Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 55-66. âyetlerinde Hz. Peygamber’e yönelik bazı bildirimleri, inkarcıların çarpık ilah anlayışlarını, Son Saat’in gerçekliğini, kainat kitabına dair bazı konu başlıklarını ve ibadette tevhidin önemini dile getirmektedir.

a) İlâhî Bildirimler ve Mutlak Hükümranlık

Yüce Allah, sûrenin 55-58. âyetlerinde Hz. Peygamber’e yönelik olarak şu emirlerini zikretmektedir: “(Ey Peygamber! Şimdi) sen sabret! Muhakkak ki Allah’ın vaadi gerçektir. Günahının bağışlanmasını iste! Akşam-sabah Rabbini hamd ile tesbîh et!”

Ardından, kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı halde Yüce Allah’ın âyetleri hakkında mücadele edenlerin kalplerinde, asla yetişemeyecekleri bir büyüklük hevesinden başka bir şey olmadığı beyan edilmekte, Allah’a sığınmanın önemi ve gerekliliği vurgulanmaktadır.

Daha sonra, göklerin ve yerin yaratılmasının insanların mahşerde yeniden yaratılmasından daha büyük bir şey olduğu, fakat insanların çoğunun bunu bilmediği, bu nedenle körle görenin, inanıp iyi amellerde bulunanlarla kötülük yapanların bir olmayacağı beyan edilmektedir.

ı. Hz. Peygamber’e Yönelik Emirler

فَاصْبِرْ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْاِبْكَارِ “Sabret! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir. Günahının bağışlanmasını iste! Akşam sabah Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)!”

Âyetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret”; اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ inne va‘dellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”;وَاسْتَغْفِرْ ve’stağfir emri “ve bağışlanma dile, istiğfar et”; لِذَنْبِكَ li zenbike ifadesi “senin günahın için”; وَسَبِّحْ ve sebbıh emri “ve tesbih et”; بِحَمْدِ رَبِّكَ bi hamdi rabbike tamlaması “Rabbini hamd ederek, överek”; بِالْعَشِيِّ bi’l-‘aşiyyi ifadesi “akşamleyin, gece”; وَالْاِبْكَارِ ve’l-ibkâri sözcüğü ise “ve sabahleyin, gündüz” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik üç hususun özellikle emredilişi gündeme getirilmektedir.

1.فَاصْبِرْ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ “Sabret! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir.” Rûm 30/60 ve Mü’min 40/77’de de geçmekte olan bu ilahi emirde, Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte, Hz. Mûsâ’ya ve müminlere o dönemde yardım ettiği gibi ona da yardım edeceğini, Mekke’deki yoğun müşrik baskısına karşı hak davasında direnmesini, davasında sabırlı ve istikametli olmasını, tebliğ ettiği değerlere sımsıkı sarılmasını emretmektedir.

a) فَاصْبِرْ “(Ey Peygamber!) Şimdi sen sabret!” Burada zikredilen sabır “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillete düşüren şey sabır değil, acziyettir.

Hz. Peygamber’e yönelik sabır emri, risalet konusunda karşılaşacağı muhtemel sıkıntıları kendisine haber vermekte, sadece yaşadıklarının değil, yaşayacaklarının da sabır gerektiren şeyler olacağını ona bildirmektedir. Vahyin ilk sûrelerinde(1) sıklıkla bu emirlerin yer alma sebebi, görevin tabiatı gereğidir. Esasında Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında da yer alan sabır, ilgili pasajda “namaz kılmak ve iyiliği emredip kötülükten nehyetmek” emirlerinden sonra gelmekte, dolayısıyla bu görevleri yapmanın peşinden, insanın başına sıkıntıların gelebileceği hissettirilmektedir.(2)

Risalet kurumu sıkıntılarla uğraşmayı ve pek çok inkârcının şiddetli tepkisini çekmeyi beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, Yüce Allah Hz. Peygamber’i bu noktada bilinçlendirmekte ve sabır denen direnci ve mukavemeti elden bırakmaması gerektiğini kendisine emretmektedir.

Vahyin bütün muhatapları bu noktada dikkatli ve duyarlı davranmakla yükümlüdür. Vahyin savunucularının başına sıkıntılar gelebilir, çeşitli hakaretlere maruz kalabilir veya çeşitli tehditlere muhatap olabilirler. Başlangıcı zor olsa da bu yolun sonu rahmet vaadleriyle doludur. Yüce Allah’ın engin rahmeti ve zafer müjdesi vahyini savunanlaradır. Sıkıntılar ise geçicidir, görecedir, kesinlikle de abartılmamalıdır.

b) اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ “Muhakkak ki Allah’ın vaadi gerçektir.” “Allah’ın vaadinin gerçek oluşu” cümlesinde kast edilen, elbette müşriklerin alay edip dalga geçtikleri Son Saat, kıyamet, mahşer, yargılama, cennet ve cehennem gibi konulardır. Nitekim Mü’min sûresinin 59. âyetinde de Son Saat’in mutlaka geleceği bildirilmektedir. Müşrikler her ne kadar bu gibi hakikatlerle alay ediyor olsalar da bütün bunlar Yüce Allah’ın vaadleridir ve mutlak surette de gerçekleşeceklerdir.

Konunun dünya boyutu da elbette söz konusudur. Buna göre Mü’min 40/51. âyette dile getirildiği üzere, Yüce Allah’ın “peygamberlerine ve müminlere hem dünyada hem de âhirette yardım edeceği” vaadi gereği, Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere, hatta sonraki dönemlerde yaşayacak olan iman ehline de dünyada yardım vaadinin gerçekleceği müjdeleniyor demektir. Nitekim bu âyetlerin indirilişinden bir süre sonra hicret gerçekleşmiş, Medine’de devlet kurulmuş ve Bedir gibi savaşlarda da Yüce Allah’ın yardımı bilfiil yaşanmış, daha sonrasında da en büyük özlemlerinden birisi olan Mekke fethedilmiştir.

2. وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ “Günahının bağışlanmasını iste!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitaba devam etmekte ve “günahından istiğfâr etmesini” kendisine emretmektedir. Muhammed 47/19, Feth 48/2 ve Nasr 110/3’te de belirtildiği üzere, Hz. Peygamber’in de bağışlanmayı gerektirecek hataları vardı. Bu âyetlerde verilen bilgilere göre, Hz. Peygamber hem kendi hataları için hem de bütün mümin erkek ve kadınların günahları için Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunması gerektiği noktasında bilgilendirilmiştir.

Daha önce yorumladığımız Mü’min 40/7’de “meleklerin müminler için istiğfarda bulunmaları” gerçeğini de hatırlarsak, bir kişinin başka bir kişi için bağışlanma dileğinde bulunabileceğini, ancak hiç kimsenin başkaları için tevbe edemeyeceğini söylemek durumundayız. Burada da Hz. Peygamber’in kendi hatası için istiğfarda bulunması kendisine emredilmiştir; beraberinde müminlerin de bu yolda bir tutum, tavır ve duyarlılık içerisinde bulunmaları gerektiği dolaylı olarak emrediliyor demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin indirildiği dönemde değil de daha sonraki dönemlerde yaşanacak hicretle ilgili ve sonrasında onun da bir insan olarak yaşadığı tereddütler söz konusu olabilir. İşte bu nedenle indirilen Nasr sûresi bütünüyle bu konuyu içermekte ve Hz. Peygamber tıpkı bu âyette olduğu gibi orada da istiğfar ve tesbih noktasında uyarılmaktadır.

Burada da sözü edilebilecek istiğfâra “bağışlanma dileği”ne konu olay, hicrete hazırlanılan bir dönemde Mekke’nin ve civarının bir gün Müslüman olması konusunda Hz. Peygamber’in duyduğu tereddüt olabilir. Hz. Peygamber Mekke’den hicrete mecbur bırakıldığı için, onun yeniden oraya dönme arzusu, belki de bazı “acaba”ları içermekteydi.

Nitekim konuyla ilgili olarak Nasr 110/1-3’te bütünüyle bu konu dile getirilmektedir. İstiğfâr, “bağışlanma dileğinde bulunmak” demek olduğu için “acaba Mekke’ye dönebilecek miyiz?” şeklindeki bir kaygı, istiğfâra yer verilmesinin amacını karşılayabilir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

“Hz. Peygamber’in istiğfar gerektirecek bir davranışta bulunmasını” anlaşılamaz bulanlar bilmelidirler ki, Hz. Peygamber de bir insandır, o da hata yapabilir. Önemli olan, hatada ısrarcı olmamaktır. En başında peygamberlerin ve elbetteki Peygamberimiz (as)’ın bulunduğu muttakî insanların tanımının yapıldığı Âl-i İmrân 3/133-135’te takvâ sahibi olanların hata yapmamasından söz edilmez.

Aksine, bir hata işlediklerinde veya kendilerine haksızlık yaptıklarında, hemen Yüce Allah’ı hatırlayıp, hataları nedeniyle bağışlanma dileğinde bulundukları ve bile bile hatada ısrar etmedikleri beyan edilmektedir. Kur’ân’da birtakım âyetler dikkate alındığında, hata yapmayan peygamber anlayışının yanlış olduğu hemen fark edilebilecektir.(3)

Bu konuda unutulmaması gereken nokta şudur: “Bir peygamber aynı hatayı iki kere yapmaz; sürekli hata yapmaz, hatası düzeltilmeden ve istiğfar edip bağışlanmadan ölmez.” Hatanın düzeltilmesi, söz konusu davranışın ümmet için bir hatanın devamını engellemeye yöneliktir. “Peygamberlerin masumiyeti de vahyin insanlara ulaştırılması noktasındadır”; yoksa hiç hata yapmamalarında değildir. Kur’ân kıssalarında çeşitli peygamberlerin hatalarından söz edilmesinin hikmeti de bu olsa gerektir.

Hz. Peygamber’e hitap üzerinden bu gibi âyetlerde insanların bir istiğfar geleneği oluşturmaları, davranışları hakkında devamlı bir özür ihtiyacında bulunmaları ve hiç kimsenin kendisini garantide görmemesi gerektiği üzerinde durulduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca, özür beyanında samimi olanların, Yüce Allah’ı, tevbeleri daima kabul edici olarak bulacakları da bildirilmektedir. Yüce Allah’ın tevbeyi kabuldeki tutumu, Zümer 39/53 gibi pek çok âyette, dahası Nisâ’ 4/110. âyette açıkça ortaya konulmaktadır.

3. وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَالْاِبْكَارِ “Akşam sabah Rabbini hamd (övgü) ile tesbih et (yücelt)!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e istiğfarı emrettikten sonra beraberinde tesbihi de emretmiş, Rabbine hamd ederek akşam-sabah yani sürekli olarak O’nu tesbih etmesi gerektiğini kendisine bildirmiştir. Tesbîh kelimesi “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(4)

Tesbîhin “Allah adına hareket etmek” anlamı doğrultusunda düşünüldüğünde, varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır, diyebiliriz. İnsan da Yüce Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyette Hz. Peygamber’e ve onun şahsında herkese yönelik tesbîh emrinin bir amacı da budur.

Âyette emredilen “istiğfar” ve “tesbih”in Hz. Peygamber’in hayatını kuşattığını bilmekteyiz. Bu doğrultuda şu duayı sıklıkla yaptığı rivayet edilmektedir: سبحان الله و بحمده أستغفر الله و أتوب اليه “Allah’ı eksikliklerden tenzih ederim, O’na hamdederim; Allah’a istiğfar eder ve O’na yönelirim.”(5) Hayatın her anıyla ilişkili olarak Yüce Allah’a yönelik tesbih ve hamd görevimizin olduğunu Nasr 110/3’ten rahatlıkla öğrenebiliyoruz. Yine Hz. Peygamber’in dilinden gelen şu ifade meseleyi açıkça ortaya koymaktadır: لا أحصي ثناء عليك أنت كما أثنيت علي نفسك “Ben sana övgüleri saymakla tüketemem; Sen, kendini nasıl övüyorsan işte öylesin.”(6)

Meleklerin,(7) gök gürültüsünün,(8) göklerdekilerin ve yerdekilerin, ayrıca uçuşan varlıkların,(9) nihayet bütün yaratılmışların(10) oluşturduğu kâinat korosuna Hz. Peygamber özelinde bu son ümmetin de katılması istenmektedir. Bu emir, hayatın tesbihe kodlanmış yapısının farkına varmayı ve insanın kendi iradesiyle o koroya katılmasını, bir anlamda çatlak ses çıkartmamasını insanlardan istemektedir. Bu durumda tesbîh, hayatın her dönemiyle ilişkili bir bilinç olarak karşımızda durmaktadır, diyebiliriz. Zikir ise tesbihin bilinçli bir şekilde yapılanıdır ki bu da iradeli varlıklara ait bir özelliktir.

Âyette geçen الْعَشِيّ el-‘aşiyy ve الْاِبْكَار el-ibkâr kelimeleri “akşam” ve “sabah” manalarına gelmekte, dolayısıyla gündüz ve gece bütün zamanları içermekte, “her zaman” manası vermektedirler. Buradan hareketle, tesbihin ve zikrin “hayatı Yüce Allah’ın şahiliğinde yaşama bilinci” manasına geldiğini söyleyebiliriz.

Rabbimizden niyazımız, hayatımızı tesbih ve zikir bilinciyle yaşamakta bizleri başarılı kılmasıdır.

ıı. İnkârcıların Kibri ve Allah’a Sığınılma Emri

اِنَّ الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ اَتٰيهُمْ اِنْ ف۪ي صُدُورِهِمْ اِلَّا كِبْرٌ مَا هُمْ بِبَالِغ۪يهِ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “Şüphesiz ki kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı hâlde Allah’ın ayetleri hakkında mücadele edenler var ya, onların göğüslerinde (kalplerinde), asla ulaşamayacakları bir büyüklük hevesinden başka bir şey yoktur. Sen Allah’a sığın! Şüphesiz ki -O’dur O-, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ innellezîne yücâdilûne ifadesi “muhakkak ki tartışanlar”; ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ fî âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetleri hakkında”; بِغَيْرِ سُلْطَانٍ bi ğayri sültânin ifadesi “delilsiz bir şekilde”;اَتٰيهُمْ etâhum fiili “onlara gelmiş (olan)”; اِنْ ف۪ي صُدُورِهِمْ in fî sudûrihim ifadesi “onların gönüllerinde yoktur”; اِلَّا كِبْرٌ illâ kibrun ifadesi “kibirden başka bir şey”; مَا هُمْ mâ hum ifadesi “onlar (şöyle) değillerdir”; بِبَالِغ۪يهِ bibâliğihî ifadesi “ona (o büyüklenmeye gerçekte) ulaşanlar, ona ulaşamazlar”; فَاسْتَعِذْ feste‘iz emri “sığın”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; ِ اِنَّهُ هُوَinnehû huve ifadesi “muhakkak ki O’dur sadece O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten”; الْبَص۪ير el-basîru sıfatı ise “gören” demektir.

Burada inkârcıların büyük kibirlerine karşılık Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a sığınması emri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ اَتٰيهُمْ اِنْ ف۪ي صُدُورِهِمْ اِلَّا كِبْرٌ مَا هُمْ بِبَالِغ۪يهِ “Şüphesiz ki kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı hâlde Allah’ın ayetleri hakkında mücadele edenler var ya, onların göğüslerinde (kalplerinde), asla ulaşamayacakları bir büyüklük hevesinden başka bir şey yoktur.” Âyetin bu bölümünde dikkat çekilen iki nokta söz konuısudur.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ اَتٰيهُمْ “Şüphesiz ki kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı hâlde Allah’ın ayetleri hakkında mücadele edenler var ya.” Bu ifade benzer şekilde Mü’min 40/35. âyette de zikredilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamberle mücadele edenlerin kendilerine ulaşmış hiçbir sültân yani “kesin ve ilâhî kaynaklı herhangi bir delil” olmadan Allah’ın âyetleri hakkında tartışıp durduklarını ifade etmektedir.

Bu ifadenin mefhumu muhalifinden yani ters anlamından “delilli tartışmanın sakıncalı olmadığı” sonucu çıkabilir. Enfâl 8/42’de de dikkat çekilen husus budur. Bir konuda birileri tartışacaksa delilleri olmalıdır. Delilsiz tartışma yapmak boşa zaman harcamaktan ve bilgisiz olunmasına rağmen bilgiçlik taslamaktan başka bir şey değildir.

b) اِنْ ف۪ي صُدُورِهِمْ اِلَّا كِبْرٌ مَا هُمْ بِبَالِغ۪يهِ “Onların göğüslerinde (kalplerinde), asla ulaşamayacakları bir büyüklük hevesinden başka bir şey yoktur.” Bu cümlede hem اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarından kaynaklanan, ayrıca takdîm-te’hîr tekniğiyle sağlanan bir hasr/kasr “vurgu”, hem de مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımından elde edilen pekiştirilmiş bir olumsuzluk manası söz konusudur.

Yüce Allah delilsiz bir şekilde kendi âyetleri hakkında tartışanların kalplerinde neler olup bittiğini işte bu cümle ile ortaya koymakta ve göğüslerinde hiçbir zaman erişemeyecekleri boş ve ulaşılamaz bir büyüklük ve kibir bulunduğunu haber vermektedir. Onlar bu kibirleriyle hadlerini aşmış, ulaşılması imkansız kibre dalmış, kuru bir azamet duygusuna kendisini kaptırmış, yersiz bir büyüklenme davası gütmüş zavallı kişilerdir.

Leyl 92/8 ve ‘Alak 96/6-7’de de zikredildiği gibi azgın kişilerin kendilerinde var kabul ettikleri istiğnâ hali yani “kendi kendine yeterli olup başkalarına karşı hiçbir görev ve sorumluluğunun bulunmadığı vehmi” şiddetle reddedilmektedir. Esasında İblis kaynaklı olduğu bilinen istikbâr da aynı şekilde “büyük olmamasına rağmen kendisini büyük sanma, haksız yere büyüklenme” hastalığı insanı perişan eden korkunç bir yanılgıdır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirilmek istenen husus bu olsa gerektir. Hz. Mûsâ’nın döneminde yaşayan azgınların izinden giden Mekkeli müşriklerin kalplerindeki bu onulmaz kibrin kendilerini felakete sürükleyeceği dolaylı olarak burada dile getirilmiş olmaktadır.

İnkarcıların müminlere güldükleri, onlarla alay ettikleri, aslında ağlanacak hallerine güldükleri vs. bozukluklar içerisinde debelendikleri konusunu Kıyâmet 75/33’te geniş bir şekilde ele alacağız. Dolayısıyla bu âyette de Mekkeli müşriklerin ve genelde inkârcı insanların müminlere karşı böyle kibirli bir tavır içerisine girdikleri ve onlara karşı kendilerinde anlamsız ve temelsiz bir üstünlük vehmettikleri bilinen bir gerçektir.

2. فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْبَص۪يرُ “Sen Allah’a sığın! Şüphesiz ki -O’dur O-, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-basîr’dir (her şeyi görendir).” Yüce Allah müşriklerin kalplerinde barındıkları erişilmez kibirlerinin bir devamı ve sonucu olarak Allah’ın âyetleri hakkında mücadele etmelerini bir densizlik olarak tanıttıktan sonra, Hz. Peygamber’in bunların şerrinden korunabilmesi için Allah’a “sığınma”sını kendisine emretmiştir.

Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e emrettiği “sığınma” ifadesi başka bazı konularda da tekrarlanmaktadır.(11) Çünkü bazı konular var ki kişi peygamber bile olsa kendi gücüyle onlardan kurtulmayı başaramaz; dolayısıyla Yüce Allah’ın yardımına sığınması gerekmektedir. Bunlardan birisi de müşriklerin kibirli tavırları karşısındaki durumdur.

Yüce Allah kendisine sığınılmasını emrettikten sonra kendisinin her şeyi hakkıyla işittiğini ve her şeyi mükemmel bir şekilde gördüğünü beyan ederek, bu sığınmada herhangi bir eksikliğin olmayacağını ve başka bir arayışa girişilmesinin hiçbir şekilde gerekmeyeceğini de bildirmiş olmaktadır. Rabbimiz her şeyi işitip gördüğüne göre, bu durum müminler için bir moral vesilesi olmakta, inkârcılar için ise bir gözdağı mesajı içermektedir. Bu konuda çeşitli âyetlerde(12) benzer kullanımlar söz konusudur.

ııı. Çok Önemli Mukayeseler

لَخَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ وَمَا يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُس۪يٓءُ قَل۪يلًا مَا تَتَذَكَّرُونَ “Elbette göklerin ve yerin yaratılması, insanların (yeniden) yaratılmasından daha büyüktür. Fakat insanların çoğu bilmezler. Körle gören, iman edip iyi işler yapanlarla kötülük yapan bir olmaz. Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyor!”

Buradaki لَخَلْقُ السَّمٰوَاتِ lehalku’s-semâvâti tamlaması “elbetteki göklerin yaratılması”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (yaratılması)”; اَكْبَر ekberu kelimesi “daha büyük(tür)”; مِنْ خَلْقِ النَّاسِ min halkı’n-nâsi tamlaması “insanların yaratılışından”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili “(bunu) bilmezler”;وَمَا يَسْتَوِي ve mâ yestevî fiili “eşit olmaz, bir değildir”; الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesi “görme engelli, kör ile”; وَالْبَص۪يرُ ve’l-basîru sözcüğü “ve gören”;وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû cümlesi “ve iman edenler, iman etmiş kişiler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar ile)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih, iyi ve yararlı işler”; وَلَا الْمُس۪يٓءُ ve le’l-müsîu kelimesi “ve kötülük yapan(lar) da (bir olmazI”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar da az, azınız”; تَتَذَكَّرُونَ tetezekkerûne fiili ise “(gerçeği) hatırlamaktasınız, hatırlıyorsunuz” demektir.

Burada mahşere inamayanlara yönelik son derece önemli bir mukayese gündeme getirilmektedir.

1. لَخَلْقُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Elbette göklerin ve yerin yaratılması, insanların (yeniden) yaratılmasından daha büyüktür. Fakat insanların çoğu bilmezler.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin büyük çoğunluğunun âhirete ve oradaki diriltilip hesaba çekilmeye inanmadıkları için onların bu inkarlarının yersiz olduğunu beyan etmek üzere bir mukayeseye dikkatlerini çekmektedir.

Buna göre, gökleri ve yeri yaratanın Yüce Allah olduğunu kabul ve ikrar eden müşriklere(13) kabul ettikleri bu gerçek üzerinden bir mesaj verilmekte, Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulundukları, kendilerince Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış bir şekilde belirledikleri, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıkları dikkatlere sunulmaktadır.

Müşriklerin âhiret hayatı hakkındaki alaycı tutumları ve inkarcılara Yüce Allah’ın verdiği susturucu cevapları içermesi bakımından Yâsîn 36/77-83’teki bilgileri burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“(İnkârcı) insan, kendisini nutfeden (zigottan) yarattığımızı görmedi mi ki, şimdi (kalkmış) apaçık bir tartışmacı oluvermiş. Kendi yaratılışını unutarak bir de bize örnek vermeye kalkışmış da, ‘Çürümüş kemikleri kim diriltebilir ki!’ demişti. De ki: Onları ilk defa yoktan var eden diriltecektir. O, her türlü yaratmayı çok iyi bilendir. Yeşil ağaçtan sizin için ateş çıkaran (yapan) da O’dur. İşte ondan tutuşturuyorsunuz. Gökleri ve yeri yaratan (Allah), insanların benzerlerini (yeniden) yaratmaya kâdir değil midir? Elbette (kâdirdir). O, her türlü yaratabilendir; her şeyi hakkıyla bilendir. Bir şey istediği zaman O’nun durumu o şeye sadece ‘Ol’ demekten ibarettir. O da hemen olmaya başlar. Her şeyin hükümranlığı (yetkisi) elinde olan (Allah) ne kadar yücedir! Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.”

İşte bu harika bilgi sunumuyla aynı konuyu içermekte olan yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de benzer bir içerik söz konusu edilmekte, gökleri ve yeri yaratmanın insanları yoktan yaratmaya veya onları mahşerde yeniden diriltmeye göre çok daha zor ve büyük bir iş olduğu beyan edilmekte, fakat çoğu insanın bunu bilmediği ve bunu anlamak istemediği bildirilmektedir.

Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(14) Durum böyle olunca, hak ve hakikatin taraftar kalabalıklığına ve kadimliğine yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Şimdilerde de kalabalıkların hakikat ölçüsü olduğu sanılarak bilgi ve fikirlerin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinden fikir yürütülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete göre, çoğunluk hakikatin ölçüsü değildir. Çünkü genellikle çoğunluklar hevalarına uyarlar.(15)

Unutulmamalıdır ki peygamberler daima çoğunluğa karşı mücadele vermişler, hak davalarını savunmuşlardır. Esasında Nahl 16/120’de belirtildiği üzere, Hz. İbrâhim’in “tek başına bir ümmet” olarak tanıtılması da gerçeklerin icabında tek başına bile savunulması gerektiğini, azınlık psikolojisiyle hareket edilmemesi gerektiğini öğretmektedir. Yûsuf 12/103 ve 106’da verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir.

Gücün sözüne değil, sözün gücüne inanılmalı, güücün haklı değil, haklının güçlü olduğu unutulmamalıdır. Bu yüzden, dünyevi ve sahte, geçici olan güce itibar edenler seslerini yükseltirken, sözün gücüne itibar edenler ise sözlerini, yani sözlerinin içeriğini değerli ve yüksek tutarlar. En güçlü söz en güçlü olanın sözüdür ki o da hiç şüphesiz Yüce Allah’tır. Tevbe 9/41’de dile getirilen “Allah’ın kelimesi en yücedir” şeklindeki husus da bundan başka bir şey değildir.

2. وَمَا يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُس۪يٓءُ قَل۪يلًا مَا تَتَذَكَّرُونَ “Körle gören, iman edip iyi işler yapanlarla kötülük yapan bir olmaz. Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyor!” Bu âyette iki mukayese bir de kınama ifadesi yer almaktadır:

a)وَمَا يَسْتَوِي الْاَعْمٰى وَالْبَص۪يرُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُس۪يٓءُ “Körle gören, iman edip iyi işler yapanlarla kötülük yapan bir olmaz.” Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(16) Örnek olması bakımından dört mukayese En‘âm 6/50, Ra‘d 13/16, 19 ve Fâtır 35/19-22 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Yüce Allah önceki âyette yaptığı apaçık mukayeseye rağmen, gerçeği görmek istemeyenleri الْاَعْمٰى el-a‘mâ “kör”, hak ve hakikati anlayabilenleri ise الْبَص۪ير el-basîr “gören” olarak tanıtmaktadır. Bu mukayese hakkında detaylı bilgiyi Fâtır 35/19’da verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yorumunu yapmakta olduğumu âyette الْاَعْمٰى el-a‘mâ ve الْبَص۪ير el-basîr kelimeleri kullanılarak bunların bir olamayacağı beyan edilmektedir.

Maksadın bu olduğu devam eden cümlede yer alan mukayesede de görülmektedir. Çünkü orada وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “iman edip sâlih ameller işleyenler” ile وَلَا الْمُس۪يٓءُ “kötülük yapan(lar” ifadesi zikredilmektedir. Demek ki önceki cümlede yer alan “körler” bu cümlede “kötülük yapanları”, “görenler” ise “iman edip sâlih ameller işleyenleri” karşılamaktadır.

Gerçeği görmemek, aklını çalıştırmamak, hidayete gelmemek, Yüce Allah’ın âyetlerini ve âhireti yalanlamak şeklindeki kullanımlarda geçen ‘a-m-y kökünden kelimelerde de aynı mana söz konusudur.(17) Bunlara ilave olarak “gözlerin kör olmayacağı, aksine kalplerin körleşeceği”nden söz eden Hacc 22/46’daki ifade de maksadın manevi körlük veya kalb körlüğü olduğunu göstermektedir. Bu noktadan bakıldığında burada sözü edilen “körlük” ve “görme”nin biyolojik değil, manevi olarak “gerçeği fark etmek” anlamına geldiğini söylemeliyiz.

b) قَل۪يلًا مَا تَتَذَكَّرُونَ “Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyor!” Bu âyetin sonunda inkârcı muhatapların çok azının gerçeği hatırladığı ifade edilmektedir. Âyette tercih edilen kalıp قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ şeklindedir. Bu ifadede yer alan mâ edatının “zâid” olduğu, yani anlama katkı sağlamadığı, bu nedenle mesajın da “çok az inanmak” ve “çok az düşünmek” olduğu ifade edilmektedir.(18)

Bu arada söz konusu “azlık”, bazıları tarafından “yokluk” anlamında yorumlanmaktadır. Buna göre anlam, muhataplardan hiç kimsenin inanmadığı ve düşünmediği, küfür ve gafletlerinin şaşılacak düzeyde olduğu şeklindedir.(19) Diğer bir yaklaşıma göre de “hiç inanmamak” değil, “az inanmak, azına inanmak” söz konusu edilmektedir. Elbette böyle bir durum kabul edilemez. Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de vurgulanan husus da budur.

Bu yaklaşımların vakaya uygun olmadığını düşündüğümüz için, söz konusu ifadelere “ne kadar da azınız” anlamını vermeyi tercih ettik. Bu durumda âyetlerin anlamı şöyledir: “Ne kadar da azınız iman ediyorsunuz!” “Ne kadar da azınız düşünüyorsunuz!” Muhataplara yönelik bu evrensel mesaja karşılık az da olsa o toplumda daima inananlar ve düşünenler olduğu bilinmektedir. Bu nedenle anlamın böyle verilmesi daha doğrudur.

Bu arada bir hususa da işaret etmekte yarar görmekteyiz: Çeşitli âyetlerde(20) geçen تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili aslında yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’min 40/58’de geçtiği gibi تَتذَكَّرُونَ tetezekkerûne kalıbındadır; muhatap kalıpta iki tâ/te harfinin yan yana dile ağır geleceği için bazı âyetlerde bir tanesi düşürülmüştür.

b) Son Saat ve Allah’ın Çeşitli İkramları

Yüce Allah, sûrenin 59-63. âyetlerinde Son Saat’in mutlaka geleceğini, bunda hiçbir şüphe olmadığını, fakat insanların çoğunun buna inanmadığını beyan etmekte, dua ile ilgili olarak şunu emrettiğini bildirmektedir: “Bana dua edin, icabet edeyim. Muhakkak ki bana ibadeti bırakıp büyüklük taslayanlar aşağılanarak cehenneme gireceklerdir.”

Ardından, Yüce Allah’ın, geceyi içinde dinlenilsin diye yarattığı, çalışıp kazanmak için de gündüzü aydınlık kıldığı, Allah’ın insanlara karşı lütufkâr olduğu, ancak insanların çoğunun şükretmediği beyan edilmekte, devamında Yüce Allah’ın yaratıcı Rab olduğu, O’ndan başka hiçbir ilah olamayacağı, insanların nasıl olup da (haktan) döndürülmekte oldukları, Allah’ın âyetlerini inkâr etmiş olanların haktan böyle döndürüldükleri belirtilmektedir.

ı. Son Saat’in Gerçekliği

اِنَّ السَّاعَةَ لَاٰتِيَةٌ لَا رَيْبَ ف۪يهَا وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ “O (Son) Saat, mutlaka gelecektir; bunda hiçbir şüphe yoktur. Fakat insanların çoğu inanmazlar.”

Âyetteki اِنَّ السَّاعَةَ inne’s-sâate ifadesi “muhakkak ki o (Son) Saat”; لَاٰتِيَةٌ le âtiyetün ifadesi “mutlaka gelecek(tir), gelici(dir)”; لَا رَيْبَ lâ raybe ifadesi “hiçbir şüphe yoktur”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu, çoğunluğu”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “iman etmezler” demektir.

Burada inkarcılar kabul etmese de Son Saat’in mutlak sûrette gerçekleşeceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ السَّاعَةَ لَاٰتِيَةٌ لَا رَيْبَ ف۪يهَا “O (Son) Saat mutlaka gelecektir; bunda hiçbir şüphe yoktur.” Burada geçen اِنَّ السَّاعَةَ لَاٰتِيَةٌ “O (Son) Saat mutlaka gelecektir” ifadesinin benzerleri Hıcr 15/85, Tâhâ 20/15 ve Hacc 22/7’de de geçmektedir. Yüce Allah Son Saat’in mutlaka gelip çatacağını beyan ederken cümlenin başına muhakkaklık manası veren اِنَّ inne edatı ile onun haberi konumundaki اٰتِيَة âtiyeh kelimesinin başına da pekiştirici lâm/le edatı getirmiş, böylece mesajın önemini vurgulamıştır. Konuyla ilgili olarak Hacc 22/7’de şu bilgi yer almaktadır: “Son Saat de gelecektir; bunda şüphe yoktur. Allah kabirlerdeki kimseleri diriltecektir.”

Nâzi‘ât 79/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Son Saatle ilgili bilgi hiç kimseye verilmemiş, Rabbimiz bunu gaybın konusu olarak sadece kendisine saklamıştır. Neml 27/65’te beyan edildiği gibi, “Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Gaybın en önemli konularından birisi olan Son Saat ve âhiret süreciyle ilgili bilgi sadece Allah’ın katındadır.

Genellikle alametlerinden bahsedilen kıyâmet hakkında onun “aniden” geleceği defalarca beyan edilmesine ve bu konuda Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin bilgi sahibi kılınmadığı bildirilmiş olmasına rağmen,(21) alametlere dair bir literatür oluşturulması çeşitli istismarları da maalesef beraberinde getirmiştir.

Meselenin bu noktadaki detayına girmeden bir âyeti hatırlatarak Son Saat’in gerçekleşmesinin bilinememe nedenini beyan edeceğiz. Yüce Allah Tâhâ 20/15’te şöyle buyurmaktadır: “O (Son) Saat mutlaka gelecektir. Herkese, peşine koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onun gizliliğini kaldıracağım.” İşte bu âyette Son Saat’in gerçekleşme gerekçesi üzerinde durulmakta, herkesin peşine düştüğü dünyevî meşguliyetlerin karşılığını göreceği bildirilmektedir.

Âyette yer alan diğer bir ifade ise Son Saat’in mutlak sûrette gerçekleşeceğini, “bunda hiçbir şüphe bulunmadığı”nı içeren لَا رَيْبَ ف۪يهَا lâ raybe fîhi (fîhâ) ifadesidir. Bu ifade Kur’ân’da “vahiy, kitap, Kur’ân”,(22) “ecel”,(23) “Son Saat”(24) ve “Kıyâmet Günü”(25) için toplam 14 kez kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen bu ifade, Son Saat’in gerçekleşeceğinde hiç kimsenin şüphesinin bulunmaması gerektiğini ortaya koymaktadır.

2. وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ “Fakat insanların çoğu buna inanmazlar.” Yüce Allah Son Saat’in mutlak sûrette gerçekleşeceğini beyan ettikten sonra, bu hakikate insanların çoğunun yani inkarcıların iman etmediklerini ve iman etmeyeceklerini ifade etmektedir. Bu cümlede verilmek istenen mesaj Yûsuf 12/103’te yer alan “Sen ne kadar üstüne düşsen de insanların çoğu iman edecek değillerdir” ifadesiyle örtüşmektedir.

Yüce Allah bu ifadesiyle çevredekilerin iman etmemesinden dolayı son derece üzülen Hz. Peygamber’e(26) moral vermeyi de amaçlamaktadır. Burada sözü edilen اَكْثَر النَّاسِ ekseru’n-nâsi “insanların çoğu” ifadesi öncelikle vahyin indirildiği dönem itibariyle Mekkeli müşriklerdir; ancak bu yorum tarihseldir. Evrensel anlamda da bakıldığında tarihin her döneminde ve bundan sonraki dönemlerde de bu hakikat değişmeyecek ve insanların çoğunluğu kesinlikle iman etmeyeceklerdir.

Çeşitli âyetlerde ve özellikle de Mü’min 40/57’de de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

ıı. Duaya İcabet Edileceği

وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُون۪يٓ اَسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَت۪ي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِر۪ينَ “Rabbiniz şöyle demiştir: Bana dua edin, size icabet edeyim. Şüphesiz ki bana ibadeti bırakıp kibirlenenler, ileride aşağılanarak cehenneme gireceklerdir.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; رَبُّكُمُ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; ادْعُون۪ي üd‘ûnî emri “bana dua edin ki”; اَسْتَجِبْ estecib fiili “icabet edeyim”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَكْبِرُونَ innellezıne yestekbirûne ifadesi “muhakkak ki kibir gösterenler”; عَنْ عِبَادَت۪ي ‘an ‘ıbâdetî ifadesi “bana ibadetten, benim (emrettiğim) ibadetimden”;سَيَدْخُلُونَ seyedhulûne fiili “ileride gireceklerdir”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehenneme, azaba”; دَاخِر۪ين dâhırîne sözcüğü ise “hor ve hakir kişiler olarak” demektir.

Burada kulların duası ve Yüce Allah’ın onlara icabeti ile ibadetten yüz çevirenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُون۪يٓ اَسْتَجِبْ لَكُمْ “Rabbiniz şöyle demiştir: Bana dua edin, size icabet edeyim.” Yüce Allah Son Saat’in mutlak sûrette gerçekleşeceğini beyan ettikten sonra, bütün insanlığa hitap etmekte ve herkesin Allah’a dua etmesi durumunda O’nun da insanların dualarına icabet edeceğini müjdelemektedir. Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri Bakara 2/186’da şu şekilde yer almaktadır:

“Kullarım sana, beni sorduğunda (onlara şöyle de): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulalar.” Verilen mesajlara bakıldığında iki âyetin de aynı mesajı içerdiğini ve Rabbimizin karşılık vermesi için öncelikle kulun dua etmesinin şart olduğunu görmek ve anlamak durumundayız.

Âyette geçen ادْعُون۪ي üd‘ûnî emri hem “bana dua edin, yalvarın” hem de “bana ibadet edin” manasına gelebilir. Eğer ifade “ibadet etmek” manasına alınırsa, devam eden cümlede geçen “bana ibadet etmekten kibirlenenler hor ve hakir olarak cehenneme gireceklerdir” cümlesiyle birlikte ortak bir manada buluşulmuş olur. “Dua etmek” manasına alınırsa bu defa ibadetle duanın birbirini tamamlayan iki kavram olduğu gerçeği devreye girer. İbadet etmek duanın kabulünün şartı olduğu gibi dua da ibadetin iliğidir, özüdür.

Furkân 25/77’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Hz. Peygamber’in “Dua imanınızdır”,(27) “Dua müminin silahıdır”,(28) “Dua ibadetin iliğidir”,(29) ”Allah katında duadan daha üstün bir davranış yoktur”,(30) “Dua ibadettir”(31) hadislerinden yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: Dua, “davet etmek, çağırmak, yalvarmak” gibi anlamlarıyla kulun Allah ile olan bağının en güzel ifadesidir. Çağrısını Yüce Allah’a yönlendiren kişi, O’nun yüceliğini ve yardıma karşılık vericiliğini idrak eden bilinçtedir.

Yüce Allah Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta “kullarının kendisinden istemesi durumunda dualarına karşılık vereceğini” beyan ederek, duanın adresini belirlemektedir. Her namazın her rekâtında okuduğumuz Fâtiha 1/5’te de bunun pratiği yer almakta, sadece ve sadece Yüce Allah’tan yardım istememiz gerektiği öğretilmektedir.

A‘râf 7/191-194, Mü’minûn 23/117, Fâtır 35/17 ve Ahkâf 46/5’te Yüce Allah’tan başkasına yönlendirilen duaların muhataplar tarafından anlaşılamayacağı ve kendilerine cevap verilmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığı beyan edilmektedir. Ra‘d 13/14’te gerçek duanın Yüce Allah’a yapılabileceği, O’ndan başkasına yapılan duaların karşılık bulamayacağı bildirilerek, bunun, ellerini suya ulaştırmadığı halde suyu ağzına götüremeyecek durumda olanlara benzediği ifade edilmektedir.

Demek ki gerçek duanın kıblesi sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Duaya şirk karıştırmamak gerekmektedir; zira duaya şirk imana ve Allah’a şirktir. Bu noktalarda yapılan hatadan dönülmesi ve yine Yüce Allah’a sığınılması gerekmektedir. Zira duaları kabul eden tek makam Yüce Allah’ın makamıdır. Bu husus Hûd 11/61 ve Mü’minûn 23/118’de açıkça ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah’ın dualara “icabet etmesi” ile onları “kabul etmesi” aynı şey değildir. Çünkü kulun istediği şeylerin kendisinin hayrına mı şerrine mi hizmet edeceğini bilmemesi mümkündür. Zira İsrâ’ 17/11’de belirtildiği gibi, insan hayra dua ettiği gibi şerre de dua eder; çünkü o çok acelecidir. Dahası Bakara 2/216’da belirtildiği gibi onların çirkin gördüğü şey kendileri için hayırlı, çok sevdikleri şeyler de şer olabilir.

Esasında Allah onların bilmediğini bilmektedir. Kul parçayı bildiği için isteklerinde yanılabilir. Bu nedenle bütünü bilen Yüce Allah’ın kararına ve onayına teslim olmalıdır. İşte bilinmelidir ki Yüce Allah kullarının dualarına mutlak surette icabet eder; ancak bir kısmını kabul eder, bir kısmına ise kulların şerrine olduğu için onları kabul etmez, fakat hepsine icabet etmiş olur.

Âyetteki dua emri insanın her şeyden önce cüz’î iradesinin gerekeni yapmasını şart koşmaktadır. Dolayısıyla hiç kimse cebir denen ve insan iradesini yok sayan bir anlayışa kapılmamalıdır. İnsan dua ve ibadetle emrolunmuştur; Yüce Allah da bunun karşılığını vereceğini kulun öncelikli olarak görevini yapmasına bağlamıştır. Eğer kul üzerine düşen görevi yapmazsa, devam eden cümle gereği hor ve hakir olarak cehenneme gireceği bildirilmektedir. Demek ki kulun görevini yapması farzdır.

Duanın kabul edilip edilmemesi noktasında En‘âm 6/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Bilâkis yalnız O’na (Allah’a) yalvarırsınız. O da (kaldırılması için) kendisine yalvardığınız (belâyı) dilerse kaldırır ve siz ortak koştuğunuz şeyleri unutursunuz.”

Bu arada Fâtır 35/10’da da şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Kim şeref (onur, haysiyet) istiyorsa, (bilsin ki) şeref bütünüyle Allah’ındır. Sâlih amelin yükselttiği güzel ve yararlı sözler sadece Allah’a yükselir. Kötülükleri tuzak kuranlara ise çetin bir azap vardır ve onların tuzağı yok olup gider.”

İşte bu âyette de ifade edildiği gibi, güzel sözlerin yani dua ve yalvarışların Rabbimize yönelmesi salih ameller yapılması şartına bağlanmıştır. Sâlih amelsiz bir dua samimiyetsiz bir yakarıştan başka bir mana ifade etmez. İman ve salih amel birlikteliği nasıl ki ayrılmaz bir mahiyet arz ediyorsa, dua ve salih amel de aynı şekilde birbirisiz olamayacak iki değerdir.

Elmalılı Hamdi Yazır’ın değerlendirmesiyle söyleyecek olursak, âyette sanki söylenmek istenen şudur: “Çağırın bana ki size cevap vereyim. Beni benden isteyin; size icabet ederim, beni bulursunuz. Beni bulan da her şeyi bulmuş olur.”(32)

2. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَت۪ي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِر۪ينَ “Şüphesiz ki bana ibadeti bırakıp kibirlenenler, ileride aşağılanarak cehenneme gireceklerdir.” Yüce Allah kendisine kulluk etmekten kibre kapılanların, istikbara düşenlerin ise hor ve hakir olarak cehenneme gireceklerini haber vermektedir. Bu durum, insanların kibirleri nedeniyle kendilerinin cehenneme gireceğini, suçu veya sorumluluğu başkasına atamayacaklarını açıkça göstermektedir. Âyetin bu cümlesinde duayı terk etmenin korkunç sonuçlara sebep olacağı ve sahibini cehenneme sürükleyeceği beyan edilmektedir.

Âyette yer alan يَسْتَكْبِرُونَ yestekbirûne fiili “istikbar göstermek, yani büyük olmadığı halde kendisini büyük sanmak” demektir. Ayrıca âyetin sonundaki دَاخِر۪ين dâhırîne kelimesi ise “aşağılanmış, hor ve hakir olarak” manasına gelmekte ve çeşitli âyetlerde(33) zikredilmektedir. Kibir gösterenler bunun karşılığında hor ve hakir olarak cehenneme gireceklerdir. Dünya hayatında yapıp ettikleri ne tür yanlışlıklar varsa onlar mahşerde sahiplerinin kendi azaplarına ve azap şekillerine dönüşecektir.

Râzî bu âyetin tefsiri olarak, Yüce Allah’ı övgüye dalıp buna gark olduğunda bu durumun dua etmekten daha faziletli olduğunu belirtmiştir. Ona göre dua etmek, bir şey, bir pay elde etmek için yapılır; halbuki Allah’ın yüceliğiyle ilgili bir tefekküre sahip olmak, karşılığında bir pay istemekten daha üstündür. Ancak eğer böyle bir tefekkür hali yoksa o zaman dua etmek daha evlâ olur. Çünkü dua Allah’ın rabliğinin yüceliğini, kulluğun ise zilletini tanımayı, bilmeyi ifade eder.(34)

ııı. Gece ve Gündüzün Yaratılış Gayesi

اَللّٰهُ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا اِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ “Allah, içinde dinlenesiniz diye sizin için geceyi yaratan, (çalışıp kazanmanız için de) gündüzü aydınlık kılandır. Şüphesiz ki Allah insanlara karşı lütufkârdır. Fakat insanların çoğu şükretmezler.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “kılmış, yapmış, yaratmış olan(dır)”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; لِتَسْكُنُوا li teskünû ifadesi “dinlenesiniz diye”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra sözcüğü “ve gündüzü de”; مُبْصِرًا mubsıran kelimesi “aydınlık olarak”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَذُو فَضْلٍ lezû fadlin ifadesi “ihsan, iyilik sahibi(dir)”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi “insanlara”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَشْكُرُونَ lâ yeşkürûne fiili ise “şükretmezler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gündüz ve geceyi var edişindeki gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا “Allah, içinde dinlenesiniz diye sizin için geceyi yaratan, (çalışıp kazanmanız için de) gündüzü aydınlık kılandır.” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Yûnus 10/67, İsrâ 17/12 ve Kasas 28/73’te yer almaktadır. Âyetin bu cümlesinde gecenin ve gündüzün yaratılış gayesine dikkat çekilmektedir. Bu cümle hakkında gerekli açıklamaları Yûnus 10/67’de yapmıştık; ancak önemine binaen burada da bazı hususları yinelemek istiyoruz.

a) Yüce Allah لِتَسْكُنُوا ف۪يهِ li teskünû fîhi ifadesini kullanarak “geceyi içerisinde insanların dinlenmesi, yorgunluk ve meşguliyetlerden sonra dinlenerek huzur bulması”(35) için yarattığını beyan etmektedir. Bu ifade insanların gündüz yaşadığı yorgunlukları geceleyin atlatmaları ve gecelerde dinlenip huzur bulmaları manasını içermekte, dış dünyanın karmaşasından kurtulup bir anlamda kendi iç dünyasıyla başbaşa kalmasını temin amaçlıdır.

Elbette geceler sadece dinlenme ve uyuma zamanları değildir. Geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(36) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(37) istiğfarda bulunmak,(38) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(39) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(40) tesbihe devam etmek(41) çok önemli bir prensip ve görev olarak belirlenmiştir. Konuyla ilgili bütün âyetlere bakıldığında kast edilen mana çok daha doğru ve etraflı bir şekilde anlaşılabilmektedir.

b) Yüce Allah gündüzle ilgili olarak da “meydana çıkaran”, “gösteren”, “ışık saçan”, “ışık kaynağı”, “aydınlatıcı”(42) manasındaki مُبْصِر mubsır kelimesini kullanmaktadır. Bu kelimenin seçilmesinin muhtemel nedeni, insanların gündüz vakitlerinde çalışıp maişetlerini temin etmeleri, işlerini görmeleridir.(43)

Gecenin kapalı ve sakin yapısına karşılık gündüzde bir hareketlilik ve uyanıklılık esastır. Her ikisinde de insanın hayatını sürdürebilmesi için muhteşem değerler ve hayatın devamı için zorunlu unsurlar söz konusudur. Bu nedenledir ki âyetin sonunda bütün bu gerçeklerde ibretlerin bulunduğu gündeme getirilmektedir.

İsrâ’ 17/12’de de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah “Gece ile gündüzü birbiri ardınca getirdiğini” beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak zikredilen Furkân 25/62’de zikredilen hılfeh veya Bakara 2/164, Âl-i İmrân 3/90, Yûnus 10/6 gibi âyetlerde de geçen ıhtilâf kelimesi “birbiri ardınca gelmek” manasına geldiği gibi, “birbirinin zıddı” anlamını da vermektedir.

Bu durumda gece ve gündüzün ışık olarak birbirinin zıddı olduğu anlamı kast edilmiş olur.(44) Yâsîn 36/40’ta da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar varlıklarını buna göre devam ettirmektedirler.

Kasas 28/71-73’te de beyan edildiği üzere, gecenin veya gündüzün kıyamet gününe kadar sürekli olması durumunda insanlara hiç kimsenin ışık getirmeyeceği, dinlenebilecekleri gece yaratamayacakları bildirilmekte, dolayısıyla gece ve gündüzün hayat için vazgeçilmez iki değer olduğu vurgulanmaktadır. Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir.

Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

Konunun sonunda belirtelim ki Rûm 30/23’te Yüce Allah insan ihtiyaçlarını karşılaması için gece ve gündüzleri yarttığını bildirmektedir: “Gece olsun, gündüz olsun, uyumanız ve (Allah’ın) lütfundan (payınızı) aramanız da O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir.”

Yüce Allah gece ve gündüzü insanlar için birer nimet olarak yaratmış, her zaman diliminde de onlara bir imkân ve fırsat verdiğini de dolaylı olarak belirlemiştir. Buna göre, gündüz görevlerini yapamayanlara geceleyin, gece görevlerini yapmayanlara da gündüzleri fırsat tanınmaktadır.(45)

Nitekim bir gece vakti Kur’ân kıraat etmeyen Hz. Ömer’e Nebî (as)’ın “Ey Hattâb’ın oğlu, Yüce Allah senin hakkında bir âyet indirdi” buyurduğu ve bu âyeti okuyup, “geceleyin kaçırdığın nafile ibadetleri gündüzde, gündüz yapamadıklarını gecede yapabilirsin” dediği rivayet edilmektedir.(46)

2. اِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ “Şüphesiz ki Allah insanlara karşı lütufkârdır. Fakat insanların çoğu şükretmezler.” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde de geçmektedir.(47) Yüce Allah bu çok önemli konuya dikkat çektikten sonra, İbrâhim 14/34 ve Nahl 16/18’de de belirtildiği gibi, insanlara karşı çeşitli ihsan ve ikramlarının olduğunu, fakat çoğunluğun buna karşılık herhangi bir şükür içerisinde bulunmadığını haber vermektedir.

Âyette sözü edilen ihsanın ne olduğu konusunda bazı yaklaşımlar ileri sürülebilir. Bu bağlamda Yüce Allah insanlar tevbe edip hatalarından vazgeçsinler diye onların azabını tehir etmekle kendilerine büyük bir iyilik yapmaktadır.(48) İşte bu felaketten kurtulmak için insanlara akıl ve irade vermiş, kendilerine peygamber görevlendirmiş ve vahiy/kitap göndermiştir.(49) Onlara yaratılışta verdiği akıl, irade, fıtrat ve vicdan sayesinde de hatalardan kurtulabilme imkânı sunmuştur.

Daha önce ele aldığımız Mü’min 40/57 ve 60. âyetlerde ifade ettiğimiz üzere, bütün bu ihsan ve ikramlara, sunulan sayısız nimetlere karşılık yine de insanların çoğunluğu Yüce Allah’a şükretmemekte ısrar etmektedirler. Çünkü Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

Mü’min 40/57’de belirtmemize rağmen, önemine binaen burada kısaca yeniden hatırlatmamız gereken bir husus vardır. Çoğunluk hak ve hakikatin göstergesi olmayacağına göre, gerçeklerin taraftar kalabalıklığından ve kadimliğinden yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

ıv. Yüce Allah’ın Kudreti ve İnsanların Nankörlüğü

ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ كَذٰلِكَ يُؤْفَكُ الَّذ۪ينَ كَانُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ يَجْحَدُونَ “İşte bu, her şeyin yaratıcısı olan Rabbiniz Allah’tır. O’ndan başka ilah yoktur. Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz! Allah’ın ayetlerini inkâr etmiş olanlar, işte (gerçeklerden) böyle döndürülüyorlardı.”

Buradaki ذٰلِكُمُ zâliküm kelimesi “işte (sizin için) bu”; اللّٰهُ allâhu kelimeai “Allah”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz(dir)”; خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ hâliku külli şey’in tamlaması “her şeyin yaratıcısı(dır)”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası cümlesi “O’ndan başka”; فَاَنّٰى fe ennâ edatı “nasıl da”; تُؤْفَكُونَ tü’fekûne edilgen fiili “döndürülüyorsunuz”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يُؤْفَكُ yü’fekü edilgen fiili “(haktan, gerçeklerden) döndürülür”; الَّذ۪ينَ كَانُوا ellezîne kânû ifadesi “onlar (şöyle olan) kişiler idiler”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi ifadesi “Allah’ın âyetlerini”; يَجْحَدُونَ yechadûne fiili ise “inkar etmekte (olanlar idiler)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hükümranlığı ve nankörlerin bu gerçeği fark edemeyişlerinin sonucu gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “İşte bu, her şeyin yaratıcısı olan Rabbiniz Allah’tır. O’ndan başka ilah yoktur. Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!” Yüce Allah duaya icabet ediciliğini ve mutlak kudretini beyan ettikten sonra, bu âyette zâtına dair bilgiler vermekte, hakikate sırt çevirenleri ise kınamaktadır. Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/102’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte Rabbiniz Allah budur. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O, her şeyin yaratıcısıdır. Öyle ise O’na kulluk edin; O her şeye vekildir.”

a) ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ “İşte bu, her şeyin yaratıcısı olan Rabbiniz Allah’tır.” Yüce Allah sûrenin bu âyetlerinde yaratıcı kudret olarak kendisini tanıttıktan sonra, bu âyette ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ “İşte Rabbiniz Allah budur” buyurarak, başka varlıkların ilah olamayacağını, çünkü kendisinden başka hiçbir ilah bulunmadığını belirtmektedir.

Bu ifade ve benzerleri En‘âm 6/102, Yûnus 10/3, 32, Fâtır 35/13, Zümer 39/6, Mü’min 40/62, 64 ve Şûrâ 42/10’da yer almaktadır. Âyette geçen رَبّ rabb sıfatı Yüce Allah’ın sahipleniciliğini, terbiye ediciliğini, insanların velinimeti oluşunu ortaya koymakta ve tevbe etmeleri durumunda müşrikleri de sahipleneceği mesajını onlara vermektedir.

Yüce Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu gerçeği çeşitli şekillerde de ifade edilmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah gökleri ve yeryüzünü yaratanın kendisi olduğunu bildirmektedir.(50) Yüce Allah En‘âm 6/101. âyette وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ “Her şeyi O yaratmıştır” şeklinde fiil cümlesi kullanmışken, bu âyette benzer manayı bu defa خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ “Her şeyin yaratıcısıdır” şeklinde isim cümlesi olarak dile getirmektedir.

Her iki cümlede de verilmek istenen mesajın tekrar olduğu düşünülmemelidir. Çünkü önceki cümlede geçen خَلَقَ haleka fiili Yüce Allah’ın daha önceden her şeyi “yaratmış” olduğunu ortaya koymuşken, bu cümledeki خَالِق hâlık sıfatı ise mutlak manada ve gelecekte de “yaratıcı” olacağı manasını içermektedir.(51)

b) لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilah yoktur.” Daha önce Mü’min 40/3’te de izah ettiğimiz üzere, bu anlamdaki cümlelerde Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğu belirtilmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı böylece ortaya konulmuş olmaktadır.

c) فَاَنّٰى تُؤْفَكُونَ “Nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorsunuz!” Yüce Allah her şeyin yarıcısı ve Rabbi olduğunu, ayrıca kendisinden başka hiçbir ilâh da olmadığını dile getirdikten sonra yeniden kendi gücüne dikkat çekmekte ve inkârcıların bu gerçeklere rağmen nasıl olup da hakikatlerden yüz çevirebildiğini, gerçeklere karşı böylesine savrulduklarını, akıllarının tersyüz edildiğini, gerçeklerden çevrildiklerini sormaktadır.

Buradaki اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”, “hangi sebepten dolayı” gibi anlamlar vermektedir. Bu edatın “hayret” manası da elbette vardır ve burada o mana da hesaba katılmalıdır: “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!” “Yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen تُؤْفَكُونَ tü’fekûne fiili, “yalanlamak” manasında da yorumlanmaktadır.

Buna göre cümlenin manası, “Allah’tan başkasının hiçbir şey yaratamadığını bilmenize rağmen neden yalanlıyorsunuz?”(52) şeklini almaktadır. Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmekte,(53) muhatapların inkârcılar, müşrikler, yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir.

Bu kelimenin “döndürülmek, saptırılmak” manası da vardır.(54) Bu durumda cümleye, “nasıl oluyor da tevhidden şirke döndürülüyorsunuz, saptırılıyorsunuz!” manası verilebilir. Buradaki تُؤْفَكُونَ tü’fekûne edilgen fiili “iftira atmak” şeklindeki asıl manasına uygun olarak, “nasıl da iftiraya uğratılıyor, iftiraya kurban ediliyorsunuz” şeklinde de anlaşılabilir.

2. كَذٰلِكَ يُؤْفَكُ الَّذ۪ينَ كَانُوا بِاٰيَاتِ اللّٰهِ يَجْحَدُونَ “Allah’ın ayetlerini inkâr etmiş olanlar, işte (gerçeklerden) böyle döndürülüyorlardı.” Yüce Allah daha önce yaşayan nesiller içerisinde kendi âyetlerini bilerek ve isteyerek inkar edenlerin de aynı şekilde hak ve hakikatten bu şekilde savrulduklarını, gerçeklerden döndürüldüklerini, istikametten çevrildiklerini haber vermektedir. Döndürülmek “sonuç”tur; “sebep” ise Yüce Allah’ın âyetlerini bilerek inkar etmektir.

c) Kâinat Kitabından Âyetler ve Tevhid Vurgusu

Yüce Allah, sûrenin 64-66. âyetlerinde yeryüzünü insanlar için yerleşim alanı, göğü de bir bina kıldığını, insanlara şekil verip bunu güzel yaptığını, insanları temiz ve helal besinlerle rızıklandırdığını bildirmekte, “işte Rabbiniz Allah budur. Âlemlerin Rabbi Allah ne yücedir! O daima diridir; O’ndan başka hiçbir ilah yoktur. (O halde) dini O’na has kılarak (ihlâslı olarak) O’na (Allah’a) dua (ve kulluk) edin! Hamd (övülme, övgü), âlemlerin Rabbi Allah içindir” ifadesiyle tevhide vurgu yapmaktadır.

Ardından, Hz. Peygamber’in şöyle demesi kendisine emredilmektedir: “De ki: (Hele ki) bana Rabbimden apaçık deliller gelince, sizin Allah’ın peli sıra taptıklarınıza yalvarmam bana yasaklandı ve bana ‘âlemlerin Rabbine teslim olmam’ emredildi.”

ı. Yeryüzünün Yaratılışı ve İnsanların Rızıklandırılması

اَللّٰهُ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ قَرَارًا وَالسَّمَآءَ بِنَآءً وَصَوَّرَكُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “Yeri sizin için yerleşim alanı, göğü de bir bina kılan, size şekil verip de şeklinizi güzel yapan ve sizi temiz (helal) besinlerle rızıklandıran Allah’tır. İşte Rabbiniz Allah budur. Âlemlerin Rabbi Allah ne yücedir!”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “kılmış, yapmış, yaratmış olan(dır)”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü”; قَرَارًا karâran sözcüğü “yerleşim mekanı olarak”;وَالسَّمَآءَ ve’s-semâe kelimesi “ve gökyüzünü de”; بِنَآء binâen sözcüğü “tavan, yapı olarak”; وَصَوَّرَكُمْ ve savveraküm fiili “ve size şekil vermiştir, vermektedir”; فَاَحْسَنَ fe ahsene fiili “ve güzel yapmıştır, yapandır”; صُوَرَكُمْ suveraküm tamlaması “sizin şekillerinizi”; وَرَزَقَكُمْ ve razekaküm fiili “ve size rızık vermiştir, verendir”; مِنَ الطَّيِّبَاتِ mine’t-tayyibâti ifadesi “temiz şeylerden”; ذٰلِكُمُ zâliküm kelimesi “işte (sizin için) bu”; اللّٰهُ allâhu kelimeai “Allah”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz(dir)”; فَتَبَارَكَ fe tebârake fiili “yücedir, bereket kaynağıdır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رَبُّ الْعَالَم۪ينَ rabbu’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hayata dair kudreti bağlamında çeşitli sıfatları gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ قَرَارًا وَالسَّمَآءَ بِنَآءً “Yeri sizin için yerleşim alanı, göğü de bir bina kılan Allah’tır.” Yüce Allah âyetin bu ilk kısmında iki gerçeği hatırlatmaktadır.

a) اَللّٰهُ الَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ قَرَارًا “Yeri sizin için yerleşim alanı kılan Allah’tır.” Bu ifadenin mesaj açısından benzeri Neml 27/61’de yer almaktadır. Tâhâ 20/53’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bu âyette yeryüzünün insanlar için anlamı ve önemi hakkında bilgi verilmekte, yeryüzünün karar kılma yani durma yeri, yerleşim alanı yapılmasının sebebi “insanoğlunun rahatı ve huzuru” olarak belirlenmektedir.

Bakara 2/22, Tâhâ 20/53, Neml 27/61, Zuhruf 43/10 ve Nebe’ 78/6’da geçtiği üzere, yeryüzünün karar yeri, beşik veya döşek olması, onun insan hayatı için bütün ihtiyaçları içerecek şekilde hazırlanmış olması demektir. Bu hazırlanışta yeryüzü, yayılmış (sütıhat),(55) serilmiş (feraşnâ),(56) döşenmiş (tahâ),(57) dört devirde çeşitli özellikleri oluşturularak şekillendirilmiş (bârake ve kaddera)(58) ve yuvarlak bir cisim olarak düzene kavuşturulmuştur (dehâ/dehv).(59) Bütün bu kullanımlarda yeryüzünün insan ve diğer varlıklara uygun bir mekâna dönüştürüldüğü mesajı vardır.

b) وَالسَّمَآءَ بِنَآءً “Göğü de bir bina kılan (Allah’tır).” “Göğün bina kılınması” ifadesi bir kez de Bakara 2/22’de geçmektedir. Buna göre Zâriyât 51/47’de belirtildiği gibi Yüce Allah göğü “güçlü bir şekilde” bina etmiş, Enbiyâ’ 21/32’de geçtiği gibi “korunmuş bir tavan” halinde düzenlemiştir.

Konuyla ilgili olarak Kâf 50/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Üstlerindeki göğe bakmadılar mı hiç; onu nasıl bina etmiş ve süslemişiz! Onda hiçbir eksik yoktur.” “Göğün bina edilmesi”, onun çok güçlü bir yapıya kavuşturulduğunu ve yapısının sağlamlığını ifade etmektedir.

Göklerin yapısı ve kusursuzluğuyla ilgili olarak Mülk 67/3-5’te şöyle buyrulmaktadır: “Yedi kat göğü birbiriyle uyumlu, tabaka tabaka yaratan da O’dur. Rahmân’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözü(nü) çevir (de bir bak), herhangi bir bozukluk, kusur görebilecek misin? Sonra tekrar tekrar gözü(nü) çevir (de bak; sonunda) göz(lerin, aradığı bozukluğu bulamaması nedeniyle) bitkin bir vaziyette yorgun olarak sana geri dönecektir. Yemin olsun ki, biz yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık. O (şeyta)nlar için kavurucu azabı hazırladık.”

“Göklerin yedi kat ve tabakalar halinde oluşu”yla ilgili benzer bir içerik Nûh 71/15’te de yer almaktadır. Hacc 22/65 ve Fâtır 35/41’de de beyan edildiği gibi gökleri ve yeri bu sistemlerinde tutan Yüce Allah’tır; eğer zeval bulurlarsa Yüce Allah’tan başka hiçkimse onları tutup sistemlerini sürdüremez.

Enbiyâ’ 21/32, Kâf 50/6, Zâriyât 51/47, Mülk 67/3-5, Nûh 71/15, Nebe’ 78/12, Nâzi‘ât 79/27 ve Şems 91/5’te de geçen ifadelerin hepsinde maksat aynıdır ve göğün, yani uzayın güçlü bir şekilde programlanıp yaratıldığını ortaya koymaktadır. İşte biz muhataplardan istenen şey, bu sistemin nasıl şekillendirildiğini araştırıp Yüce Allah’ın erişilmez sanatı ve kudreti karşısında acziyetimizi itiraf etmemizdir.

2. وَصَوَّرَكُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ “Size şekil verip de şeklinizi güzel yapan ve sizi temiz (helal) besinlerle rızıklandıran (Allah’tır).” Yüce Allah insanları en güzel biçimde yarattığını ve onları tertemiz gıdalarla rızıklandırdığını ifade etmektedir. Âyetin bu bölümüyle ilgili bilgi içermesi bakımından İsrâ’ 17/70’i burada hatırlatmak istiyoruz: “Yemin olsun ki, insanoğlunu çeşitli meziyetlerle donattık; onları, karada ve denizde (çeşitli araçlarla) taşıdık; kendilerine güzel güzel (tertemiz) rızıklar verdik ve sonuçta onları, yarattıklarımızın birçoğundan üstün (farklı) kıldık.”

a) وَصَوَّرَكُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَكُمْ “O, size şekil verip de şeklinizi güzel yapmıştır.” Âyette geçen صَوَّرَ savvera fiili Yüce Allah’ın insanoğluna şekil/biçim vericiliğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(60) bilgiler verildiğini görmekteyiz. Teğâbun 64/3’te de geçtiği gibi, Yüce Allah insanlara hem şekil vermiş, hem de bunu en güzel olarak biçimlendirmiştir.

Bu anlamda Tîn 95/4’te beyan edilen “Biz insanoğunu en güzel kıvamda yarattık” ifadesi aynı gerçeğe işaret etmiş olmaktadır. Yüce Allah’ın bu nedenle sıfatlarından birisi de Haşr 59/24’te de geçtiği gibi el-musavvir yani “(mutlak ve en güzel) şekil verici, biçimlendirici” olarak zikredilmektedir.

b) وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ “Sizi temiz (helal) besinlerle rızıklandırmıştır.” Yüce Allah insanları en güzel şekilde biçimlendirdiğini ifade ettikten sonra, onları tertemiz gıdalarla rızıklandıranın da kendisi olduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda kullandığı cümle وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ şeklinde dile getirilmektedir. Bu ifade “Size güzel güzel (tertemiz) rızıklar verdi” manasında da anlaşılabilir.

Yüce Allah insanoğluna temiz ve güzel rızıklar ihsan ettiğini de bildirmektedir. Bu âyette geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi Kur’ân’da 20 kez(61) yer almakta ve “güzel, temiz, helal” manalarını içermektedir.(62) Bu çerçevede söz konusu kelime hem yiyecekler anlamında tarımsal ve hayvansal gıdaları, hem de içecekleri kapsamaktadır. Bu bağlamda tarım ürünlerinden olan bütün bitkiler ve eti yenen hayvanlardan elde edilen bütün besinler hatırlanmalıdır.

3. ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “İşte Rabbiniz Allah budur. Âlemlerin Rabbi Allah ne yücedir!” Yüce Allah kendisinin işte bu özelliklerinin ve kudretinin bulunduğunu beyan etmekte, başka varlıkların ilah olamayacağını, çünkü kendisinden başka hiçbir ilah bulunmadığını belirtmektedir. Bu şekilde âlemlerin Rabbi olması itibariyle de yüceler yücesi olduğunu ifade etmektedir.

Furkân 25/1’de geniş bir içerikte ele aldığımız üzere, “hayrın çokluğu ve fazla oluşu”,(63) “yüce ve ulu olmak”(64) gibi anlamlara gelen ve Kur’ân’da 9 yerde(65) geçen تَبَارَكَ tebârake fiiline, “yüceler yücesidir”, “ne yücedir!”, “ne cömerttir!”, “şanı ne yücedir!”, “bereket kaynağıdır”, “cömertler cömerdidir” ve “kutludur” gibi anlamlar verilebilir. Bu kelime Kur’ân’daki kullanımlarında Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve yetebârakü şeklinde geniş zaman kalıbı kullanılmamaktadır.

İbn Abbâs تَبَارَكَ tebârake fiilinin “Allah’ın zalimlerin söylediklerinden yüce olduğu” manasına geldiğini beyan etmiştir.(66) Sûrenin indiriliş zamanı düşünüldüğünde Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’ın zatı ve sıfatları hakkındaki sözlerine karşılık Hz. Peygamber’e moral, karşıtlarına ise gözdağı verildiği anlaşılmış olmaktadır.

Yüce Allah bereket kaynağı oluşunu beyan ederek, aynı zamanda âlemlerin Rabbi olduğunu da hatırlatmaktadır. Böylece âyetin başından itibaren ele alınan kâinat kitabının oluşturduğu ne kadar âlem varsa, insanoğlunun bildiği veya bilmediği, gördüğü veya görmediği ne kadar mahlûk varsa hepsinin sahibinin Yüce Allah olduğu, onları رَبّ rabb sıfatı gereği sahiplenip idare ettiği, hiçbir şeyi kendi başınalığa terk etmediği vurgulanmış olmaktadır.

Âyetin başında da yer aldığı üzere, رَبّ rabb sıfatı Yüce Allah’ın mahlûkatı idare etmedeki etkinliğini ortaya koyduğu gibi, mahlûkatın yaratılışında ve idare edilişinde başka hiçbir varlığın etkin olmadığını da zihinlere kazımak istemektedir.

Şanı yüce olan ve bereketin de kaynağı durumundaki Yüce Allah kulluk edilmeye layık olan yegâne kudrettir. O’nun dışında her ne akla geliyorsa onların hiçbiri hiçbir şekilde kulluk edilmeye kesinlikle layık değildir. Bu âyette müşriklere ve elbette bütün insanlara bir ölçüde “Allah tasavvuru” sunumu yapılmakta, O’nun dışında veya peşi sıra hiçbir varlığa ilahlık isnat etmemek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ıı. Tevhide Vurgu ve Hamdin Gerekliliği

هُوَ الْحَيُّ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “O, daima diridir, O’ndan başka ilah yoktur. Dini O’na özgü kılarak O’na dua edin! Hamd (övgü) âlemlerin Rabbi Allah içindir.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O”; الحَيِّ el-hayyu sıfatı “gerçek diri(dir)”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; فَادْعُوهُ fed‘ûhu emri “O’na dua edin”; مُخْلِص۪ينَ muhlisîne kelimesi “ihlas ile, ait ve has kılarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; الدّ۪ينَ ed-dîne sözcüğü “dini”; اَلْحَمْدُ el-hamdü kelimesi “hamd (övülme, övgü)”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’adır”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada Yüce Allah’a tevhid dairesinde kulluk edilmesiyle ilgili ilahi buyruk gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الْحَيُّ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ “O, daima diridir, O’ndan başka ilah yoktur. Dini O’na özgü kılarak O’na dua edin!” Yüce Allah bu âyette gerçek dirinin kendisi olduğunu, kendisinden başka hiçbir ilah olmadığını, dolayısıyla dini O’na has kılarak kendisine kulluk edilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

a) هُوَ الْحَيُّ “O daima diridir.” Âyetteki الحَيِّ el-hayy sıfatı Kur’ân’da Yüce Allah’ın sıfatı olarak 5 kez(67) geçmekte ve “gerçek diri” manasında, Furkân 25/58’de de belirtildiği gibi ölümsüz dirilik sıfatının sadece kendisine ait olduğunu beyan etmektedir.

b) لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilah yoktur.” Daha önce yorumladığımız Mü’min 40/62. âyette de ifade edildiği gibi, Yüce Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur. Burada ve benzer âyetlerde dile getirildiği üzere, bu ve benzer sıfatlara sahip olan başka herhangi bir varlık bulunmadığı için, başkalarının ilah olma imkanı ve ihtimali de yoktur.

c) فَادْعُوهُ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ “(O halde) dini O’na has kılarak (ihlâslı olarak) O’na (Allah’a) dua (ve kulluk) edin!” Daha önce ele aldığımız “Kâfirlerin hoşuna gitmese de dini O’na has kılarak (ihlâslı olarak) Allah’a dua (ve kulluk) edin!” mealindeki Mü’min 40/14’te de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah “dini O’na has kılarak (ihlâs ile) Allah’a dua etmelerini, yani sadece O’na kulluk etmeleri gerektiğini” muhataplara emretmektedir.

“Dinin sadece Allah’a has kılınması”yla ilgili olarak Zümer 39/2, 3, 11, 14, Mü’min 40/14 ve Beyyine 98/5’te de benzer ifadeler ve buyruklar yer almaktadır. Bu konudaki açıklamalarımızı Zümer sûresinin ilgili âyetlerinde yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Bu âyette yer alan فَادْعُوا fed‘û emri “dua etmek, yalvarmak, davet etmek” gibi anlamlara gelmekte, fakat bağlam ve muhataplar müşriklerle ilgili olduğu için “kulluk etmek” şeklinde bir anlam boyutu da içermektedir.(68) Söylenmek istenen şudur: “Bütün muhataplar ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk etmelidirler.”

2. اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Hamd (övgü) âlemlerin Rabbi Allah içindir.” Bu cümle Kur’ân’da altı âyette(69) geçmektedir. Fâtiha 1/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah kâinatta hiçbir varlığın kendisi gibi sıfatlara sahip olamayacağını, bu nedenle kendisinden başka hiçbir ilahın bulunmadığını, dolayısıyla da hamdin yani övgünün sadece ve sadece kendisine ait olduğunu “Âlemlerin Rabbi olan Allah” ifadesiyle beyan etmektedir.

ııı. Yüce Allah’a Sınırsız Teslimiyet

قُلْ اِنّ۪ي نُه۪يتُ اَنْ اَعْبُدَ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَمَّا جَآءَنِيَ الْبَيِّنَاتُ مِنْ رَبّ۪ي وَاُمِرْتُ اَنْ اُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “De ki: Bana Rabbimden apaçık deliller geldiğinde (de) Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınıza tapmam bana yasaklandı ve bana ‘Âlemlerin Rabbine teslim olmam’ emredildi.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; نُه۪يتُ nühîtü ifadesi “(bana) yasaklandı”; اَنْ اَعْبُدَ en a‘büde ifadesi “tapmam, kulluk etmem”; الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ ellezîne ted‘ûne ifadesi “dua ettiklerinize, yalvarıp yakardığınız şeylere, putlara”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, O’nun dışında”; لَمَّا جَآءَنِيَ lemmâ câenî fiili “bana gelince, geldiği için”; الْبَيِّنَات el-beyyinâtü kelimesi “apaçık belgeler”; مِنْ رَبّ۪ي min rabbî ifadesi “benim Rabbimden”; وَاُمِرْتُ ve ümirtü edilgen fiili “ve bana emredilmiştir”; اَنْ اُسْلِمَ en üslime ifadesi “teslim olmam”; لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ li rabbi’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemleri Rabbine” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in tevhid konusundaki duruşuyla ilgili prensipler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اِنّ۪ي نُه۪يتُ اَنْ اَعْبُدَ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَمَّا جَآءَنِيَ الْبَيِّنَاتُ مِنْ رَبّ۪ي “De ki: Bana Rabbimden apaçık deliller geldiğinde (de) Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınıza tapmam bana yasaklandı.” Âyetin bu kısmıyla ilgili bazı hususlara dikkat çekmek istiyoruz.

a) قُلْ اِنّ۪ي نُه۪يتُ اَنْ اَعْبُدَ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “De ki: Sizin Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınıza tapmam bana yasaklandı.” Âyetin başında yer alan قُلْ kul “de ki” emri, geçtiği âyetlerin hepsinde Hz. Peygamber’in inşa edildiğini gösteren ifadeler olarak yorumlanmalıdır. Bu âyette Hz. Peygamber’in din adına tebliğ ettiği esasların ona Allah tarafından vahyedildiği ortaya konulduğu gibi, başka varlıklara yalvarıp tapınmasının da kesin olarak yasaklandığı bildirilmektedir.

Yüce Allah suçluların yollarının sapkınlığını açıkça ortaya koyduktan sonra, Hz. Peygamber’i risalet konusunda inşa etmeye devam etmekte ve Mekkeli müşriklerin tapındığı veya her ne türlü olursa olsun şirk unsuru taşıyan türden varlıklara tapınmasını kesinlikle yasakladığını ilan etmesini emretmektedir. Onların tapındıkları şeyler çeşitli nesnelerden yaptıkları putlardı.

Âyette geçen اِنّ۪ي نُه۪يتُ innî nühîtü “bana yasaklandı” edilgen fiili söz konusu yasağı içermektedir. Ayrıca burada geçen تَدْعُونَ ted‘ûne fiili de “dua etmek, yalvarıp yakarmak” manasına gelmekte, dolayısıyla ibadet ve kulluk etmeyi maksada katmaktadır. Zaten bu fiilin öncesinde yer alan اَعْبُدَ a‘büde “ibadet etmekliğim” fiili de bu mananın kast edildiğinin bir delilidir. Ayrıca âyette yer alan مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi de muhataplar müşrik olduğu için “Allah’ın peşi sıra, O’nun aşağısında, altı mertebesinde, astında” gibi manalar içermektedir.

Yüce Allah onların ilah sandığı ve Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra, O’ndan başka aracı kabul ettikleri şeylerin ibadete layık olmadığını ortaya koymaktadır. Onların tapındığı şeyler insanlar da melekler de cansız varlıklar da olsa hepsi birer şirk unsurudur ve mutlak surette onlardan uzak durulması istenmektedir.

Bu âyetin bir benzeri En‘âm 6/56’da şu şekilde geçmektedir: “De ki: Allah’ın peşi sıra yalvardığınız şeylere tapmam bana yasaklandı. De ki: Ben sizin arzularınıza uymam; aksi halde (hak ve hakikat yolundan) saparım da hidâyete erdirilenlerden olmam.” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj putlara tapınmanın kesin olarak yasak olduğunu beyandır.

b) لَمَّا جَآءَنِيَ الْبَيِّنَاتُ مِنْ رَبّ۪ي “Bana Rabbimden apaçık deliller gelince.” Bu ifade “Hz. Peygamber’e Yüce Allah’tan apaçık belgeler, bilgiler geldikten sonra” manasına gelmektedir. Bu cümle esasında bu tür “bilgiler gelmeden önce Hz. Peygamber müşriklerin yaptığı gibi yapıyordu” manasını asla ve asla içermez.

Kâfirûn 109/4’te Hz. Peygamber’in risaletten daha önce de puta tapmadığı beyan edildiği gibi, Necm 53/2’de de onun hiçbir zaman sapmadığı ve azgınlaşmadığı bildirilmektedir. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz ifadeye “Rabbimden bana hakikatin bütün kanıtları verildiği için”(70) manası tercih edilebileceği gibi, “Ebette ben, hele de Rabbimden bana hakikatin apaçık delilleri ulaşmışken”(71) şeklinde de bir anlam verilebilir.

Bütün bu söylediklerimize ilave olarak, burada bir noktayı daha dikkate alabilirz. Buna göre Hz. Peygamber peygamber olmadan önce de o gün Mekke’de yaşadığı bilinen muvahhidlerden birisiydi. Hz. İbrâhim’den kalma hanifliğe inanan Hz. Peygamber’in bu yapısı gereği hiçbir zaman puta tapmadığını söylemek durumundayız.

Gerçeğin bilgisi peygamberlerden daha sonra yaşayan ümmetlere ulaşan bilgiler için de söz konusudur. O bilginin Hz. Peygamber’e peygamber olduktan sonra gelenlerden ibaret olmak zorunda değildir. Hz. İbrâhim’den kalma tevhid öğretileri de bu kapsamda düşünülmelidir.

2. وَاُمِرْتُ اَنْ اُسْلِمَ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Bana ‘Âlemlerin Rabbine teslim olmam’ emredildi.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabında temel tevhid öğretisini dile getirmekte ve onun da âlemlerin Rabbine teslim olmakla emrolunduğunu duyurmasını kendisinden istemektedir. Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/104’te şöyle buyrulmaktadır: “Bana müminlerden olmam emrolundu.” Bu ifadenin bir benzeri Neml 27/91’de de geçmektedir. Bu cümlenin “Bize âlemlerin Rabbine teslim olmamız emredildi” şeklinde çoğul kalıpta olmak üzere yani herkesi içerecek şekilde bir emre konu edildiği En‘âm 6/71’de zikredilmektedir.

Ayrıca bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/14, 163, Yûnus 10/72, 104 ve Zümer 39/12’de de geçmektedir. Demek ki din bir taraftan Yüce Allah’a iman etmek, O’na güvenmektir; diğer taraftan da O’na ve buyruklarına tam bir teslimiyet göstermektir. İşte puta tapanlara verilen en önemli mesajlardan birisi de burada yer almakta ve Hz. Peygamber’in bu davadan asla ve kata vazgeçmeyeceği beyan edilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Kalem 68/48; Me‘âric 70/5; Müzzemmil 73/10; Müddessir 74/7; ‘Asr 103/3. 2 - Lokmân 31/17.
  • Kalem 68/48 Me‘âric 70/5 Müzzemmil 73/10 Müddessir 74/7 ‘Asr 103/3 Lokmân 31/17
• 3 - Tevbe 9/43; Ahzâb 33/37; Muhammed 47/19; Feth 48/2; Tahrîm 66/1; ‘Abese 80/1-10.
  • Tevbe 9/43 Ahzâb 33/37 Muhammed 47/19 Fetih 48/2 Tahrîm 66/1 ‘Abese 80/10
• 4 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
• 5 - Müslim, Salât, 221. 6 - Müslim, Salât, 222.
• 7 - Bakara 2/30. 8 - Ra‘d 13/13. 9 - Nûr 24/41. 10 - İsrâ’ 17/44.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Nûr 24/41 İsrâ 17/44
• 11 - A‘râf 7/200; Nahl 16/98; Mü’min 40/56; Fussılet 41/36. 12 - Nisâ’ 4/58, 134; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/61, 75; Lokmân 31/28; Mü’min 40/20, 56; Şûrâ 42/11; Mücâdile 58/1.
  • A‘râf 7/200 Nahl 16/98 Mü'min 40/56 Fussilet 41/36 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 İsrâ 17/1 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Lokmân 31/28 Mü'min 40/20 Mü'min 40/56 Şûrâ 42/11 Mücâdele 58/1
• 13 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/28; Zuhruf 43/9, 87.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/28 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87
• 14 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 15 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 16 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; Nahl 16/76; Nûr 24/26; Fâtır 35/12, 19-22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 Nahl 16/76 Nûr 24/26 Fâtır 35/12 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 17 - Bakara 2/18, 171; Mâide 5/71; En‘âm 6/104; A‘râf 7/64; Yûnus 10/43; Hûd 11/28; Neml 27/66, 81; Kasas 28/66; Rûm 30/53; Fussılet 41/17, 44; Zuhruf 43/40; Muhammed 47/23.
  • Bakara 2/18 Bakara 2/171 Mâide 5/71 En‘âm 6/104 A‘râf 7/64 Yûnus 10/43 Hûd 11/28 Neml 27/66 Neml 27/81 Kasas 28/66 Rûm 30/53 Fussilet 41/17 Fussilet 41/44 Zuhruf 43/40 Muhammed 47/23
• 18 - Semerkandî, age., III, 492. 19 - Zemahşerî, age., IV, 594.
• 20 - En‘âm 6/152; A‘râf 7/3, 57; Yûnus 10/3; Hûd 11/24, 30; Nahl 16/17, 90; Mü’minûn 23/85; Nûr 24/1, 27; Neml 27/62; Sâffât 37/155; Câsiye 45/23; Zâriyât 51/49; Vâkı‘a 56/62; Hâkka 69/42.
  • En‘âm 6/152 A‘râf 7/3 A‘râf 7/57 Yûnus 10/3 Hûd 11/24 Hûd 11/30 Nahl 16/17 Nahl 16/90 Mü'minûn 23/85 Nûr 24/1 Nûr 24/27 Neml 27/62 Sâffât 37/155 Câsiye 45/23 Zâriyât 51/49 Vâkı‘a 56/62 Hâkka 69/42
• 21 - En‘âm 6/59; A‘râf 7/187-188; Enbiyâ’ 21/109; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Muhammed 47/18; Cinn 72/25; Nâzi‘ât 79/42-44.
  • En‘âm 6/59 A‘râf 7/188 Enbiyâ 21/109 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Muhammed 47/18 Cinn 72/25 Nâzi‘ât 79/44
• 22 - Bakara 2/2; Yûnus 10/37; Secde 32/2. 23 - İsrâ’ 17/99. 24 - Kehf 18/21; Hacc 22/7; Mü’min 40/59. 25 - Âl-i İmrân 3/9, 25; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/12; Şûrâ 42/7; Câsiye 45/26, 32.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2 İsrâ 17/99 Kehf 18/21 Hacc 22/7 Mü'min 40/59 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/25 Nisâ 4/87 En‘âm 6/12 Şûrâ 42/7 Câsiye 45/26 Câsiye 45/32
• 26 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 27 - Buhârî, İmân, 2. 28 - Bu hadisin değişik bir rivayetinde “sabır” da söz konusudur. (Kenzu’l-‘Ummâl, III/272). 29 - Tirmizî, De’avât, 1. 30 - Tirmizî, De’avât, 1. 31 - Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Bakara, 16, 40; İbn Mâce, Du‘â’, 1; Tirmizî, De’avât, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 267, 271, 276.
• 32 - Yazır, age., VI, 536.
• 33 - Nahl 16/48; Sâffât 37/18; Neml 27/87; Mü’min 40/60. 34 - Râzî, age., XXVII, 81.
  • Nahl 16/48 Sâffât 37/18 Neml 27/87 Mü'min 40/60
• 35 - Semerkandî, age., II, 127; Taberî, age., XI, 139.
• 36 - Müzzemmil 73/4. 37 - Âl-i İmrân 3/113. 38 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 39 - Zümer 39/9. 40 - Secde 32/16. 41 - Tûr 52/49; İnsân 76/26. 42 - Semerkandî, age., II, 319; Taberî, age., XV, 48-49; Zemahşerî, age., II, 627. 43 - Semerkandî, age., II, 127.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26
• 44 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31.
• 45 - Semerkandî, age., II, 569; Taberî, age., XIX, 31; Zemahşerî, age., III, 282-283. 46 - Râzî, age., XXIV, 106.
• 47 - Bakara 2/243; Yûnus 10/60; Yûsuf 12/38; Neml 27/73; Mü’min 40/61. 48 - Semerkandî, age., II, 125; Taberî, age., XI, 128. 49 - Zemahşerî, age., II, 341.
  • Bakara 2/243 Yûnus 10/60 Yûsuf 12/38 Neml 27/73 Mü'min 40/61
• 50 - Mâide 5/17, 18; A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Hadîd 57/4; Nebe’ 78/37.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Hadîd 57/4 Nebe' 78/37
• 51 - Râzî, age., XIII, 124.
• 52 - Semerkandî, age., I, 469; III, 100. 53 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4. 54 - Zemahşerî, age., II, 46; Râzî, age., XXVI, 4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 55 - Ğâşiye 88/20. 56 - Zâriyât 51/48. 57 - Şems 91/6. 58 - Fussılet 41/9-10. 59 - Nâzi‘ât 79/30.
  • Ğâşiye 88/20 Zâriyât 51/48 Şems 91/6 Fussilet 41/10 Nâzi‘ât 79/30
• 60 - Âl-i İmrân 3/6; A‘râf 7/11; Mü’min 40/64; Teğâbun 64/3; İnfitâr 82/8.
  • Âl-i İmrân 3/6 A‘râf 7/11 Mü'min 40/64 Teğâbun 64/3 İnfitâr 82/8
• 61 - Bakara 2/57, 172, 267; Nisâ’ 4/160; Mâide 5/4, 5, 87; A‘râf 7/32, 157, 160; Enfâl 8/26; Yûnus 10/93; Nahl 16/72; İsrâ’ 17/70; Tâhâ 20/81; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/26; Mü’min 40/64; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/20. 62 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 125.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/172 Bakara 2/267 Nisâ 4/160 Mâide 5/4 Mâide 5/5 Mâide 5/87 A‘râf 7/32 A‘râf 7/157 A‘râf 7/160 Enfâl 8/26 Yûnus 10/93 Nahl 16/72 İsrâ 17/70 Tâhâ 20/81 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/26 Mü'min 40/64 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/20
• 63 - Zemahşerî, age., III, 255. 64 - Semerkandî, age., II, 552. 65 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/1, 10, 61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1. 66 - Semerkandî, age., I, 521.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/1 Furkân 25/10 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1
• 67 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Tâhâ 20/111; Furkân 25/58; Mü’min 40/65.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Tâhâ 20/111 Furkân 25/58 Mü'min 40/65
• 68 - Semerkandî, age., III, 200; Taberî, age., XXIV, 49; Zemahşerî, age., IV, 151.
• 69 - Fâtiha1/2; En‘âm 6/45; Yûnus 10/10; Sâffât 37/182; Zümer 39/75; Mü’min 40/65.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/45 Yûnus 10/10 Sâffât 37/182 Zümer 39/75 Mü'min 40/65
• 70 - Esed, age., s. 965. 71 - İslâmoğlu, age., s. 937.