Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 71-76. âyetlerinde müminlerin savaşa hazırlıklı olmaları, gruplar halinde veya hep birlikte savaşa çıkılması geerektiğini, insanların bu ilahi emre karşı tepkilerini, Allah yolunda savaşın gerekliliğini, değerler uğrunda savaşmayanların kınandığını, şeytan uğrunda yapılanların sonuçsuz olduğunu dile getirmektedir.

a) Müminlerin Savaşa Hazırlıklı Olmaları

Yüce Allah, sûrenin 71-73. âyetlerinde müminlere hitap etmekte, önlemlerini alıp bölük bölük veya hep birlikte savaşa çıkmalarını emretmekte, içlerinden ağır davrananlar olacağını, sıkıntı zamanlarında savaşta olmamaya şükrettiklerini, bunun ilahi bir nimet olduğunu söylediklerini ifade etmekte, başarı durumunda ise şöyle dediklerini nakletmektedir: “Eğer Allah’tan size bir lütuf erişirse sanki sizinle onun arasında (zahirî) bir sevgi (problemi) yokmuş gibi ‘Keşke onlarla birlikte olsaydım da büyük bir başarı elde etseydim’ der.”

ı. Gruplar Halinde veya Topluca Savaşa Gidilmesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ اَوِ انْفِرُوا جَم۪يعًا “Ey iman edenler! Önleminizi alın; (ya) bölük bölük savaşa çıkın veya (gerektiğinde) topyekün savaşa çıkın!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; خُذُوا huzû emri “alın”; حِذْرَكُمْ hızraküm tamlaması “sizin tedbirinizi”; فَانْفِرُوا fenfirû emri “gidin”; ثُبَاتٍ sübâtin kelimesi “ya bölük bölük”; اَوِ انْفِرُوا ev’infirû emri “veya gidin”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi ise “ya da topluca” demektir.

Burada müminlerin kendilerini savunmalarında nasıl davranmaları gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah toplumsal hayatta karşılaşılan problemlerde Hz. Peygamber’i hakem tayin etmenin, ona itaat etmenin önemini vurguladıktan, bu hassasiyeti gerçekleştirmeyenlere ve gerçekleştirenlere dair bazı hususları zikrettikten sonra, müminlere hitap etmekte ve konuyu yeniden “Allah yolunda savaşa” getirmektedir. Bu çerçevede tedbirlerini almalarını, ya gruplar halinde bölük bölük veya hep birlikte savaşa gitmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Âyetteki حِذْر hızr kelimesi Nisâ’ 4/102’de de geçmekte ve “korunma tedbiri”, “kalkan”, “silah”,(1) “uyanık ve dikkatli olmak”(2) manalarına gelmektedir; ayrıca bu kelime savaşta başarılı olmak için gerekli “her türlü donanıma sahip olmak” demektir. Korunma tedbiri almak aynı zamanda düşmandan sakınmayı, korunmayı, onlara karşı uyanık olmayı da beraberinde getirdiği için âyette verilen mesajın iki tarafının bulunduğunu belirtmemiz gerekmektedir. Bu arada Tevbe 9/38 ve 41’de de zikredilen انْفِرُوا infirû emirleri “savaşa çıkın” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve es-sübetü kelimesinin çoğulu olan ثُبَات sübât sözcüğü “gruplar halinde”, “bölük bölük”, “takım takım”;(3) جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü ise “her birlikte”, “topluca” anlamını vermektedir.

Sonuç olarak şunu ifade edelim: Kelimelerin verdiği anlamlardan hareketle, Yüce Allah müminlere emretmekte ve gerektiğinde küçük gruplar halinde, gerektiğinde topluca hareket ederek düşmana karşı konulmasını, hem kendilerini korumaları gerektiğini hem de karşı tarafı geri çekilmek zorunda bırakmak için güçlü, hazırlıklı, donanımlı ve teçhizat bakımından gereken her türlü önlemi almış olmayı bir zorunluluk olarak ortaya koymakta, bu anlamda fedakârlık yapılması için gerektiği şartlarda ve boyutlarda evrensel manada bütün müminlere seslenmektedir.

ıı. Tembel Davrananların Tutumu

وَاِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ فَاِنْ اَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةٌ قَالَ قَدْ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيَّ اِذْ لَمْ اَكُنْ مَعَهُمْ شَه۪يدًا “İçinizden (savaş konusunda) kesinlikle ağırdan alanlar vardır. Size bir musibet gelirse, (böyleleri) ‘Elbette Allah bana lütfetti de onlarla birlikte bulunmadım.’ der.”

Âyetteki وَاِنَّ مِنْكُمْ ve inne minküm ifadesi “muhakkak ki içinizden (şöylesi) vardır”; لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ lemen le yubettienne ifadesi “(cihad konusunda) elbette ağırdan alanlar”; فَاِنْ اَصَابَتْكُمْ fe in esâbetküm ifadesi “size isabet ederse”; مُص۪يبَةٌ musîbetün kelimesi “herhangi bir sıkıntı”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, (şöyle) der”; قَدْ اَنْعَمَ kad en‘ame fiili “elbette nimet vermiştir, ikram etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana”; اِذْ لَمْ اَكُنْ iz lem ekün ifadesi “çünkü ben olmadım, ben değildim”; مَعَهُمْ me‘ahum ifadesi “onlarla birlikte”; شَه۪يدًا şehîden kelimesi ise “(duruma) şahit olarak, orada bulunmamakla” demektir.

Burada Müslüman toplumun içerisinde onlara uymayan ve ikiyüzlülük yapanların bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّ مِنْكُمْ لَمَنْ لَيُبَطِّئَنَّ “İçinizden (savaş konusunda) kesinlikle ağırdan alanlar vardır. Size bir musibet gelirse, (böyleleri) ‘Elbette Allah bana lütfetti de onlarla birlikte bulunmadım.’ der.” Yüce Allah savaşa katılım konusunda ya gruplar halinde veya topluca savaşılması gerektiği hükmünü verdikten sonra, bu defa müslümanların içerisinde savaşa katılım konusunda bazılarının çok yavaş davranıp ağırdan aldıklarını haber vermektedir.

Âyette geçenلَيُبَطِّئَنَّ leyubettıenne ifadesi Kur’ân’da sadece burada zikredilmekte, “ağırdan almak”, “ağır davranmak”, “geride kalmak”(4) gibi anlamlar içermekte ve bazılarının savaşa katılmayıp ağırdan aldığını, tembel davrandığını ve arkadaşlarını savaş ortamında yalnız bıraktığını göstermektedir. Bu ifadenin başındaki lâm/le edatı ile sondaki şeddeli nûn harfi onların bahane içeremeyecek şekilde ve mutlak surette ağır davrandıkları mesajını anlama katmaktadır. Bunların kim olduklarıyla ilgili olarak bazılarına göre söz konusu kişiler “münafıklar”dır;(5) diğer bir kısım âlim ise bunların “zayıf imanlı müminler” olduğu kanaatindedir.

Esasında burada zikredilenler Nisâ’ 4/75 ve Tevbe 9/38’da sözü edilen “size ne oluyor da ‘Allah yolunda savaşın’ dendiğinde adeta yere mıhlanıp kalıyorsunuz” dediği kimselerdir. Demek ki cihad söz konusu olduğunda müminlerin bu türden geri kalma, ağır davranma vs. davranış bozukluğu ortaya koymaması gerekmektedir. Bu açıdan âyette evrensel bir mesajın verildiği anlaşılmaktadır.

2. فَاِنْ اَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةٌ قَالَ قَدْ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيَّ اِذْ لَمْ اَكُنْ مَعَهُمْ شَه۪يدًا “Size bir musibet gelirse, (böyleleri) ‘Elbette Allah bana lütfetti de onlarla birlikte bulunmadım.’ der.” Yüce Allah işte âyetin ilk cümlesinde sözünü ettiği kişilerin içlerindeki ikiyüzlü davranış özelliğini deşifre etmekte ve müslümanların başına herhangi bir musibet yani öldürülme, yaralanma, mağlubiyet, sıkıntı, geçim darlığı vs. gelirse müslümanlarla beraber bulunmamalarının Allah’ın kendilerine lütfu ve ihsanı olduğunu söylediklerini haber vermektedir. Aslında kardeşlerini yalnız bıraktıkları ve muhtemelen bu davranışları yüzünden müslümanların başına sıkıntı geldiği için üzülecekleri yerde sevinen bu tipler, gerçek manada kalplerine iman henüz tam yerleşmemiş kişiler olmalıdır.

Bu gibiler hakkında Âl-i İmrân 3/154, 156 ve 168’de geniş sayılabilecek bilgiler verilmekte ve Uhud’da savaşa katılmamaları yanlışına ilave olarak, katılanları kınadıkları ve “savaşa katılmasalardı öldürülmezlerdi” şeklinde sözler söyledikleri beyan edilmektedir. Ahzâb 33/13 ve 18’de de belirtildiği gibi, benzer bir durum Hendek Savaşı ortamında da yaşanmış ve bazılarının kafadarlarını savaştan caydırmak için adeta ellerinden gelen her şeyi yaptıkları ifade edilmektedir.

ııı. Münafıkların Yalancılıkları ve Pişmanlıkları

وَلَئِنْ اَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللّٰهِ لَيَقُولَنَّ كَاَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُ مَوَدَّةٌ يَا لَيْتَن۪ي كُنْتُ مَعَهُمْ فَاَفُوزَ فَوْزًا عَظ۪يمًا “Allah’tan size herhangi bir lütuf gelirse, sanki sizinle onun arasında (görünüşte) bir sevgi (problemi) yokmuş gibi ‘Ah, keşke onlarla birlikte olsaydım da büyük bir başarı elde etseydim.’ der.”

Âyetteki وَلَئِنْ اَصَابَكُمْ ve lein esâbeküm ifadesi “eğer size isabet ederse, erişirse, gelirse”; فَضْلٌ fadlün kelimesi “herhangi bir iyilik, lütuf, ikram”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; لَيَقُولَنَّ le yekûlenne ifadesi “muhakkak ki (şöyle) der”; كَاَنْ لَمْ تَكُنْ keen lem tekün ifadesi “sanki yokmuş gibi”; بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُ beyneküm ve beynehû ifadesi “sizinle onun arasında”; مَوَدَّةٌ meveddetün ifadesi “herhangi bir sevgi (problemi)”; يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi “âh, keşke ben”; كُنْتُ küntü fiili “olsaydım”; مَعَهُمْ me‘ahum ifadesi “onlarla”; فَاَفُوزَ fe efûze fiili “başarı elde etseydim”; فَوْزًا عَظ۪يمًا fevzen ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir başarı” demektir.

Burada ikiyüzlü insanların nasıl tavır değişikliğine gittikleri ve yalan konuştukları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah söz konusu münafık tipli veya zayıf imanlı kişilerin ikircikli tutumunu beyan etmekte, sıkıntılı zamanlarda Müslümanlarla birlikte bulunmamış olmayı Allah’ın bir nimeti gibi gören bu kişilerin Müslümanlara bir nimet ve ikram lütfedilince bu defa kırk yabancı gibi davrandıklarını, sanki Müslümanları daha önce hiç görmemiş ve aralarında hiç sevgi sorunu yokmuş gibi davranıp pişmanlık ifadeleri dile getirdiklerini bildirmektedir.

1.وَلَئِنْ اَصَابَكُمْ فَضْلٌ مِنَ اللّٰهِ “Allah’tan size herhangi bir lütuf gelirse.” Âyette geçen فَضْل fadl kelimesi önceki âyette zikredilen مُص۪يبَة musîbetün kelimesinin zıddıdır ve Müslümanlara rahat, huzur, refah, saadet, nimet, zafer, fetih, ganimet, bolluk, genişlik vs. her türlü izzet ve ikram manasını içermektedir. Bu kapsam gereği, söz konusu kelimenin hem dünyevî nimetler hem de mahşerde müminlere lütfedilecek ödüller manası vardır ki Nisâ’ 4/70. âyette de bu duruma dikkat çekilmiştir.

2. لَيَقُولَنَّ كَاَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُ مَوَدَّةٌ “Sanki sizinle onun arasında (görünüşte) bir sevgi (problemi) yokmuş gibi (şöyle) der:” Âyette zikredilen كَاَنْ لَمْ تَكُنْ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُ مَوَدَّةٌ cümlesi “sanki sizinle kendi arasında hiçbir meveddet (sorunu) yokmuş gibi” manasını vermektedir ki buradaki maksat, bu münafık tipli veya zayıf imanlı insanların müslümanlarla kendi aralarında sanki hiçbir sevgi bağı sorunu bulunmadığını ileri sürmeleridir.

Bu ifade “sanki sizinle onun arasında (şeklen de olsa) bir sevgi yokmuş gibi” manası da verebilir ki bu durumda da onların zahiren de olsa birbirlerini sevdikleri, ancak bunun sahte olduğu ortaya konulmak istenmektedir. Onlar bu tavırlarıyla esasında kendi suçlarını örtmeyi amaçlamakta, bilmezlikten gelerek sorumluluktan kurtulmayı hedeflemektedirler. Âyette geçen لَيَقُولَنَّ le yekûlenne ifadesinin başındaki lâm/le ve sonundaki “şeddeli nûn” harfleri birer te’kîd yani “pekiştirme” edatıdır ve bu tiplerin yalancılıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

3. يَا لَيْتَن۪ي كُنْتُ مَعَهُمْ فَاَفُوزَ فَوْزًا عَظ۪يمًا “Ah, keşke onlarla birlikte olsaydım da büyük bir başarı elde etseydim.” Yüce Allah önceki âyette sözünü ettiği bu kişilerin “bilerek ve isteyerek” savaştan geri kaldıklarını “Eğer size bir felâket erişirse Allah bana lütfetti de onlarla beraber bulunmadım” şeklindeki sözleriyle beyan ederek, onların yalan konuştuklarını böylece haber vermektedir. Esasında sahte pişmanlıkları manasına gelecek olan يَا لَيْتَن۪ي كُنْتُ مَعَهُمْ فَاَفُوزَ فَوْزًا عَظ۪يمًا “Âh, keşke onlarla birlikte olsaydım da büyük bir başarı elde etseydim” şeklindeki sözlerinde de âhirete yönelik bir kayıp pişmanlığı değil de dünya şartlarında elde edemedikleri dünyalıkları dile getirdikleri bildirilmektedir. Onların bu türden pişmanlıklarının bir başka boyutu savaş ganimetlerini elde edebilmek için savaşta müminlerle birlikte olduklarını söylemeleridir ki bu hususta Nisâ’ 4/141’de bilgi verilmektedir.

Âyette zikredilen يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi “âh, n’olaydım keşke ben” manasına gelmekte ve baştaki yâ edatı “âh, eyvâh” şeklinde manaya katkı sağladığı kullanımlardan farklı olarak, bu âyette arzu “n’olaydım, keşke” manasında “keşke onlarla beraber olsaydım da başarı elde etseydim”(6) şeklinde dünyadaki bazı nimetlere ulaşmış olma özlemini içermektedir. Bunun benzeri olumlu ifadeler, “Âh, keşke Rasûl ile bir yol tutsaydım”(7) ve “Âh, keşke Allah’a ve Elçiye itaat etseydik”(8) şeklinde hidayet özlemleri bağlamında da geçmekte, “Âh, keşke … olsaydım” manasını vermektedir. Bu arada âyette geçen فَوْزًا عَظ۪يمًا fevzen ‘azîmen anlamındaki ifadeler Kur’ân’da 16 kez(9) zikredilmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir.

b) Yüce Allah Yolunda Cihad ve Bundan Kaçınanlar

Yüce Allah, sûrenin 74-76. âyetlerinde ilahi ödülü elde etmek için yapılması gerekene şu şekilde dikkat çekmektedir: “O halde, dünya hayatını ahiret karşılığında satanlar, Allah yolunda savaşsınlar! Her kim Allah yolunda savaşır da öldürülür veya galip gelirse biz ona ileride büyük bir ödül vereceğiz.”

Ardından, gerekli fedakârlıktan kaçınanlarla ilgili olarak şu kınayıcı bilgilere yer verilmektedir: “Size ne oldu da Allah yolunda ve ‘Ey Rabbimiz! Bizi, halkı zalim olan bu şehirden çıkar; bize tarafından bir sahip gönder; bize katından bir yardımcı yolla!’ diyen zayıf düşürülmüş (zavallı) erkekler, kadınlar ve çocuklar uğrunda savaşmıyorsunuz!? İman edenler Allah yolunda savaşırlar; inkâr edenler ise tâğut (bâtıl davalar ve şeytan) yolunda savaşırlar. O halde şeytanın dostlarına karşı savaşın; muhakkak ki şeytanın tuzağı zayıftır.”

ı. Yüce Allah Yolunda Ölümün İnsana Faydası

فَلْيُقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ الَّذ۪ينَ يَشْرُونَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا بِالْاٰخِرَةِ وَمَنْ يُقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَيُقْتَلْ اَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْت۪يهِ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Ahiret karşılığında dünya hayatını satanlar (feda edenler) Allah yolunda savaşsınlar! Kim Allah yolunda savaşır da öldürülür veya galip gelirse biz ona ileride büyük bir ödül vereceğiz.”

Âyetteki فَلْيُقَاتِلْ fe’lyukâtil emri “savaşsın”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; الَّذ۪ينَ يَشْرُونَ ellezîne yeşrûne “satın alanlar”; الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا el-hayâte’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatını, bu yakın hayatı”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati ifadesi “âhirete karşılık”;وَمَنْ يُقَاتِلْ ve men yukâtil ifadesi “ve her kim savaşırsa”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; فَيُقْتَلْ fe yuktel edilgen fiili “ve öldürülürse”; اَوْ يَغْلِبْ ev yağlib ifadesi “veya galip gelirse”; فَسَوْفَ نُؤْت۪يهِ fe sevfe nü’nîhi ifadesi “ona ileride vereceğiz”; اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması ise “büyük bir ödül” demektir.

Burada mahşerde ödül elde edebilmek için Allah yolunda savaşın gerekli olduğuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَلْيُقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ الَّذ۪ينَ يَشْرُونَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا بِالْاٰخِرَةِ “Ahiret karşılığında dünya hayatını satanlar (feda edenler) Allah yolunda savaşsınlar!” Yüce Allah müslüman toplum içerisinde yaşamakta olup da yanlış davranış ortaya koyanların bulunduğunu, savaştan kaçtıklarını ve sonunda pişmanlıklar yaşadıklarını beyan ettikten sonra, bu defa ilahi ödüle ulaşmak isteyenlerin Allah yolunda savaşmaları gerektiğini dile getirmektedir.

Bu âyette âhireti dünya hayatına tercih eden yiğitlerden söz edilmektedir. Buna karşılık yanlış tercihler Bakara 2/16, 86, 108, 175, Âl-i İmrân 3/177, İbrâhim 14/3, Nahl 16/107 gibi âyetlerde zikredilmekte ve sahipleri kınanmaktadır. Âyetteki يَشْرُونَ yeşrûne kelimesine “satın alanlar” manası verenler de vardır ki o zaman mana “âhirete karşılık dünya hayatını satın alanlar (tercih edenler) Allah yolunda savaşsınlar” şeklini alır. Bu manayı tercih eden âlimlerimiz olduğu gibi diğer görüşü tercih edenler de vardır.(10)

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen يَشْرُونَ yeşrûne fiili “satmak”, “değişmek”, “takas yapmak” gibi manalara gelmektedir. Bu çerçevede geçici dünya hayatını ebedî âhiretin karşılığında satanlar, yani ahiret hayatını tercih edip geçici dünya hayatını önemsememeyi başaranların Allah yolunda savaşmaları kendilerine emredilmektedir. Bu hitapta muhataplar evrensel manada herkestir. Ancak bağlam gereği tembellik yapan zayıf imanlıların veya münafıklık gereği savaştan geri kalanların dile getirdiği “keşke onlarla olsaydık da büyük başarı elde etseydik” türünden sözlerin anlamsız olduğu ifade edilmek istenmekte, başarı kazanmak isteyenlerin Allah yolunda savaşmaları gerektiği kendilerine hatırlatılmakta, hatta emredilmektedir. Demek ki nimet elde etmenin yolu fedakârlıklardan geçmektedir. Tabir caizse “emek vermeyene ekmek de yemek de verilmez.” Fâtiha 1/5 ve Fâtır 35/10 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus budur.

2. وَمَنْ يُقَاتِلْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَيُقْتَلْ اَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْت۪يهِ اَجْرًا عَظ۪يمًا “Kim Allah yolunda savaşır da öldürülür veya galip gelirse biz ona ileride büyük bir ödül vereceğiz.” Yüce Allah kendi yolunda savaşanların öldürülmeleri veya galip gelmeleri durumunda er ya da geç onlara büyük bir ödül vereceğini müjdelemektedir. Bu âyetin verdiği mesajın yaklaşık olarak benzerleri Âl-i İmrân 3/157 ve 158’de de zikredilmektedir.

Nisâ’ 4/40 ve 67’de belirtildiği üzere, Yüce Allah kendi yolunda fedakârlık yapanlara büyük bir ödül yani mahşerde cennet vereceğini müjdelemektedir. Her kim fedakârlığını Allah yolunda belirlerse, mesela bu noktada Allah yolunda öldürülürse, yani şehit edilirse veya dünya şartlarında yapılan savaşlarda galip gelirse bilinmelidir ki bu fedakârlık asla ve asla zayi edilmeyecektir; aksine çok büyük bir ödülle karşılanacaktır. Âyetin sonundaki اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda(11) yer almakta ve en büyük ödülleri içermektedir.

ıı. Fedakârlık Yapmayanların Kınanması

وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالْمُسْتَضْعَف۪ينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَآءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اَخْرِجْنَا مِنْ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ اَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَص۪يرًا “Size ne oluyor da Allah yolunda ve ‘Rabbimiz! Bizi, halkı zalim olan bu şehirden çıkar; bize tarafından bir dost ver; bize katından bir yardımcı ver!’ diyen zayıf düşürülmüş (zavallı) erkekler, kadınlar ve çocuklar uğrunda savaşmıyorsunuz!”

Âyetteki وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da”; لَا تُقَاتِلُونَ lâ tukâtilûne ifadesi “savaşmıyorsunuz”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; وَالْمُسْتَضْعَف۪ينَ ve’l-müstad‘afîne ifadesi “ve zayıf bırakılanlar (hakkında)”; مِنَ الرِّجَالِ mine’r-ricâli ifadesi “erkeklerden”; وَالنِّسَآءِ ve’n-nisâi kelimesi “ve kadınlardan”; وَالْوِلْدَانِ ve’l-vildâni sözcüğü “ve çocuklardan”; الَّذ۪ينَ يَقُولُونَ ellezîne yekûlûne ifadesi “(şöyle) diyenler”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَخْرِجْنَا ahricnâ duası “bizi çıkar”; مِنْ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ min hâzihi’l-karyeti ifadesi “şu şehirden”; الظَّالِمِ ez-zâlimi kelimesi “zalim olan, haksızılık eden”; اَهْلُهَا ehlühâ tamlaması “onun halkı”; وَاجْعَلْ vec‘al duası “ve ikram et, ver, lütfet”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; مِنْ لَدُنْكَ min ledünke duası “senin katından”; وَلِيًّا veliyyen kelimesi “bir dost”; وَاجْعَلْ vec‘al duası “ve ikram et, ver, lütfet”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; مِنْ لَدُنْكَ min ledünke duası “senin katından”; نَص۪يرًا nasîran sözcüğü ise “yardımcı” demektir.

Burada kimler için savaşılması gerektiği konusunda ilahi uyarı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالْمُسْتَضْعَف۪ينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَآءِ وَالْوِلْدَانِ “Size ne oluyor da Allah yolunda ve zayıf düşürülmüş (zavallı) erkekler, kadınlar ve çocuklar uğrunda savaşmıyorsunuz!” Yüce Allah mahşerdeki ebedi ödüllere ulaşmak için Allah yolunda savaşılmasını emrettikten sonra, bu ilahi emre itibar etmeyenlerle ilgili bir uyarıya yer vermekte, ayrıca savaşın kimler için ve ne uğruna yapılması gerektiğine de açıklık getirmektedir. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi, İslâm sadece şahısların kendilerine yapılan bir saldırıya karşı bir savunma savaşına izin vermekle yetinmez; buna ilave olarak, Allah yolunda, O’nun davası için zalimlerle mücadele edilmesini de dahası zayıf düşürülmüş insanlar için de savaşılmasını hükme bağlamıştır.

a) Âyetin başında yer alan وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da”, “nasıl olur da siz”, “size ne oldu ki”, “ne menfaatiniz var ki”, “ne hakkınız ve ne mazeretiniz var ki”, “elinize ne geçecek ki”, “nasıl bir deliliniz var ki” gibi anlam ihtimallerini içermekte, devam eden cümle gereği cihadın farz olduğunu göstermektedir. Bunun için Yüce Allah’ın yolunda yani O’nun uğrunda, ayrıca zayıf bırakılmış erkeklerin, kadınların ve çocukların korunmasına yönelik savaşılmaması bu âyette özellikle kınanmaktadır.

b) Bu âyette sözü edilen zayıf düşürülmüş erkekler, kadınlar ve çocuklardan öncelikli olarak kastedilenler Mekke’de kalıp Medine’ye hicret edemeyen müslümanlardır.(12) Bunlar Mekke kâfirlerinden şiddetli eziyetler görüyorlardı. Râzî’nin beyanına göre, İbn Abbâs “Ben ve annem, kadın ve çocuk zayıf düşürülenlerdendik” demiştir.

Kur’ân’da beş kez(13) geçen الْمُسْتَضْعَف۪ين/مُسْتَضْعَفُون müstad‘afûne/el-müstad‘afîne kelimeleri “zayıf düşürülenler”, “güçsüz olanlar”, “çaresizler”, “ezilenler”, “hırpalanalar”(14) gibi anlamlar içermekte ve Mekke’de zaten az sayıda kalan Müslüman erkeklerin, kadınların ve çocukların sıkıntılı durumlarını ifade etmektedir. “Zayıf düşürülen erkekler, kadınlar ve çocuklar” ifadesi aynı şekilde Nisâ’ 4/98’de de zikredilmektedir. Bu arada Kur’ân’da 57 kez geçen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesi “kadınlar”, el-veled kelimesinin çoğulu olan ve Kur’ân’da altı kez(15) geçen الْوِلْدَان el-vildân kelimesi ise “çocuklar” manasına gelmektedir ki bu kullanımların ikisinde(16) söz konusu kelime cennetteki genç hizmetçiler için kullanılmaktadır.

c) Âyette cihadın yani savaşın özellikle ve öncelikle Yüce Allah’ın yolunda, O’nun davası için yapılması gerektiği belirtilmekte, Bakara 2/190-193, Tevbe 9/5, Hacc 22/39-40 gibi âyetlerde zulme uğratılan, haksızca sıkıntılara maruz bırakılan “Rabbimiz Allah’tır” dedikleri için vatanlarından sürgün edilenlerin kendilerini savunma haklarının bulunduğu, bu yüzden saldırgan taraflara karşı onların da savaşmaları gerektiği hükme bağlanmıştır. Bu konuda özellikle Bakara 2/190’da müslümanların saldırganlık yapmaması gerektiği vurgulanmakta, Mümtehine 60/8’de müslümanlara savaş açmayan, onları yurtlarından kovmayanlara iyilik yapılmasının ve kendilerine adaletle davranılmasının yasaklanmadığı, aksine Yüce Allah’ın adaletli davrananları sevdiği bildirilmektedir.

d) Savaş konsunda Kur’ân’ın tavrı nettir ve haksızlığa uğratılanların savunulması prensibi getirilmiştir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Allah yolunda savaşın yanında zulme uğratılan gariban insanların da savunulması gerektiği dile getirilmekte, bunu yapmayanlar şiddetli bir şekilde kınanmaktadır.

Âyetin Günümüze Mesajı:

Günümüzde dünyanın neresinde yaşıyor olursa olsun, inancı nedeniyle ve elbette haksız yere baskıya uğratılanların hakkını ve hukukunu savunmak müslümanların görevidir. Şimdilerde ekonomik gücün ve askeri donanımın elvermemesi bahanesini behemehâl gidermeli ve dünyanın dört bir yanındaki mazlumların yanında olduğumuzu ortaya koymalıyız. Kur’ân hiçbir mazlumu kendi başınalığa terk etmez; onu kimsesizlik psikolojisine itmez. Aksine onların hakkını müslümanların bizzat kendi hakları olarak görür ve tıpkı kendileri haksızlığa uğratılmış gibi zayıf düşürülmüş erkeklerin, kadınların ve çocukların haklarının savunulmasını müslümanlara emreder ki evrensel ilahi öğretinin genel karakteristiği budur.

2. الَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اَخْرِجْنَا مِنْ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ اَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَص۪يرًا “‘Rabbimiz! Bizi, halkı zalim olan bu şehirden çıkar; bize tarafından bir dost ver; bize katından bir yardımcı ver!’ diyenler (uğrunda neden) savaşmıyorsunuz!” Yüce Allah zayıf düşürülen erkeklerin, kadınların ve çocukların nasıl dua ettiklerini de bizlere öğretmektedir ki bu durum onların ne kadar korkunç bir baskıya maruz kaldıklarını göstermektedir.

a) الَّذ۪ينَ يَقُولُونَ رَبَّنَآ اَخْرِجْنَا مِنْ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ اَهْلُهَا “(Onlar) ‘Ey Rabbimiz! Bizi, halkı zalim olan bu şehirden çıkar’ diyenlerdir.” Yüce Allah âyette sözünü ettiği zayıf düşürülmüş insanların duası bağlamında kendilerinin bulundukları şehirden çıkartılıp kurtarılmayı istediklerini ifade etmektedir. Âyetin indirildiği dönem itibara alındığında, bu şehirden maksadın Mekke olduğu kolayca anlaşılmaktadır. Çünkü Mekkeli müşrikler orada kalan müslümanlara her türlü eziyeti uyguluyorlardı. الظَّالِمِ اَهْلُهَا “Halkı zalim olan” ifadesi öncelikle “Şirk muhakkak ki büyük bir zulümdür” beyanının yer aldığı Lokmân 31/13’teki kullanım gereği Mekkeli müşrikleri içermektedir. Müşriklik yapanlar aynı zamanda zalimdirler. Onların zalim diye nitelendirilmeleri, önce kendi vicdan ve fıtratlarına yönelik haksızlıkları nedeniyledir; sonrasında da müslümanlara zulmetmeleri sebebiyledir.

Âyette yer alan الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ اَهْلُهَا “Halkı zalim olan şehir” ifadesinde şehrin adının verilmemesi, burada evrensel manada bir mesajın verildiğinin delilidir. Çünkü hangi şehirde, ne şekilde ve hangi zamanda olursa olsun, zulme uğratılanların oradan kurtarılması diğer müslümanların görevidir. Çünkü âyetteki اَخْرِجْنَا ahricnâ “bizi çıkar” beyanı böyle bir zulüm diyarında kalmak istemeyenlerin feryadını ortaya koymaktadır. Bu çıkışın veya zulümden kurtuluşun nasıl gerçekleşebileceği ise âyetin devam eden iki cümlesinde şu şekilde duaya dönüştürülmüştür:

b) وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَص۪يرًا “(Onlar) ‘bize tarafından bir velî (sahip, koruyucu) gönder; bize katından bir nasîr (yardımcı) yolla!’ (diye dua edenlerdir).” Yüce Allah sözünü ettiği zayıf düşürülmüş erkeklerin, kadınların ve çocukların hep birlikte yaptıkları dualarında “halkı zalim şehirden kurtarılma” beyanına ilave olarak, Allah’ın katından yani O’nun desteklediği, görevlendirdiği bir وَلِيّ velî yani bir “dost”, “koruyucu”, “destekleyici”, “sahip”, “yönetici”; aynı zamanda yine kendi katından olmak üzere bir نَص۪ير nasîr yani “yardımcı”, “zulmü engelleyici” göndermesini niyaz etmişlerdi.(17)

“İbn Abbas, ‘Onlar, müminlerden işlerimizi yürütecek, faydamıza olan şeyleri yerine getirecek ve bizim için, dinimizi ve şeriatımızı muhafaza edecek bir kimseyi bize yönetici yap, idareci yap’ manasını kastediyorlar’ demiştir. Böylece Yüce Allah, onların dualarına icabet etmiştir; çünkü Hz. Peygamber Mekke’yi fethedince, Attâb (İtâb) b. Üseyd’i onlara emir tayin etmişti. Buna göre, âyette sözü edilen, velî ‘koruyucu’ kelimesinden maksat, Hz. Peygamber; nasîr yani ‘yardımcı’dan maksat ise Attâb (İtâb) b. Üseyd olmuş olur. Bu kişi, zayıfları güçlülere, düşkün olanları da kudretli olanlara karşı korur, böylece adaleti temin ederdi.”

“Bu ifadenin maksadı, ‘Bizim için, katından bir velayet (dostluk) ve nusret (yardım, başarı) ver, yolla’ demektir ki bunun neticesi de ‘Sen, bizim için velî ve bir yardımcı ol’ demektir.”(18)

Âyette dua edenler arasında özellikle çocukların bulunması bu âyette kast edilenlerin bütün mazlumlar olduğunun bir delilidir. Burada din farkı gözetilmeksiniz mazlumun yanında yer almak gerektiği bütün açıklığıyla ortadadır. Bizim dinimizden olmasa da herkes bizim insan kardeşimizdir ve mazlum olunca onun yanında yer almak bizim görevmizdir. Unutulmamalıdır ki Hucürât 49/9’da belirtildiği üzere zalim eğer müminlerden ise ona karşı savaşmak diğer müminlere farz kılınmıştır. Buna göre zalim bizdense de biz zalimden yana olamayız; daima mazlumun yanında yer almak mecburiyetindeyiz. Zalimin karşısına dikilmek nihayetinde zulmü arttırmaması için ona da bir iyiliktir ve onları da bu iyilikten mahrum bırakmamak gerekmektedir.

Yaşadığımız şu günlerde Doğu Türkistan, Afganistan, Irak, Suriye, Yemen vs.den ülkemize gelen kardeşlerimizin durumu işte tam da bu âyetin gereğini uygulamak zorunda olduğumuzu göstermektedir. Onlara sahip çıkmamız doğru davranıştır; çünkü böyle bir tavır Yüce Allah’ın bize emridir.

ııı. Şeytan Yolunda Savaşın Feci Sorumluluğu

اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوٓا اَوْلِيَآءَ الشَّيْطَانِ اِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَع۪يفًا “İman edenler Allah yolunda savaşırlar; kâfir olanlar ise Tağut (azgınlık yapanın) yolunda savaşırlar. Şeytanın dostlarına karşı savaşın! Şüphesiz ki şeytanın tuzağı zayıftır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş olanlar”; يُقَاتِلُونَ yukâtilûne fiili “savaşırlar”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkâr etmiş olanlar (ise)”; يُقَاتِلُونَ yukâtilûne fiili “savaşırlar”; ف۪ي سَب۪يلِ الطَّاغُوتِ fî sebîli’t-tâğûti tamlaması “tâğûtun, azgınlığın, azgınların yolunda”; فَقَاتِلُوا fe kâtilû emri “savaşın”; اَوْلِيَآءَ الشَّيْطَانِ evliyâe’ş-şeytâni tamlaması “şeytanın dostlarıyla”; اِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ inne keyde’ş-şeytâni tamlaması “muhakkak ki şeytanın tuzağı”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, şöyledir”; ضَع۪يفًا da‘îfen kelimesi ise “zayıf, zayıftır” demektir.

Burada insanların saflarını belirlemeleri gerektiği ve müminlerin Yüce Allah yolunda, inkârcıların ise şeytanın uğrunda savaştıkları bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ الطَّاغُوتِ “İman edenler Allah yolunda savaşırlar; kâfir olanlar ise Tağut (azgınlık yapanın) yolunda savaşırlar.” Yüce Allah kendi yolunda va zayıf düşürülmüş kişilerin yardımına koşuşturma görevini yapmayanları uyarıp kınadıktan sonra, bu defa gerçekten iman edenlerin Allah yolunda, inkârcıların ise tâğût denilen azgınlık ve şeytanın yolunda savaştıklarını beyan etmektedir. Bu ifade aslında kimin hangi safta olduğuna dair mesaj içermekte, arada kalanların bulunmadığı gibi bir mesaja da işaret etmektedir. Yüce Allah yolunda yapılmayan bir savaşın ne adına olursa olsun tâğût yolunda olduğu anlaşılmaktadır.

2. فَقَاتِلُوٓا اَوْلِيَآءَ الشَّيْطَانِ اِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَع۪يفًا “Şeytanın dostlarına karşı savaşın! Şüphesiz ki şeytanın tuzağı zayıftır.” Yüce Allah müminlere seslenmekte ve tâğût denilen azgınların aslında şeytanın yolundan gittiklerini ifade bağlamında onların da şeytanın dostları olduğunu bildirmektedir. Şeytan insanların azgınlaşmasını yani tâğût olarak azgın bir hayat sürmelerini emreder; böylece hem kendilerine zulmetmesini hem de müminlere eziyet etmelerini kendilerinden ister. Bu yüzden, zulmün temsilcisi ve uygulayıcısı olan şeytanın dostlarına karşı savaşılması gerektiği hükme bağlanmakta, sonrasında ise müminlere moral verilerek “şeytanın tuzağının zayıf olduğu” bildirilmektedir. Bu ifade bizim hiçbir zaman ve hiçbir şekilde ümitsiz olmamamız gerektiğini göstermektedir.

“Şeytanın tuzağının zayıf olduğu”nun bildirilmesinin sebebi, çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, müminlerin galip gelecekleri müjdesini içermesidir. Nitekim Yüce Allah Âl-i İmrân 3/139’da şöyle buyurmaktadır: “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz.” Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmektedir. Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten anlaşılan şudur: Eğer gerçek manada Yüce Allah’a inanılıp güvenilir ve O’nun buyrukları doğrultusunda hareket edilirse, Bedir’de olduğu gibi başka savaşlarda da başka zamanlarda da Müslümanlar üstün olacaklar, üstünlüklerini sürdüreceklerdir. Bu yüzden geçici sıkıntıları genele yaygınlaştırmayıp görev ve sorumluluklarımızı bilerek gevşemeyecek, hüzünlenmeyecek ve gerçekten inanıyorsak üstün olacağımızı unutmayacağız. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda da aslında dikkat çekilen nokta bundan başkası değildir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., V, 164. 2 - Zemahşerî, age., I, 521. 3 - Semerkandî, age., I, 316; Taberî, age., V, 164-165; Zemahşerî, age., I, 521..
• 4 - Semerkandî, age., I, 316; Zemahşerî, age., I, 522. 5 - Semerkandî, age., I, 316; Taberî, age., V, 165; Zemahşerî, age., I, 522.
• 6 - Nisâ’ 4/73. 7 - Furkân 25/27. 8 - Ahzâb 33/66. 9 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9.
  • Nisâ 4/73 Furkân 25/27 Ahzâb 33/66 Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9
• 10 - Semerkandî, age., I, 317; Taberî, age., V, 167; Zemahşerî, age., I, 523; Râzî, age., X, ?
• 11 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20
• 12 - Semerkandî, age., I, 318; Taberî, age., V, 168; Zemahşerî, age., I, 523.
• 13 - Nisâ’ 4/75, 97, 127; Enfâl 8/26. 14 - Semerkandî, age., II, 16; 15 - Nisâ’ 4/75, 97, 127; Vâkı‘a 56/17; Müzzemmil 73/17; İnsân 76/19. 16 - Vâkı‘a 56/17; İnsân 76/19.
  • Nisâ 4/75 Nisâ 4/97 Nisâ 4/127 Enfâl 8/26 Nisâ 4/75 Nisâ 4/97 Nisâ 4/127 Vâkı‘a 56/17 Müzzemmil 73/17 İnsân 76/19 Vâkı‘a 56/17 İnsân 76/19
• 17 - Semerkandî, age., I, 318.
• 18 - Zemahşerî, age., I, 523; Râzî, age., X, 183.