Yâsîn Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 83 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen يٰسٓ yâsîn kelimesinden alan Yâsîn sûresi, inişe göre 39, resmî sıralamada ise 36. sûredir.

Yâsîn sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Fâtır sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Fâtır 1’de ve Yâsîn 81’de “göklerin ve yerin yaratılması”, Fâtır 4’te ve Yâsîn 15’te “elçilerin yalanlanması” hatırlatılmaktadır. Fâtır 6’da ve Yâsîn 60’da “şeytanın düşmanlığı” gündeme getirilmektedir. Fâtır 9’da ve Yâsîn 33’te “ölü toprağın diriltilmesi”nden söz edilmektedir. Fâtır 12-13, 27-28’de ve Yâsîn 33-44’te “kâinat kitabından çeşitli örnekler” verilmektedir. Fâtır 33-35 ve Yâsîn 55-58’de “cennetliklerin sahip olacağı nimetler” müjdelenmektedir.

Yâsîn sûresi mukatta‘a harfleriyle başlamakta, surenin ilk 12 âyetinde vahye, risâlete, muhatapların umursamazlığına, tebliğin kimlere fayda vereceğine, yapılanların kaydettirildiğine ve dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

13-32. âyetler arasında bir şehir halkına dair darb-ı mesel yer almakta, bu çerçevede söz konusu şehir halkının elçileri yalanlamaları, buna kerşılık elçilerin verdiği esaslı cevaplar, şehir halkının elçiler nedeniyle uğrsuzluğa uğratıldıkları sözleri ile onlara verilen cevaplar, ardından bir yiğit kişinin halkına karşı söylediği muhteşem tebliğ prensipleri, sonrasında ilgili kişiye yönelik şehir halkının karşı çıkışı, onunla aly edişleri, nihayetinde bu kişinin son sözleri ile şehir halkının akıbetine dair Yüce Allah’ın tüm insanlık tarihinde uyguladığı azgınlara yönelik sistemi hakkında bilgiler verilmektedir.

33-44. âyetlerde kâinat kitabından yedi başlık verilmekte, bu çerçevede ölü toprağın canlandırılması, evrendeki çifterli yaratılış, gecenin durumu, Güneş’in hareket sistemi, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınışı, gece ve gündüzün kendi sistemlerini sürdürmeleri, her bir gök cisminin belli bir yörüngede yüzmeleri ile suyun yani denizlerin insan hizmetine sunulma sistemi hakkında esaslı bilgiler verilmektedir.

45-54. âyetlerde hak ve hakikatle alay eden müşriklerin bazı özellikleri ile kıyamet-âhiret sürecine dair alay içerikli sözlerine karşılık Sûr borusuna üflenmenin aniliği, o esnada insanların yaşayacağı korkunç çaresizlik, ikinci üflemeden sonra mahşer için yaşanacak diriltilme, insanlara yapılacak uygulamanın onların hak edişlerinin sonucu oluşu gündeme getirilmektedir. 55-65. âyetlerde cennetliklerin mutlu halleri, kendileri ve eşlerinin cennet meyveleri arasında nimetlendirilmeleri, cennetteki huzurlu durumları, istedikleri her şeyle buluşturulacakları, Yüce Allah’tan sözlü selamla nimetlendirilecekleri, suçlulara seslenileceği, onların bir kenara ayrılmalarının isteneceği, Allah’ın onlardan dünyada aldığı kulluk sözü ile şeytana ibadet etmemeleri gerektiği ve şeytanın insanlara düşman oluşunun hatırlatılması, mahşerde yargılamada ağızlarının mühürleneceği, elleri ve ayaklarının dünyada yapıp ettiklerine şahitlik edecekleri haber verilmektedir. 66-68. âyetlerde ise Yüce Allah’ın insan üzerindeki mutlak hâkimiyeti ve çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

69 ve 70. âyetlerde hem bütünüyle Kur’ân’ın hem de özellikle Yâsîn sûresinin indiriliş gayesi beyan edilmekte, diri olan ve ruhen diri kalmak isteyenlerin uyarılması gerekçe olarak sunulmaktadır. 71-76’da söz yeniden kâinat kitabının ayetlerinden olan “hayvanların yaratılma gerekçesi”ne getirilmekte, bu arada putların ve putperestlerin mahşerdeki etkisizliği ve çaresizliği hatırlatılmaktadır.

Sûrenin son grup âyeti olan 77-83’te ise, aslında sûrenin ana mesajı olan “âhiret bilinci”, mahşerde diriltilmeyi inkâr edenlerin dile getirdiği çarpık fikir esas alınarak üç temel cevap verilmektedir. Bu noktada “ilk yaratılış”, “ateşin yaratılması” ve “kâinatın var edilişi” çok çarpıcı ifadelerle ele alınmaktadır. Ardından, âhiretteki diriltilmenin Allah için son derece kolay olduğu ve bunun sadece bir “ol” emriyle ve oluşun başlamasıyla gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Çünkü her şeyin kontrolü sadece Allah’ın elindedir, dönüş sadece O’na olacaktır.

Yüce Allah, müşriklere, özellikle âhiret hayatına inanmayanlara hitap ederken, “insan kitabı”nın çeşitli sayfaları demek olan darb-ı mesellerden ve “kâinat kitabı”nın pek çok âyetinden bilgiler vermektedir.

Bu çerçevede, Yâsîn sûresinde de bu metodu kullanmakta ve darb-ı meselin ardından sûrenin 33-44. âyetlerinde bu defa kâinat kitabından yedi başlık hâlinde âyetler sunmaktadır. Maksat mahşere inanmayı sağlamak, inananların da imanını güçlendirmektir. Verilen bütün başlıklarda âhirete imanın gereğine bir gönderme vardır. Biz de her bir delilin sonunda bu noktayı vurgulamaya çalışacağız.

Kur’ân-ı Kerîm’de öncelikle “âhireti inkâr edenlere”, ardından “bütün muhataplara” yönelik olmak üzere, kâinat herkes için bir laboratuar gibi inceleme alanı olarak sunulmaktadır. Bu anlatımlarla öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlere pratik hayattan örnekler sunulmaktadır. İşte yorumunu yapacağımız âyet grubu, Nahl 16/10-16 ve Kâf 50/6-12’dekinin zıddına “yakından uzağa anlatım”ın en güzel örneklerindendir. Bu arada aynı âyet grubunun içinde birden çok anlatım metodunun kullanılabildiğini de ifade etmeliyiz.

a) Kâinat Kitabından Âyetler -I-

Yüce Allah sûrenin 33-36. âyetlerinde ölü toprağın canlandırılması, insanların beslenme ihtiyaçlarının karşılanması ve şükürleriyle ilgili şu şekilde bilgiler verilmektedir: “Ölü toprak onlar için bir âyettir (delildir). Onu (toprağı) canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar. Yeryüzünde nice nice hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye oralarda birçok pınarlar fışkırttık. (Niçin hâlâ) şükretmiyorlar?”

Ardından, kâinattaki çifterli yaratılışla ilgili şu muhteşem bilgiler dile getirilmektedir: “Yerin bitirmekte olduklarından, (insanların) kendilerinden ve mahiyetini bilemeyecekleri şeylerden bütün çiftleri yaratan (Allah)’ın şanı ne yücedir!”

ı. Gıda Deposu “Yeryüzü”

وَاٰيَةٌ لَهُمُ الْاَرْضُ الْمَيْتَةُ اَحْيَيْنَاهَا وَاَخْرَجْنَا مِنْهَا حَبًّا فَمِنْهُ يَاْكُلُونَ وَجَعَلْنَا ف۪يهَا جَنَّاتٍ مِنْ نَخ۪يلٍ وَاَعْنَابٍ وَفَجَّرْنَا ف۪يهَا مِنَ الْعُيُونِ لِيَاْكُلُوا مِنْ ثَمَرِه وَمَا عَمِلَتْهُ اَيْد۪يهِمْ اَفَلَا يَشْكُرُونَ “Ölü toprak onlar için bir delildir. Onu canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; o (ürünler)den yiyorlar. Yeryüzünde hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye oralarda birçok (su) kaynağı fışkırttık. (Hâlâ) şükretmeyecekler mi?”

Buradaki وَاٰيَةٌ ve âyetün kelimesi “bir delildir, ayettir, işarettir”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; الْاَرْضُ الْمَيْتَة el-ardu’l-meytetü tamlaması “ölü, kuru, kurak, bitkisiz toprak”;اَحْيَيْنَاهَا ahyeynâhâ fiili “onu canlandırdık, canlandırmaktayız”; وَاَخْرَجْنَا ve ahracnâ fiili “ve çıkardık, çıkarmaktayız”; مِنْهَا minhâ fiili “ondan”; حَبًّا habben kelimesi “tane, ürün”; فَمِنْهُ fe minhu ifadesi “ondan, o ürün(ler)den, meyve(ler)den”; يَاْكُلُونَ ye’külûne fiili “yemekteler, yiyorlar”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, yaratmaktayız”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; جَنَّات cennâtin kelimesi “bahçeler”;مِنْ نَخ۪يلٍ min nahîlin sözcüğü “hurmadan”; وَاَعْنَابٍ ve a‘nâbin kelimesi “ve üzümler(den bağlar)”; وَفَجَّرْنَا ve feccernâ fiili “ve yarıp fışkırtmıştık, fışkırtmaktayız”; ف۪يهَا fîhâ fiili “orada”; مِنَ الْعُيُونِ mine’l-‘uyûni kelimesi “su gözelerinden, su kaynaklarından”; لِيَاْكُلُوا li ye’külû ifadesi “yesinler diye”; مِنْ ثَمَرِه min semerihî tamlaması “onun ürünlerinden, meyvelerinden”; وَمَا عَمِلَتْهُ ve mâ ‘amilethu ifadesi “ki onu yapmamıştı, yapmamaktadır”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim tamlaması “onların elleri”; اَفَلَا يَشْكُرُونَ efelâ yeşkürûne sorusu ise “şükretmezler mi” demektir.

Bu üç âyette, kâinat kitabının “ilk âyeti” olan ve üzerinde bitki olmayan haliyle “ölü toprak”la ilgili kısmına dair çeşitli bilgiler gündeme getirilmektedir.

Cansız ve ölü gibi duran toprak nasıl ki yeşertilerek ve ürün vererek canlandırılıyorsa, insanlar da mahşerde diriltileceklerdir. İnkârcıların bu noktadaki anlamsız tutumu ilk sıradaki bu örnekle kınanmaktadır.

Kur’ân’da en temel mesajlar manasında “âyet” kavramı kullanıldığı için bu konuda bazı bilgileri aktarmakta yarar görmekteyiz. En yakınlarındaki varlıklardan itibaren çevrelerindekileri ibret gözüyle incelemeleri öncelikle inkarcılar olmak üzere bütün insanlardan istenmekte ve bu ibrete konu olan şeyler için “âyet” kavramı kullanılmaktadır.

- Âyet Kavramı

Yâsîn sûresinde ve daha pek çok âyette yer alan âyet/âyât kavramının anlamları ve Kur’ân’daki kullanım şekillerini bilmek, bu kavramın geçtiği âyetleri daha doğru anlamak için çok büyük önem arz etmektedir.

Kur’ân’da e-y-e kökünden gelen âyeh ve âyât kelimeleri 382 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir:

- Vahiy cümleciği

“İşte onlar Allah’ın âyetleridir. Onları sana bir amaç için okuyoruz.”(1) Bu ve benzer âyetlerde geçen âyât sözcükleri “vahiy, Kur’ân âyetleri” anlamına gelmektedir.

Genel algıda “Kur’ân cümleciği” anlamında kabul edilen âyeh kelimesi, sayı itibariyle Kur’ân’da oldukça fazladır; ancak tekil olarak âyeh formunda değil de, çoğul olarak âyât şeklinde kullanıldığında genellikle bu anlamı verir. Kur’ân’da bunun kullanım örnekleri 295 tanedir; dolayısıyla referansların tamamını olmasa da önemli bir kısmını dipnotta göstermekle yetineceğiz.(2)

- Alâmet

“Biz, geceyi ve gündüzü birer âyet olarak yarattık. Nitekim Rabbinizin nimetlerini araştırmanız, ayrıca yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için gecenin karanlığını silip aydınlatan gündüzü getirdik. İşte biz, her şeyi açık açık anlattık.”(3) Bu ve benzer âyetlerde(4) geçen âyeh ve âyât kelimeleri “alâmet, delil” anlamına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yâsîn sûresinde geçen âyet kelimeleri de bu kapsamdadır.

- İbret

“(Ey Firavun!) Senden sonra geleceklere ibret olman için, bugün senin bedenini kurtaracağız. İşte insanlardan birçoğu, hakikaten âyetlerimizden gafildirler.”(5) Bu ve benzer âyetlerde geçen âyeh ve âyât kelimeleri “ibret, ders”(6) anlamına gelmektedir.

- Mu‘cize

“(Müşrikler) herhangi bir âyet (mu‘cize) görseler, yüz çevirirler; ve ‘bu, süregelen bir büyüdür’ derler.”(7) Bu ve benzer âyetlerde(8) geçen âyeh ve âyât kelimeleri “mucize” anlamında kullanılmaktadır.

- Sembol

“İşte Allah’ın şu devesi sizin için bir semboldür.”(9) Bu ve benzer âyetlerdeki(10) âyeh kelimesi “sembol” demektir.

- İlâhî yasa

“İnsanlara ufuklarda ve kendi nefislerinde âyetlerimizi göstereceğiz ki, onun (Kur’ân’ın) gerçek olduğu onlara iyice belli olsun.”(11) Burada ve Neml 27/93’te geçen âyât kelimesi, Allah’ın ufuklarda, yani insanın dışındaki âlemde ve bizzat beden ve ruh yapısıyla insanlarda yarattığı “ilâhî yasalar” anlamına gelmektedir.

- Risâlet

“Onlara bir âyet gelince, ‘Allah’ın elçilerine verilenin aynı bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, elçiliğini (risâlet görevini) nereye koyacağını (kime vereceğini) çok iyi bilir.”(12) Bu âyette geçen âyeh sözcüğü konu gereği “risâlet” anlamına gelmektedir. Çünkü burada kendilerine âyet geldiğinde o âyetin aslında risâleti ifade ettiğini bildikleri için, kâfirler, sadece bir âyeti veya bir mucizeyi değil, bütünüyle risâleti inkâr etmekteydiler. Dolayısıyla buradaki âyeh kelimesinin de “risâlet” anlamına geldiğini ifade etmenin yanlış olmayacağını düşünmekteyiz.

“Biz, bir âyeti nesh eder veya onu unutturursak ondan daha iyisini veya benzerini mutlaka getiririz. Bilmez misin ki Allah her şeye kadirdir.”(13) Burada geçen âyeh kelimesi de Kur’ân cümleciği veya Kur’ân’daki herhangi bir hüküm değil, Bakara 2/105. âyetin de delaletiyle önceki şeriatlardaki bazı risalet öğretileridir, yani onlardaki bazı hükümlerdir veya önceki “risalet”tir.

Sanıldığı gibi burada konu Kur’ân’daki herhangi bir hükmün iptali veya unutturulması değildir. Önceki âyette vurgulanan husus, kitap ehlinden ve müşriklerden kâfirlerin bu son ümmete indirilmesini istemedikleri şeydir. Dolayısıyla onlar ne herhangi bir hükmün iptaliyle ne de yeni bir hükmün gelmesiyle ilgileniyorlardı. Onların indirilmesini istemediği şey, bütünüyle Hz. Peygamber’in risaletiydi.

“Biz bir âyeti başka bir âyetle değiştirdiğimizde -ki Allah, neyi indireceğini çok iyi bilir- ‘Sen ancak bir iftiracısın’ dediler. Hayır; onların çoğu bilmezler.”(14) Burada geçen âyeh kelimeleri de aslında “risalet, risalet öğretisi” anlamına gelmekte ve orada da vahyin tamamı konu edinilmektedir. Çünkü orada tartışılan mesele, Kur’ân’daki herhangi bir hükmün değiştirilmesi değil, vahyin kaynağı noktasında vahyi Hz. Peygamber’in başkasından öğrendiği iddialarına Yüce Allah’ın cevap vermesidir.

Bazı müfessirler âyeh veya âyât kelimelerinin geçtiği bazı âyetlerde bu saydıklarımızdan farklı anlamların da olduğunu ileri sürmüşlerdir. Örnek olarak, “Âyetlerimiz size okunuyordu da siz arkanıza dönüyordunuz”(15) ve “O, Allah’ın âyetlerinin kendisine okunduğunu işitir de sonra büyüklük taslayarak sanki onları hiç işitmemiş gibi direnir”(16) âyetlerindeki âyât kelimelerine “kitap” veya “kitaplar” anlamı verilmiştir.

Eğer “Kitap”tan maksat, Kur’ân’ın bir bölümü ise bu tercih doğrudur. Çünkü Kur’ân’ın parçaları anlamında âyetler de sûreler de Kur’ân diye isimlendirilebilir. Aksi takdirde, bu âyetlerdeki âyât kelimelerinin özel olarak “kitap” anlamı bulunmamaktadır.

Diğer taraftan yine aynı müfessirlerimiz, “Allah, insanlara âyetlerini böyle açıklar”(17) şeklindeki tüm âyetlerde geçen âyât kelimelerini “emirler ve nehiyler” olarak izah etmişlerdir.(18) Kanaatimize göre âyetlerin verdiği anlamı sadece emir ve nehiy diye sınırlandırmak da doğru değildir.

Şüphesiz ki, âyetlerin içerisinde bu tür anlamlar da elbette vardır; ancak konuyu sadece bu iki içerikle sınırlı tutmak, âyeh kelimesine kendisinde bulunmayan yeni bir anlam yüklemeye ve mesajı daraltmaya neden olacaktır.(19)

“Âyet kavramı”yla ilgili bu bilgileri verdikten sonra, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını incelemeye çalışalım.

1. Ölü Toprağın Canlandırılması

وَاٰيَةٌ لَهُمُ الْاَرْضُ الْمَيْتَةُ اَحْيَيْنَاهَا وَاَخْرَجْنَا مِنْهَا حَبًّا فَمِنْهُ يَاْكُلُونَ “Ölü toprak onlar için bir delildir. Onu canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; o (ürünler)den yiyorlar.” Önceki âyet grubunun son âyetinde öncekilerin ve sonrakilerin, yani bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda hazır kılınacakları beyan edilince, bununla uyumlu olarak “ölü toprağın diriltilmesi” gündeme getirilmekte, böylece âyetler arasında konu irtibatı sağlanmaktadır.

Bu ve benzer âyetlerde geçen âyeh kelimesi, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi “delil, ibret, mucize” gibi anlamlar vermektedir. Kur’ân, yaratılmış her bir şeye “âyet” demekte ve âyetlerin Yüce Allah’ı gösteren birer işaret olduğunu öğretmektedir.

Gökyüzünün,(20) yeryüzünün(21) ve çevredeki varlıkların incelenmesi,(22) insanın(23) ve gıdaların yaratılışının araştırılması,(24) göklerin ve yerin yönetimi ile yaratılmış her ne varsa hepsinin araştırılıp incelenmesi(25) ilâhî emirler arasında yer almaktadır. Bunun sonucunda Yüce Allah’ın insanlardaki ve ufuklardaki bütün âyetlerini insanlara göstereceği(26) ve insanların da bunları tanıyıp anlayacakları(27) beyan edilmektedir.

Tâhâ 20/53-54’te de yer aldığı üzere, yeryüzünün beşik yapılması, orada insanlara yollar açılması, gökten yağmur yağdırılması, bu sayede insanların ve hayvanların beslenmesi için çeşit çeşit bitkilerin yetiştirilmesi büyük mucizedir ve bu tür örneklerden oluşan kâinat kitabından dersler çıkartabilmek nühâ denen aklın bir özelliğidir. Nühâ kelimesi, insanın akletme yeteneğidir ve nühâ denen akıl, “çeşitli tabiat olaylarından senteze gidip dersler çıkaran, tabiat kanunlarını bulan zihinsel gücü, insanı kötülükler yapmaktan alıkoyan yapıyı” ifade etmektedir. Bu kavram bir kez de Tâhâ 20/128’de zikredilmektedir.

Hacc 22/5, Zümer 39/21, Fussılet 41/39 ve Hadîd 57/20’de de yer aldığı üzere, “insanın yaratılışı” ve “ölü toprağın canlandırılması” insanların mahşere inanmasını sağlayabilecek etkili örnekler arasında ilk sıralarda gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen âyet kelimesi, işte nühâ denen aklın devreye sokulmasını sağlamakta, “ölü toprağı gözlemleyip Yüce Allah’ın kudretine ve âhirete imana götüren” en önemli delillerden birisini oluşturmaktadır.

a)وَاٰيَةٌ لَهُمُ الْاَرْضُ الْمَيْتَةُ “Ölü toprak onlar için (Allah’ın varlığına ve âhiretteki dirilmeye dair) bir âyettir (delildir).” Bu cümlede de geçtiği üzere, toprağa ölümün nispeti elbette mecazdır. Ölü toprak, kuru/kurak toprak demektir;(28) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da meyt/el-meyteh “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(29) için değil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi mevt/el-meyteh kalıplarında “toprak”,(30) meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(31) için de kullanılmaktadır.

Burada الْمَيْتَة el-meyteh kelimesi yerine başka kelimeler de elbette kullanılabilirdi. Ancak konunun önceki âyetlerle irtibatı noktasında, mahşere inanmayan muhatapların bu inkârlarının önüne geçilmesi için ölüp toprağa gömülen insanlar üzerinden “ölü toprak” benzetmesi harika bir ifade olmuştur. İşte ölü gibi duran topraktan nasıl ki bitkiler çıkartılıyorsa, A‘râf 7/25, Tâhâ 20/55, Hacc 22/5 ve Fussılet 41/39 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, insanlar da mahşer için o topraktan aynı şekilde çıkartılacaklardır.

b) اَحْيَيْنَاهَا “Onu canlandırdık.” Buradaki canlandırma toprağın bitkilerle yeşertilmesi demektir. Bu konudaki fiillerin geçmiş zamanda getirilmesi, sistemin sahibini göstermek açısındandır; yoksa bunun olup bittiğini göstermemektedir. Yüce Allah ölü toprağı diriltmektedir; yani onu yeşertmekte ve bitkilerle canlandırmaktadır. Bu tür fiillerdeki “biz” çoğul ifadesi, ilâhî kudretin yüceliğini ve erişilmezliğini gösterdiği gibi, sistemde görevlendirilen melekî güçlere de işaret ediyor olabilir.

c) وَاَخْرَجْنَا مِنْهَا حَبًّا “Ondan ürünler çıkardık.” Buradaki mesaja geçmeden önce habb kelimesinin Kur’ân’daki kullanımı hakkında kısa bilgi vermek istiyoruz.

- Habb Kavramı

H-b-b kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da 95 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir:

- Sevmek

“Şunu iyi bilin ki, Allah kendisine yönelenleri de sever, temizlenenleri de sever.”(32) Bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da habbebe,(33) ahbebte,(34) uhıbbü,(35) tuhıbbû,(36) tühıbbûne,(37) yuhbib,(38) yuhibbûne(39) ve Kur’ân’da 42 yerde geçen yuhıbbü fiilleri “sevmek, sevdirmek, güzel göstermek” demektir. Bu arada istehabbû, yestehıbbûne fiilleri “sevip tercih etmek”,(40) hubb “sevgi”,(41) ehabb ism-i tafdili “en sevgili, daha sevgili”,(42) ehıbbâ’ kelimesi “sevgililer”(43) ve mehabbeh kalıbı ise “sevgi”(44) anlamına gelmektedir.

- Tane, ürün, tohum

“Şüphesiz ki Allah, tohumu ve çekirdeği çatlatandır.”(45) Bu ve benzer âyetlerde geçen h-b-b kökünden kelimeler “tohum, çekirdek, tane”(46) gibi anlamlara gelmektedir.

- En küçük zerre

“(Yapılan iş,) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz.”(47) Burada ve Lokmân 31/16. âyette geçen habbeh kelimesi “en küçük zerre”(48) anlamına gelmektedir.(49)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki habb kelimesi hem “tohum”, hem de “ürün” manası verebilir. En‘âm 6/95’teki el-habb kelimesi “çekirdek” anlamındaki en-nevâ ve “yarmak” anlamındaki fâlık kelimesiyle birlikte kullanıldığı için “tohum” manasına gelirken, En‘âm 6/99’daki habb kelimesi ise “istiflenmiş” anlamındaki müterâkiben kelimesiyle birlikte kullanıldığı için “ürün, hububat” manasına gelmektedir.

Habb kelimesi özellikle ahracnâ/nuhrice gibi fiillerle kullanıldığında bunun “ürün, her çeşit ürün” anlamı daha önceliklidir. Kelimenin eliflâm takısı olmadan nekra getirilmesi, ürünlerin çeşitliliğini ve fazlalığını ortaya koymaktadır. Ölü toprağın bitkilerle yeşertilmesinden sonra ondan ürünler çıkartılması ikinci aşamayı oluşturmaktadır.

Bu arada bir başka hususa daha değinmekte yarar vardır: H-b-b kökünden gelen kelimeler Kur’ân’da büyük oranda “sevgi” ile ilgili anlamlar vermektedir. “Sevgi” ile “tohum” veya “ürün”ün anlam ilişkisi göz önüne alındığında şunu söyleyebiliriz: Yüce Allah’ın sevgisi ve O’nun mahlûkat üzerindeki eşsiz merhameti olmadan tohumun yaratılması, ürünün çıkartılması ve gıdaya dönüşmesi mümkün değildir. Tohumlar ve ürünler sadece ve sadece Yüce Allah’ın sevgisinin sonuçları ve görüntüleridir.

d) فَمِنْهُ يَاْكُلُونَ “O (ürünler)den yiyorlar.” Buradaki مِنْ min edatı teb‘îdıyye, yani “bazısı, bir kısmı” manasına gelmekte ve ürünün sap, çekirdek, kabuk vs. her şeyinin değil, gıda olan kısmının yenebileceğini göstermektedir.

Ayrıca yine bu edatın anlama katkısının bir gereği olarak gıdalarının hepsinin yenmemesini, başkalarına ve başka canlılara da ayırmak gerektiğini gösterdiği gibi, elde edilen gıdaların bir bölümünün infak edilmesi gerektiğini de ortaya koymaktadır. Bu haliyle مِنْ min edatının âyete üç farklı anlam kazandırdığını söylemek durumundayız.

Bu ifadeyle, ölü toprağın canlanıp ürünlerinden yemekte olan inkârcılara bir çeşit cevap verilmektedir. Çünkü âhiretteki diriltilmeyi inkâr edenlerin her gün tabiatta ve çevrelerinde defalarca şahit oldukları diriltilme olayını görmezlikten gelmeleri dolaylı olarak eleştirilmektedir.

2. Bağlar, Bahçeler ve Pınarlar

وَجَعَلْنَا ف۪يهَا جَنَّاتٍ مِنْ نَخ۪يلٍ وَاَعْنَابٍ وَفَجَّرْنَا ف۪يهَا مِنَ الْعُيُونِ “Yeryüzünde hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; oralarda birçok (su) kaynağı fışkırttık.” Bu âyette yeryüzünde Yüce Allah’ın yarattığı çeşitli bağlar ve bahçeler gündeme getirilmekte, bu arada su gözelerinin ve pınarların fışkırtıldığı beyan edilmektedir.

Âyette “hurma” ve “üzüm”ün zikredilme sebebi, bunların vahyin indirildiği yörede yaygın olarak bilinmesi, kullanılması ve kendilerinden istifade edilmesidir. Burada, “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, iki meyvenin adı verilse de, maksadın bütün meyveler ve ziraat ürünleri olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

Aslında bir önceki âyette geçen el-ard kelimesi de “bütünü anarak parçayı kast etme kuralı”nın bir örneğiydi. Bütün yeryüzü zikredilse de, kasıt “çöller, dağlar, bataklıklar, verimsiz araziler” vs. değil, tarımın yapılabildiği ve tarım ürünlerinin yetiştirildiği uygun arazilerdir.

Âyette fışkırtıldığı bildirilen الْعُيُون el-‘uyûn kelimesi çeşitli âyetlerde(50) geçmektedir ve “göze” anlamındaki العين el-‘ayn kelimesinin çoğuludur. Bununla, yeryüzünün çeşitli bölgelerinde çıkan ve bir süre sonra çaylara, derelere, ırmaklara veya nehirlere dönüşen su kaynakları kast edilmektedir.

3. Beslenme-Şükür İlişkisi

لِيَاْكُلُوا مِنْ ثَمَرِه وَمَا عَمِلَتْهُ اَيْد۪يهِمْ اَفَلَا يَشْكُرُونَ “Ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye. Hâlâ şükretmeyecekler mi?” Bu âyette de ürünlerin yaratılma gerekçesi beyan edilmekte ve sonuçta Yaratıcı’ya şükretmenin gereği hatırlatılmaktadır.

a) لِيَاْكُلُوا مِنْ ثَمَرِه “Ürünlerinden yesinler diye.” Âyetteki مِنْ ثَمَرِه min semerihî ifadesindeki مِنْ min edatı teb‘îdıyye manasındadır ve ürünlerin hepsini değil, tıpkı Yâsîn 36/33. âyetin sonunda olduğu gibi faydalanılacak kısmını ifade etmektedir.

Bu arada ثَمَرِه semerihî tamlamasındaki hû/hî zamirinin hangi kelimeyi gördüğü de önemlidir. Burada birbiriyle uyumlu üç ihtimal vardır:

ı. Zamir “Allah”a gidebilir ve ifade “Allah’ın yarattığı meyvelerden” manasına gelebilir. Çünkü yağmur, tohum, toprak vs. olsa da Allah “ol” demez, izin vermezse bu ürünler meydana gelmez. Bu durumda maksat gerçek fâil olan Yüce Allah’tır.

ıı. Zamir نَخ۪يل nahîl “hurma” kelimesine gidebilir ve ifade “Hurma meyvesinden yesinler diye” manasına gelebilir. Burada maksat ürünün fidanı veya bahçesi olduğu için zamirin ayrıca a‘nâb “üzümler”e gitmesi gerekmez. Bu iki görüş Zemahşerî’ye aittir.

ııı. Zamirin فَجَّرْنَا ف۪يهَا مِنَ الْعُيُونِ “suyun fışkırtılması”yla ilişkilendirilmesi de mümkündür. Bu durumda “Yağmurun oluşturduğu ürünlerden yesinler diye” manası söz konusu olur ki bu da Râzî’nin görüşüdür.

b) وَمَا عَمِلَتْهُ اَيْد۪يهِمْ “Ellerinin yaptıklarından da (yesinler diye).” Bu cümle farklı iki anlam verebilir:

ı. Buna göre vâv harfi “atıf/bağlaç”, mâ harfi ise ism-i mevsûl olarak kabul edilir ve âyetin manası şöyle olur: “Onun ürünlerinden ve bir de ellerinin yaptıklarından yesinler diye.” Bu tercihte toprakta hem hüdâ-i nâbit olarak, yani Allah’ın kanunu gereği biten, hem de insanların ektikleri ürünler manası kast edilmiş olur. Ayrıca dikilen tohum, yapılan sulama gibi tarım işlerinin yanında, yetiştirilen üzüm, hurma türü ürünlerin daha sonra şira, üzüm suyu, pekmez vs. mamulleri de söz konusu edilebilir.

ıı. Bu cümle bir “hâl cümlesi” olarak da kabul edilebilir. Bu durumda baştaki vâv harfi “hâliyye”, mâ harfi nâfiye, yani “olumsuzluk” edatı olarak yorumlanabilir ve âyetin manası şöyle olur: “İnsanlar kendi elleriyle yapmadıkları halde O’nun ürünlerinden yesinler diye.” Bu tercihte ise Yüce Allah’ın mutlak kudretine gönderme yapılarak insanların herhangi bir katkısının olmadığı ifade edilmiş olur.

c) اَفَلَا يَشْكُرُونَ “(Niçin hâlâ) şükretmiyorlar?” Bu âyetin sonuında dile getirilen “şükür” kavramı hakkında kısaca bilgi vermek istiyoruz.

Şükür Ne Demektir?

Ş-k-r kökünden kelimeler Kur’ân’da 75 yerde geçmektedir. Şâkir ve şekûr kelimeleri “Yüce Allah’ın şükrün karşılığını vermesi”,(51) diğer âyetlerde ise ş-k-r kökünden gelen bütün kelimeler “değer vermek, şükretmek” gibi anlamlara gelmektedir. Yani “şükür” kelimesi kullara nispet edildiğinde “şükretmek”; Yüce Allah’a nispet edildiğinde “şükre karşılık vermek” anlamında kullanılmaktadır.(52)

Şükür, kişinin sadece kendisine yapılan iyilikler için gerçekleştirilir. Bazı görüşlere göre, şükür alınan nimetler için yapılır. Sebe’ 34/13’te Hz. Dâvûd’un inanç ailesine “Şükretmek için çok çalışın” buyrularak, “şükr”ün amel, yani davranış boyutu gündeme getirilmektedir. Demek ki şükür, nimetin gerçek sahibinin Yüce Allah olduğunu bilmek ve O’nun rızasını kazanmak için çaba sarf etmektir. Gerçek şükür, uğruna fedâkârlık yapılarak gerçekleştirilebilir.

Şükür üç türlüdür:

ı. Dilin şükrü, bütün nimetlerin Yüce Allah’tan olduğunu kabul edip onu yaratıklara nispet etmemektir.

ıı. Kalbin şükrü, bilinen bilinmeyen, açık gizli ne kadar nimet varsa bunları sürekli olarak Allah’tan bilmektir. Buna göre dilin şükrü kalbin şükrünün tercümanıdır.

ııı. Organların şükrü, onları Yüce Allah’a ibadette kullanmaktır.(53)

Bütün bu ayrıntılardan anlaşılıyor ki “dilin şükrü” tesbîh, “kalbin şükrü” tefekkür, “organların şükrü” ise fedakârlıktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şükürle ilgili ifade her ne kadar “soru cümlesi” olarak getirilmişse de, maksat “bunca nimetin sahibine şükredin; O’nu tek ilâh bilin ve O’nun rızasını kazanmak için çalışın” anlamında bir emirdir.

Yüce Allah Yâsîn 36/33-35. âyetlerin sonundaki bu ifade ile, müşriklerin vurdumduymaz ve inkârcı tutumlarını eleştirmekte, bunca nimet ikramına rağmen, insanların teşekkür etmemelerini kınamaktadır. İnsanlar hem dünya hayatındaki sayısız nimetler için, hem de âhirette kendilerine sunulacaklar için şükretmelidir. Şükür bir kadirşinaslıktır; nimeti vereni unutmamaktır; bu haliyle yeni nimetlerin verilmesi için daima niyazda bulunmaktır. Çünkü Yüce Allah’ın nimetleri saymakla tükenmez.(54)

ıı. Mahlûkattaki “Çift Yaratılış”

سُبْحَانَ الَّذ۪ي خَلَقَ الْاَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الْاَرْضُ وَمِنْ اَنْفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ “Yerin yetiştirmekte olduklarından, (insanların) kendilerinden ve bilemeyecekleri şeylerden bütün çiftleri yaratan (Allah) yücedir!”

Âyetteki سُبْحَانَ sübhâne kelimesi “(O), eksikliklerden uzaktır”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratan, yaratmış olan (zat)”; الْاَزْوَاج el-ezvâce kelimesi “eşleri, çiftleri”; كُلَّهَا küllehâ ifadesi “hepsini”; مِمَّا تُنْبِتُ mimmâ tünbitü ifadesi “bitirmekte olduğu şeyden, yetiştirmekte olduğu şeylerden”; الْاَرْض el-ardu kelimesi “yeryüzünün, toprağın”; وَمِنْ اَنْفُسِهِمْ ve min enfüsihim ifadesi “ve onların kendi nefislerinden, insanlardan, kendilerinden”; وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ ve mimmâ lâ ya‘lemûne ifadesi ise “ve henüz bilmedikleri, yakında bilemeyecekleri şeylerden” demektir.

Burada kâinat kitabının “ikinci âyeti” olan “çiftlerin yaratılması” gündeme getirilmektedir.

Âyette önce Yüce Allah’ın sübhân oluşu, ardından da çiftlerle ilgili olarak üç farklı konu ele alınmaktadır.

1. سُبْحَانَ sübhâne kelimesi “(Allah’ı) eksikliklerden uzak tutmak, O’nu olumsuzluklarla anmamak, kötülük ve acizlikten münezzeh kabul etmek, aşkın, yüce, insan idrakini aşan” anlamlarına gelmektedir. سُبْحَان sübhâne kelimesi tesbihin özel adıdır. Aynı zamanda büyük hayret anlamında da kullanılır. Tesbîh tenzihin en ileri derecesidir; inançta, sözde ve davranışta Yüce Allah’ı bütün lekelerden ve eksikliklerden uzak tutmaktır.(55)

Kur’ân’da 41 kez(56) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(57) ya da “yüceler yücesi”(58) şeklinde tercüme edilebilir.

Bu kelimenin “çiftlerin yaratılması” konusunun işlendiği âyetin başında gelmesi, Yüce Allah’a hiçbir güçsüzlüğün isnat edilmemesi gerektiğinin bir göstergesidir. Yüce Allah insan idrakini aşan türden yaratma inceliklerinin sahibi olduğu için, takatsizlikten, kusurdan, eksiklikten, olumsuzluktan ve kötülüklerden uzak tutulması gerektiği vurgulanmış olmaktadır.

Başka varlıklara tapan, onları aracı edinip kulluk edenlerin yanlış yaptıkları, asıl tesbîhe ve kulluk yapılmaya layık zatın “bütün çiftlerin yaratıcısı olan Yüce Allah” olduğu işte bu kelimeyle bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “O’nun eksiği yok ki başkalarının aracılığına ihtiyaç hissetsin.” Bir önceki âyette dolaylı olarak emredilen şükrü yerine getirmenin en güzel yollarından birisi Yüce Allah’ı eksikliklerden uzak tutmaktır.

2. الَّذ۪ي خَلَقَ الْاَزْوَاجَ كُلَّهَا “Bütün çiftleri yaratan.” Bu ifade Zuhruf 43/12’de de geçmektedir. Yüce Allah bu ifade ile kendisinin “tek yaratıcı” olduğunu vurgulamakta, başka varlıkların O’nun gibi herhangi bir şeyi yaratmasının mümkün olmadığını öğretmektedir.

Burada sözü edilen الْاَزْوَاجel-ezvâc kelimesi zevc kelimesinin çoğuludur ve “eşler, çiftler, zıtlar, çeşitlilikler” manasına gelmekte, ayrıca كُلَّهَا küllehâ “hepsi” ifadesi gereği yaratılmış bütün çiftleri, türleri ve cinsleri kapsamaktadır. Kur’ân’da geçen zevc, zevceyni, ezvâc kelimelerinin önemli bir bölümü, “varlıkların türlerine ve bu türlerin erkek-dişi şeklinde iki tür hücrelerinin bulunduğuna”(59) işaret etmektedir.

Kâf 50/7’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah, Zâriyât 51/49’da “Her şeyi iki çift halinde yarattığını” beyan ederek, zâtı dışındaki bütün mahlûkatın bu çift oluşun bir tarafında bulunduğunu ifade etmekmektedir. Fecr 89/3’te varlıklar âlemini özetleyerek mahlûkatın şef‘, yani “çift” olduğunu, kendisinin ise vetr, yani “tek” olduğunu vurgulamaktadır.

Yaratılıştaki bu çift oluş, prensip olarak bütün mahlûkatı ilgilendirdiği için, bunun kapsamına canlı-cansız bütün varlıklar girmektedir. Dünya-âhiret, yer-gök, aydınlık-karanlık, madde-mana, cisim-ruh, cevher-araz, madde-kuvvet, iç-dış, sıcak-soğuk, artı-eksi, proton-elektron vs. akla gelen gelmeyen her türlü yaratık bu âyetin mesajında yer almaktadır.

Yüce Allah bütün çiftleri yarattığını beyan ettikten sonra, üç konu başlığında bunu örneklendirmektedir. Genel bilgi verildikten ve şimdi sayılacaklar da o genelin içinde yer almasına rağmen “buna ne gerek vardı” diye akla gelebilir. Oysa bu tür anlatımlar Kur’ân’ın bir üslubudur. Meselâ, Ahzâb 33/7’de “bütün peygamberler”den söz alındığı beyan edildikten sonra, “beş peygamber”den de söz alındığı ifade edilmekte, bir anlamda nebiler örneklendirilmektedir.

Kadr 97/4’te geçen er-rûh kelimesine eğer Cebrâîl (as) manası verilirse, meleklerden sonra Cebrâîl (as)’ın zikredilmesini de ayrı bir örnek olarak verebiliriz. Benzer bir durum Bakara 2/98’de de söz konusudur. Burada da aynı türden bir anlatımın olduğunu ifade etmeliyiz. Yüce Allah’ın yarattığı çiftlerle ilgili üç konu başlığını şu şekilde belirtelim:

a)مِمَّا تُنْبِتُ الْاَرْضُ “Yerin bitirmekte olduklarından.” Toprağın bitirmekte olduğu şeyler bilinen haliyle “bütün bitkiler ve yetişen bütün ürünler”dir. Su-toprak, toprak-tohum, su-tohum, çekirdek-gövde vs. bitkilerin meydana gelmesi için bir araya gelen pozitif ve negatif yüklü hücreler bu ifadedeki çiftlerin oluşumunu anlatmaktadır. Bu arada âyette kullanılan ve geniş zaman anlamı veren تُنْبِتُ tünbitu fiili, yaratma sisteminin devam ettiğini göstermektedir.

b) وَمِنْ اَنْفُسِهِمْ “Kendilerinden.” Bu ifadeyi öncelikle kadın ve erkek şeklinde “insanlar” olarak anlamak gerekir. Bu iki ifadeyi Fussılet 41/53 ile birlikte düşünürsek, ilkini âfâkî yani “ufuklardaki deliller”, burada geçen enfüsihim ifadesini enfüsî yani “insanlardaki deliller” şeklinde yorumlayabiliriz. Buna ilave olarak, âyette enfüs kelimesinin kullanılmış olmasından hareket ederek, maksadı bütün “canlılar” şeklinde de anlayabiliriz. Zaten önceki ifadeyi “bitkiler âlemi” olarak alınca, bunu da “canlılar âlemindeki çiftler” şeklinde anlamlandırmak daha doğrudur.

c) وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ “(Tam olarak mahiyetini) bilemeyecekleri şeylerden.” Bu ifade ise insanların bildikleri veya yakında bileceklerinin ötesinde, henüz bilemedikleri ve yakın zamanda bilemeyecekleri varlıklardan da çiftler yaratıldığını göstermektedir.

Burada gözden kaçırılmaması gereken çok önemli bir nokta vardır: Bu âyete mana verirken “insanların kesinlikle bilemeyecekleri” ifadesi tercih edilmekte ve bizce bir hata yapılmaktadır. Çünkü âyette olumsuzluk manası veren edat lâ’dır ve bu edat yakın gelecekteki olumsuzluğu ifade eder. Maksat insanların hiçbir şekilde bilememesini anlatmak olsaydı, o zaman âyette “gelecekte bir şeyin imkânsızlığı” manasına gelen len edatının kullanılması gerekirdi.

Zâriyât 51/49’da her şeyin iki çift şeklinde yaratıldığı beyan edildikten sonra, gerekçesi “insanların öğüt alması” şeklinde belirlenmektedir. Bilinemeyen şeyden öğüt alınamayacağına göre, belli ki ileriki zamanlarda bu tür çift yaratıkların hiç olmazsa bir bölümü insanların bilgi alanına girecektir. Zaten Fussılet 41/53’te “Ufuklardaki ve insanlardaki âyetlerimizi zamanı gelince onlara göstereceğiz” buyrularak, bunun mutlak bilinemezlikle tarif edilmesinin doğru olmadığı ortaya konulmaktadır. Neml 27/93’te de “Allah âyetlerini zamanı gelince size gösterecek ve siz onları tanıyacaksınız” buyrularak aynı mesaj verilmektedir.

İnsanlar Allah’ın âyetlerini tanımak için mutlaka çalışmalı ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez sanatı hakkında bilgi sahibi olmalıdırlar. Kâinat insanlar için bir çalışma laboratuarı olarak yaratılmıştır. Zerreden küreye ne kadar yaratık varsa hepsi Yüce Allah’ın bir ayetidir ve A‘râf 7/185’te de belirtildiği gibi, insanların incelemesi için bir çalışma konusu olarak kendilerini beklemektedir.

Yüce Allah’ın kâinat kitabından âyetler sunduğu bu pasajın ilk hitabı, وَاٰيَةٌ لَهُمُ ve âyetün lehüm “Onlar için bir delildir” ifadesidir. İnsanlar için ibret veya delil olacak şeyin bilinip anlaşılması gerekir ki “âyet” oluşu anlam kazansın. Burada vurgulanan husus “Yüce Allah’ın her yeni günde yeni bir işte olduğunu”(60) ve “yaratmaya devam ettiğini”(61) hatırlatmaktır. Henüz yaratılmamış bir şey bilinemeyeceğine göre, yaratıldığında imkânlar ölçüsünde onu bilmenin önünde herhangi bir engel de yoktur.

Şartlar ne olursa olsun, insanlığın bilgi düzeyi nerelere ulaşırsa ulaşsın, Bakara 2/255’te de beyan edildiği üzere, hiçbir insan Yüce Allah’ın ilmini kuşatamayacağı için, her şeyi bilme iddiasından özenle kaçınmak gerekmektedir. İnsanların bilgi düzeyi ne kadar ileri olursa olsun, bilimsel araştırmalar ne düzeye ulaşırsa ulaşsın, Yüce Allah’ın mahlûkatını bütünüyle bilip tanımak, onların hepsi hakkında malumat sahibi olmak mümkün değildir.

Çünkü tıpkı cennette müminler için gizlenen ve hiçbir insanın bilemeyeceği ödüllerin bulunması gibi,(62) Hz. Peygamber’in ifadesiyle hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın duymadığı, hiçbir akla gelmeyen” şeyler daima vardır.

İnkârcı muhataplar için burada da ahirete bir gönderme vardır. Madem ki yaratılmış herşeyin bir çifti vardır; öyleyse bu dünyanın da dünya hayatının da bir çifti mutlaka vardır. Dünya hayatının çifti elbette âhirettir, vesselâm.

b) Kâinat Kitabından Âyetler -II-

Yüce Allah sûrenin 37-40. âyetlerinde kâinat kitabının âyetlerinden örnekler vermeye devam etmekte, önce “gece-gündüz ilişkisine değinilerek aydınlık-karanlık konusu”na şu şekilde kısaca temas etmektedir: “Gece de onlar için bir delildir. Ondan (geceden) gündüzü sıyırıp çekeriz de insanlar (bir süre sonra) karanlıkta kalırlar.”

Ardından, “Güneş, kendisine ait istikrarı için akar. İşte bu, el-‘azîz (her şeyden güçlü), el-‘alîm (her şeyi bilen Allah)’ın takdiridir (ölçüp ayarlamasıdır)” ifadesiyle “Güneş’in hareket sistemine” değinilmekte, sonrasında ise Ay’ın menzilleriyle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “(Allah’ın kudretinin delillerinden olan) Ay’a da, eski bir hurma dalı gibi oluncaya kadar birtakım menziller takdir ettik.”

Daha sonra, “Güneş’in Ay ile gecenin de gündüzle ilişkisine ve her bir gezegenin haraket sistemine dair şu bilgiler zikredilmektedir: “Güneş için Ay’a yetişmek söz konusu değildir; (hiçbir) gece de gündüzü geçemez. Hepsi (kendilerine ait olan) bir yörüngede yüzerler.”

Önceki âyetlerde mekânın ve zamanın âyet oluşu dile getirildikten sonra bu âyet grubunda zamanın vazgeçilmezleri olan “gece, gündüz, Güneş ve Ay” gündeme getirilmektedir.

ı. “Gece” ve “Karanlık”

وَاٰيَةٌ لَهُمُ الَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَاِذَا هُمْ مُظْلِمُونَ “Gece de onlar için bir delildir. Ondan (geceden) gündüzü sıyırıp çekeriz; bir de bakarsın ki insanlar karanlıkta kalırlar.”

Âyetteki وَاٰيَةٌ ve âyetün kelimesi “ve bir delildir, ayettir, işarettir”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; الَّيْل el-leylü kelimesi “gece”; نَسْلَخُ neslehu fiili “çekip almaktayız, sıyırmaktayız”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; النَّهَار en-nehâra sözcüğü “gündüzü”; فَاِذَا هُمْ fe izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; مُظْلِمُون muzlimûne kelimesi ise “karanlığa gömülenler” demektir.

Burada kâinat kitabının “üçüncü âyeti” olan “gece” kavramı gündeme getirilmektedir.

Önceki üç âyette nesnel olarak “mekân”a dikkat çekildikten sonra, şimdi de “zaman”ın delil oluşundan söz edilmektedir.

1. وَاٰيَةٌ لَهُمُ الَّيْلُ “Gece de onlar için bir delildir.” Burada geçen âyeh kelimesi hakkında Yâsîn 36/33. âyette bilgi vermiştik. Bu kelimenin kullanılmasından maksat, Yüce Allah’ın varlığına ve kudretine dair delillerin oldukça fazla olduğunu ifade etmektir.

“Gece” manasına gelen الَّيْل el-leyl kelimesi tekil olarak 88, leyâl şeklinde çoğul olarak da 4 kez(63) geçmektedir. Fussılet 41/37’de de beyan edildiği gibi, gece, gündüz, Güneş ve Ay da Yüce Allah’ın kudretinin delillerindendir. O halde Güneş’e, Ay’a vs. secde edilmemesi, Allah’a ibadet edenlerin sadece O’na secde etmesinin gerekli olduğu vurgulanmaktadır.

2. نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَاِذَا هُمْ مُظْلِمُونَ “Ondan (geceden) gündüzü sıyırıp çekeriz; bir de bakarsın ki insanlar karanlıkta kalırlar.” Bu âyetteki نَسْلَخُ neslehu fiili “çekip almak, sıyırmak, çıkarmak, ayırmak” gibi anlamlar vermektedir. “Geceden gündüzü sıyırıp almak” onu gündüzden ayırmaktır ki bu da karanlıkta kalmak demektir. Gece ile gündüzün birbiriyle ilişkisi ele alınarak, geceden gündüzün sıyrılıp çıkarılmasıyla insanların karanlıkta kaldığı belirtilmektedir.

Kur’ân’da “gece” ile “gündüz”ün ilişkisi bağlamında “Allah geceyi gündüze, gündüzü de geceye dolar”(64) âyetinde olduğu gibi yukevviru kelimesi de kullanılmaktadır. Ayrıca “geceyi gündüze, gündüzü de geceye bürümek” manasında yuğşî,(65) “biri uzatılırken diğeri kısaltılan” anlamında yûlicu fiilleri(66) “gece ile gündüz” ilişkisinde kullanılmaktadır.

Bu kelimeler oval, yuvarlak, elips şeklindeki nesnelerle ilgili “dolama, bürüme” manası verdiği için, mesajda gece ve gündüze konu olan dünyanın yuvarlak olduğu gerçeğine buradan bir işaret bulunabilir. Bu fiiller biri biterken diğerinin artması şeklinde çift yönlü mana vermektedirler.

Geceden gündüzün alınması “ışığın gitmesi”dir; bu da akşam vaktinin girip gecenin başlamasıdır. Bu ifadede bir çeşit korkutma anlamı da görülebilir. Hayatın her alanı gündüz gibi apaçık olmayabilir; gece de hatırda tutulmalıdır. Yâsîn 29. âyette de geçtiği üzere bu âyetin sonunda yer alan فَاِذَا هُمْ fe izâ hüm ifadesindeki fâ ve izâ edatları, âyete “bir de bakarsın ki onlar hemen …” manasını katmaktadır.

Yüce Allah bütün mekânların sahibi olduğu gibi zamanın da yegâne sahibidir. Hayatta olup biten ne varsa hepsinin mutlak hâkimi Yüce Allah’tır. Bütün mekânları yaratan ilâhî kudret bütün zamanların da yaratıcısıdır. O’nun müdahil olmadığı bir mekan veya zaman yoktur. Âl-i İmrân 3/26-27, Furkân 25/2 ve Mülk 67/1 gibi âyetlerde beyan edildiği gibi, kâinatın hükümranlığı sadece ve sadece Yüce Allah’ın elinde ve kudretindedir.

Hiçbir anına ve mekânına kimsenin hâkim olamadığı bu âlemde Yüce Allah’tan başkasını ilâh kabul etmek, O’nun yaratacağı mahşeri inkâr etmek derin bir aldanıştır. Dünya hayatını tek hayat kabul edip bu âlemi “gündüz” gibi görenler, kendilerini mahşerde korkunç bir “gece” karanlığının beklediğini bilmelidirler.

Burada nasıl ki her “gündüz” bir “gece” ile takip ediliyorsa, bu âlemin sonu anlamında âhiret de inkârcılar için “gece” mesabesindedir. Bu âlemi sıkıntıları nedeniyle “gece” gibi kabul edenler için de, âhiret bir “gündüz”dür; aydınlanma yeri ve zamanıdır.

ıı. “Güneş”in Hareketi

وَالشَّمْسُ تَجْر۪ي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ “Güneş, kendisi için belirlenmiş yerde akar. İşte bu, el-‘azîz (her şeyden güçlü), el-‘alîm (her şeyi bilen Allah)’ın takdiridir (ölçüp ayarlamasıdır).”

Âyetteki وَالشَّمْسُ ve’ş-şemsü kelimesi “Güneş”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akmaktadır, akar, hareket etmektedir”; لِمُسْتَقَرٍّ li müstekarrin ifadesi “istikrar, durma yeri, zamanına kadar”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; تَقْد۪ير takdîru sözcüğü “ölçü koyması(dır), belirlemesi(dir)”; الْعَز۪يزِ el-‘azîzi kelimesi “yüce (olanın)”; الْعَل۪يم el-‘alîmi kelimesi ise “bilen(in)” demektir.

Bu âyette kâinat kitabının “dördüncü âyeti” olan “Güneş’in istikrar için hareketi, onu böyle bir sisteme kavuşturan Yüce Allah’ın en üstün ve en bilgili zat olduğu” gündeme getirilmektedir.

1.وَالشَّمْسُ تَجْر۪ي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا “Güneş, kendisi için belirlenmiş yerde akar.” Bu âyetin başında وَاٰيَةٌ لَهُمُ “Onlar için bir delildir” ifadesinin var olduğu kabul edilmelidir. Yüce Allah, kâinat kitabının bir başka âyetinin de “bir istikrar için hareket eden Güneş” olduğunu beyan etmektedir.

Genelde Güneş’in hareketinden maksadın “sabah doğup akşam batması”(67) veya “yılsonuna kadar hareketini tamamlayıp yeni senede yeniden başlaması”(68) olduğu ifade edilmiş olsa da, aslında burada söylenmek istenenin bu olmadığı aşikârdır. Çünkü Güneş, dünyaya göre hareket etmemekte, dünya hem kendi etrafında, hem de Güneş’in etrafında dönmekte, böylece gece ve gündüz ile mevsimler oluşmaktadır.

Peki, madem ki Güneş dünyaya göre hareket etmemektedir, öyleyse bu âyette sözü edilen husus nedir? Bu sorunun cevabını şu şekilde verebiliriz:

Zâriyât 51/47’de beyan edildiği gibi, Yüce Allah göğü güçlü bir şekilde bina etmiştir ve onu genişletmeye devam etmektedir. Uzayın genişlemesi “hareket etmesi” demektir ki Güneş’in hareketini bu genel sistemin bir parçası olarak kabul edebiliriz. Ayrıca “göğün bir dönüş sahibi olduğu”nun beyan edildiği Târık 86/11’e göre, uzaydaki bütün yıldız ve gezegenler bir dönüş hareketini sürdürmektedirler. Dönüş varsa gidiş de var demektir. Bu nedenle, Güneş’in hareketini de bu çerçevede değerlendirebiliriz.

Yüce Allah Güneş’in hareketini مُسْتَقَرٍّ müstekarr kelimesiyle ilişkilendirmektedir. Bu durumda “istikrar”ın muhtemel manalarını hatırlatmakta yarar vardır:

a) مُسْتَقَرٍّ müstekarr kelimesi ism-i zaman olabilir. Buna göre âyetin manası şöyledir: “Güneş, kendisi için belirlenen bir durma zamanına kadar akar.” Sözü edilen zamanın “kıyamet günü” olduğu hadislerde ifade edilmektedir.(69) Ayrıca Tekvîr 81/1’de “Güneş dürüldüğü zaman” ifadesi de buna işaret olarak yorumlanabilir.

b) مُسْتَقَرٍّ müstekarr kelimesi ism-i mekân olabilir. Buna göre âyetin manası şöyledir: “Güneş, kendisi için belirlenen bir durma yerine doğru akar.” Sözü edilen mekânın “Arş’ın altı”(70) olduğu yine hadislerde belirtilmektedir.

c) مُسْتَقَرٍّmüstekarr kelimesi mastar olabilir. Buna göre âyetin manası şöyle de düşünülebilir: “Güneş, müstekarrının, yani içinde bulunduğu feleğin hareketine göre akar.” Burada maksat Güneş’in de içinde olduğu bir sisteme göre hareket ettiğini beyandır.(71)

d) مُسْتَقَرٍّ müstekarr kelimesi yine mastar olabilir. Buna göre âyetin manası şöyledir: “Güneş, istikrar bulacağı bir duruma doğru akar.” Burada maksat Güneş’in bir istikrar sistemi oluşturmak için hareket ettiğini beyandır. Yüce Allah onun için bir yörünge yaratmıştır ve onun için belirlenen kanuna göre hareketini devam ettirmektedir.

e) مُسْتَقَرٍّmüstekarr kelimesi İbn Mes‘ûd’un kıraatine göre başında bir lâ edatıyla لَا مُسْتَقَرٍ لَهَا lâ müstekarra lehâ şeklinde okunmuştur. Bu durumda mana şöyledir: “Güneş, hiç durmadan akar.”(72)

Bu ihtimallerin hepsi de doğrudur ve âyetin vermek istediği mesaj bu anlamların düşünülüp bilinmesiyle ancak anlaşılabilir.

2. ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ “İşte bu, el-‘azîz (her şeyden güçlü), el-‘alîm (her şeyi bilen Allah)’ın takdiridir (ölçüp ayarlamasıdır).” Fussılet 41/12’de de geçen bu ifade “İşte bu, her şeyden üstün olan, her şeyi bilen (Allah’)ın takdiridir” manasına gelmektedir. Bütünüyle mahlûkatta olduğu gibi, Güneş’in bu durumu Yüce Allah’ın ince bir ölçüsüdür.

Her şeye gücü yeten Yüce Allah, Kamer 54/49’da beyan ettiği gibi “Her şeyi bir kaderle, yani bir ölçüye göre yaratmıştır.” Rahmân 55/5’te “Güneş’in ve Ay’ın bir hesaba göre varlıklarını devam ettirdikleri”, Rahmân 55/5’te ise “göğün yükseltildiği ve şaşmaz bir ölçüye sahip kılındığı” beyan edilmektedir. Bütün bunlar erişilmez bir gücün ustalığıdır, eseridir.

Yüce Allah kâinata koyduğu bu sistemi el-‘azîz ve el-‘alîm sıfatlarıyla ilişkilendirmektedir. الْعَز۪يز el-‘azîz olmak, “her şeyden üstün olmak”tır; الْعَل۪يم el-‘alîm olmak da “her şeyi her türlü detayına kadar bilmek”tir. Bilen ve her şeye gücü yeten zât böyle bir sistemi kurabilir ki o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Güneş’in nasıl ki bir istikrar yeri ve zamanı varsa, dünyanın da var demektir. Böylece dünya hayatını tek hayat gibi görenlerin yanıldığı, yeni bir âlemin yaşanacağının kesin olduğu Güneş örnekliğinde ortaya konulmuş olmaktadır. Bu sistemi yaratmaya kâdir olanın yeni bir hayat ve sistem yaratmaya da gücünün yeteceği herkese bildirilmektedir.

ııı. “Ay”ın Menzilleri

وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتّٰى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَد۪يمِ “Ay’a da eski bir hurma dalı gibi oluncaya kadar birtakım evreler belirledik.”

Âyetteki وَالْقَمَرَ ve’l-kamera kelimesi “Ay’a da”; قَدَّرْنَاهُ kaddernâhu fiili “ona takdir etmiştik, belirledik”; مَنَازِل menâzile kelimesi “evreler”; حَتّٰى عَادَ hattâ ‘âde fiili “dönüşünce ye kadar”; كَالْعُرْجُونِ الْقَد۪يمِ ke’l-‘urcûni’l-kadîmi tamlaması ise “eski hurma dalı gibi (oluncaya kadar)” demektir.

Burada kâinat kitabının “beşinci âyet”i olarak “Ay”dan söz edilmekte, ona takdir edilen menziller ve şekiller gündeme getirilmektedir.

1.وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ “Ay’a da birtakım evreler belirledik.” Bu âyetin başında önceki âyetlerde de olduğu gibi وَاٰيَةٌ لَهُم “Onlar için bir delildir” ifadesinin olduğu düşünülmelidir. Buna göre الْقَمَر el-kamer kelimesinin harekesi “ötre” kabul edilir. Ancak mevcut haliyle “üstün” okunması durumunda ise kendisinden sonraki kaddernâ fiiline takdim edildiği, yani önüne alındığı farz edilir.(73)

Kur’ân’da bir kez de Yûnus 10/5’te geçen مَنَازِلmenâzil kelimesi “menziller, konaklar, uğraklar, duraklar, evreler, safhalar, döngüler” gibi anlamlar vermektedir. Menziller, ilâhî takdîrin bir eseridir ve tarif edilemez ince bir planın sonucu olarak çeşitli evrelere, aşamalara sahip kılınmıştır. Bir önceki âyette Güneş’le ilgili takdîrin ve bu âyette de Ay’a menziller takdîr edilmesinin ilâhî kudretin erişilmez gücünü, bilgisini ve planını ortaya koyduğu anlaşılmaktadır.

Araplar ayın menzilleri için 28 ifade kullanmaktadır. eş-Şertân, el-butayn, es-süreyyâ, ed-deberân, el-hak‘a, el-han‘a, ez-zirâ‘, en-nesra, et-tarf, el-cebhe, es-sarfe, el-‘avvâ, es-simâk, el-ğafr, ez-zübânâ, el-iklîl, el-kalb, eş-şevle, en-ne‘âim, el-belde, sa‘du’z-zâbih, sa‘dü bul‘, sa‘du’s-suûd, sa‘du’l-ahbiye, ferğu’d-delvi’l-mukaddem, ferğu’d-delvi’l-muahhar, er-reşâ (el-hût), el-hilâl.(74) Bu menziller ayın 28 gecede aldığı hallerdir. Bunlara ilave olarak Ay bazen bir gece bazen de iki gece hiç görünmez. Böylece Ay’ın menzilleri bir aylık süreye tamamlanmış olur.

“Ay’a menziller takdir edilmesi”nin sebebi Yûnus 10/5’te dile getirildiği gibi “yılların sayısını ve hesabı bilmek” şeklinde “mutlak bir anlama ve amaca hizmet etmek” olarak belirlenmiştir. Esasında En‘âm 6/96 ve Rahmân 55/5’te Güneş’in ve Ay’ın bir hesaba göre varlıklarını devam ettirdikleri, bir anlamda hesabın onlar sayesinde oluşturulduğu beyan edilmektedir. Çeşitli âyetlerde dile getirildiği gibi, Güneş, Ay, gece, gündüz ve diğer varlıklar da insanların hizmetine sunulmuştur.(75) Çünkü müminler Güneş’in ve Ay’ın hareketlerine göre günlük ve yıllık ibadetlerini yapmaktadırlar.

2. حَتّٰى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَد۪يمِ “Ta ki eski bir hurma dalı gibi oluncaya kadar” Bu cümlede Ay’ın menzillerinin ay sonuna doğru aldığı “hilâl hali” bir benzetmeyle ifade edilmektedir. Âyetteki حَتّٰى hattâ edatı Ay’ın en ince duruma gelmesi zamanını, yani Ay’ın son gecesini göstermektedir. Buradaki عَادَ ‘âde fiili bu işlemin sürekliliğini ortaya koymaktadır.

Âyetteki الْعُرْجُونِ الْقَد۪يمِ el-‘urcûni’l-kadîm tamlaması “eski hurma dalı, eski salkım çöpü” manasına gelmekte, Ay’ın kuruyup eskidiğinde incelip kavisli bir hal almasını ifade etmektedir. Bu benzetmede çok önemli üç husus vardır: Eski hurma dalı gün geçtikçe incelir; inceldikçe eğrilir; eğrildikçe de sararır. Ay da aynen öyle. Ay sonuna doğru “hilâl hali”ni alırken gün geçtikçe incelir; inceldikçe eğrilir; eğrildikçe de sararır.

Elmalılı’nın dediği gibi, bu durum aynı zamanda Ay’ın dünyanın etrafında kavisli olarak hareket ettiği yörüngenin bir hattını da göstermektedir.(76) Ayrıca bunun Ay’ın Dünya etrafında dönerken kat ettiği yolun da benzer bir şekilde hilal gibi bir görüntü verdiği işin ehli tarafından bilinmektedir.

Güneş’in hayat için ısı ve ışık kaynağı olması nedeniyle önemini ifadeye gerek bile yoktur. Buna ilave olarak Yüce Allah Ay’ın hallerini soranlara verdiği cevapta Bakara 2/189’da bunların kendileri sayesinde insanların çeşitli ihtiyaçlarını belirledikleri ve haccın zamanının tepsit edildiği vakitler olduğunu beyan etmektedir. Ayrıca Yûnus 10/5 ve İsrâ’ 17/12’de “yıllarının sayısının ve hesabın bilinmesi” belirtilmektedir.

Şems sûresinin ilk iki âyetinde de yer aldığı üzere, Kur’ân’da Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, Müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir.

Güneş’in hareketleri Müslümanın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir. Zekât, Ramazan, hac, kurban gibi ibadetlerin; kıtâl (savaş), zıhâr (eşini annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamaların; eşi ölen kadının bekleme süresi, kadınların hamilelik ve çocuklarını sütten ayırma zamanı ise Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde ay takvimi esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir.

Dolayısıyla Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, insanın tabiatla bütünleşen, biri olmadan diğeri anlamını yitiren ve kâinattaki tevhidin fark edilmesini sağlayan önemli bir nitelik arz etmektedir. Modern bilimin imkânlarının henüz bulunmadığı dönemlerde bu ihtiyacın çok daha ileri düzeyde olduğunda şüphe yoktur.

Ay’ın menzillere sahip kılınıp sonuçta ince bir hurma dalına benzer bir duruma gelmesi, hayatın da bir sonu olduğunu ve o sona doğru gidildiğini göstermektedir. Dolunaydan sonra hilal şeklini alan Ay nasıl ki yeniden doğmak üzere hilal şeklini alıyorsa, bitmekte olan bu dünya hayatının da yeni bir âlemi haber verdiği anlaşılmaktadır ki bu da âhiret hayatıdır.

ıv. Özel “Yörüngede Tesbîh”

لَا الشَّمْسُ يَنْبَغ۪ي لَهَآ اَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا الَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ ف۪ي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ “Güneş Ay’a yetişmez; gece de gündüzü geçemez. Hepsi, bir(er) yörüngede yüzerler.”

Âyetteki لَا الشَّمْسُ le’ş-şemsü ifadesi “Güneş için (şöyle) değildir”; يَنْبَغ۪ي yenbeğî fiili “gereken (değildir), gerekmez”; لَهَآ lehâ ifadesi “onun için, (Güneş için)”; اَنْ تُدْرِكَ en tüdrike fiili “yetişmek, kavuşmak”; الْقَمَر el-kamera sözcüğü “Ay’ı”; وَلَا الَّيْلُ ve le’l-leylü kelimesi “gece de (şöyle) değildir”; سَابِق sâbıku sözcüğü “geçen”; النَّهَار en-nehâri kelimesi “gündüzü”;وَكُلٌّ ve küllün kelimesi “hepsi, her biri”; ف۪ي فَلَكٍ fî felekin sözcüğü “bir yörüngede”; يَسْبَحُونَ yesbehûne fiili ise “yüzmekte, hareket etmektedir” demektir.

Burada kâinat kitabının “altıncı âyeti” bağlamında bilgiler gündeme getirmektedir.

Bu âyet şöyle de tercüme edilebilir: “Ne Güneş Ay’a yetişebilir; ne de gece gündüzü geçebilir. Hepsi bir yörüngede yüzerler.” Âyette, Güneş ile Ay’ın ve gece ile gündüzün birbiriyle ilişkisine değinmekte, kozmik âlemle ilgili olarak belirlenen yasaların değişmezliği vurgulanmaktadır.

Rahmân 55/7’de de beyan edildiği gibi “Allah göğü yükseltmiş ve ölçü koymuştur.” Kâinata muhteşem denge yasaları takdir etmiş ve Mülk 67/3-4’te de belirtildiği gibi “ilâhî sünnette herhangi bir uyumsuzluğun ve eksikliğin bulunmadığı”nı ilan etmiştir. Bu genel bilgilerden sonra üç temel konu örnek verilmektedir.

1. Güneş’in Ay’a Yetişmemesi

لَا الشَّمْسُ يَنْبَغ۪ي لَهَآ اَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ“Güneş Ay’a yetişmez.” Rahmân 55/7’da belirtildiği gibi, ilâhî sistem gereği Güneş de Ay da varlıklarını bir hesapla devam ettirmektedirler. Kâinatta anlamsızlık ve amaçsızlık yoktur. Bütün mahlûkatın olduğu gibi onların da bir yaratılış gayesi vardır. Gökler, yer ve ikisi arasındakiler oyun olsun diye yaratılmamıştır; hepsi de bir amaç için var edilmişlerdir; ancak insanların çoğu bu gerçeği bilmemektedir.(77)

Güneş’in Ay’ı idrak edememesi, kendi varlık yasasını aşamaması, onu geçersiz kılamaması, ona çarpmaması manasındadır. İbrâhim 14/33’te beyan edildiği gibi, Güneş ve Ay bir yörüngede devinip durmaktadır. Onların birbirini idrak etmesi, bir araya gelmeleri demektir ki Kıyâmet 75/9’da ifade edildiği gibi bu durum Son Saat’tir; sistemin bitişi ve yıkılışı anlamına gelmektedir.

2. Gecenin Gündüzün Önüne Geçmemesi

وَلَا الَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ “(Hiçbir) gece de gündüzü geçemez.” Gecenin gündüzü geçememesi de aynı yasanın işlemesidir. Zaman dilimleri dünyanın Güneş’in etrafındaki hareket sistemine göre belirlenmektedir. “Gündüz”, Güneş’in ışıklarının dünyaya geldiği zamanın adı iken, “gece” de bunun bitmesi ve sabaha kadar ışığının görülmemesi demektir; bir anlamda gece gündüzün ışıksız halidir.

Gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler. A‘râf 7/54’te beyan edildiği üzere, gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar. Bakara 2/164, Âl-i İmrân 3/190, Yûnus 10/6, Furkân 25/62, Câsiye 45/5 gibi âyetlerde de gece ve gündüzün birbirini izlediği beyan edilmektedir. Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur.

Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit her ne kadar gece olsa da Güneş görülebilir; bazen de vakit gündüz olsa da etraf karanlık olabilir. Bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi kuşatması şeklinde anlaşılmalıdır.

Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

3. İlâhî Sistemin İşleyişi

وَكُلٌّ ف۪ي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ “Hepsi (kendilerine ait olan) bir yörüngede yüzerler.” Bu cümle Enbiyâ’ 21/33’te de geçmektedir. Âyetteki üç kelimeyi de açıklamak gerekmektedir.

a) Buradaki كُلّ küll kelimesi, bütün gök cisimlerinin kast edildiğini göstermektedir. Önceki âyetlerde arzdan, gece ve gündüzden, Güneş ve Ay’dan bahsedilmesi maksadın en az üç nesne olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, âyette küll kelimesinin getirilişiyle sondaki fiilin de çoğul kalıpta tercih edilmesi, mesajın bütünlüğünü oluşturmak bakımından son derece anlamlıdır.

b) Râzî’nin beyanına göre, âyetteki فَلَك felek kelimesi ise ya yuvarlak bir cisim veya yuvarlak ve dairesel bir yüzey ya da dairedir. “Yün eğrilen mekanizma”ya yuvarlak olduğu için felek denmektedir. Aynı şekilde “çadır direğinin ucuna konan yuvarlak odundan yapılmış düz nesne”ye de “çadırın feleği” denmektedir. Bu ifadelerden anlaşıldığına göre, felek kelimesi dairesel bir hareket sistemini andırmaktadır.

Târık 86/11’de sözü edilen “göğün dönüş sahibi” oluşu, gidişiyle birlikte dairesel bir hareketi ifade etmektedir. Bütün bu ifadelerin bugünkü karşılığı “yörünge”dir ve cümlenin anlamı da “Onların hepsi bir yörüngede hareket etmektedir” şeklindedir.

c) Âyetteki يَسْبَحُونَ yesbehûne fiili çoğul olarak gelmekte, bütün gök cisimlerini içermekte ve “yüzmek”, “hareket etmek”, “varlığını devam ettirmek”, “tesbih etmek” gibi anlamlara gelmektedir. Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Hepsi de uzayda (tesbih oluşturacak şekilde) yüzerler, hareket ederler.” Bu ifade, her bir yıldız veya gezegenin kendi yaratılışına, fıtratına veya kaderine uygun olarak varlıklarını tesbih esasına uygun bir şekilde devam ettirmeleri şeklinde de anlaşılabilir.

Âyetteki يَسْبَحُونَ yesbehûne fiili ile tesbîh kelimesi aynı kökten gelmektedir. Bakara 2/30’da da açıkladığımız üzere, tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin, Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir. Tesbîh, kozmik ilâhiye katılımdır. Tesbîh, Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(78)

Tesbîhin “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle Yâsîn sûresinin 33-44. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İşte Yâsîn sûresinin bu âyetlerinde sözü edilen varlıkların hareketinin yesbehûne fiiliyle ifade edilmesinin amacı bu olsa gerektir.

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(79) Diğer varlıkların tesbihinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Yüce Allah’ın iradeli Müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz Müslüman kulları da vardır. İşte kâinatta melekler, insanlar ve cinler hariç, diğer mahlûkat iradesiz kullardır.

İsrâ’ 17/44’te beyan edildiğine göre, onlar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler. Tesbîh, iradesiz varlıkları da içeren bir övgü eylemi olmasına karşın, zikirde özellikle bilinç şarttır. Tesbîh iradeli, iradesiz bütün yaratıkların, zikr ise iradeli ve akıllı varlıkların övgüsüdür.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “yüzmek” anlamına gelen يَسْبَحُونَ yesbehûne fiili, bütün yıldızların ve gezegenlerin kendileri için belirlenmiş olan bir yörüngede yüzmekte oldukları, o yörüngelerde varlıklarını sürdürmeleri onların iradesiz tesbihidir. Bu durumda insanların yaptığı tesbîh, tıpkı hacdaki tavafımız gibi, kâinattaki iradesiz koroya iradeyle katılmak ve onlardan ayrı düşmemek demektir.

Bir anlamda muhteşem kozmik ilâhî koronun birbiriyle uyumlu ses harmonisine katılmak ve elbette bu koroya karşı çatlak ses çıkarmamaktır. Bu koroyu terk edenleri derin bir terk ediliş beklemektedir. “Yüce Allah’ın adını tesbih etmek” demek, O’nun farkına varmak ve O’nun istediği gibi yaşamak demektir. İradeli tesbîh, diğerlerine göre çok daha anlamlı ve etkilidir; çünkü hayat bu tesbihle adeta programlanmaktadır.(80)

Müzzemmil 73/7’de geçen سَبْح sebh kelimesi ile تسبيح tesbîh kelimesi aynı kökten gelmektedir. Kur’ân’ı geceleyin anlayarak ve hissederek okuyanın, yani gecesini vahiy ile inşa ve ihya eden kişinin, gündüz yaşayacağı meşguliyetler tesbihe dönüşecektir. Çünkü bu insanlar, geceleyin vahiyden aldıkları bilinçle dolu olacakları için, gündüzün Yüce Allah’ın gazabını gerektirecek davranışlardan uzak duracaklardır. Böylece, geride Allah rızasına dayalı bir hayat kalacaktır.

Kur’ân’da 92 yerde geçen s-b-h kökünden kelimelerden birisi de Yâsîn 36/36. âyette kullanılan sübhâne kelimesidir. Her türlü eksiklikten uzak olan Yüce Allah kâinattaki varlıkların tabiatına yerleştirdiği özellikleri gereği, varlıklarını devam ettirirler. İşte bu durum onların lisân-ı halleriyle Yüce Allah için tesbîh etmeleri demektir. Cansız varlıkların bile bir anlamı, amacı ve yasası olsun ve onlar da Allah’ı tesbihe kodlansın da insanın bir yaratılış amacı olmasın mı? Elbette vardır ve o da Yüce Allah’ı rabb tanıyıp hayatı O’nun rızasına uygun yaşamaktır.

Güneş-Ay, gece-gündüz ikililerine dikkat çekilen bu âyette esasında dünyanın da bir ikizinin bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Bütün gezegen ve yıldızlar nasıl ki belli bir yörüngede yüzüyorlarsa, dünya da âhirete doğru yol almaktadır. Dünya hayatı yeni bir dünya hayatıyla devam etmez. Dolayısıyla dünyanın sonunda yeni bir âlem, yani âhiret yaşanacaktır.

c) Kâinat Kitabından Âyetler -III-

Yüce Allah konunun sonunda yani sûrenin 41-44. âyetlerinde kâinat kitabının bir başka âyetini gündeme getirmekte ve suyun itme/kaldırma gücüne dikkat çekmek üzere insanların neslini dolu gemide taşıdığını bildirmekte, insanlar için çeşitli binekler yarattığını ifade etmekte, dilemesi halinde insanları suda boğabileceğini, ancak katından merhamet ve belirli bir süre yaşatma kararı gereği bunu yapmadığını, onlara yaşama imkanı verdiğini beyan etmektedir.

ı. “Gemiler” ve “Binekler”

وَاٰيَةٌ لَهُمْ اَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ وَخَلَقْنَا لَهُمْ مِنْ مِثْلِه۪ مَا يَرْكَبُونَ “Nesillerini dolu bir gemide taşımamız da onlar için bir delildir. Kendileri için bunun gibi binecekleri başka şeyler de yarattık.”

Buradaki وَاٰيَةٌ ve âyetün kelimesi “ve bir delildir, ayettir, işarettir”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; حَمَلْنَا hamelnâ fiili “taşıdık, taşımaktayız, onları taşımış olmamız”; ذُرِّيَّتَهُمْ zürriyetehum tamlaması “onların nesillerini, atalarını”; فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ fi‘l-fülki’l-meşhûni tamlaması “dolu bir gemide, dolu olan o gemide”; وَخَلَقْنَا ve halaknâ fiili “ve yarattık”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;مِنْ مِثْلِه۪ min mislihî kelimesi “onun (geminin) benzerinden de”; مَا يَرْكَبُونَ mâ yarkebûne ifadesi ise “binmekte oldukları şeyleri” demektir.

Burada kâinat kitabının “yedinci” konu başlığı olarak “suyun kaldırma kuvveti” yani gemilerle suda taşınmak ve benzer bineklerin yaratılması gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubunun Yâsîn 36/33-35. âyetlerle anlam ilişkisi şu şekilde kurulabilir: Yüce Allah insanoğluna topraktan olduğu gibi denizden de nimetler sunmaktadır. Karada gezip dolaşmaları, oradan yollar edinmeleri, rızıklarını temin etmeleri gibi denizden de benzer istifadeler söz konusudur.

Yâsîn 36/36. âyetle olan anlam ilişkisi denizde de çiftlerden oluşan hayatlar vardır. Yâsîn 36/40. âyette her bir yıldızın veya gezegenin kendi yörüngesinde yüzmesi gibi denizde de insanların gemiler vasıtasıyla seyahat edebilecekleri, orada yüzebilecekleri beyan edilmiş olmaktadır. Gök cisimleri uzayda, gemiler ise nehirlerde, denizlerde veya okyanuslarda yüzmektedirler.

Yüce Allah, Yâsîn sûresinin 41. âyetinde kâinat kitabının “yedinci âyeti”ni gündeme getirmekte ve “gemide taşınan nesli” veya “suyun itme/kaldırma gücü”nü ele almaktadır. Âyetin başındaki وَاٰيَةٌ لَهُمْ “Onlar için bir delildir” ifadesi bu âyet grubunun Yâsîn 36/33. âyetten itibaren ele alınan “kâinat kitabından âyetler” konusuna dâhil olduğunu göstermektedir.

“Onlar için delil” dediği kişiler, sûrenin ilk âyet grubundan itibaren öncelikli muhatap kabul edilen ve âhireti inkâr eden “Mekkeli müşrikler”dir. İşte Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücü ve kudreti bu “yedi” başlıkta hem onlara, hem de bütün zamanların inkârcılarına gösterilmektedir.

1.وَاٰيَةٌ لَهُمْ اَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ “Nesillerini dolu bir gemide taşımamız da onlar için bir delildir.” Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette geçen “nesil, ata” anlamındaki ذُرِّيَّتَ zürriyet kelimesi ile “dolu gemi”الْفُلْك الْمَشْحُون manasına gelen el-fülkü’l-meşhûn tamlaması hakkında üç görüş dile getirilmektedir:

a) Bazı âlimler الْفُلْك الْمَشْحُون el-fülkü’l-meşhûn “dolu gemi” tamlamasını “Hz. Nûh’un gemisi”, ذُرِّيَّة zürriyeh kelimesini ise “atalar, cet, soy” manasına almışlardır. Buna göre maksat, “Hz. Nûh’un gemisinde taşınanlar” veya “o gemide bulunan eski atalarının, babalarının sulplerinde nesilleri taşınanlar” şeklinde anlaşılmıştır.(81)

b) Bazı âlimlerالْفُلْك الْمَشْحُون el-fülkü’l-meşhûn “dolu gemi” tamlamasını “ana rahmi”, ذُرِّيَّة zürriyeh kelimesini ise “nesil” manasına almışlardır. Buna göre maksat, “annelerin rahimlerinde nesillerin taşınması” şeklinde yorumlanmıştır.(82) Bu bağlamda merhum Elmalılı’nın şu tespiti burada hatırlanmalıdır: “Babaların sulbünden bir tufan ile atılan nesiller, analarının rahimlerinde Hz. Nûh’un gemisi gibi bir kurtuluş gemisi bulur.”(83)

c) Bize göre âyettekiالْفُلْكِ الْمَشْحُونِ el-fülkü’l-meşhûn “dolu gemi”den maksat, deniz taşımacılığında kullanılan “gemiler”, ذُرِّيَّة zürriyeh kelimesi ise onlarda taşınan “nesil, insan soyu, âdemoğlu” manasına gelmektedir.

Bu konuyla ilgili olarak Nahl 16/14, ‘Ankebût 29/65, Fâtır 35/12, Zuhruf 43/12 gibi âyetlerde de bilgi vardır. Bu durumda başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarına âyetin mesajı, “suyun itme/kaldırma gücünü göstermek ve ilâhî kudretin insanoğluna sunduğu bu nimeti hatırlatmak”tır. Ayrıca ilk muhataplar Mekkeli müşrikler olduğu için “bu adamlar için değil, asıl onların zürriyetlerinden gelecek olan iyi insanları işte o gemilerde taşımaktayız” mesajı burada söz konusudur.

2. وَخَلَقْنَا لَهُمْ مِنْ مِثْلِه۪ مَا يَرْكَبُونَ “Kendileri için bunun gibi binecekleri başka şeyler de yarattık.” Bu ifadeden maksat, bir önceki âyetteki “deniz taşımacılığındaki gemiler”in devamı olarak, kara ve hava taşımacılığındaki nakil araçları olarak yorumlanmalıdır. Bu bağlamda Nahl 16/8’de zikredilen “at, katır, merkep”, ayrıca “fil, deve vs. hayvanlar” konunun canlılarla; “araba, tren, uçak” gibi araçlar da cansızlarla ilgili kısmını oluşturmaktadır.

Zuhruf 43/12-13’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah gemilerden ve hayvanlardan binekler yaratmıştır. Bazı âlimlerimiz iki âyette sözü edilenlerin “büyük” ve “küçük gemiler” olduğunu söylemişlerse de, konuya daha geniş açılardan bakıldığında her iki âyetteki maksadın “bütün taşıtlar ve hayvanlar” olduğunu söyleyebiliriz.

ıı. İlahi Gücün Erişilmezliği ve Büyük Merhameti

وَاِنْ نَشَاْ نُغْرِقْهُمْ فَلَا صَر۪يخَ لَهُمْ وَلَا هُمْ يُنْقَذُونَ اِلَّا رَحْمَةً مِنَّا وَمَتَاعًا اِلٰى ح۪ينٍ “Katımızdan bir merhamet ve onları belirli bir süreye kadar yaşatma kararı hariç, dilersek onları (suda) boğabiliriz. Artık yardım da isteyemezler; boğulmaktan da kurtarılamazlar.”

Buradaki وَاِنْ نَشَاْ ve in neşe’ fiili “ve eğer dilersek”;نُغْرِقْهُمْ nuğrıkhum fiili “onları boğarız”; فَلَا صَر۪يخَ fe lâ sarîha ifadesi “feryat, yardım isteği ve yardıma karşılık verebilen hiç kimse yoktur”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;وَلَا هُمْ يُنْقَذُونَ ve lâ hum yünkazûne edilgen fiili “onlar kurtarılmazlar da”; اِلَّا رَحْمَةً illâ rahmeten istisnası “bir merhamet, acıma hali hariç”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”;وَمَتَاعًا ve metâ‘an sözcüğü “ve bir yaşatma, geçindirme (hali hariç)”; اِلٰى ح۪ينٍ ilâ hînin ifadesi ise “belli bir süreye kadar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gücüne dair bilgi verilmekte ve dilemesi halinde insanları denizde veya ana rahminde boğabileceği, ancak merhameti gereği bunu yapmadığı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ نَشَاْ نُغْرِقْهُمْ فَلَا صَر۪يخَ لَهُمْ وَلَا هُمْ يُنْقَذُونَ “Dilersek onları (suda) boğabiliriz. Artık yardım da isteyemezler; boğulmaktan da kurtarılamazlar.” Âyetteki لَا صَر۪يخَ lâ sarîha ifadesi iki farklı mana verebilen örnek kullanımlardandır. Buna göre söz konusu beyan “insanların feryat edememesi” anlamına geldiği gibi, “feryatlarına yetişenin olamaması” anlamına da gelmektedir. Bu kelime Kur’ân’da kullanıldığı her yerde “yardım istemek, yardım” manasına gelmektedir.(84) وَلَا هُمْ يُنْقَذُونَ ve lâ hüm yünkazûne cümlesi ise “onların boğulmaktan kurtarılamaması ve böylece ölümlerinin engellenememesi” demektir.

Yüce Allah bu âyette insanları, suda taşıyan sistemini kurduğu gibi, yani suya kaldırma gücü vermesi gibi, onu durdurabileceğini, iptal edebileceğini de beyan ederek, insanları orada boğmaya gücünün yeteceğini bildirmektedir. Söylenmek istenen şudur: İnsanlar gemilere binerek güven içerisinde yolculuk yaparlarken gemilerin batması da elbette mümkündür.

Yüce Allah kâinat âyetlerine yerleştirdiği tabiat kanunlarını kaldırmaya da kâdirdir. İşte bu âyette öncelikle suyla ilgili olarak, ardından da bütün kanunlarını içerecek şekilde sistemi yürürlükten kaldırabileceği mesajını vermektedir. İnsanlar sadece suda boğulmazlar; ana rahminde de boğulabilirler; onların suyun dışında normal hayatta da nefes alamamaları durumunda boğuldukları da bilinen bir gerçektir. Demek ki Yüce Allah dilemesi halinde havanın özelliğini ondan alır ve canlılar nefes alamayacakları için boğulurlar.

2. اِلَّا رَحْمَةً مِنَّا وَمَتَاعًا اِلٰى ح۪ينٍ “Katımızdan bir merhamet ve onları belirli bir süreye kadar yaşatma kararı hariç.” Bu istisna, aynı şekilde Yüce Allah’ın tabiat kanunlarını yürürlükten kaldırmamasının nedenini vermektedir. Göklerde ve yerde bulunan her şey insanların hizmetine sunulduğu için,(85) bu anlamda sistemin devamı Yüce Allah’ın “rahmetine” ve “insanları belli bir süre dünyada yaşatma” kararına bağlanmıştır.

a) Bu âyette yer alan istisnanın ilk hedefi, denizde gemilerle yolculuk yapanların bu imkânının ellerinden alınabileceğini hatırlatmaktır. Suyun elbette kaldırma gücü vardır; ancak bunun azaba dönüştürme iradesi söz konusu olunca, onun bu işlevi de sona erdirilebilir.

Yüce Allah’ın insanları “belli bir süreye kadar yaşatması”, müminlerin rahmet tecellilerinden yararlanmaya devam etmesini sağlamak, inkârcıların ise bir süre daha istifadesini temin edip, belki iman ederler diye kendilerine fırsat vermek içindir. Bu âyette öncelikle inkârcıların bu hayatı ebedi sanmamaları, ne kadar uzun sürse de bunun bir sonunun mutlaka geleceği, yani dünyanın ebedi olmadığı vurgulanmış olmaktadır. İnsanların ömürlerinin sonu ilâhî kaderle belirlenmiştir; eceli gelenlerin ek bir süre almaları ve ömürlerini uzatmaları kesinlikle söz konusu değildir.(86)

b) Âyette geçen رَحْمَة rahmeten kelimesi “Kur’ân’da 114 kez zikredilmektedir. Yüce Allah’ın merhametinin çeşitli sonuçları vardır. Bu bağlamda “mahlûkatı yaratmak”,(87) “her şeyi çepeçevre kuşatmak”,(88) “peygamber görevlendirmek”,(89) “insanları vahiyden mahrum bırakmamak”(90) gibi rahmet tecellilerini hatırlamak gerekir. Esasında Yâsîn 36/5’te de belirtiğimiz üzere, Kur’ân’ın gönderilmesi Allah’ın merhametinin bir tecellisidir.

Yüce Allah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu da aynı kelime köküyle ifade edildiği için, O’nun rahmetinin dışında kalan hiçbir şeyin olmadığını söyleyebiliriz. Rahmân ve Rahîm Yüce Allah’ın merhameti olmasaydı veya rahmetiyle tecelli etmeseydi hiçbir canlı hayata gelemez ve hayatta da kalamazdı.

c) Âyette geçen مَتَاعًا metâ‘an kelimesi Kur‘ân’da 34 kez(91) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır.

d) Nankör insanlar, kötü yolu, azgınlığı, sapkınlığı, küfrü, şirki ve inkârı kendileri tercih ettikleri için, kendi kararları ile rahmetin ve merhametin dışında kalmayı istemişlerdir. İşte devam eden âyetlerde bu hususa değinilmektedir.

Bu son âyet grubunda da yine ölüm ve sonrasına gönderme yapılmaktadır. Dilemesi halinde sisteme müdahale edilmesi, bunun devamlı olmadığının delilidir. Sistem devamlı değilse sonu vardır demektir ve bu son yeni bir başlangıcın yani âhiretin habercisidir. Mahşerde mahcup olacak kişilerden olmamayı Rabbimizden niyaz ediyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/108. 2 - “Vahiy cümleciği” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/39, 41, 44, 61, 99, 118, 129, 151, 187, 219, 221, 231, 242, 252, 266; Âl-i İmrân 3/4, 7, 11, 19, 21, 58, 70, 98, 101, 103, 108, 112, 113, 118, 164, 199; Nisâ’ 4/56, 140, 155; Mâide 5/10, 75, 86, 89; En‘âm 6/4, 21, 27, 33, 39, 46, 49, 54, 55, 65, 68, 93, 97, 98, 105, 118, 126, 130, 150, 157; A‘râf 7/9, 32, 35, 36, 37, 40, 51, 58, 64, 72, 126, 136, 146, 147, 156, 175, 176, 177, 182; Enfâl 8/2, 31, 52, 54; Tevbe 9/9, 11, 65; Yûnus 10/1, 7, 15, 17, 24, 71, 73, 92, 95; Hûd 11/1, 59; Yûsuf 12/1; Ra‘d 13/1, 2; Hıcr 15/1; Nahl 16/104, 105; İsrâ’ 17/98; Kehf 18/56, 57, 105, 106; Meryem 19/58, 73, 77; Tâhâ 20/126, 127, 134; Enbiyâ’ 21/77; Hacc 22/16, 51, 52, 57, 72; Mü’minûn 23/58, 66, 105; Nûr 24/1, 18, 34, 46, 58, 59, 61; Furkân 25/36, 73; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 81, 82, 83, 84; Kasas 28/2, 45, 47, 59, 87; ‘Ankebût 29/23, 47, 49; Rûm 30/10, 16, 28, 53; Lokmân 31/2, 7, 32; Secde 32/15, 22, 24; Ahzâb 33/34; Sebe’ 34/5, 38, 43; Sâd 38/29; Zümer 39/59, 63, 71; Mü’min 40/4, 35, 56, 63, 69; Fussılet 41/3, 15, 28, 40, 44; Şûrâ 42/35; Zuhruf 43/47, 69; Câsiye 45/6, 8, 9, 11, 25, 31, 35; Ahkâf 46/7, 26; Kamer 54/42; Hadîd 57/9, 17, 19; Mücâdele 58/5; Cum‘a 62/5; Teğâbûn 64/10; Talâk 65/11; Kalem 68/15; Müddessir 74/16; Nebe’ 78/28; Mutaffifûn 83/13; Beled 90/19. 3 - İsrâ’ 17/12. 4 - “Alamet, delil” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/73, 145, 248, 259; Âl-i İmrân 3/13, 41, 49, 50; Mâide 5/114; En‘âm 6/4, 25, 35, 158; A‘râf 7/26, 103, 106, 132; Yûnus 10/21; Hûd 11/96; Yûsuf 12/35, 105; İbrahîm 14/5; Hıcr 15/81; İsrâ’ 17/1, 12; Meryem 19/10; Tâhâ 20/23, 42, 47, 56; Enbiyâ’ 21/32, 37; Mü’minûn 23/45; Şu‘arâ’ 26/4, 15, 128, 197; Neml 27/13, 52; Kasas 28/35, 36; Rûm 30/20, 21, 22, 23, 24, 25, 46, 58; Lokmân 31/31; Yâsîn 36/33, 37, 41, 46; Sâffât 37/14; Mü’min 40/13, 23, 81; Fussılet 41/37, 39; Şûrâ 42/29, 32; Zuhruf 43/46, 48; Dühân 44/33; Ahkâf 46/27; Necm 53/18.
  • Âl-i İmrân 3/108 Bakara 2/39 Bakara 2/41 Bakara 2/44 Bakara 2/61 Bakara 2/99 Bakara 2/118 Bakara 2/129 Bakara 2/151 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/221 Bakara 2/231 Bakara 2/242 Bakara 2/252 Bakara 2/266 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/11 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/58 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/101 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/108 Âl-i İmrân 3/112 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/164 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/56 Nisâ 4/140 Nisâ 4/155 Mâide 5/10 Mâide 5/75 Mâide 5/86 Mâide 5/89 En‘âm 6/4 En‘âm 6/21 En‘âm 6/27 En‘âm 6/33 En‘âm 6/39 En‘âm 6/46 En‘âm 6/49 En‘âm 6/54 En‘âm 6/55 En‘âm 6/65 En‘âm 6/68 En‘âm 6/93 En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/105 En‘âm 6/118 En‘âm 6/126 En‘âm 6/130 En‘âm 6/150 En‘âm 6/157 A‘râf 7/9 A‘râf 7/32 A‘râf 7/35 A‘râf 7/36 A‘râf 7/37 A‘râf 7/40 A‘râf 7/51 A‘râf 7/58 A‘râf 7/64 A‘râf 7/72 A‘râf 7/126 A‘râf 7/136 A‘râf 7/146 A‘râf 7/147 A‘râf 7/156 A‘râf 7/175 A‘râf 7/176 A‘râf 7/177 A‘râf 7/182 Enfâl 8/2 Enfâl 8/31 Enfâl 8/52 Enfâl 8/54 Tevbe 9/9 Tevbe 9/11 Tevbe 9/65 Yûnus 10/1 Yûnus 10/7 Yûnus 10/15 Yûnus 10/17 Yûnus 10/24 Yûnus 10/71 Yûnus 10/73 Yûnus 10/92 Yûnus 10/95 Hûd 11/1 Hûd 11/59 Yûsuf 12/1 Ra‘d 13/1 Ra‘d 13/2 Hicr 15/1 Nahl 16/104 Nahl 16/105 İsrâ 17/98 Kehf 18/56 Kehf 18/57 Kehf 18/105 Kehf 18/106 Meryem 19/58 Meryem 19/73 Meryem 19/77 Tâhâ 20/126 Tâhâ 20/127 Tâhâ 20/134 Enbiyâ 21/77 Hacc 22/16 Hacc 22/51 Hacc 22/52 Hacc 22/57 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/58 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 Nûr 24/1 Nûr 24/18 Nûr 24/34 Nûr 24/46 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Nûr 24/61 Furkân 25/36 Furkân 25/73 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/81 Neml 27/82 Neml 27/83 Neml 27/84 Kasas 28/2 Kasas 28/45 Kasas 28/47 Kasas 28/59 Kasas 28/87 ‘Ankebût 29/23 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Rûm 30/10 Rûm 30/16 Rûm 30/28 Rûm 30/53 Lokmân 31/2 Lokmân 31/7 Lokmân 31/32 Secde 32/15 Secde 32/22 Secde 32/24 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/5 Sebe' 34/38 Sebe' 34/43 Sâd 38/29 Zümer 39/59 Zümer 39/63 Zümer 39/71 Mü'min 40/4 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Mü'min 40/63 Mü'min 40/69 Fussilet 41/3 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Fussilet 41/40 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/35 Zuhruf 43/47 Zuhruf 43/69 Câsiye 45/6 Câsiye 45/8 Câsiye 45/9 Câsiye 45/11 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Câsiye 45/35 Ahkâf 46/7 Ahkâf 46/26 Kamer 54/42 Hadîd 57/9 Hadîd 57/17 Hadîd 57/19 Mücâdele 58/5 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Talâk 65/11 Kalem 68/15 Müddessir 74/16 Nebe' 78/28 Mutaffifîn 83/13 Beled 90/19 İsrâ 17/12 Bakara 2/73 Bakara 2/145 Bakara 2/248 Bakara 2/259 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/41 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/50 Mâide 5/114 En‘âm 6/4 En‘âm 6/25 En‘âm 6/35 En‘âm 6/158 A‘râf 7/26 A‘râf 7/103 A‘râf 7/106 A‘râf 7/132 Yûnus 10/21 Hûd 11/96 Yûsuf 12/35 Yûsuf 12/105 İbrâhîm 14/5 Hicr 15/81 İsrâ 17/1 İsrâ 17/12 Meryem 19/10 Tâhâ 20/23 Tâhâ 20/42 Tâhâ 20/47 Tâhâ 20/56 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/37 Mü'minûn 23/45 Şu‘arâ 26/4 Şu‘arâ 26/15 Şu‘arâ 26/128 Şu‘arâ 26/197 Neml 27/13 Neml 27/52 Kasas 28/35 Kasas 28/36 Rûm 30/20 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/25 Rûm 30/46 Rûm 30/58 Lokmân 31/31 Yâsîn 36/33 Yâsîn 36/37 Yâsîn 36/41 Yâsîn 36/46 Sâffât 37/14 Mü'min 40/13 Mü'min 40/23 Mü'min 40/81 Fussilet 41/37 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/32 Zuhruf 43/46 Zuhruf 43/48 Duhân 44/33 Ahkâf 46/27 Necm 53/18
• 5 - Yûnus 10/92. 6 - “İbret, ders” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/164, 248; Âl-i İmrân 3/49, 97, 190; En‘âm 6/99, 158; A‘râf 7/174; Yûnus 10/5, 6, 67, 92, 101; Hûd 11/103; Yûsuf 12/7; Ra‘d 13/3, 4; Hıcr 15/75, 77; Nahl 16/11, 12, 13, 65, 67, 69, 79; Tâhâ 20/54, 128; Mü’minûn 23/30; Furkan 25/37; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190; Neml 27/86; ‘Ankebût 29/15, 24, 35, 44; Rûm 30/21, 22, 23, 24, 37; Lokmân 31/31; Secde 32/26; Sebe’ 34/9, 15, 19; Zümer 39/42, 52; Şûrâ 42/33; Câsiye 45/3, 4, 5, 13; Feth 48/20; Zâriyât 51/20, 37; Kamer 54/15. 7 - Kamer 54/2. 8 - “Mucize” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/118, 211; En‘âm 6/37, 109; A‘râf 7/133, 146, 203; Yûnus 10/20, 75, 97; Ra‘d 13/7, 27, 38; İsrâ’ 17/59, 101; Kehf 18/9, 17; Meryem 19/21; Tâhâ 20/22, 133; Enbiyâ’ 21/5, 91; Mü’minûn 23/50; Şu‘arâ’ 26/154; Neml 27/12; ‘Ankebût 29/50, 51; Mü’min 40/78; Nâzi‘ât 79/20. 9 - A‘râf 7/73. 10 - “Sembol” anlamında kullanım için bk. Hûd 11/64. 11 - Fussılet 41/53.
  • Yûnus 10/92 Bakara 2/164 Bakara 2/248 Âl-i İmrân 3/49 Âl-i İmrân 3/97 Âl-i İmrân 3/190 En‘âm 6/99 En‘âm 6/158 A‘râf 7/174 Yûnus 10/5 Yûnus 10/6 Yûnus 10/67 Yûnus 10/92 Yûnus 10/101 Hûd 11/103 Yûsuf 12/7 Ra‘d 13/3 Ra‘d 13/4 Hicr 15/75 Hicr 15/77 Nahl 16/11 Nahl 16/12 Nahl 16/13 Nahl 16/65 Nahl 16/67 Nahl 16/69 Nahl 16/79 Tâhâ 20/54 Tâhâ 20/128 Mü'minûn 23/30 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Neml 27/86 ‘Ankebût 29/15 ‘Ankebût 29/24 ‘Ankebût 29/35 ‘Ankebût 29/44 Rûm 30/21 Rûm 30/22 Rûm 30/23 Rûm 30/24 Rûm 30/37 Lokmân 31/31 Secde 32/26 Sebe' 34/9 Sebe' 34/15 Sebe' 34/19 Zümer 39/42 Zümer 39/52 Şûrâ 42/33 Câsiye 45/3 Câsiye 45/4 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Fetih 48/20 Zâriyât 51/20 Zâriyât 51/37 Kamer 54/15 Kamer 54/2 Bakara 2/118 Bakara 2/211 En‘âm 6/37 En‘âm 6/109 A‘râf 7/133 A‘râf 7/146 A‘râf 7/203 Yûnus 10/20 Yûnus 10/75 Yûnus 10/97 Ra‘d 13/7 Ra‘d 13/27 Ra‘d 13/38 İsrâ 17/59 İsrâ 17/101 Kehf 18/9 Kehf 18/17 Meryem 19/21 Tâhâ 20/22 Tâhâ 20/133 Enbiyâ 21/5 Enbiyâ 21/91 Mü'minûn 23/50 Şu‘arâ 26/154 Neml 27/12 ‘Ankebût 29/50 ‘Ankebût 29/51 Mü'min 40/78 Nâzi‘ât 79/20 A‘râf 7/73 Hûd 11/64 Fussilet 41/53
• 12 - En‘âm 6/124. 13 - Bakara 2/106.
  • En‘âm 6/124 Bakara 2/106
• 14 - Nahl 16/101.
  • Nahl 16/101
• 15 - Mü’minûn 23/66. 16 - Câsiye 45/8. 17 - “Emir ve nehiy” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/187, 221, 242; Âl-i İmrân 3/103; Mâide 5/89; Nûr 24/59. 18 - Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 61; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 155.
  • Mü'minûn 23/66 Câsiye 45/8 Bakara 2/187 Bakara 2/221 Bakara 2/242 Âl-i İmrân 3/103 Mâide 5/89 Nûr 24/59
• 19 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 108-113.
• 20 - Mülk 67/3-5. 21 - Kâf 50/7-11. 22 - Ğâşiye 88/17-20. 23 - Târık 86/5-7. 24 - ‘Abese 80/24-32. 25 - A‘râf 7/185. 26 - Fussılet 41/53. 27 - Neml 27/93.
  • Mülk 67/5 Kâf 50/11 Ğâşiye 88/20 Târık 86/7 ‘Abese 80/32 A‘râf 7/185 Fussilet 41/53 Neml 27/93
• 28 - Semerkandî, age., III, 122. 29 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 30 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 31 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 32 - Bakara 2/222. 33 - Hucürât 49/7. 34 - Kasas 28/56; Sâd 38/32. 35 - En‘âm 6/76. 36 - Bakara 2/216. 37 - Âl-i İmrân 3/31, 92, 119, 152; A‘râf 7/79; Nûr 24/22; Saff 61/13; kıyâmet 75/20; Fecr 89/20. 38 - Âl-i İmrân 3/31. 39 - Bakara 2/165; Âl-i İmrân 3/119, 188; Mâide 5/54; Tevbe 9/108; Nûr 24/19; Haşr 59/9; İnsân 76/27. 40 - Tevbe 9/23; İbrâhim 14/3; Nahl 16/107; Fussılet 41/17. 41 - Bakara 2/165, 177; Âl-i İmrân 3/14, Yûsuf 12/30; Sâd 38/32; İnsân 76/8; Fecr 89/20; ‘Âdiyât 100/8. 42 - Tevbe 9/24; Yûsuf 12/8, 33. 43 - Mâide 5/18. 44 - Tâhâ 20/39.
  • Bakara 2/222 Hucurât 49/7 Kasas 28/56 Sâd 38/32 En‘âm 6/76 Bakara 2/216 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/92 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/152 A‘râf 7/79 Nûr 24/22 Saff 61/13 Kıyâmet 75/20 Fecr 89/20 Âl-i İmrân 3/31 Bakara 2/165 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/188 Mâide 5/54 Tevbe 9/108 Nûr 24/19 Haşr 59/9 İnsân 76/27 Tevbe 9/23 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/107 Fussilet 41/17 Bakara 2/165 Bakara 2/177 Bakara 2/165 Âl-i İmrân 3/14 Yûsuf 12/30 Sâd 38/32 İnsân 76/8 Fecr 89/20 ‘Âdiyât 100/8 Tevbe 9/24 Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/33 Mâide 5/18 Tâhâ 20/39
• 45 - En‘âm 6/95. 46 - “Tohum, tane” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/261; En‘âm 6/59, 99; Yâsîn 36/33; Kâf 50/9; Rahmân 55/12; Nebe’ 78/15; ‘Abese 80/27. 47 - Enbiyâ’ 21/47. 48 - Lokmân 31/16. 49 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 190-191.
  • En‘âm 6/95 Bakara 2/261 En‘âm 6/59 En‘âm 6/99 Yâsîn 36/33 Kâf 50/9 Rahmân 55/12 Nebe' 78/15 ‘Abese 80/27 Enbiyâ 21/47 Lokmân 31/16
• 50 - Hıcr 15/45; Şu‘arâ’ 26/57, 134, 147; Yâsîn 36/34; Dühân 44/25, 52; Zâriyât 51/15; Kamer 54/12; Murselât 77/41.
  • Hicr 15/45 Şu‘arâ 26/57 Şu‘arâ 26/134 Şu‘arâ 26/147 Yâsîn 36/34 Duhân 44/25 Duhân 44/52 Zâriyât 51/15 Kamer 54/12 Mürselât 77/41
• 51 - “Şükrün karşılığını vermek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/158; Nisâ’ 4/147; Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17. 52 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 375.
  • Bakara 2/158 Nisâ 4/147 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17
• 53 - Yazır, age., VI, 414. 54 - İbrâhim 14/34; Nahl 16/18.
  • İbrâhîm 14/34 Nahl 16/18
• 55 - Yazır, age., VI, 415. 56 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 57 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 58 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 59 - “Çift, eş” anlamında kullanımlar için bk. En‘âm 6/143; Hûd 11/40; Ra‘d 13/3; Tâhâ 20/53; Mü’minûn 23/27; Hacc 22/5; Şu‘arâ’ 26/7; Lokmân 31/10; Zuhruf 43/12; Necm 53/45; Rahmân 55/52; kıyâmet 75/39.
  • En‘âm 6/143 Hûd 11/40 Ra‘d 13/3 Tâhâ 20/53 Mü'minûn 23/27 Hacc 22/5 Şu‘arâ 26/7 Lokmân 31/10 Zuhruf 43/12 Necm 53/45 Rahmân 55/52 Kıyâmet 75/39
• 60 - Rahmân 55/29. 61 - Nahl 16/8.
  • Rahmân 55/29 Nahl 16/8
• 62 - Secde 32/17.
  • Secde 32/17
• 63 - Meryem 19/10; Sebe’ 34/18; Hâkka 69/7; Fecr 89/2.
  • Meryem 19/10 Sebe' 34/18 Hâkka 69/7 Fecr 89/2
• 64 - Zümer 39/5. 65 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/3. 66 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6.
  • Zümer 39/5 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/3 Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6
• 67 - Râzî, age., XXVI, 71. 68 - Zemahşerî, age., IV, 16; Râzî, age., XXVI, 71.
• 69 - Zemahşerî, age., IV, 16; Râzî, age., XXVI, 72. 70 - Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, Tevhîd, 23; Müslim, el-Câmi‘u’s-Sahîh, İman, 251. 71 - Râzî, age., XXVI, 72.
• 72 - Ferrâ, age., II, 377; Semerkandî, age., III, 123; Zemahşerî, age., IV, 16.
• 73 - Ferrâ, age., II, 378; Semerkandî, age., III, 123-124; Taberî, age., XXIII, 6; Zemahşerî, age., IV, 16.
• 74 - Zemahşerî, age., IV, 16.
• 75 - İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/10-16; Enbiyâ’ 21/33; Lokmân 31/20; Câsiye 45/12-13.
  • İbrâhîm 14/33 Nahl 16/16 Enbiyâ 21/33 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13
• 76 - Yazır, age., VI, 418.
• 77 - Âl-i İmrân 3/191; Yûnus 10/5; Enbiyâ’ 21/16; Sâd 38/27; Dühân 44/38-39.
  • Âl-i İmrân 3/191 Yûnus 10/5 Enbiyâ 21/16 Sâd 38/27 Duhân 44/39
• 78 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not. 79 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Hadîd 57/1; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 80 - Tesbihte tenzih ve nefiy vardır; yani tesbih, Yüce Allah’ı eksikliklerden ve olumsuzluklardan uzak tutmak, eksikliklerle onu buluşturmamak demektir. Takdîste de bunlar vardır; ayrıca takdis ve hamdde isbat vardır; yani Yüce Allah’ı bütün kemâl sıfatlarıyla birlikte bilmek, anmak ve yüceltmek vardır (Tesbih, takdis ve hamd hakkında geniş bilgi için bk. Razî, age., II, 171-174). “Kelime-i tevhid” dediğimiz lâ ilâhe illallâh cümlesi tesbih ve takdisi birlikte içermektedir. Bu cümlede önce tesbih, sonra takdis yer almaktadır. Bu doğrultuda bakıldığında, İhlâs sûresinin ilk iki âyeti takdis, son iki âyeti ise tesbihtir, diyebiliriz.
• 81 - Semerkandî, age., III, 124-125; Taberî, age., XXIII, 9; Zemahşerî, age., IV, 18. 82 - Zemahşerî, age., IV, 18. 83 - Yazır, age., VI, 418.
• 84 - Kasas 28/18; Fâtır 35/37; İbrâhim 14/22.
  • Kasas 28/18 Fâtır 35/37 İbrâhîm 14/22
• 85 - Câsiye 45/13. 86 - Nahl 16/61; Fâtır 35/45; Munâfikûn 63/11; Nûh 71/4.
  • Câsiye 45/13 Nahl 16/61 Fâtır 35/45 Münâfikûn 63/11 Nûh 71/4
• 87 - Hûd 11/119. 88 - En‘âm 6/12, 54; A‘râf 7/156. 89 - Meryem 19/21; Enbiyâ’ 21/107. 90 - İsrâ’ 17/87. 91 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Hûd 11/119 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 A‘râf 7/156 Meryem 19/21 Enbiyâ 21/107 İsrâ 17/87 Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32