Sâd Suresi

ı. Vahyin Bereket Kaynağı Oluşu

كِتَابٌ اَنْزَلْنَاهُ اِلَيْكَ مُبَارَكٌ “(Bu Kur’an), (gerçeği) hatırlasınlar diye sana indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.”

Âyetteki كِتَاب kitâbun sözcüğü “(bu) kitap”; اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu ifadesi “onu indirdik”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; مُبَارَك mübârekün kelimesi ise “bereket kaynağı(dır)” demektir.

Burada vahyin bereket kaynağı oluşuna dikkat çekilerek bir mesaj verilmesi gündeme getirilmektedir.

Âyetin bu ilk kısmındaki bu ifadenin bir benzeri En‘âm 6/92, 155 ve Enbiyâ’ 21/50’de de geçmektedir. Vahyin bereket kaynağı oluşuyla ilgili detay vermeye gerek yoktur. Zira vahyin bereket kaynağı oluşu hem kaynağı itibariyledir; hem de içerdiği hikmet dolu prenipler sebebiyledir. En‘âm 6/155’te beyan edildiği üzere, bereket kaynağı olan Kur’ân’a tâbi olmakla takvâ sahibi olabilmek peşpeşe getirilmektedir.

Anlaşılıyor ki muttakî olmak için furkân olan Kur’ân’a tâbi olmak gerekmektedir. Eğer bu başarılırsa, yani furkân olan Kur’ân’a uyulursa, Enfâl 8/29’a göre Yüce Allah bu kişilere yeni bir furkân yani doğruyu yanlıştan ayırt edebilme imkanı verecektir.

Muttakî olmanın dünya hayatındaki en önemli sonuçlarından birisi furkân sahibi olmaktır ki özellikle dinî konularda doğru ve yanlışın ayırt edilebilmesi imkânı veren bu muhteşem değer, hayata anlamını kazandıran en muhteşem ödüllerden birisidir; belki de birincisidir.

Din adına neyin doğru neyin yanlış olduğunun karmakarışık olduğu ve her kafadan bir sesin çıktığı bir ortamda dinî konularda yanlışlara karşı doğruyu belirleyebilme gücü tarifi imkânsız bir hazdır. Bu bereket kaynağından kana kana doyabilen yiğitlere selam olsun.

Kur’ân’da sekiz âyette(15) geçen مُبَارَك mübârak kelimesi “bereketle donatılmış” demektir. Bunların dört tanesinde Kur’ân’ın,(16) diğerlerinde ise Kâbe’nin,(17) Hz. İsa’nın,(18) Hz. Nûh’un gemiden ineceği yerin(19) ve bir de yağmurun(20) sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu kelimenin mübârakeh kalıbı da dört âyette(21) zikredilmektedir.

ıı. Vahyin İndiriliş Gayesi: Tedebbur-Tezekkür

لِيَدَّبَّرُوٓا اٰيَاتِه۪ وَلِيَتَذَكَّرَ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Ayetlerini derinlemesine düşünsünler ve derin akıl sahipleri (gerçeği) hatırlasınlar diye (sana indirdik).”

Âyetteki لِيَدَّبَّرُوا liyeddebberû emri “tedebbür etsinler diye, inceden inceye, derinlemesine düşünsünler diye”;اٰيَاتِه۪ âyâtihî sözcüğü “onun, kitabın âyetlerini”; وَلِيَتَذَكَّرَ ve liyetezekkera emri “ve (gerçeği) hatırlasın(lar) diye”; اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulü’l-elbâbi tamlaması ise “aklı olanlar, derin akıl sahipleri, sağduyu sahipleri, ince düşünenler, öz aklı olanlar” demektir.

Burada vahyin indiriliş gayesi bağlamında aklı kullanma ile bağlantılı olarak iki gerekçe gündeme getirilmektedir.

1. لِيَدَّبَّرُوٓا اٰيَاتِه۪ “Âyetlerini tedebbür etsinler diye.” Yüce Allah bu kitabının bir bereket kaynağı olduğunu bildirerek, onu indirmesinin iki sebebini zikretmektedir. Buna göre ilk sebep “onu tedebbür etmek” diye belirlenmektedir.

Buradakiلِيَدَّبَّرُوا liyeddebberû ifadesi liyetedebberû makamındadır. Nitekim Nisâ’ 4/82 ve Muhammed 47/24’te yer alan yeteberrûne fiili bunun delilidir. Bu kelimenin aslı debera fiilidir. Bu fiil beş harfli kalıpta tefe‘‘ul kalıbına getirilince tedebbera şeklini alır. Kelimenin ilk iki harfi tâ ve dâl harfleri olduğu ve bunların da mahreç denilen seslendirilme yerlerinin birbirine yakınlığı nedeniyle tâ harfi dâl’a idğam edilir. Bu kural gereği idğam edilen harfin ilki sâkin olduğu için başına bir “vasl hemzesi” getirilmiş ve tedeberra kalıbı iddebbera şekline dönüştürülmüştür.

Burada kalıp farkının diğer bir gerekçesi de şudur: Muhatab veya müennes kalıpta iki tâ harfi ile dâl harfinin yan yana okunuşunda birtakım zorluklar söz konusu olabileceği için, tâ harfinin biri düşürülür, diğeri ise dâl harfine idğâm edilir ve kelime liyeddebberû şeklini almış olur.

Kur’ân’da tedebbür denilen bir “düşünme” kavramı vardır ve bununla ilgili de dört âyet bulunmaktadır. Bir tanesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, diğer örneklerin birisi Mü’minûn 23/68’de, ötekisi Muhammed 47/24’tedir.

Dördüncüsü ise Nisâ’ 4/82’dedir ve orada Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Kur’ân’ı hiç tedebbür etmiyorlar mı? (Kur’ân) eğer Allah’tan başkası tarafından olsaydı onda pek çok çelişki bulurlardı.” Şimdi bu dört âyette geçen tedebbür kavramını daha iyi anlayabilmek için önce d-b-r kökünden gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımlarına bakmak istiyoruz.

D-b-r kökünden kelimeler Kur’ân’da 44 yerde geçmekte, “yönetmek”,(22) “derin ve inceden inceye düşünmek”,(23) “yüz çevirmek, arkasını dönmek”,(24) “batmak, gitmek”,(25) “kök”(26) ve “arka”(27) gibi anlamlar içermektedir. Bu kelimelerin farklı kalıplarda ve fiil haliyle isim halindeki anlam çeşitliliğinin bir gereği olarak tedebbür kavramının anlam dünyasının oldukça geniş olduğu görülmektedir.

Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Tedebbür, satırı okuyup satır arasını görebilmek; söylenenden hareketle söylenmek isteneni anlayabilmek; arka plandaki Rabca anlam örgüsünü ve derin anlam ilişkisini çözebilmek; kelimelerin ve kavramların köküne inebilmek; hayatın geçmiş dönemleriyle ilgili araştırmalar yapıp tedbir almayı başarmak gibi farklı bir okuyuşun adıdır.

Burada sözü edilen “âyetler”den maksat öncelikle “Kur’ân âyetleri”dir; bunda hiçbir şüphe yoktur. Âyet kavramını kitapları oluşturan bölümler diye anladığımızda maksadın kâinat ve insan kitabının âyetlerini de kapsadığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Demek ki adına âyet denen her ne varsa onları incelemek dolaylı bir emirdir ve Müslümanlar başta olmak üzere bütün insanlar bununla yükümlü tutulmuşlardır.

2. وَلِيَتَذَكَّرَ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Derin akıl sahipleri de (gerçeği) hatırlasınlar diye.” Bereket kaynağı olarak indirilen Kur’ân’ın muhataplardan istediği ikinci görev ise tedebbür sayesinde gerçekleşecek olan tezekkürdür. Tezekkür “gerçeğin hatırlanma çabası” demektir. Kişi Allah’ın kitabının âyetlerini inceden inceye okuyup anlayacak ve bunun sonrasında fıtratına yazılmış gerçekleri hatırlayacaktır. Bunu gerçekleştirecek olanlar ise اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb olarak tanıtılmaktadır.

- Ulu’l-Elbâb Kavramı

اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması Kur’ân’da 16 kez(28) geçmektedir. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, tedebbür içerikli okumayı gerçekleştirenlerin meselelerin kabuğunda kalmayıp içiyle ve özüyle ilgilendikleri anlaşılmaktadır. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması “derin akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar, içi çürük ve kof olmayanlar, aklı bir karış havada olmayanlar, sağlam özlü ve temiz akıllı kişiler, düşünce yapısı bozulmamış olan üstün akıllılar” manasına gelmektedir.(29)

Bu tamlama bazen kıssaların peşinden gelir ki(30) maksat kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını sağlamaktır. Bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(31) maksat oradaki temel mesajların derinlemesine kavranılması sağlanmasıdır. Diğer geçtiği yerlerde de mesajı derinlemesine düşünüp incelemek üzerinde durulmaktadır.

Bütün bu açıklamalarımızın ardından âyetle ilgili şu değerlendirmeleri yapabiliriz:

1. Kur’ân, insanoğluna üç kitabın bulunduğunu öğretir. Buna göre ilk insan neslinden itibaren gönderilen bütün peygamberlerin tebliğ ettiği mesajlar “tenzîlî kitap”tır. Ayrıca bütün mahlûkat yani kâinat ayetlerden oluşmaktadır ve “kâinat” da bir kitaptır.

Buna ilave olarak, maddesi ve manasıyla, bedeni ve psikolojisiyle, ruhu ve cesediyle “insan” da müstakil bir kitaptır. İşte Kur’ân vahyi muhataplarından bu üç kitabı da hakkıyla okuyup incelemesini, tedebbür ederek gerçeklerin farkına varmasını ve kavrayış sahibi inşaların hakikatlerin farkına varması gerektiğini onlara emretmektedir.

2. Yüce Allah’ın üç türlü olan âyetlerini okuyarak, onlardaki esasları ve incelikleri görüp keşfederek, sıradan bir okumayla değil, anlayarak ve künhüne vakıf bir şekilde sorgulayıcı bir okuma gerçekleştirerek âyetler üzerinde kafa yormak bir hobi değil, bir zorunluluktur.

Bunun için kâinat kitabı bir laboratuar kimliğinde görülmeli, insanlık tarihinden sunulan kıssalar da insanlığın bir özeti gibi algılanıp incelenmeli, nihayet bütün bunları emreden ilâhî kitabın âyetlerinin anlaşılması için adeta seferberlik ilan edilmelidir.

3. Yüce Allah’ın bu son kitabı ilâhi bir sesleniştir ve Rabbimiz insanoğluna bu anlamda son kez seslenmektedir. Kur’ân, içerdiği her prensibiyle adeta bereket fışkıran bir pınar gibi ilâhî sofra kimliğiyle insanların önüne serilmiştir ve onlardan bu ilahi ikramdan kana kana içip doymalarını istemektedir.

Başta ilk muhataplar Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün insanlar Allah’ın âyetlerini inceleyip anlamakla yükümlü tutulmuş, sıradan bir bakışla ve geçiştiren bir mantıkla değil, her bir prensibini hayatın merkezine alacak bir duyarlılık geliştirilmesi arzu edilmektedir. Bunun için gerek kıssalardan, gerekse kâinat kitabından sunulan bütün âyetler Müslümanların ilgi alanına girmeli, bu şekilde hayatı vahiy ile inşa etmenin derin huzuru hissedilmelidir.

4. Rahmân 55/22’de de dile getireceğimiz üzere, bu ifade kabukta kalmayıp çekirdeğin özüne inenler, meselenin özüyle ilgilenenler manasına gelmektedir. Aynı şekilde âyetler üzerinde derin çalışmalar yapıp ince düşünceler üretmek manasına gelen tedebbür kavramı, meselenin derinliklerine inmek, köklerine ulaşmak gibi bir mana vermektedir. Gerçeği hatırlamak manasına gelen tezekkür kavramında fıtrata yazılan hakikatlerin hatırlanması söz konusudur.

Tedebbür ve tezekkürün sonucunda tefekkür adı verilen kavram gündeme gelmekte, insanlar köklerine inip hatırladıkları gerçeklere dayalı olarak fikir üretmektedirler. İşte “fikir üretmek” manasına gelen tefekkür kavramında da derin ve sürekli çalışmaların yapılması istenmektedir. Daha sonra devreye te‘akkul denilen ve aklın olaylar arasında ilişki ve bağ kurması manasına gelen bu kavram ile aklın faal olarak işlev görmesi sağlanmalıdır.

Bütün bunların sonucunda elde edilen değerlerin ve bilgilerin hayata aktarılması manasında tefakkuh ile buluşulmalıdır. Hakka ve hakikate ulaşmak için Kur’ân’da yer alan tedebbür, tezekkür, tefekkür, te‘akkul ve tefekkuh kavramlarının tam da bu âyetin tefsirinde ne kadar önemli olduğu bir kez daha anlaşılmaktadır.

Sözü edilen hassasiyetler gereği okumalarımızı çeşitlendirmeli, anlama ve inceleme içerikli okumalar gerçekleştirmeliyiz. Yüce Allah’ın kitabını ölülere ve mezarlara indirilmiş gibi kabullerden sıyrılarak onu hayatı doğru okumamızı sağlayan bir rehber olarak kabul etmeliyiz. Hayata okunan ve hayatı okumamızı sağlasın diye indirilen bu kitabın eşsiz misyonu, insanların duyarsızlığına kurban edilmemeli, vahyin aydınlığıyla hareket ederek cehalet, şirk, küfür ve inkâr gibi inanç hastalıklarından behemehâl uzaklaşmalıyız.