıp kavuran fırtına, kasırga sağanağı” gibi anlamlar vermektedir.(42)

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(43) bilinen manada “rüzgâr”,(44) “koku”,(45) “güç”(46) manalarında kullanılmaktayken, Kur’ân’da 10 kez(47) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgârlar” anlamında zikredilmektedir.

Âyette yer alan عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi kasırganın yukarıdan, yani insanların üzerindeki bulutlardan geldiğini ve insanları da gemileri de kırıp geçirebilecek şiddette olduğunu göstermektedir. Verilmek istenen mesaj, İsrâ’ 17/67. âyette sözü edilen duruma göre buradakinin çok daha şiddetli olduğunu beyan etmekte, burada “daha hafif bir sıkıntı, fırtına” manasında ed-durr kelimesi kullanılmışken, yarumunu yapmakta olduğumuz âyette çok daha büyük ve sarsıcı, hatta gemileri denizin dibine batıracak türden bir kasırga, deniz felaketi gündeme getirilmektedir.

Sonuçta daha küçük şiddetteki fırtına ve felaketten kurtaran kudretin, bunun yerine çok daha şiddetlisini göndermesi daima ihtimal dâhilindedir. Gemilerin hareket etmekte oldukları denizlerin kabarmasına ilave olarak, dağlar gibi büyüklükteki dalgaların arasında gidebilen bir gemi hayal bile edilemez. Bu yüzden, bir taraftan çok büyük dalgalar, diğer taraftan kapkara bulutlardan dökülen korkunç şiddetteki yağmur ve elbette beraberinde esen şiddetli rüzgârlar olayın vahametini ortaya koymaktadır.

b) فَيُغْرِقَكُمْ بِمَا كَفَرْتُمْ “İnkâr etmeniz sebebiyle sizi boğar.” Bu ifade, nankör inkârcıların durumunu ortaya koymakta ve İsrâ’ 17/67. âyette beyan edilen dönekliklerini gündeme getirmektedir. Yüce Allah inkârcıları nankörlükleri sebebiyle bu defa daha büyük bir kasırga ile denizde boğabileceğini haber vermekte ve Allah’a karşı girişilen bu duyarsız tutumun cevapsız ve karşılıksız bırakılmayacağı mesajını kâfirlere vermek istemektedir.

Âyetteki بِمَا bimâ ifadesi, insanların başına gelen bu tür belaların birer “sonuç” olduğunu, “sebeb”in ise inkârları veya ellerinin kazandıkları olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durum bir anlamda Nisâ’ 4/79, Rûm 30/41 ve Şûrâ 42/30’da verilen mesajlarla da uyum içermektedir. Yüce Allah bu tür zalim ve inkârcılara hak etmedikleri bir azabı ve belayı dünya hayatlarında başlarına getirmez.

2. ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَكُمْ عَلَيْنَا بِه۪ تَب۪يعًا “Sonra bize karşı sizi takip edecek kimse bulamazsınız.” Yüce Allah nankör inkârcıları yeni bir deniz yolculuğuna çıktıklarında çok daha ağır şartlarda, korkunç fırtına ve kasırgalara maruz bırakabileceğini haber verdikten sonra, bu tip insanların Yüce Allah’a karşı kendilerini koruyabilecekleri hiç kimseyi bulamayacaklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَب۪يع tebî‘ kelimesi “destekçi, izleyip koruyacak kişi, taraftar, peşinden koşan, kovuşturan, arka çıkan” gibi anlamlar içermektedir.(48) Söz konusu kelimenin nekra gelmesi mutlak umum ifade etmekte ve koruyucu hiç kimsenin olamayacağı manasını vermektedir. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah inkârcı nankörlere bir azap veya bela verirse kulları arasından hiç kimse hiç kimseyi O’na karşı koruyup kollayamaz; böyle bir makam veya muhatap bulunamaz. Özellikle putperestlerin putlardan beklediği bu türden yardımların yaşanması hiçbir şekilde mümkün olamaz.

c) İnsanoğlunun Değeri

Yüce Allah, sûrenin 70-72. âyetlerinde insanoğlunu değerli kıldığını, karada ve denizde taşınabilme imkânlarıyla onları buluşturduğunu, temiz ve helal gıdalarla kendilerini rızıklandırdığını, yaratılmışların pek çoğundan da onları üstün kıldığını beyan etmektedir.

Ardından, her insan topluluğunun önderleriyle çağrılacağı mahşer gününde kimlerin amel defteri sağından verilirse, onların en küçük bir haksızlığa uğratılmayacağı ve amel defterlerini kıraat edecekleri, dahası en küçük bir haksızlığa da uğratılmayacakları müjdelenmektedir. Nihayet bu dünyada (gerçeğe karşı) kör kalan kimsenin ahirette de kör diriltileceği, hatta yolunu iyice şaşırmış olacağı uyarısında da bulunulmaktadır.

ı. İnsanoğlunun Kerameti ve Ona Yönelik Bazı Nimetler

وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَن۪يٓ اٰدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلٰى كَث۪يرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْض۪يلًا “Yemin olsun ki âdemoğlunu değerli kıldık; onları karada ve denizde taşıdık; kendilerine tertemiz rızıklar verdik ve onları, yarattığımız kişilerin birçoğuna üstün kıldık.”

Âyettekiوَلَقَدْ كَرَّمْنَا ve lekad kerramnâ fiili “yemin olsun ki değerli kıldık”; بَن۪يٓ اٰدَمَ benî âdem tamlaması “âdemoğullarını”;وَحَمَلْنَاهُمْ ve hamelnâhum fiili “ve onları taşıdık”;فِي الْبَرِّ fi’l-berri kelimesi “karada”;وَالْبَحْرِ ve’l-bahri sözcüğü “ve denizde”;وَرَزَقْنَاهُمْ ve rezaknâhum fiili “ve onları rızıklandırdık”; مِنَ الطَّيِّبَاتِ mine’t-tayyibâti kelimesi “temiz ve helal şeylerden”;وَفَضَّلْنَاهُمْ ve faddalnâhum fiili “ve onları farklı ve üstün kıldık”; عَلٰى كَث۪يرٍ ‘alâ kesîrin ifadesi “çoğuna”;مِمَّنْ خَلَقْنَا mimmen halaknâ ifadesi “yarattıklarımızdan”; تَفْض۪يلًا tafdîlen kelimesi “üstünlük bakımından” demektir.

Burada insanoğluna yönelik nimetler bağlamında dört husus gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَن۪يٓ اٰدَمَ “Yemin olsun ki âdemoğlunu değerli kıldık.” Yüce Allah insanoğlunu kerîm bir varlık olarak yarattığını beyan etmekte, bu bağlamda كَرَّمْنَا kerramnâ fiilini kullanmaktadır. Bu fiil, insanoğluna akıl, irade, düşünme, konuşma gibi kabiliyetler verilerek, onun şan ve şeref sahibi, değerli, maharetli kılınması, kendisine ikram edilmesi, onurlu ve üstün gibi manalarını içermektedir.

İnsanoğluna ikram edilmesi kapsamında yoktan var edilmesi, varlık içinde ona can ve ruh verilmesi, vicdan sahibi kılınması, akıl ve irade sayesinde yolunu seçebilmesi, doğruyu yanlıştan ayırt edebilmesi, tehlikelere karşı önlem alması, iyiliği emredip kötülükten nehyetmesi, hakikat yolunu izleyebilmesi, yaratılış gayesini fark edebilmesi, bir başka âlem için sorumluluklarının bulunduğunu idrak etmesi varabilmesi, peygamberlere ve ilahi mesajlara muhatap kılınması gibi hususları zikredebiliriz.(49)

Bütün bunlara ilave olarak, Mü’min 40/64, Teğâbun 64/3 ve Tîn 95/4’te geçtiği üzere, insanoğlunun gayet güzel bir kıvamda yaratılması, suretlerinin çok güzel şekilde belirlenmesi de hatırlatılması gereken hususlardandır. Ayrıca Secde 32/7’de beyan edildiği gibi, her güzel yaratığın başında insanoğlunun zikredilmesi, yaratılmışlar içerisinde suret ve şekil olarak ona ayrı bir özen gösterilmesi de bu bağlamda zikredilmelidir.

Âl-i İmrân 3/6’da ana rahimlerinde onları Yüce Allah’ın şekilden şekle soktuğunun belirtilmesi de çok önemli bir noktadır. Mü’minûn 23/12-14’te insanın yaratılması aşamalarının sonunda Yüce Allah’ın en güzel yaratıcı olduğu beyanına muhatap kılınması, Bakara 2/138’de Allah’ın istediği ve şekillendirdiği ahlak boyasına mazhar kılınması da bu bağlamda bilinmesi gereken hususlardan bazılarıdır.

Konunun bu aşamasında şunu söyleyebiliriz: Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin başında yer alan وَلَقَدْ ve lekad ifadesi cümleye hem yemin manası hem de muhakkaklık boyutu kattığı için insanın ayrıcalıklı olduğuna dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda insanoğlu hem bedenî hem de ruhî donanımları itibariyle değerli, şerefli ve özellikleri olan bir yaratıktır ve bu değerine uygun olarak da kendisini kerîm olan yaratıcısına karşı hiçbir şeyin aldatmaması gerekmektedir. İnfitâr 82/6-8’de belirtildiği gibi, insanı yaratan, düzenleyen, ölçülü ve dengeli bir bedene ve ruhsal yapıya sahip kılan o büyük kudrete karşı nankörlük yapmaması gerekmektedir.

2. وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ “Onları karada ve denizde taşıdık.” Yüce Allah insanoğluna yönelik nimetlerinden birisinin onları çeşitli araçlarla karada ve denizde taşıması olduğunu beyan etmektedir. Eskiden kullanılan, şimdilerde kullanılmakta olan ve gelecekte de icat edilecek her türlü kara, deniz ve hava taşımacılığı araçları, taşımacılık işlevlerini Yüce Allah’ın yarattığı ve mahlûkata verdiği özellikler sayesinde gerçekleştirmektedirler.

Hiçbir mahlûk Yüce Allah’a rağmen herhangi bir güç iddiasında bulunamayacağı gibi O’na rağmen hiçbir şekilde varlıklarını da sürdüremezler. Bu yüzden, insanların kullandığı ulaşım araçları her ne kadar şeklen insanlara nispet edilse de taşımacılık söz konusu araçlarla anılsa da bilinmelidir ki hepsinin gerçek sahibi sadece Yüce Allah’tır; insanların karada ve denizlerde taşınmasını sağlayan yegâne kudret de Yüce Allah’a aittir.

3. وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ “Kendilerine tertemiz rızıklar verdik.” Yüce Allah insanoğluna temiz ve güzel rızıklar ihsan ettiğini de bildirmektedir. Bu âyette geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi Kur’ân’da 20 kez(50) yer almakta ve “güzel, temiz, helal” manalarını içermektedir.(51) Böylece söz konusu kelime hem yiyecekler anlamında tarımsal ve hayvansal gıdaları, hem de içecekleri kapsamaktadır. Bu bağlamda tarım ürünlerinden olan bütün bitkiler ve eti yenen hayvanlardan elde edilen bütün besinler hatırlanmalıdır.

4. وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلٰى كَث۪يرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْض۪يلًا “Onları, yarattığımız kişilerin birçoğuna üstün kıldık.” Yüce Allah insanoğlunu yarattığı şeylerin pek çoğuna üstün kıldığını beyan etmektedir. Âyette geçen فَضَّلْنَا feddalnâ/tafdîl kelimesi “farklı kılmak” ve elbette farklı kılındıkları konularda da “üstün kılmak” demektir. İsrâ’ sûresinin 55. âyetinde de ifade ettiğimiz gibi, tafdîl kavramı “farklılık” manasına alınınca, insanların diğer mahlûkattan farklı olduğunu söyleyebiliriz ve bunda anlaşılmayacak bir şey de olmamaktadır.

Sorun “üstünlük” manasında devreye girmektedir. Esasında mahlûkatın pek çoğunun onun hizmetine verilmesi nedeniyle insanoğlunun onlardan üstün olduğu da söylenebilir. Dahası, bazı âlimlerimiz bu üstünlüğü insanların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamakta ellerini kullanmasıyla ilişkilendirmişlerdir.(52)

Âyetin açık manasına rağmen, insanoğlunun mahlûkatın en şereflisi olduğunu ve yaratılmış her şeyden üstün olduğunu söylemek bu âyetle taban tabana zıtlık içermektedir. Esasında insanların üstün kılındığı varlıklar “cinler, şeytanlar ve hayvanlar” şeklinde beyan edilerek bizce de doğru bir yorum yapılmıştır. Ancak mukayeseye meleklerin katılması gerçeği yansıtmamaktadır. Nitekim bazı âlimlerimiz bu üstünlüğün Cebrâîl, Mîkâîl, İsrâfîl vb. meleklerden bir grup hariç, diğer melekleri de kapsadığı söylemişlerdir ki bu yorum da sorunludur.(53)

Yüce Allah’ın melekleri bu kâinat sisteminin yaratılmasında, idare edilmesinde ve mahşer hayatının işleyişinde görevlendirmiş olduğu için onların insanlardan daha az değerli olduğunu söylemek doğru olmasa gerektir. Müfessir Zemahşerî âyetin tefsirinde insanların üstünlüğünün melekleri kapsamadığını beyan etmiş ve bu noktada diğer yaklaşımlara göre çok daha doğru bir duruş ortaya koymuştur.(54)

Konuyla ilgili olarak Râzî şunları beyan etmiştir: “Yüce Allah, ayetin başında, ‘Andolsun ki biz, âdemoğullarını üstün bir izzet ve şerefe mazhar kılmışızdır’; sonunda da ‘... Onları, üstün kıldık’ buyurmuştur. Âyette sözü edilen tekrîm yani ‘üstün bir izzet ve şerefe mazhar kılma’ ile buradaki tafdîl yani ‘farklı kılmak’ arasında mutlaka bir farkın bulunması gerekir. Aksi halde gereksiz bir tekrar yapılmış olur.

Bu hususta doğruya en yakın olmak üzere şöyle denilebilir: Yüce Allah, insanı diğer canlılara akıl, konuşma, yazı yazma, güzel bir suret ve ayakta yürüme gibi tabiî-zâtî olarak yaratılmış olan meziyetlerle üstün kılmış, daha sonra ona, bu akıl ve anlayışı sebebiyle, gerçek inançları ve üstün huy ve güzellikleri kazanıp elde etmesini teklif etmiştir. O halde, birincisi tekrîm ‘şerefli kılmak’, ikincisi de tafdîl yani ‘üstün kılmak’tır.”

“Yüce Allah, ayette, ‘Biz, o insanları, herkese üstün kıldık’ buyurmamış, tam aksine, ‘Onları, yarattığımız şeylerin birçoğundan cidden üstün kıldık’ buyurmuştur. Bu yüzden bu ifade, Yüce Allah’ın mahlûkatı içinde, insandan daha üstün varlıkların bulunduğuna delâlet eder. Bunu kabul edenler, bu üstün varlıkların melekler olduğunu söylemişlerdir. Buna göre, insanın meleklerden daha üstün olmadığını, tam aksine, meleklerin insanlardan üstün olduğunu söylemek gerekir. Bu görüş, Vahidî’nin el-Basît adlı eserinde naklettiğine göre, İbn Abbâs’ın görüşü olup, Zeccac’ın da tercih ettiği bir yaklaşımdır.”(55)

İnsanoğlunun her mahlûktan üstün olduğu görüşünün delilsiz olduğunu, sorunlar içerdiğini ve Kur’ân’a açıkça aykırı olduğunu beyan etmek durumundayız. Kaldı ki biz sadece gördüğümüz ve hakkında bilgi sahibi kılındığımız varlıklardan bir parça haberdarız. Oysa hakkında Yüce Allah’ın bilgi vermediği kim bilir daha nice mahlûku vardır ve kim bilir belki de onlar insanlardan çok daha kaliteli ve de üstündür.

Bu ihtimali de göz önünde tutarak insanın en şerefli mahlûk olduğunu söylememek gerekmektedir. “Pek çok yaratıktan üstün tutulmuş olmak”, bütün mahlûkattan üstün olmak anlamına gelmemektedir, vesselâm. Bu arada insanların da Allah katından en üstün olanının Yüce Allah’a karşı en çok takva sahibi olanı olduğu da hatırdan çıkartılmamalıdır. Zira insan olmak tek başına üstün olmaya yetmez; zira ondan istenenleri yapanlarla yapmayanlar arasında farkın bulunduğu muhakkaktır.

ıı. Mahşerde Önderlerle Çağrılma

يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ اُنَاسٍ بِاِمَامِهِمْ فَمَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَقْرَؤُ۫نَ كِتَابَهُمْ وَلَا يُظْلَمُونَ فَت۪يلًا “Her insan topluluğunu imamıyla (önderiyle) çağıracağımız o günde, kimin kitabı (amel defteri) sağından verilirse, onlar kitaplarını okuyacaklar ve en küçük bir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; نَدْعُوا ned‘û fiili “çağırırız, çağıracağız”; كُلَّ اُنَاسٍ külle ünâsin tamlaması “her insan topluluğunu”; بِاِمَامِهِمْ biimâmihim tamlaması “onların önderleriyle, peygamberleriyle”;فَمَنْ اُو۫تِيَ fe men ûtiye edilgen fiili “her kime verilirse”;كِتَابَهُ kitâbehû kelimesi “onun kitabı, amel defteri”;بِيَم۪ينِه۪ biyemînihî tamlaması “sağ tarafından”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; يَقْرَؤُ۫نَ yakraûne fiili “kıraat ederler, anlayarak okurlar”; كِتَابَهُمْ kitâbehum tamlaması “onların kendi kitaplarını, amel defterlerini”;وَلَا يُظْلَمُونَ ve lâ yüzlemûne edilgen fiili “ve kendilerine haksızlık da edilmez”; فَت۪يلًا fetîlen sözcüğü ise “en küçük bir şekilde” demektir.

Burada insanların mahşerde karşılaşacağı “amel defterleriyle buluşturulması” hakikatı gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ اُنَاسٍ بِاِمَامِهِمْ “Her insan topluluğunu imamıyla (önderiyle) çağıracağımız o günde.” Yüce Allah âhirette insanları dünyadaki önderleriyle çağıracağını beyan etmekte, bu arada mahşerde yaşanacak yedi aşamanın bir kısmını burada gündeme getirmektedir.

Âyette geçen اِمَام imâm kelimesi “önder”, “peygamber”, “kitap”, “amel defteri” şeklinde yorumlanmaktadır. Râzî’nin verdiği bilgilere göre, Arapça’da imâm kelimesi, ister hidâyet, isterse sapıklık üzere olsunlar, bir topluluğun kendisine uyduğu herkestir. O halde, nebî, ümmetinin imâmı; halîfe idare ettiği kimselerin imamı; Kur’ân da Müslümanların imamıdır, demektir. Namazda kendisine uyulan kimse de cemaatin imamıdır.

Âlimler, buradaki اِمَام imâm kelimesinin ne demek olduğu hususunda, bazı görüşler ileri sürmüşlerdir:

a) Bazı âlimlerimize göre imâm kelimesi “peygamber” demektir. Bu durumda maksat mahşerde bütün insanların kendilerine gönderilen peygamberlerle çağrılacağını haber vermektir. Bu konuda şöyle bir rivayet nakledilmektedir: Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu aktarılmaktadır: “Kıyamet gününde, ‘Ey İbrahim’in, ey Mûsâ’nın, ey İsa’nın ve ey Muhammed’in ümmeti’ diye seslenilir de bunun üzerine peygamberlerine uyan, haktan yana olan kimseler kalkarlar ve kitaplarını sağ taraftan alırlar. Daha sonra da Firavun’a, Nemrud’a, sapıklık ve küfrün liderlerine yönelik olarak ‘ey falancanın, filancanın bağlıları!’ diye seslenilir.”

Bu rivayette imâm kelimesiyle ilgili olarak hem olumlu manada “peygamberler” için, hem de olumsuz manada sapkınlar için “önderler” manası söz konusu edilmektedir. Nitekim imâm ve çoğulu olan eimmeh kelimeleri hem peygamberler için,(56) hem iyi insanlar için,(57) hem de kötü insanlar anlamında cehenneme çağıran elebaşlar için(58) kullanılmaktadır.

b) Bazı âlimlerimize göre, maksat insanlara mahşerde verilecek “amel defterleri”dir. Buna göre Câsiye 45/28’de verilen bilgi bunun delilidir. Hasan el-Basrî’ye göre bu cümlenin manası, “Allah herkesi, içinde amellerinin yazılı olduğu kitaplarıyla, (amel defterleriyle) çağırır” şeklinde olur. Amel defterine imâm denilmesinin delili, “Biz her şeyi apaçık bir imamda (kitapta, amel defterinde) saymışızdır” âyetidir.(59)

Bu görüşe göre, bu ifadenin başındaki bâ/bi harf-i cerri, me‘a “beraberinde, ile” anlamında olup, kelamın takdiri, “Biz herkesi, yanlarında kitapları olduğu halde çağırırız” şeklinde olur. Âyetin devam eden cümlesi dikkate alındığında bu mananın öncelenmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Çünkü o cümlede iki kez kitâb kelimesi kullanılarak bu yaklaşımın doğruluğuna dair bir delil ortaya konulmuş olmaktadır.

İsrâ 17/13-14’te bu manayı desteklemek üzere şöyle buyrulmaktadır: “Her insanın kuşunu (yani davranışlarını) boynuna bağladık. İnsan için kıyamet gününde, (önünde) açılmış bir kitap (amel defteri) çıkartacağız ve (kendisine şöyle diyeceğiz): Kitabını oku! Bugün sana, hesap görücü olarak kendi nefsin yeter.” Ayrıca Kehf 18/49’da herkesin amel defterinin ortaya konulacağı beyan edilirken kullanılan kelime el-kitâb’dır ve manası da “amel defteri”dir. Bütün bu kullanımlardan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki imâm kelimesinden maksadın “amel defteri” olarak da anlaşılabileceğini söylemeliyiz.

c) Bazı âlimlerimize göre maksat ümmetlere indirilen ilahi mesajlar anlamında “kitaplar”dır. Bu, Dahhâk ve İbn Zeyd'in görüşüdür. Buna göre âyetin manası, “Allah, her insan topluluğunu, kendilerine indirdiği kitaplarla çağırır” şeklindedir. Böyle olması halinde, ifadenin takdiri manası, “Kıyamet gününde, ‘Ey Kur’ân, ey Tevrat, ey İncil ehli!’ diye nida olunur.”

d) Hasan el-Basrî’den nakledilen bir görüşe göre, âyetteki imâm kelimesinden maksat “(kişilerin) amelleridir.” Mahşerde insanlar yargılanmak üzere ilahi huzura çağrıldıklarında amelleriyle çağrılacaklar ve onlarla ilgili olarak sorgulanacaklardır.(60)

Bu ve benzer görüşlere ilave olarak Fahreddîn Râzî de âyetle ilgili kendi özel yaklaşımını şu şekilde beyan etmiştir:

“Ben derim ki bu kelimeyle ilgili başka bir ihtimâl daha vardır. Üstün ve fasit ahlâkın çeşitleri pek çoktur. Her insanda hükümran olan da o ahlâkın bir türüdür. Meselâ, bazılarına ‘öfke, gazap’; kimilerinde ‘para ve servet tutkusu’; kimilerinde ‘geliri olan arazi, kârlı iş tutkusu’; kimilerinde de ‘kin ve haset’ hükümrandır. İyi huy tarafını ele alırsak, diyebiliriz ki, bazı kimselere af duygusu veya şecaat, cesaret veya kerem yahut da ilim ve zühd talebi hükümran olmuştur.”

“İnsanı fiillerini yapmaya sevk eden şey, o gizli ve bâtını olan huylardır. Bu nedenle, bâtınî huylar, o zahirî fiillerin bir imamı, itaat edilen bir meliki ve uyulan bir önderi gibidir. Kıyamet gününde, mükâfat ve ceza, o huylardan meydana gelen fiillere göre verilir. İşte Yüce Allah’ın, ‘Bir gün gelecek, her insan sınıfını imamlarıyla çağıracağız’ ifadesinden kastedilen budur.”(61)

Râzî’nin bu yaklaşımı Hz. Peygamber’in “Ameller niyetlere göredir”(62) hadisiyle de uyumludur. Zira kişinin mahşerdeki yargılanması dünyadaki eylemlerinin kalpleriyle ilgisi noktasında şekillenecektir. İnsanı insan yapan en önemli değer onun inancıdır ve kişinin davranışları da inancıyla yani kalbinin yönlendirmesiyle anlam kazanır. Bu noktada âyetteki imâm kelimesini bu şekilde yorumlamak son derece ufuk açıcı bir mahiyet arz etmektedir.

Âyetin mesajı bağlamında bu görüşlerin her birinin doğru olabileceğini beyan etmekle beraber bizim tercihimizin ilkinden yana olduğunu belirtmeliyiz. Buna göre maksat herkesin mahşerde peygamberleriyle birlikte çağrılacağıdır. Elbette diğer görüşlerin de doğruluk değeri vardır. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. فَمَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَقْرَؤُ۫نَ كِتَابَهُمْ “Kimin kitabı (amel defteri) sağından verilirse, onlar kitaplarını okuyacaklar ve en küçük bir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Yüce Allah mahşerde her bir insan topluluğunun imamıyla çağrılacağını beyan ettikten sonra, bu cümlede amel defteri kendisine sağ tarafından verilmiş olan kişinin durumunu dikkate sunmaktadır. Esasında bu cümledeki ifadeden hareketle, mahşerde sadece iyi insanlara amel defterinin verileceği sanılmamalıdır. Burada “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, sadece ödülü hak edenler zikredilmekle yetinilmiş, diğer gruba değinilmemiştir. Ancak amel defteri kendisine sol taraftan verilecek kişilerin olacağı da Kur’ân’da beyan edilmektedir.

a)فَمَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه۪ “Kimin kitabı (amel defteri) sağından verilirse.” Genel olarak “yemin” veya “el organı” demek olan yemin/el-yemîn/el-eymân kelimeleri, “sağ el”,(63) “sağ taraf”,(64) “kuvvet”,(65) “yemin”,(66) “ahit”,(67) “güvenilen yan, kişinin şüphelenmeyeceği taraf”(68) anlamlarına geldiği gibi, ayrıca مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ mâ meleket eymânüküm şeklinde kullanıldığında mecâzî bir anlam kazanır ve sağ ellerin sahipliği “kişinin sahip olması” manasını verir.(69)

Mahşerde cennet ödüllerini hak edenler için kendilerine amel defterlerinin verilmesi anlamında Kur’ân’da üç değişik ifade söz konusudur: İlki اَصْحَابُ الْمَيْمَنَةashâbü’l-meymeneh tamlamasıdır.(70) Diğerleri ise اَصْحَابُ الْيَم۪ين ashâbü’l-yemîn,(71) yani “sağın adamları”(72) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه men ûtiye kitâbehû bi yemînihî, yani “Kitabı kendisine sağ tarafından verilen kişi”(73) şeklindedir. İlk iki ifade “sağın adamları” şeklinde anlaşılabileceği gibi, “vicdan sahipleri”(74) veya “dürüstlüğe ve erdemliliğe erişmiş olanlar”(75) şeklinde de manalandırılabilir.

اَصْحَابُ الْمَيْمَنَة ashâbü’l-meymeneh ve اَصْحَابُ الْيَم۪ين ashâbü’l-yemîn ifadelerini yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِيَم۪ينِه men ûtiye kitâbehû bi yemînihî ifadesinin ışığında anlamak gerekmektedir. Buna göre, maksat “âhirette amel defteri kendisine sağ taraftan verilenler” demektir. İsrâ’ 17/71, Hâkka 69/19 ve İnşikâk 84/7’de konu açıkça “kitabı/amel defteri kendisine sağ tarafından verilenler” şeklinde geçmektedir. Vâkı‘a 56/27 ve Müddessir 74/39’da ise ifade ashâbü’l-yemîn şeklinde yine aynı anlamda kullanılmaktadır. Âyetlerin birbirini anlam bakımından desteklemesi ve tamamlaması açısından bakıldığında bunun böyle olduğu açıkça ortadadır.

Ashâbü’l-meymeneh ve ashâbü’l-yemîn ifadeleri “sağın adamları” veya “âhirette amel defteri kendilerine sağ taraftan verilenler”, “sağ tarafından alınıp cennete götürülenler”(76) şeklinde anlamlandırıldığı gibi, “Dünyadayken Yüce Allah’a verdikleri kul olma yeminine sadık kalanlar” anlamında da kabul edilebilir. İnsanlar işlerini genellikle elleriyle yaptığı için defterler de ellerine verilecektir.

Sağ eliyle yapması sağlam, dürüst, uygun, kendi lehinde iyi yapması; sol eliyle yapması ise işi tersine yapması, arkaya atması, ihmal etmesi, başkasından umması anlamlarını ifade eder. Onun için “iyi amelleri yazan melekler sağda, kötü amelleri yazan melekler solda” denildiği gibi, “melek sağdan, şeytan soldan gelir” de denir. İyi amel yapanlara kitapları sağdan, kötü amel yapanlara da soldan verilir.(77)

Bu anlam, kişinin yaratılışına uygun olarak, fıtratının gereği ve yaratılırken organlara Yüce Allah’ın programladığı ilâhî kodlamaya uygun bir şekilde zımnen yapıldığı kabul edilen bir yemini de hatırlatabilir. Dünya hayatında Hakk’a kul olma yeminine sadık kalanlar ve bu doğrultuda hayatını yaşayanlar âhirette bu sadakatlerinin karşılığı olarak cennet nimetleriyle ödüllendirileceklerdir. Bu durumdakilere benzer özelliklerde bulunanlar tarafından “selam” verilecek(78) ve çok kolay bir şekilde hesaba çekileceklerdir.(79)

Konuyu işlediğimiz bu âyette amel defteri kendilerine sol taraftan verilecek kişilerle ilgili olarak Kur’ân’da geçen ifadeleri de aktarmak faydalı olacaktır.

Kur’ân’da “amel defterinin soldan verilmesi” anlamında “solun adamları” manasına gelen اَصْحَابُ الْمَشْـَٔمَة ashâbü’l-meş’emeh(80) ve اَصْحَابُ الشِّمَال ashâbu’ş-şimâl(81) tamlamaları kullanıldığı gibi, مَنْ اُو۫تِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِه۪ men ûtiye kitâbehû bişimâlihî(82) “Kitabı kendisine sol taraftan verilenler” ifadesi de kullanılmaktadır. Bu tamlamaları “vicdansız olanlar”(83) veya “kötülüğe batmış kimseler” şeklinde tercüme edenler de vardır.(84) Hatta bu ifadelere “solundan alınıp cehenneme götürülenler” manası da verilmektedir.(85) Bu son tercüme, ilgili kişileri nitelendiren bu tamlamanın söz konusu kişilerin dünya hayatlarında aldığı isimler olduğunu göstermektedir.

Biz ise bu tamlamanın, inkâr ehli insanların âhirette amel defterlerini sol taraftan alacaklarını belirten bir anlam verdiği kanaatindeyiz. Nitekim Hâkka 69/25’te “Kitabı kendisine sol taraftan verilenler” ifadesi geçmekte, İnşikâk 84/10’da ise “Kitabı kendisine sırtının arkasından verilenler” ifadesine yer verilmektedir. Bu son ifade diğerleriyle çelişik değildir; sadece amel defteri kendisine sol tarafından verilenlerin işinin çok zor olacağını, adeta amel defterini alırken durumu görmekten bile mahrum bırakılacaklarını göstermektedir.

b) فَاُو۬لٰٓئِكَ يَقْرَؤُ۫نَ كِتَابَهُمْ “Onlar, amel defter(ler)ini (anlayarak) okuyacaklardır.” İsrâ 17/14’te de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah mahşerde insanları dirilterek onların yedi aşamayı yaşayacaklarını Kur’ân’da haber vermektedir. Bu aşamalar “diriltilme, toplanma, Allah’a sunulma, bilgilendirilme, sorgulanma/yargılanma, değerlendirilme ve cennete veya sevk edilme” şeklinde gerçekleştirilecektir.(86)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu aşamalardan bir bölümü gündeme getirilmektedir. İnsanlar dünya hayatında yaptıklarıyla ilgili olarak önce bilgilendirilecek, sonrasında amellerinin kayıtlı olduğu defterlerini okumaları kendilerinden istenecektir.

Bu emrin bir gereği olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ 17/71’de de belirtildiği gibi, insanlar önderleriyle çağrılacak, kitabı yani amel defteri kendilerine sağ taraftan verilenler kitaplarını okuyacaklar ve en küçük bir şekilde bile olsa haksızlığa uğratılmayacaklardır. Bu arada Kıyâmet 75/15-19’da beyan edildiği gibi, cehennemlik olduğu belirlenmiş olanların birtakım mazeretler ileri sürmeye kalkışacakları, ancak dillerini depreştirmemelerinin emredileceği, okunacak hükmü aynen takip etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Hâkka 69/19-24’te geçtiği üzere, amel defterini açıp okuyan iyi insanlar kendi huzur ve sevinçlerinin bir yansıması olarak amel defterlerini başkalarının da okumasını isteyecek, bu arada mahşerdeki bu gerçekliklere dünya hayatındayken gönülden iman ettiklerini söyleyecek, dünyadaki fedakârlıklarının karşılığı olarak huzurlu bir hayatı yaşayacak ve nimetlerden istifade etmeleri kendilerine beyan edilecektir.

Bu cümlede yer alan يَقْرَؤُ۫نَ yakraûne fiili “anlayarak okumak” demektir. Buradan anlaşılıyor ki, mahşerde amel defteri kendilerine sağ tarafından verilenler onu anlayarak okuyacaklar, içindeki detayları fark edecekler ve derin bir huzur yaşayacaklardır. Buradan hareketle, mahşerdeki bilgilendirilmede ortada anlaşılmayacak bir şeyin olmayacağı, herkesin her şeyi açık ve seçik olarak göreceği, gizli saklı bir durumun yaşanmayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Kitap yani amel defteri açılınca cennetlikleri büyük bir güzelliğin ve sevincin kaplayacağı da İnsân 76/11’de beyan edilmektedir. Bu arada yaşanacak büyük huzurla ilgili olarak ‘Abese 80/38-39’de de müjdeler yer almaktadır.

3. وَلَا يُظْلَمُونَ فَت۪يلًا “En küçük bir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır.” Yüce Allah amel defteri kendilerine sağ taraftan verilenlerin en küçük bir şekilde bile olsa haksızlığa uğratılmayacağını beyan etmektedir. Âyette geçen فَت۪يل fetîl kelimesi Kur’ân’da üç kez(87) yer almakta ve “kıl kadar, en küçük bir şekilde, zerre kadar, çekirdekteki ince zar kadar” manasına gelmektedir.(88) Meryem 19/60 ve Tâhâ 20/112’de sözü edilen gerçeklik de aynı mesajı içermektedir. İyilik sahiplerinin haksızlığa uğratılmaması onların amellerinden hiçbir şeyin zayi edilmeyeceğini, kaybolup gitmeyeceğini, sevaplarının eksiltilmeyeceğini göstermektedir ki(89) Bakara 2/143’te sözü edilen “imanların zayi edilmemesi”nden kasıt da bu olsa gerektir.

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.” Mahşer ortamının genel özeti bu âyette verilmekte ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(90) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(91) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki فَت۪يل fetîl kelimesinin nekra gelmesi ve cümlenin başında olumsuzluk edatının bulunması ile Yâsîn 36/54’te لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları gereği vurgulu bir ifade tekniğinin tercih edilmesi aynı hakikati ortaya koymayı amaçlamaktadır. Buna göre, insanların dünyada yaptıklarının karşılığını mutlak surette mahşerde görecekleri bildirilmektedir. Haksızlığa uğratılmak bir yana, iyilik sahiplerine çok daha fazla ikramlarda bulunulacağı, kötülük yapanlara ise en fazla yaptıkları kötülük kadar ceza verileceği ilkesi getirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus da budur.

ııı. Dünyada Hakka Karşı Körlüğün Mahşerdeki Devamı

وَمَنْ كَانَ ف۪ي هٰذِه۪ٓ اَعْمٰى فَهُوَ فِي الْاٰخِرَةِ اَعْمٰى وَاَضَلُّ سَب۪يلًا “Bu dünyada (gerçeğe karşı) kör kalan kimse, ahirette de kör olacaktır; hatta yolunu iyice şaşırmış olacaktır.”

Âyetteki وَمَنْ كَانَ ve men kâne ifadesi “her kim olursa”; ف۪ي هٰذِه۪ fî hâzihî ifadesi “burada, dünyada”; اَعْمٰى a‘mâ kelimesi “kör”; فَهُوَ fe huve zamiri “o”;فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati kelimesi “âhirette de”; اَعْمٰى a‘mâ kelimesi “kör (olacaktır)”;وَاَضَلُّ ve edallü sözcüğü “ve daha şaşkın ve sapkın (olacaktır)”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “yol bakımından” demektir.

Burada dünya hayatında hakikata kör davrananların mahşerdeki durumu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah’ın bu âyette dile getirdiği körlüğün aslında kalp körlüğü anlamında mecaz olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü Hacc 22/46’da “gözlerin kör olmayacağı, gönüllerdeki kalplerin körleşeceği” beyan edilmekte, konunun bilinen anlamda bedensel olarak görme engellilik olmadığı anlaşılmaktadır. Bazı âlimlerimiz buradaki körlüğü İsrâ’ sûresinin 66 ve 70. âyetlerde sayılan ve Yüce Allah’ın verdiği nimetlerin kaynağında Allah’ı bilip görmemek şeklinde yorumlamışlardır. Âhiretteki körlüğü ise delilden yoksun olmak diye anlamışlardır.(92)

Âyette sözü edilen “körlük”, hakikati görmemek anlamında mecazdır ve kalp körlüğü demektir. Dünya hayatında kendisine sunulan onca âyete, nimete, ihsan ve ikrama kör davranıp nankörlük yapanlar mahşerde de kör olacaklardır; yani orada hayır ve huzurdan zerre miktarı istifade edemeyeceklerdir.

Kör insanlar yardım almadan nasılki yollarını bulamazlarsa, hakikatlere dünya hayatında kör davranıp itibar etmeyenler de mahşerde benzer bir körlük yaşayacaklar, hatta yolu şaşırma manasında çok daha korkunç bir sapkınlık içerisinde bulunacaklardır. Dünyada doğru yolu görmeyenler âhirette de kurtuluş yolunu, yani hak edenlerin gideceği cennet yolunu göremeyecekler, şaşkınlıkta en çaresiz duruma düşmüş olacaklardır.

İnkârcıların mahşerdeki diriltilmelerinden söz edilen İsrâ’ 17/97’de de şöyle buyrulmaktadır: “Kıyamet gününde onları kör, dilsiz ve sağır olarak yüzüstü bir araya toplayacağız. Onların varacağı ve kalacağı yer, ateşi her yavaşladıkça alevini arttıracağımız cehennemdir.” Bu âyette sözü edilen körlük, dilsizlik ve sağırlık da “nimet ve huzurdan yoksunluk” şeklinde yorumlanmalıdır.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/124-127’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim beni anmaktan (benim öğüdümden yani Kur’ân’dan) yüz çevirirse şüphesiz ki onun sıkıntılı bir hayatı olacak ve biz onu, Kıyâmet Günü kör olarak dirilteceğiz. (Bu kişi), ‘Ey Rabbim! Beni neden kör olarak dirilttin? Hâlbuki ben gören biriydim’ diyecektir. (Yüce Allah) şöyle buyuracaktır: İşte bu şekilde sana âyetlerimiz gelmişti de sen onları unutmuştun. Bugün sen de aynı şekilde unutulacaksın! Haddi aşanları ve Rabbinin âyetlerine inanıp güvenmemiş olanları işte böyle cezalandıracağız. Ahiret azabı ise elbette daha şiddetli ve daha kalıcıdır.”

Gözlerin körlüğü “delilden yoksunluk” veya “kalbin körlüğü” olabileceği gibi,(93) “nimetten ve huzurdan yana yoksunluk” da olabilir. Nitekim onların kendi amel defterlerini okuyacakları,(94) cehennemi görecekleri(95) ve birbirlerinin görüş alanlarına girecekleri, yani birbirlerine gösterilecekleri haber verilmektedir.(96) Buradaki maksat, kendisiyle bir hayra ve iyi bir noktaya ulaşamamaları nedeniyle, yolunu bulamayan kör gibi şaşkın bir şekilde öylece ortada kalmaları olabilir.(97) Durum böyle olunca, maksadı manevî körlük olarak anlamanın daha öncelikli olduğunu söyleyebiliriz.

Sözün özü şudur: Dünya hayatında Yüce Allah’ın prensiplerini ve mesajlarını kabul etmeyip onlara karşı kör davrananlar mahşerde cennetin yolunu bulamayacak, yolunu şaşırmada son derece ileri bir sapkınlık yaşayacaklardır. Dünyada gerçeklerin üzerini ve fıtratlarını örtüp onlara karşı kör davrananlar mahşerde de nimet, ödül ve huzurdan yoksun bırakılacaklar ve yolunu en çok şaşıranlar olacaklardır. Dünyada gerçekleri görüp onlara uygun yaşayanlar da elbette mahşerde ödül ve huzur içerisinde bulunacaklardır. Rabbimizden niyazımız bizi de nimet cennetine aldığı kulları arasına ilhak buyurmasıdır.

Âhiretteki Körlük Ne Anlama Gelmektedir?

- Gerçeklere karşı dünya hayatında kör davrananlar, âhirette de nimetlere ve huzura karşı kör kalacak, onları görüp nimetlerden yararlanamayacaklardır.(98) Bu durum, şüphesiz ki onların cehennemi görmelerine engel olmayacaktır; çünkü cehennemin görülmesi de cezanın bir parçası olacaktır. Hatta dünya hayatında ilâhî gerçeklere sırtını dönenler, onlar yokmuş gibi davrananlar ve bu hakikatlere karşı kör ve sağır kalanlar mahşerde kör olarak diriltilince “Yâ Rabbi, ben dünyadayken görüyordum, şimdi beni niye kör olarak dirilttin?” diye soracaklardır. Ardından şu cevabı alacaklardır: “Evet, haklısın (dünyada organik olarak görüyordun; ancak) sana âyetlerimiz geldi ve sen onları (görmezlikten gelerek) unuttun; şimdi sen de bu şekilde unutulacaksın.”(99)

İsrâ’ 17/97’de de vurgulandığı üzere, dünya hayatında Allah’ın kitabına karşı kör ve sağır davrananlar, bunun karşılığında mahşerde derin mahrumiyetler yaşayacaklardır. Bu mahrumiyetin nasıllığını ortaya koymada ufuk açıcı olan iki âyeti daha hatırlamakta yarar vardır: “Cehennemlikler cennetliklere şöyle seslenecekler: ‘Üzerimize bir parça su dökün ya da Allah’ın size bahşettiği rızıklardan (bize de verin).’ Cennetlikler şöyle diyecekler: Unutmayın, Allah inkâr edenleri her ikisinden de mahrum bırakmıştır ki, onlar dinlerini oyun ve eğlenceye çevirip dünya hayatının albenisine kananlardır. Onlar nasıl bu Hesap Günü’nün gelip çatacağını unuttular ve mesajlarımızı inkâr ettilerse, Biz de bugün onları unutulmaya terk edeceğiz.”(100)

- Âhiretteki körlüğün organik olmayacağını belirtmeliyiz. Kehf 18/53’te şu ifade yer almaktadır: “Suçlular ateşi gördüklerinde, artık içine düşeceklerini iyice anladılar; fakat ondan kaçacak bir yer bulamadılar.” Burada sözü edilen “ateş” cehennem ateşidir ve suçluların onu görecekleri beyan edilmektedir. Ayrıca Nâzi‘ât 79/36’da “Gör(mesi gerek)enler için cehennem ortaya çıkartılacaktır” buyrulmaktadır. İlgili âyette yer alan limen yerâ ifadesi ise “görebilen kişi için” demektir. Yani “cehennemi görmeleri gerekenler” anlamına gelmektedir. Çünkü cehennemin gösterilmesi işlemi de esasında bir çeşit azaptır. Atılacağı yeri görerek yargılanacak kişinin çekeceği bu derin mahcubiyet, yaşanacakların dehşetini ortaya koymaktadır. Yargılama esnasında cehennemin görüleceği gerçeği Tekâsür 102/7’de de çok açık bir şekilde belirtilmektedir.

- Enbiyâ’ 21/101-102. âyetler gereği, ödülle buluşturulacak insanlar cehennemden uzak tutulacak ve onun uğultusunu bile duymayacaklardır. Bu nedenle, cehennemi görecek kişilerin zaten cehennemlik olduğunu söylemek durumundayız. Şu‘arâ’ 26/90-91. âyetler bu hususu açıkça ortaya koymaktadır: “Cennet muttakîlere yaklaştırılacak, cehennem ise azgınlar için ortaya çıkartılacaktır.” İşte burada, cehennemin kimler için ortaya çıkartılacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Bütün bu âyetleri dikkate alarak şunu söyleyebiliriz: Âhiretteki körlük, organik olacaksa ya geçici olacaktır ya da nimetlerden ve huzur içerisinde yaşamaktan mahrumiyet şeklinde gerçekleşecektir; dünyadaki gibi organik olmayacaktır. Gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116
• 2 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/48, 49; Hacc 22/18; İnşikâk 84/21. 3 - Bakara 2/34; Âl-i İmrân 3/43; A‘râf 7/11, 206; Ra‘d 13/15; Hıcr 15/33; Nahl 16/49; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Hacc 22/18; Furkân 25/60; Neml 27/24, 25; Sâd 38/75; Fussılet 41/37; Necm 53/62; İnsân 76/26. 4 - Âl-i İmrân 3/113; Nisâ’ 4/102; A‘râf 7/12; Hacc 22/77; Rahmân 55/6; İnşikâk 84/21; ‘Alak 96/19.
  • Ra‘d 13/15 Nahl 16/48 Nahl 16/49 Hacc 22/18 İnşikâk 84/21 Bakara 2/34 Âl-i İmrân 3/43 A‘râf 7/11 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/15 Hicr 15/33 Nahl 16/49 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Hacc 22/18 Furkân 25/60 Neml 27/24 Neml 27/25 Sâd 38/75 Fussilet 41/37 Necm 53/62 İnsân 76/26 Âl-i İmrân 3/113 Nisâ 4/102 A‘râf 7/12 Hacc 22/77 Rahmân 55/6 İnşikâk 84/21 ‘Alak 96/19
• 5 - Bakara 2/34. 6 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; İsrâ’ 17/61-62; Sâd 38/76.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/62 Sâd 38/76
• 7 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/74. 8 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/27, Sâd 38/76; Rahmân 55/15.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74 A‘râf 7/12 A‘râf 7/12 Hicr 15/27 Sâd 38/76 Rahmân 55/15
• 9 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; Sâd 38/76.
  • A‘râf 7/12 Hicr 15/33 Sâd 38/76
• 10 - Zemahşerî, age., II, 650. 11 - Zemahşerî, age., II, 650.
• 12 - İslâmoğlu, age., s. 540.
• 13 - A‘râf 7/12; Sâd 38/76. 14 - Semerkandî, age., II, 335. 15 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78.
  • A‘râf 7/12 Sâd 38/76 Hicr 15/35 Sâd 38/78
• 16 - Semerkandî, age., II, 335; Taberî, age., XV, 117; Zemahşerî, age., II, 650.
• 17 - A‘râf 7/15; Hıcr 15/37-38; Sâd 38/80. 18 - A‘râf 7/13-14; Hıcr 15/34-35; Sâd 38/77-78.
  • A‘râf 7/15 Hicr 15/38 Sâd 38/80 A‘râf 7/14 Hicr 15/35 Sâd 38/78
• 19 - Semerkandî, age., II, 335; Taberî, age., XV, 117; Zemahşerî, age., II, 650.
• 20 - Semerkandî, age., II, 335; Taberî, age., XV, 118; Zemahşerî, age., II, 650. 21 - Taberî, age., XV, 118.
• 22 - Semerkandî, age., II, 335; Taberî, age., XV, 118; Zemahşerî, age., II, 650-651. 23 - Âl-i İmrân 3/14; Enfâl 8/60; Nahl 16/8; İsrâ’ 17/64; Haşr 59/6. 24 - Zemahşerî, age., II, 651.
  • Âl-i İmrân 3/14 Enfâl 8/60 Nahl 16/8 İsrâ 17/64 Haşr 59/6
• 25 - Nisâ’ 4/119. 26 - Semerkandî, age., II, 336; Taberî, age., XV, 119; Zemahşerî, age., II, 651.
  • Nisâ 4/119
• 27 - Semerkandî, age., II, 336; Taberî, age., XV, 121; Zemahşerî, age., II, 651.
• 28 - Semerkandî, age., II, 336; Zemahşerî, age., II, 651.
• 29 - Âl-i İmrân 3/185; Nisâ’ 4/120; En‘âm 6/112; A‘râf 7/22; İsrâ’ 17/64; Ahzâb 33/12; Fâtır 35/40; Hadîd 57/20; Mülk 67/20. 30 - Semerkandî, age., II, 336.
  • Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/120 En‘âm 6/112 A‘râf 7/22 İsrâ 17/64 Ahzâb 33/12 Fâtır 35/40 Hadîd 57/20 Mülk 67/20
• 31 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 32 - Semerkandî, age., II, 337; Taberî, age., XV, 122; Zemahşerî, age., II, 652.
• 33 - Zemahşerî, age., II, 652.
• 34 - En’âm 6/24; A’râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67; Kasas 28/75; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Kasas 28/75 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28
• 35 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 36 - Nahl 16/45; İsrâ’ 17/68; Kasas 28/81, 82; ‘Ankebût 29/40; Sebe’ 34/9; Mülk 67/16. 37 - Semerkandî, age., II, 648; Taberî, age., XX, 116. 38 - Semerkandî, age., II, 337.
  • Nahl 16/45 İsrâ 17/68 Kasas 28/81 Kasas 28/82 ‘Ankebût 29/40 Sebe' 34/9 Mülk 67/16
• 39 - Kurtubî, age., XVIII, 141.
• 40 - Zemahşerî, age., II, 652.
• 41 - Semerkandî, age., II, 337; Zemahşerî, age., II, 653.
• 42 - Semerkandî, age., II, 337; Zemahşerî, age., II, 653.
• 43 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 44 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33; 45 - Yûsuf 12/94. 46 - Enfâl 8/46. 47 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 48 - Semerkandî, age., II, 337.
• 49 - Semerkandî, age., II, 337-338; Taberî, age., XV, 125-126; Zemahşerî, age., II, 653.
• 50 - Bakara 2/57, 172, 267; Nisâ’ 4/160; Mâide 5/4, 5, 87; A‘râf 7/32, 157, 160; Enfâl 8/26; Yûnus 10/93; Nahl 16/72; İsrâ’ 17/70; Tâhâ 20/81; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/26; Mü’min 40/64; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/20. 51 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 125.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/172 Bakara 2/267 Nisâ 4/160 Mâide 5/4 Mâide 5/5 Mâide 5/87 A‘râf 7/32 A‘râf 7/157 A‘râf 7/160 Enfâl 8/26 Yûnus 10/93 Nahl 16/72 İsrâ 17/70 Tâhâ 20/81 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/26 Mü'min 40/64 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/20
• 52 - Taberî, age., XV, 126.
• 53 - Semerkandî, age., II, 338. 54 - Zemahşerî, age., II, 653.
• 55 - Râzî, age., XXI, 16.
• 56 - Bakara 2/124; Enbiyâ’ 21/73. 57 - Secde 32/24. 58 - Kasas 28/41.
  • Bakara 2/124 Enbiyâ 21/73 Secde 32/24 Kasas 28/41
• 59 - Yâsîn 36/12.
  • Yâsîn 36/12
• 60 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 126-127; Zemahşerî, age., II, 655.
• 61 - Râzî, age., XXI, 17-18. 62 - Buhârî, Bed’u’l-Vahy, 1; ‘Itk, 6; Menâkıbu’l-Ensâr, 45; Talâk, 11; Eymân, 23; Müslim, İmârâh, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tahâret, 59; Talâk, 24; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26.
• 63 - İsrâ’ 17/71; Tâhâ 20/17; Vâkı‘a 55/8, 27; Hâkka 69/19; Müddessir 74/39; İnşikâk 84/7. 64 - A‘râf 7/17; Kasas 28/29; Hadîd 57/12; Tahrîm 66/8; Me‘âric 70/36-37. 65 - Zümer 39/67. Benzer örnek için bk. Sâffât 37/93; Hâkka 69/45. 66 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; En‘âm 6/109; Nahl 16/94; Nûr 24/53; Fâtır, 35/42. 67 - Tevbe 9/12; Kalem 68/39. 68 - Sâffât 37/28. 69 - Nisâ’ 4/3, 24, 25, 36; Nahl 16/71; Mü’minûn 23/6; Nûr 24/31, 33, 58; Rûm 30/28; Ahzâb 50, 55; Me‘âric 70/30. 70 - Vâkı‘a 56/8; Beled 90/18. 71 - Vâkı‘a 56/27, 38, 90, 91; Müddessir 74/39. 72 - Vâkı‘a 56/8; Beled 90/18. 73 - İsrâ’ 17/71; Hâkka 69/19; İnşikâk 84/7. 74 - İslâmoğlu, age., s. 1259. 75 - Esed, age., s. 1271.
  • İsrâ 17/71 Tâhâ 20/17 Rahmân 55/8 Rahmân 55/27 Hâkka 69/19 Müddessir 74/39 İnşikâk 84/7 A‘râf 7/17 Kasas 28/29 Hadîd 57/12 Tahrîm 66/8 Me‘âric 70/37 Zümer 39/67 Sâffât 37/93 Hâkka 69/45 Hâkka 69/45 Bakara 2/225 Mâide 5/89 En‘âm 6/109 Nahl 16/94 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Tevbe 9/12 Kalem 68/39 Sâffât 37/28 Nisâ 4/3 Nisâ 4/24 Nisâ 4/25 Nisâ 4/36 Nahl 16/71 Mü'minûn 23/6 Nûr 24/31 Nûr 24/33 Nûr 24/58 Rûm 30/28 Me‘âric 70/30 Vâkı‘a 56/8 Beled 90/18 Vâkı‘a 56/27 Vâkı‘a 56/38 Vâkı‘a 56/90 Vâkı‘a 56/91 Müddessir 74/39 Vâkı‘a 56/8 Beled 90/18 İsrâ 17/71 Hâkka 69/19 İnşikâk 84/7
• 76 - Taberî, age., XXVI, 170.
• 77 - Yazır, age., VIII, 313. 78 - Vâkı‘a 56/91. 79 - İnşikâk 84/8.
  • Vâkı‘a 56/91 İnşikâk 84/8
• 80 - Vâkı‘a 56/9; Beled 90/19. 81 - Vâkı‘a 56/41. 82 - Hâkka 69/25. 83 - İslâmoğlu, age., s. 1259. 84 - Esed, age., s. 1271. 85 - Taberî, age., XXVI, 170.
  • Vâkı‘a 56/9 Beled 90/19 Vâkı‘a 56/41 Hâkka 69/25
• 86 - Bu konuda geniş bilgiler için bk. Mehmet Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
• 87 - Nisâ’ 4/49, 77; İsrâ’ 17/71. 88 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 127. 89 - Zemahşerî, age., II, 656. 90 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 91 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 İsrâ 17/71 Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 92 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 128; Zemahşerî, age., II, 656.
• 93 - Semerkandî, age., II, 433; Taberî, age., XVI, 228. 94 - Hâkka 69/25. 95 - Kehf 18/53; Furkân 25/12; Nâzi‘ât 79/36. 96 - Me‘âric 70/11. 97 - Râzî, age., XXII, 131.
  • Hâkka 69/25 Kehf 18/53 Furkân 25/12 Nâzi‘ât 79/36 Me‘âric 70/11
• 98 - İsrâ’ 17/72. 99 - Tâhâ 20/124-126.
  • İsrâ 17/72 Tâhâ 20/126
• 100 - A‘râf 7/50-51.
  • A‘râf 7/51