Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 14-22. âyetlerinde diğer sûrelerde bulunmayıp sadece burada yer alan Hz. Mûsâ’nın hayatından başka bir kesiti ele almaktadır. Bu çerçevede iki kişinin kavgasına şahit olduğu, yardım isteyene destek çıkıp diğerini itekleyerek ölümüne sebep oluşu, sonrasında pişman olup oradan Medyen’e doğru uzaklaşması hakkında bilgi verilmektedir.

a) Hz. Mûsâ’nın Yaşadığı Tatsız Bir Olay ve Tevbesi

Yüce Allah, sûrenin 14-17. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın belli erişkinliğe, yetişkinliğe, bir olgunluğa eriştiğinde iyiliklerinin karşılığında ona muhakeme ve ilim verdiğini, iyilik yapanları işte böyle ödüllendirdiğini bildirmektedir.

Ardından, ahalisinin habersiz olduğu bir sırada Hz. Musa’nın şehre girdiği, şehirde, biri kendi tarafından, diğeri düşmanı tarafından olan iki adamın birbiriyle kavga ettiğini gördüğü, kendi tarafından olanın, düşmanına karşı ondan yardım istemesi üzerine, Hz. Mûsâ’nın, düşmanı tarafından olan kişiyi üç parmağıyla geriye doğru iteklediği, bu kişinin vefat ettiği bildirilmektedir.

Daha sonra, Hz. Mûsâ’nın günahını itiraf ve özür içerikli şu sözlerine yer verilmektedir: “Bu, şeytan işidir. O, gerçekten apaçık saptırıcı bir düşmandır. ‘Ey Rabbim! Doğrusu kendime zulmettim; beni bağışla’ demiş, (Allah) da onu bağışlamıştı. Muhakkak ki O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); er-rahîm’dir (çok merhamet edendir). (Mûsâ, sözlerine devamla) ‘Ey Rabbim! Bana lütfettiğin nimetlere andolsun ki, artık suçlulara asla arka çıkmayacağım’ demişti.”

ı. Hz. Mûsâ’ya Muhakeme ve İlim Verilmesi

وَلَمَّا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَاسْتَوٰىٓ اٰتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “(Musa) yetişkinlik çağına ulaşıp olgunlaşınca ona (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik. Güzel davrananları işte böyle ödüllendiririz.”

Âyetteki وَلَمَّا بَلَغَ ve lemmâ beleğa fiili “ulaştığı zaman”;اَشُدَّهُ eşüddehû kelimesi “onun erişkinlik, yetişkinlik çağına”; وَاسْتَوٰى ve’stevâ fiili “ve olgunluk çağına eriştiği (zaman)”;اٰتَيْنَاهُ âteynâhu fiili “ona vermiştik”;حُكْمًا hukmen kelimesi “hüküm, muhakeme gücü”; وَعِلْمًا ve ‘ılmen sözcüğü “ve ilim, bilgi”; وَكَذٰلِكَve kezâlike kelimesi “işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık veririz, ödüllendiririz”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi ise “muhsinleri, işini düzgün yapanları” demektir.

Burada Hz. Mûsâ belli bir olgunluğa erişince kendisine ihsan edilen bazı nimetler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَاسْتَوٰىٓ اٰتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا “(Musa) yetişkinlik çağına ulaşıp olgunlaşınca ona (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik.” Yüce Allah bir benzeri de Yûsuf 12/22’de Hz. Yûsuf için geçen bu âyette, Hz. Mûsâ’nın eşüdd denilen bir seviyeye ulaşıp olgunlaşınca ona katından bir hikmet yani bir işin mahiyetini kavrayabilme yeteneği ve ilim verdiğini beyan etmekte, işini düzgün yapanları böyle ödüllendirdiğini ifade etmektedir.

a) Âyette yer alan اَشُدّ eşüdd kelimesi Kur’ân’da sekiz kez geçmektedir. Bunlardan bir bölümünde söz konusu kelime insanların hayat gidişatındaki bir aşamayı yani ihtiyarlıktan önceki dönemi ifade etmekteyken,(1) bir kısmında yetimlerin kendilerine yetecek akıl ve muhakeme yaşına gelmeleri için kullanılmaktadır.(2)

Bu beş kullanımın dışında اَشُدّ eşüdd kelimesinin peşinden Ahkâf 46/15’te “40 yaş” ifadesi geçmektedir ki bu ifadeyi eğer اَشُدّ eşüdd kelimesinin açıklaması olarak görürsek o zaman bunun peygamberlik verilme yaşı olduğunu söyleyebiliriz. Hz. Peygamber’in 40 yaşında peygamber kılınması da bunu destekler mahiyettedir.

Bu doğrultuda Yûsuf 12/22 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/14’teki kullanımların da birer peygamber için geçtiği göz önüne alındığında maksadın aynı yaş olduğu söylenebilir. Esasında hem Hz. Yûsuf’a, hem de Hz. Mûsâ’ya bu çağlarında verildiği beyan edilen hukm ve ilim Enbiyâ’ 21/74, 79’da da beyan edildiği gibi “peygamberlik” olarak yorumlanabilir.

Şu‘arâ’ 26/21’de geçtiği üzere Hz. Mûsâ’ya hukm verilmesinin peşinden onun “peygamber” olarak görevlendirildiği beyan edilmektedir. Zaten pek çok peygamberin sayıldığı En‘âm 6/83-89’da bütün peygamberlere “kitap”, “hıkmet” ve “nübüvvet” verildiği ifade edilmektedir.

Kitab-ı Mukaddes İşler bölümü 7: 23’te Hz. Mûsâ’nın bu durumu 40 yaş olarak belirtilmektedir. Bu arada yine Şu‘arâ’ 26/82’de bu defa Hz. İbrâhim’in peygamberlik sonrası yaptığı duasında Yüce Allah’tan hukm istemesi de konuyu peygamberlikle ilişkilendirmede önemli bir delil durumundadır.

Başka görüşler zikredilse de İmâm Mücâhid İbn Abbâs kaynaklı bir görüşü naklederek, eşüdd kelimesinin 33, istivânın ise 40 yaş olduğu tefsirini yapmıştır.(3) Müfessir Zemahşerî de maksadın 40 yaş ve peygamberlik olduğu kanaatindedir.(4)

b) Âyette Hz. Mûsâ için اَشُدّ eşüdd “erişkinlik/yetişkinlik çağı” kelimesiyle birlikte kullanılan اسْتَوٰى istevâ fiili de benzer şekilde “kendine yeterli olmak”, “sorumluluk yükünü taşıyabilecek bir kemal ve olgunluk seviyesine ulaşmak”, “zihnen iyice olgunlaşmak”, “rüştünü ispat etmek” gibi manalar içermektedir. Çünkü bunun sonrasında Hz. Mûsâ’ya verildiği söylenen hukm ve ilim alelade bir seviye ile kaldırılabilecek değerler değil, aksine bu durum peygamberlik içeren bir yükümlülüğü de kapsamına almaktadır.

Âyetteki اسْتَوٰى istevâ fiilinin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında farklı anlamlar verdiği görülmektedir. Bu fiil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi اسْتَوٰى istevâ şeklinde cer harfi olmadan kullanılmışsa “doğrulmak, kendine yetmek”,(5) اِلٰى ilâ cer harfiyle “yönelmek”(6) ve عَلَى ‘alâ cer harfiyle de “kurulmak”, “oturmak”, “emri altına almak”, “hükmü altına almak”(7) anlamlarına gelmektedir.

c) Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Yûsuf’a verildiği beyan edilen hukm ve ilim’den maksadın “ilim ve akıl”, “peygamberlik ve Tevrât bilgisi”, “peygamberlik öncesinde fıkıh, akıl ve amel”, “Tevrât, sünnet” vs. olduğu beyan edilmektedir.(8) Mesele elbette tartışmalıdır; ancak bu tartışmanın temelinde yatan sorun Hz. Mûsâ’nın işlediği adam öldürme fiilinde düğümlenmektedir.

Hz. Mûsâ’ya “hukm ve ilim verilmesi”nin peygamberlik olarak kabul edilmesinin önünde engel olarak sunulan durum Kasas 28/15. âyette anlatılan “adam öldürme olayı”dır. Eğer bu olayı peygamberlik öncesi olarak düşünürsek, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajının başında “vaktiyle, daha önce, bu olgunluk ve yetkinlik döneminden önce” gibi bir mananın var sayıldığını kabul etmemiz gerekebilir.

Bu doğrultuda Râzî “15. âyetin başında yer alan وَدَخَلَ ve dehale ifadesinin başındaki vâv harfinin tertib, yani kronolojik olarak sıra bildirmediği”(9) kanaatindedir.

Eğer durum böyle değilse, yani ayetler arsında bir sırala varsa o zaman da konu peygamberlik sonrasıyla ilişkilendirilmek durumundadır. Bu durumda “Bir insan peygamber olduktan sonra adam öldürmek gibi büyük bir günahı nasıl işleyebilir?” sorusu kaçınılmaz olur. Böyle bir soruya verilebilecek cevap ise sözü edilecek adam öldürme olayının bir hata/kaza olduğu ve hiçbir kasıt içermediği şeklindedir.

Zaten Kasas sûresinin 16-19. âyetinde yer alan Hz. Mûsâ’nın sözlerini de ancak bu şekilde doğru anlayıp yorumlayabiliriz. Hz. Mûsâ söz konusu adamı hataen öldürmüş, derin pişmanlık duymuş, tevbe etmiş ve Yüce Allah da onun bu tevbesini kabul ettiğini beyan etmiştir. Bu yaklaşım çeşitli kişiler tarafından dile getirilmiş olsa da biz Şu‘arâ’ 26/20-21’deki bilgilerin bu kanaati geçersiz kıldığını düşünmekteyiz.

Konuya dair bizim değerlendirmemiz şu şekildedir:

Gerek Hz. Yusuf, gerekse Hz. Musa için bu kullanımları peygamberlik verilmesi şeklinde kabul edeceksek, bu görevin verilme tarihinin kıssalarda anlatılan tarih sırasına göre olmadığını belirtmek durumundayız. Çünkü konu Hz. Yusuf için Yûsuf 12/22’de onun Aziz’in evindeyken ve Züleyha ondan cinsel manada yararlanma teşebbüsünde bulunmasından öncedir ki bu tarihin Hz. Yusuf’un delikanlılık çağı olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Musa için de durum aynıdır. O da Firavun’un sarayında yaşarken yani delikanlıyken bu durumla karşılaşmıştı.

Söylemek istediğimiz şudur: Ya bu iki âyetteki hüküm ve ilim verilmeyi peygamberlik olarak yorumlamayacağız veya eğer bu şekilde yorumlayacaksak da bu defa peygamberlik verilme çağının daha sonraki dönemler olduğunu, önemine binaen kısslarda öncelikli bir şekilde zikredildiğini belirteceğiz. Çünkü Züleyna’nın yaptığı teşebbüste Hz. Yusuf henüz peygamber değildi; şehirdeki delikanlıyı öldürdüğünde de Hz. Musa’ya henüz peygamberlik verilmemişti.

Bu nokta son derece açıktır; zira Şu‘arâ’ 26/20-21’de Hz. Musa bu cinayetle ilgili bilgi verirken şunları söylemişti: “(Musa ise şunu) söylemişti: Ben, şaşkınlardan olarak o işi yapmıştım. Sizden korktuğum için de hemen aranızdan kaçmıştım. Sonra Rabbim bana hikmet verdi ve beni rasullerden/elçilerden (biri olarak) görevlendirdi.” İşte burada cinayet olayı sonrası kaçtıktan sonra Yüce Allah’ın ona hüküm ve risalet görevi verdiği açıkça zikredilmektedir.

2. وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “Güzel davrananları işte böyle ödüllendiririz.” Yüce Allah muhsinleri yani işini düzgün ve hakkaniyetli yapanları işte böylece ödüllendirmekte olduğunu beyan etmektedir. Burada önceki cümlede yer alan “hukm ve ilim verilmesi”ni “peygamberlik verilmesi” şeklinde anladığınızda sanki risaletin bir hak ediş olduğu gibi bir izlenim oluşabilir. Fakat peygamberlik verilenler zaten muhsinlerdir. Onlar alelade insanlar olmadıkları için, her ödülü hem dünyada hem de âhirette hak eden insanlardır.

Buradan hareketle, meseleyi bazı fedakârlıkların sonrasında elde edilen bir sonuç gibi görmek doğru olmasa gerektir. Çünkü aksi durumda bu defa da peygamberlerin peygamberlik öncesi dönemlerinden çok sıkıntılı insanlar olabildikleri gibi bir sonuç da akla gelebilir. Bu ise risalet kurumu için hiçbir şekilde doğru olamaz.

Özellikle Hz. Mûsâ’nın bebekliğinden itibaren kendisine uygulanan prosedürde onun peygamberlikle görevlendirileceği bilgisi çok önceden verilmişti. Durum böyle olunca, Hz. Mûsâ’ya muhsin denmesinin de onun risaletle ödüllendirilmesinin de anlaşılmayacak bir tarafı kalmamaktadır.

ıı. Kavga Eden İki Kişiden Birisini Hataen Öldürmesi

وَدَخَلَ الْمَد۪ينَةَ عَلٰى ح۪ينِ غَفْلَةٍ مِنْ اَهْلِهَا فَوَجَدَ ف۪يهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هٰذَا مِنْ ش۪يعَتِه۪ وَهٰذَا مِنْ عَدُوِّه۪ فَاسْتَغَاثَهُ الَّذ۪ي مِنْ ش۪يعَتِه۪ عَلَى الَّذ۪ي مِنْ عَدُوِّه۪ فَوَكَزَهُ مُوسٰى فَقَضٰى عَلَيْهِ قَالَ هٰذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ اِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُب۪ينٌ “(Musa), halkının habersiz olduğu bir sırada şehre girmiş ve orada biri kendi tarafından (tanışlarından), diğeri düşmanı tarafından olan iki adamı dövüşür bulmuştu. Kendi tarafından (tanışlarından) olanın, düşmanına karşı ondan yardım istemesi üzerine, (Musa, o) kişiyi itekleyip işini bitirmişti (ölümüne sebep olmuştu). (Sonunda) ‘Bu, şeytan işidir. Şüphesiz ki o, apaçık saptırıcı bir düşmandır.’ demişti.”

Âyetteki وَدَخَلَ ve dehale fiili “ve girmişti”; الْمَد۪ينَة el-medînete kelimesi “şehire”; عَلٰى ح۪ينِ غَفْلَةٍ ‘alâ hîni ğafletin tamlaması “habersizken, gaflet anında”; مِنْ اَهْلِهَا min ehlihâ tamlaması “oranın halkından, halkının”; فَوَجَدَ fe vecede fiili “ve bulmuştu”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; رَجُلَيْنِ racüleyni kelimesi “iki kişi”; يَقْتَتِلَانِ yaktetilâni fiili “ikisi de kavga etmektelerdi”;هٰذَا ۪ hâzâ kelimesi “bu (birisi), bu (kişi)”; مِنْ ش۪يعَتِه min şî‘atihî ifadesi “onun kendi taraftarlarından idi”; وَهٰذَا ۪ ve hâzâ kelimesi “ve bu (diğeri) ise”; مِنْ عَدُوِّه min ‘adüvvihî ifadesi “düşmanı (tarafından) idi”;فَاسْتَغَاثَهُ festeğâsehû fiili “ondan yardım istemişti”;الَّذ۪ي مِنْ ش۪يعَتِه۪ ellezî min şî‘atihî ifadesi “kendi tarafından olan”; عَلَى الَّذ۪ي ۪ ‘alellezî ifadesi “şuna karşı”; مِنْ عَدُوِّه min ‘adüvvihî ifadesi “düşman tarafından (olana karşı)”;فَوَكَزَهُ fe vekezehû fiili “ve onu eliyle itmişti, ona hafif bir yumruk atmıştı”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”;فَقَضٰى عَلَيْهِ fe kadâ ‘aleyhi ifadesi “ona hükmetmişti, işini bitirmişti, ölümüne sebep olmuştu”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu (iş)”; مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ min ‘ameli’ş-şeytâni tamlaması “şeytanın işlerinden birisi(dir)”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; عَدُوّ ‘adüvvun kelimesi “düşman(dır)”; مُضِلّ mudıllün sözcüğü “saptırıcı(dır)”; مُب۪ين mübînun kelimesi ise “apaçık” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın işlediği bir fiil ve sonrasında yaşadığı pişmanlıklar gündeme getirilmektedir.

1. وَدَخَلَ الْمَد۪ينَةَ عَلٰى ح۪ينِ غَفْلَةٍ مِنْ اَهْلِهَا فَوَجَدَ ف۪يهَا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلَانِ هٰذَا مِنْ ش۪يعَتِه۪ وَهٰذَا مِنْ عَدُوِّه۪ “(Musa), halkının habersiz olduğu bir sırada şehre girmiş ve orada biri kendi tarafından (tanışlarından), diğeri düşmanı tarafından olan iki adamı dövüşür bulmuştu.” Yüce Allah şehir halkı habersizken Hz. Mûsâ’nın şehre gittiğini, orada biri kendi akrabasından, diğeri de karşı taraftan olmak üzere birbiriyle kavga eden iki kişiyle karşılaştığını haber vermektedir. Bu şehrin hangi şehir olduğu, kavga edenlerin isimlerinin ne olduğu noktasında âyette herhangi bir açıklama olmadığı için ilave sözler söylemek istemiyoruz.

Burada sözü edilen olayın detayları bağlamında tefsirlerimizde çeşitli bilgiler yer almaktadır. Hepsini burada aktarmanın imkânı elbette yoktur. Sadece Râzî’nin ilk olay olarak verdiği bir durumu aktarmakla yetineceğiz:

“Hz. Mûsâ, gençliğine erip olgunluk çağına ulaştığında, Yüce Allah ona, hem kendi dini, hem de atalarının dini ile ilgili bilgileri ve hikmeti vermişti. Hz. Mûsâ, Firavun’un ve kavminin bâtıl üzere olduklarını anlamış, hakkı söylemeye başlamış ve onların dinlerini tenkit etmişti. Bu öylesine yaygınlaşmıştı ki iş Firavun ve adamlarının Hz. Mûsâ’yı tehdit etmeleri ve böylece onun onlardan çekinmesi noktasına varıp dayanmıştı.”

“Hz. Mûsâ’nın, İsrailoğullarından, kendine tâbi olan ve sözünü dinleyen taraftarları vardı. Bundan dolayı, Hz. Mûsâ, Firavun’un şehrine korkarak gireceği bir hale gelmişti. İşte bu şekilde o şehre bir gün insanların uykuda olduğu bir zamanda girmişti. Bu görüşte olanların çoğu, Hz. Mûsâ’nın o şehre, ahalinin kaylûle “öğle” uykusuna yattıkları bir zamanda girdiği görüşündedirler.(10)

İbn Abbas’tan ayetteki bu ifade ile ilgili “akşam ile yatsı arası”nın kastedildiği rivayeti gelmiştir. Bunun “bayram günü” olduğu ve şehir halkının durumdan habersiz olduğu bir anda gerçekleştiği de beyan edilmektedir.(11) Fakat önceki yorum daha uygundur. Çünkü Yüce Allah bu ‘gaflet halini’ o şehrin ahalisine nispet etmiştir. Bu nedenle, kişi, korktuğu için görünmeden bir yere girecek olursa, bu durumda gaflet (farkında olmayış) işi, oranın ahalisine nispet edilmez.”(12)

Râzî’nin naklettiği bu olay eğer böyle gerçekleşmiş ise, âyette geçen hem ش۪يعَتِه۪ şî‘atihî, hem de عَدُوِّه۪ ‘adüvvihî ifadesi doğru bir şekilde yerli yerine oturmuş olmaktadır. Çünkü şî‘ah kelimesi Sâffât 37/83’te Hz. Nûh’un izinden giden Hz. İbrâhim için kullanılmakta ve sadece bir grup manasını değil, değerler sahibi olan nitelikli bir grubu temsil etmektedir. Bu durumda, bu kelime Hz. Mûsâ’nın yanında ve onun değerlerine sahip olan birisi ile onun düşmanı olan yani tebliğ ettiği prensiplere düşman olan birisinin kavgaya tutuştuğu ortaya çıkmış olur.

Bu yoruma göre hem ش۪يعَتِه۪ şî‘atihî hem de عَدُوِّه۪ ‘aduvvihî ifadelerindeki zamirler Hz. Mûsâ’ya gitmiş olur. Yani kavga edenlerin birisi Hz. Mûsâ’nın tarafından idi; diğeri de Hz. Mûsâ’ya düşman olan kişiydi.(13) Bu yorum buraya kadar sorunsuz bir şekilde gelse de, biraz sonra yorumlayacağımız üzere, Kasas sûresinin 18-19. âyetlerdeki ifadeler bu yaklaşımı sorunlu bir hale getirmektedir.

Müfessir Mukâtil’in de dediği gibi kavga eden iki kişi de aslında kâfirdi; sadece biri Hz. Mûsâ’nın yakınlarından yani İsrailoğullarındandı; diğeri ise Mısır Kıptîlerindendi.(14) Bu durumda düşmanı olan kişi Hz. Musa’nın değil, kavga eden diğer kişinin düşmanıydı. Yardım isteyen adam Hz. Musa’nın tarafından yani akraba, kabile, yakınlarından idi; diğeri ise onunla kavga etmekte olduğu için ona düşman idi.

2. فَاسْتَغَاثَهُ الَّذ۪ي مِنْ ش۪يعَتِه۪ عَلَى الَّذ۪ي مِنْ عَدُوِّه۪ فَوَكَزَهُ مُوسٰى فَقَضٰى عَلَيْهِ “Kendi tarafından (tanışlarından) olanın, düşmanına karşı ondan yardım istemesi üzerine, (Musa, o) kişiyi itekleyip işini bitirmişti (ölümüne sebep olmuştu).” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde birbiriyle kavga eden iki kişiden birisi olan ve Hz. Mûsâ’nın tarafında bulunan kişinin düşmanına karşı kendisinden yardım istediğini beyan etmektedir.

İşte bu yardım talebi üzerine Hz. Mûsâ söz konusu kişiyi yani kendi tarafından olan kişiyle kavga edeni itmiş, muhtemelen o da yere düşerek başını yere çarpmış ve oracıkta vefat etmişti.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen وَكَزَ vekeze fiili “eliyle itmek”, “yumruk atmak”, “göğsünden iteklemek”(15) anlamlarına gelmektedir. Bu fiilin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasını verdiği için, Hz. Mûsâ’ının kendisinden yardım isteyen bu kişinin talebini hemen yerine getirmek üzere harekete geçtiği anlaşılmaktadır.

Bu arada âyetteki قَضٰى عَلَيْهِ kadâ ‘aleyhi ifadesi de “işini bitirmek”, “ölümüne sebep olmak”(16) demektir. Bu ifadenin “öldürmek” manasına geldiğinin delili Kasas 28/18, 33 ve Şu‘arâ’ 26/14’teki bilgilerdir. قَضٰى kadâ fiilinin başında yer alan fâ/fe edatı da aynı şekilde ta‘kîbiyye manası verdiği için, yere düşen adamın oracıkta hemen vefat ettiğini söyleyebiliriz.

Bu arada belirtelim ki Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(17) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek”, “kesin olarak emretmek”, “buyurmak”, “tamamlamak”, “bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(18) Bu anlam çeşitliliğinden de anlaşılacağı üzere, Hz. Musa’nın iteklediği bu kişi hakkında işlem bitmiş yani adam oracıkta ölmüştü.

3. قَالَ هٰذَا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ اِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُب۪ينٌ “(Sonunda) ‘Bu, şeytan işidir. Şüphesiz ki o, apaçık saptırıcı bir düşmandır.’ demişti.” Hz. Mûsâ bu fiili işledikten sonra pişman olmuş, yaptığının şeytan kaynaklı bir iş olduğunu itiraf etmiş ve şeytanın apaçık saptırıcı bir düşman olduğunu beyan etmişti.

Eğer Hz. Mûsâ bu fiili yaptığında peygamber olarak henüz görevlendirilmemiş idiyse, normal bir insan olarak bunun yanlış olduğunu anlayıp tevbe ettiğini söyleyebiliriz. Konunun ele alındığı Şu‘arâ’ 26/18-19’da Firavun Hz. Mûsâ’ya hitaben şöyle demişti: “Biz, seni aramızda çocukken büyütmemiş miydik? Sen de ömründen yıllarca aramızda kalmıştın. (Dahası) yaptığın o işini de yapmıştın. Sen nankörlerden birisin.”

Onun bu suçlayıcı cümlelerine karşı Hz. Mûsâ da Şu‘arâ’ 26/20’de şu cevabı vermişti: “Ben, şaşkınlardan olarak o işi yapmıştım.” Hz. Mûsâ Firavun’un kendisine yönelttiği hatırlatmaların sonuncusuna değinerek cevap vermeye başlamaktadır. Hz. Mûsâ, bu fiili yaptığını inkâr etmemiş, yaptığının ne anlama geldiğini bilip kestiremeden, sonunun ne olacağını fark edemeden, şaşkın bir halde ve hiçbir kasıt taşımadan, tamamen hataen bu fiili işlemişti.

Olay eğer peygamberlik sonrasında gerçekleştirdiyse, o zaman durum değişmektedir. Hz. Mûsâ’nın bu kişiyi hataen de olsa öldürmesi bir peygamber için tevbe gerektiren bir işlemdi. Çünkü bir kişi kâfir bile olsa, dinden dolayı karşıdakine öldürmek üzere saldırmamışsa öldürülemez.

Esasında peygamberler, insanlar kâfir bile olsalar onları kazanmakla yükümlüdürler; oysa Hz. Mûsâ “muhatabı kazanma” anlamında evlâ olanı terk ettiği için bunun bir şeytan işi olduğunu söylemiş, onun apaçık saptırıcı bir düşman olduğunu beyan etme ihtiyacı hissetmiş, bir sonraki âyette de dile getirileceği üzere bundan dolayı tevbe etmişti.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, Hz. Musa’nın hataen de olsa bu adam öldürme olayını peygamber iken gerçekleştirdiği görüşü çok sağlıklı değildir; çünkü konunun ele alındığı ve Hz. Musa’nın olayın gerekçesini anlattığı Şu‘arâ’ 26/19-22’de şu bilgiler verilmektedir: “(Dahası) yaptığın o işini de yapmıştın. Sen nankörlerdensin. (Mûsâ ise şunu) söylemişti: Ben, şaşkınlardan olarak o işi yapmıştım. Sizden korktuğum için de hemen aranızdan kaçmıştım. Sonra Rabbim bana hikmet bahşetti ve beni rasüllerden/elçilerden (biri olarak) görevlendirdi. Başıma kaktığın nimete gelince, (onun sebebi de) İsrailoğullarını kendine kul köle etmendi.” İşte bu bağlamda Hz. Musa söz konusu fiili işledikten sonra oradan kaçtığını, sonrasında hikmet ve risaletle buluşturulduğunu belirtmektedir.

Sözün burasında konuyla ilgili bir değerlendirmeyi burada aktarmak istiyoruz:

“Bu üslubun sırrı yanlışla yanlış yapanı aynılaştırmamaktır. Bunun için kaza cinayeti şeytana atfediliyor ki tevbesi kolay olsun. Günahıyla aynılaşan ona ateş edemez. Günahı şeytana nisbet etmek hem insanın aslen temiz olduğunu, hem günahı meşrulaştırmamayı, hem de insanın gerçek ‘ötekisi’ olan şeytan dururken başka bir öteki icadına meydan vermemeyi ifade eder. İnsanı günahla aynılaştıran, tevbe etmesini istediği günahkâra “Kendine nişan al!” demiş olur. Oysa vahiy böyle demez. Zira insan özü itibarıyla temizdir.”

“Kirlilik ârızidir. Kirlenen yıkanır. Vahiy günahkâra “Günahına nişan al!” der. Bu yaklaşım günahkârın günahı benimsemesinin önüne geçer. Kendi günahını kurtulunması gereken bir hastalık gibi görmesini sağlar. Hepsinden öte, günahı şeytana nispet ederek kendini veya başkalarını şeytanlaştırma tehlikesinin önüne geçer. Hakkı gözeterek değil, sırf mensubiyete bakarak taraf tutmuştu.”

“Bu, kişinin gerçeğe karşı işlediği bir suçtu. Gerçeğe karşı işlenmiş her suç, aslında kişinin kendisine karşı işlenmiş bir suçtu. Burada dikkat çekilen bir kaza eseri olduğu açık olan ölüm değil, Hz. Musa’nın “bizden” gerekçesiyle haklıya karşı haksızı savunmasıdır. Zira 17. âyet İbranî’nin haksız olduğunu gösteriyor. Bu âyet zımnen her türlü asabiyeti reddediyor.”(19)

Önemine binaen bir hususa özellikle dikkat çekmek istiyoruz: Hz. Mûsâ eğer bu fiili sırf kabilesinin tarafını tutmak gayesiyle yaptıysa çok büyük bir hata işlemişti. Olayı şeytan işi olarak nitelendirmesine bakılırsa sanki böyle bir izlenim doğmaktadır. Sırf bu nedenledir ki Hz. Mûsâ derin bir mahcubiyet ve pişmanlık içerisine girmiştir. Olayın bu şekilde meydana gelmesi çok vahim sonuçlar doğuracağı için Hz. Peygamber’in asabiyet/ırkçılıkla ilgili pek çok hadis beyan ettiği bilinmektedir. Çünkü asabiyet denilen hastalık Hz. Âdem için secdeye kapanmayan İblis’e kadar gidip dayanmaktadır.

- Hz. Peygamber’in Irkçılıkla İlgili Hadisleri

Hz. Peygamber’in ırkçılıkla ilgili hadislerinden bir bölümünü burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

a) “Irkçılığa çağıran bizden değildir. Irkçılık için savaşan bizden değildir. Irkçılık üzere, asabiyye uğruna ölen bizden değildir.”(20)

b) “Irkçılık dâvâsına kalkan, onu yaymaya çalışan, bu dâvâ yolunda mücâdeleye girişen bizden değildir.”(21)

c) Vasîle bin el-Eskâ şöyle ifade etmiştir: “Ben, ‘Yâ Rasûlallah! Adamın kendi kavmine bir zulüm üzerine yardım etmesi asabiyetten (ırkçılıktan) mıdır?’ diye sordum. Hz. Peygamber ‘Evet’ buyurdu.”(22)

d) Rasûlullah’a şöyle soruldu: “Kişinin soyunu, sülâlesini (kavmini, ulusunu) sevmesi asabiyet (kavmiyetçilik, ırkçılık) sayılır mı?” Hz. Peygamber şöyle cevap verdi: “Hayır. Lâkin kişinin kavmine zulümde yardımcı olması asabiyettir/kavmiyetçiliktir.”(23)

e) “Zulüm ve haksızlıkta kavmine yardıma kalkışan kişi, kuyuya düşmüş deveyi kuyruğundan tutup çıkarmaya çalışan gibidir.”(24)

f) “Kim kâfir olan dokuz atasını onlarla izzet ve şeref kazanmak düşüncesiyle sayarsa, cehennemde onların onuncusu olur.”(25)

g) “Bir kısım insanlar vardır ki, cehennem kömüründen başka bir şey olmayan adamlarla iftihar ederler, övünürler. İşte bunlar ya bu övünmeden vazgeçerler, ya da Allah nezdinde değersiz olurlar.”(26)

h) “Aziz ve Celil olan Allah sizden câhiliyye devrinin kabalığını ve babalarla övünmeyi gidermiştir. Mümin olan, takvâ sahibidir. Kâfir olan ise şakîdir. Siz, Âdem’in çocuklarısınız. Âdem de topraktan yaratılmıştır. Bazı adamlar, (kâfir olarak ölen) kavimleriyle övünmeyi terk etsinler. Çünkü onlar cehennemin kömüründen bir kömürdürler.”(27)

i) “Müslüman cemaatten ayrılan ve itaat yolunu terk etmiş olarak ölen kimsenin ölümü, câhiliyye ölümüdür. Ümmetime karşı harekete geçerek müminin imanına saygı duymaksızın ve sözleşmeli bulunduğu kimseye karşı olan ahdine vefâ göstermeksizin suçlusuyla suçsuzuyla bütün ümmetimi vurmaya kalkışan kimse benim ümmetimden değildir. Asabiyet/ırkçılık duygusuyla öfkelenen, asabiyet uğruna savaşırken yahut ırkçılık dâvâsı güderken körü körüne açılmış bir bayrak altında ölen kimsenin ölümü câhiliyye ölümüdür.”(28)

j) “Kim hevâsına uyarak bâtıl yolda cenk eder, kavmiyetçiliğe (asabiyet) çağrıda bulunur veya kavmiyetçiliğin sevkiyle öfke ve tehevvüre kapılırsa, câhiliyye ölümü üzere (kâfir olarak) ölür.”(29)

k) “Bir kimseyi ameli geri bırakmışsa, nesebi, soyu onu kurtaramaz, yükseltemez, ilerletemez.”(30)

ııı. Bağışlanma Dileğinde Bulunması

قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي ظَلَمْتُ نَفْس۪ي فَاغْفِرْ ل۪ي فَغَفَرَ لَهُ اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “(Musa) ‘Rabbim! Şüphesiz ki ben kendime haksızlık ettim; beni bağışla!’ demiş, (Allah) da onu bağışlamıştı. Şüphesiz ki O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); er-rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; ظَلَمْتُ zalemtü fiili “zulmettim, haksızlık ettim”; نَفْس۪ي nefsî tamlaması “benim nefsime, kendime”; فَاغْفِرْ fağfir duası “bağışla, affet”; ل۪ي lî ifadesi “beni”; فَغَفَرَ fe ğafera fiili “(o Allah) da bağışlamıştı, affetmişti”; لَهُ lehû ifadesi “onu”; اِنَّهُ هُوَ innehû hüve ifadesi “muhakkak ki O’dur sadece O”; الْغَفُور el-ğafûru sıfatı “çok bağışlayan, sürekli affeden”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhamet eden, çok acıyan” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’a istiğfarı ve sonrasında bağışlandığıyla ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي ظَلَمْتُ نَفْس۪ي فَاغْفِرْ ل۪ي فَغَفَرَ لَهُ “(Musa) ‘Rabbim! Şüphesiz ki ben kendime haksızlık ettim; beni bağışla!’ demiş, (Allah) da onu bağışlamıştı.” Yüce Allah burada önce Hz. Mûsâ’nın özrüne değinmekte, ardından da kendi bağışlayıcılık ve merhamet sıfatına gönderme yapmaktadır. Neml 27/44’te de beyan edildiği gibi, benzer bir zulüm itirafı Sebe’ Melikesi Belkıs tarafından da dile getirilmiş, ancak onun bağışlanıp bağışlanmadığına dair herhangi bir bilgiye yer verilmemiştir.

Hz. Mûsâ bu olayı gerçekleştirmekle kendisine zulmettiğini, yani yapmaması gereken bir iş yaptığını itiraf ederek Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmuş, Yüce Allah da onu bağışlamıştı. Adâlet “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, zulüm de “bir şeyi yerinden etmek” anlamına gelmektedir. Buna göre, Hz. Mûsâ kendisinden yardım isteyen kişinin haklı mı haksız mı olduğuna bakmadan hareket etmiş, karşıdakini itekleyerek yere düşürmüş ve hataen de olsa ölümüne neden olmuştu.

Oysa muhatabını kazanmayı deneyebilir, onu dinleyebilir, sonrasında bir işleme başvurabilirdi. Dahası, Yüce Allah ona böyle bir işlemde adam öldürmesi noktasında herhangi bir emir de vermemiş, müsaade de etmemişti. İşte bu durum onun tevbe etmesini gerektirecek bir hatayı oluşturmuştu.(31)

Bir peygamberin elbette kasten bir insan öldürmesi düşünülemez; ancak hataen de olsa böyle bir fiile başvurması, öldürdüğü kişiye yönelik zulmün yanında kendisine yönelik de bir haksızlıktı; bu nedenle, yaptığı fiile zulüm deme ihtiyacı hissetmişti. Zulüm fiili her geçtiği yerde elbette şirk, küfür gibi itikâdi bir anlam vermemektedir.

Nitekim Hz. Âdem ve eşi(32) ile Hz. Yûnus(33) da bu fiili kendileri için kullanmışlardı. Bu bağlamda Yüce Allah’ın kitabına vâris kılınan müminlerin bir bölümünün kitaba karşı gereken hassasiyeti göstermeyenleri için de “kendine zulmedenler” ifadesi kullanılmaktadır.(34)

2. اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki O, el-ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); er-rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah kendisine samimiyetle yönelenlerin isteklerini cevapsız bırakmamakta, istiğfarlarını, yani bağışlanma dileklerini kabul etmektedir.

Bu nedenledir ki, Hz. Mûsâ da derin bir mahcubiyet içerisine girerek Rabbinden bağışlanma niyazında bulunmuş, bir sonraki âyette de dile getirileceği üzere, bir daha böyle bir haksızlığa asla ve asla bulaşmayacağı sözünü vermişti. Rabbimiz de onun bu istiğfarını kabul ederek kendisinin الْغَفُور el-ğafûr yani “çok bağışlayan, sürekli affeden” ve الرَّح۪يم er-rahîm yani “sürekli merhamet eden, çok acıyan” olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: İnsanlar ne tür günah işlemiş olurlarsa olsunlar, eğer samimiyetle Yüce Allah’a yönelir, bağışlanma dileğinde bulunurlarsa Zümer 39/53 gereği Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceğini unutmamalı, Nisâ’ 4/48 ve 116 gereği şirk üzere ölmek hariç O’nun mutlak bağışlayıcı olduğunu hatırlarından çıkarmamalı, ümitsizliğe düşmemelidirler. Çünkü Yûsuf 12/87 ve Hıcr 15/56’ya göre kâfirlerden ve sapkınlardan başkası Yüce Allah’tan ümit kesmez; hele ki Zümer 39/53 gereği müminler asla ve asla ümitsizlik batağına saplanmamalıdır.

ıv. Suçlulara Destek Olmama Sözü

قَالَ رَبِّ بِمَآ اَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ اَكُونَ ظَه۪يرًا لِلْمُجْرِم۪ينَ “(Musa) ‘Rabbim! Bana verdiğin nimetlere karşılık suçlulara asla arka çıkmayacağım!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”;بِمَآ اَنْعَمْتَ bimâ en‘amte ifadesi “nimet vermene karşılık”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana”; فَلَنْ اَكُونَ fe len ekûne fiili “kesinlikle olmayacağım”; ظَه۪يرًا zahîran kelimesi “yardımcı, destekçi”; لِلْمُجْرِم۪ين li’l-mücrimîne ifadesi ise “suçlulara, sürekli suç işleyenlere” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın suçlulara destek olmayacağına dair Yüce Allah’a verdiği söz gündeme getirilmektedir.

Âyette yer alan بِمَآ اَنْعَمْتَ bimâ en‘amte ifadesindeki bâ/bi edatı kasem yani “yemin” manasına gelmektedir.(35) Hz. Mûsâ sözlerine devam ederek Yüce Allah’ın bebeklik döneminden itibaren kendisine verdiği sayısız nimetlerini anarak, onlara yemin edip şahit tutarak, nimetlerinin hatırını unutmayacağını beyan ederek söz vermekte ve bir daha asla ve asla mücrimlere, yani suç işleyen ve suçtan beslenenlere arka çıkmayacağını belirtmektedir.

Hz. Mûsâ’nın sözünü ettiği “nimetler” doğumundan itibaren verilen bütün nimetler olabileceği gibi, hataen adam öldürme günahından dolayı yaptığı istiğfarın kabul edilmesi nimeti de olabilir. Maksat her ne olursa olsun, Hz. Mûsâ tam bir bilinç, teslimiyet ve kararlılık göstermiş ve artık bir daha mücrimlerden yana tavır ortaya koymayacağını beyan etmiştir. Hz. Mûsâ’nın gösterdiği bu duyarlılık Hz. Peygamber için de bir inşa ifadesi olarak Kasas 28/86’da “sakın kafirlere arka çıkma” şeklinde beyan edilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın bu dik duruş sözü ve kararlılığı Hûd 11/113’teki şu uyarıyla da tam uyum halindedir: “Zulmedenlere meyletmeyin; sonra ateş size de dokunur (cehennemde yanarsınız). Sizin Allah’tan başka dostlarınız yoktur. Sonra (O’ndan da) yardım göremezsiniz!”

Demek ki zalim olmamak yetmemektedir; zalimlerle birlikte olmamak yetmemektedir; zalimleri sevmemek de yetmemektedir; zalimlere destek olmamak da yetmemektedir. Zalimlere en küçük bir meyl halinde de olmamak gerekmektedir. Aksi takdirde, Yüce Allah’ın dostluğundan mahrum kalmak kaçınılmaz bir hal almaktadır; O’nun huzurunda yardımdan uzak tutulmak da işin cabası.

b) Hz. Mûsâ’nın Şehirden Ayrılışı

Yüce Allah, sûrenin 18-22. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın şehirde korkuyla etrafı gözetleyerek sabahladıktan sonra, orada gezinirken dün kendisinden yardım isteyen kişinin yeniden birileriyle kavga ettiğini ve kendisinden tekrar yardım istediğini, Hz. Mûsâ’nın onu “Doğrusu sen, apaçık bir azgınsın” şeklinde azarladığını beyan etmektedir.

Ardından, Hz. Musa o düşmanı olan adama doğru hamle yapınca o adamın “Dün birini öldürdüğün gibi bugün de beni mi öldüreceksin? Sen ülkede zorba olmak istiyorsun; ıslah edici olmak istemiyorsun” diyerek kendisine çıkıştığı ifade edilmektedir.

Daha sonra, şehrin ileri gelenlerinden birisinin koşarak Hz. Musa’nın yanına geldiği, yöneticilerin kendisini öldürme kararı vermek üzere gizli toplantı yaptığını, şehri terk etmesi gerektiğini ve ona karşı samimi olduğunu söylediği, bunun üzerine etrafı gözetleyerek ve “Ey Rabbim! Beni zâlimler topluluğundan koru” diye dua ederek o şehirden çıkıp Medyen’e doğru hareket ettiği ve Yüce Allah’ın kendisine yol göstereceğine inandığı beyan edilmektedir.

ı. Aynı Hatayı Yapmama Kararlılığı

فَاَصْبَحَ فِي الْمَد۪ينَةِ خَآئِفًا يَتَرَقَّبُ فَاِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالْاَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ قَالَ لَهُ مُوسٰىٓ اِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُب۪ين “Şehirde korku içinde, (etrafı) gözetleyerek sabahladıktan sonra bir de ne görsün, dün kendisinden yardım isteyen kişi, feryat ederek tekrar ondan yardım istiyor. (Musa) ona, ‘Doğrusu sen apaçık bir azgınsın!’ demişti.”

Âyettekiفَاَصْبَحَ fe asbeha fiili “sabahlamıştı”;فِي الْمَد۪ينَةِ fi’l-medîneti kelimesi “şehirde”;خَآئِفًا hâifen kelimesi “korkarak”; يَتَرَقَّبُ yeterakkabu fiili “gözetlemekte(yken), gözetleyerek”; فَاِذَا fe izâ ifadesi “aniden, bir de ne görsün”; الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ ellezi’stensara ifadesi “ondan yardım talebinde bulunan kişi”; بِالْاَمْسِ bi’l-emsi sözcüğü “dün”;يَسْتَصْرِخُهُ yestasrihuhû fiili “ona yönelik tekrar yardım isteyerek feryat ediyordu, bağıra çağıra ondan tekrar yardım istiyordu”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَغَوِيٌّ leğaviyyun kelimesi “elbette bir azgın(sın)”; مُب۪ين mübînun kelimesi ise “apaçık” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın adam öldürmesinden sonraki gün yine kendisinden yardım isteyen adama verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. فَاَصْبَحَ فِي الْمَد۪ينَةِ خَآئِفًا يَتَرَقَّبُ “Şehirde korku içinde, (etrafı) gözetleyerek sabahlamıştı.” Bir kez de Kasas 28/21’de geçen خَآئِف hâif kelimesi “korkarak”, aynı şekilde bir defa da Kasas 28/21’de yer alan يَتَرَقَّبُ yeterakkabu fiili ise “gözetlemek”, “yardım istemek”, “haber kovalamak”(36) manasına gelmektedir. Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın bir gün önce işlediği “hataen adam öldürme” fiili sonrasında bulunduğu şehirde korku içerisinde etrafı gözetleyerek sabahladığını bildirmektedir. Bu durum elbette anlaşılabilir ve çok insanîdir.

2. فَاِذَا الَّذِي اسْتَنْصَرَهُ بِالْاَمْسِ يَسْتَصْرِخُهُ “Bir de ne görsün, dün kendisinden yardım isteyen kişi, feryat ederek tekrar ondan yardım istiyor.” Sabah olduktan sonra önceki gün kendisinden yardım isteyip bir şahsın ölümüne neden olan kişi yeniden feryat ederek ondan yardım talebinde bulunmuştu.

Bir kez de Enfâl 8/72’de yer alan اسْتَنْصَرَ istensara fiili “yardım talebinde bulunmak” demektir. Bununla bir anlamda uyumlu mana içeren ve Kur’ân’da sadece burada geçen يَسْتَصْرِخُ yestasrihu kalıbındaki fiil de “feryat etmek”, “bağıra çağıra yardım istemek” manasına gelmektedir. Bu cümlenin başındaki فَاِذَا fe izâ ifadesi de fâ-i cezâiyye, izâ-i mufaca‘a diye isimlendirilmekte ve olayın aniliğini ortaya koymaktadır.

Anlaşılan o ki, Hz. Mûsâ önceki gün kendisini günaha sokan adamla hiç ummadığı bir şekilde ve ummadığı bir yerde yeniden karşılaşmış ve şaşırmıştı. Çünkü bu kişi aynı şekilde yine kendisinden yardım istemişti. Belli ki yine biriyle kavga ediyor, önceki günkü gibi yine haksız bir şekilde Hz. Mûsâ’dan yardım talebinde bulunuyordu.

3. قَالَ لَهُ مُوسٰىٓ اِنَّكَ لَغَوِيٌّ مُب۪ينٌ “(Musa) ona, ‘Doğrusu sen apaçık bir azgınsın!’ demişti.” Önceki gün yaşadıklarını aklından çıkaramayan Hz. Mûsâ, aynı kişinin benzer bir taleple karşısına çıktığını görünce bu kişiye sert çıkmış ve “Sen apaçık bir azgının tekisin” diyerek onu azarlamıştı.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen غَوِيّ ğaviyy kelimesi ğavâ kökünden gelmekte ve “azgın” manasını içermektedir. Hz. Mûsâ söz konusu kişinin apaçık bir sapık ve câhil,(37) ayrıca vahim bir hata içinde olduğunu, bu tutumuyla da büsbütün yoldan çıktığını kendisine beyan etmişti.

Böylece hem ona karşı tavrını ve tepkisini ortaya koymuş, hem de eğer o dönemde peygamberlik görevini almış idiyse bu defa da tebliğ görevini yerine getirmişti. Anlaşılıyor ki, en hassas dönemde bile hakikati muhataba söylemek hakkın ve hakikatin hakkıdır.

ıı. Hatasına Sebep Olan Kişinin Onu Suçlaması

فَلَمَّآ اَنْ اَرَادَ اَنْ يَبْطِشَ بِالَّذ۪ي هُوَ عَدُوٌّ لَهُمَا قَالَ يَا مُوسٰىٓ اَتُر۪يدُ اَنْ تَقْتُلَن۪ي كَمَا قَتَلْتَ نَفْسًا بِالْاَمْسِ اِنْ تُر۪يدُ اِلَّآ اَنْ تَكُونَ جَبَّارًا فِي الْاَرْضِ وَمَا تُر۪يدُ اَنْ تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِح۪ينَ “(Musa), her ikisinin (yani hem öldürülen kişinin hem de kendisinin) düşmanı olan (adam)ı yakalamak isteyince, (adam) ona şöyle demişti: Ey Musa! Dün bir canı öldürdüğün gibi, şimdi de beni mi öldürmek istiyorsun? Sen yeryüzünde sadece zorbalık istiyorsun; ıslah edicilerden olmak istemiyorsun.”

Âyettekiفَلَمَّآ اَنْ اَرَادَ fe lemmâ en erâde ifadesi “istediği zaman”; اَنْ يَبْطِشَ en yebtışe ifadesi “yakalamak”;بِالَّذ۪ي billezî ifadesi “(şu) kişiyi ki”; هُوَ hüve zamiri o (kişi)”; عَدُوٌّ ‘adüvvun kelimesi “düşman(dır)”; لَهُمَا lehumâ ifadesi “onlara, her ikisine”;قَالَ kâle fiili “demişti ki”;يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa”; اَتُر۪يدُ etürîdü sorusu “istiyor musun”; اَنْ تَقْتُلَن۪ي en taktülenî ifadesi “beni öldürmeyi”; كَمَا قَتَلْتَ kemâ katelte ifadesi “tıpkı öldürdüğün, kıydığın gibi”; نَفْسًا nefsen kelimesi “bir nefsi, bir insanı”; بِالْاَمْسِ bi’l-emsi sözcüğü “dün”; اِنْ تُر۪يدُ in türîdü fiili “sen istemiyorsun”; اِلَّآ اَنْ تَكُونَ illâ en tekûne istisnası “(şöyle) olmaktan başka”; جَبَّارًا cebbâran kelimesi “zorba”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde, ülkede”; وَمَا تُر۪يدُ ve mâ türîdü fiili “ve sen istemiyorsun”; اَنْ تَكُونَ en tekûne ifadesi “(şöyle) olmak, olmayı”; مِنَ الْمُصْلِح۪ينَ mine’l-muslihîne kelimesi ise “ıslah edicilerden, düzeltenlerden” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’dan yeniden yardım isteyen şahsın ona karşı suçlayıcı sözleri gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّآ اَنْ اَرَادَ اَنْ يَبْطِشَ بِالَّذ۪ي هُوَ عَدُوٌّ لَهُمَا قَالَ يَا مُوسٰىٓ اَتُر۪يدُ اَنْ تَقْتُلَن۪ي كَمَا قَتَلْتَ نَفْسًا بِالْاَمْسِ “(Musa), her ikisinin (yani hem öldürülen kişinin hem de kendisinin) düşmanı olan (adam)ı yakalamak isteyince, (adam) ona şöyle demişti: Ey Musa! Dün bir canı öldürdüğün gibi, şimdi de beni mi öldürmek istiyorsun?” Hz. Mûsâ iki gün üst üste üstelik de haksız durumdayken kendisinden yardım isteyen ve Kıptî Mısırlının ölümüne sebep olan İsrailoğullarından olan kişiyi yakalamaya çalışmıştı.

Çünkü bu kişi hem kendisine, hem de Kıptîye düşmanlık yapmıştı. İşte tam da bu sırada söz konusu kişi Hz. Mûsâ’nın yakalama girişimini yanlış anlamış ve onu suçlayıcı cümleler söylemişti.(38)

Bu İsrailli kişi Hz. Mûsâ’yı suçlamış ve onu “dün adam öldürmüş olmakla”, bugün de “bir adam daha öldürmek istemekle” nitelendirmişti. Anlaşılıyor ki, Hz. Mûsâ’nın bu adama önceki günkü yardımının sebebi kendi kavminden oluşuydu. Gerçi bu kişinin yaptığı kavgaların içeriği hakkında bilgi verilmemekte, sadece bir önceki âyette de belirtildiği gibi Hz. Mûsâ’nın ona “apaçık azgın” dediği bilinmektedir. Buradan hareketle, söz konusu azgın adamın, muhatabı olan herkesi her türlü suçlayabilecek bir yapıda olduğu söylenebilir.

Âyette yer alan suçlayıcı cümleyi Râzî’nin de dediği gibi Mısırlı Kıptî’nin söylemiş olması ihtimali de vardır;(39) hatta bu ihtimal diğerine göre daha güçlü görünmektedir.(40) Mısırlı Kıptî’nin hem Hz. Mûsâ’ya hem de İsrâilli muhatabına karşı düşmanlık yapan birisi olduğu هُوَ عَدُوٌّ لَهُمَا “O, ikisine de düşmandı” ifadesinden anlaşılmaktadır. Hz. Mûsâ’nın önceki gün bir adam öldürdüğünü muhtemelen kavga ettiği İsrailli’den öğrenmişti ve Hz. Mûsâ’ya söz konusu suçlamayı yapmıştı. Bunun devamı olarak da bir sonraki cümlede yer alan suçlamaları dile getirmişti.

Bu yaklaşım bazıları tarafından kabul edilse de bizim tercihimiz ilkinden yanadır ve açıklamalrıızı bu istikamette şekillendirmeye çalışıyoruz ki akış da bunu gerektirmektedir.

2. اِنْ تُر۪يدُ اِلَّآ اَنْ تَكُونَ جَبَّارًا فِي الْاَرْضِ وَمَا تُر۪يدُ اَنْ تَكُونَ مِنَ الْمُصْلِح۪ينَ “Sen yeryüzünde sadece zorbalık istiyorsun; ıslah edicilerden olmak istemiyorsun.” Bu ifadeler hem yardım isteyen İsrailli’ye, hem de Mısır’lı bir başka Kıptî’ye ait olarak yorumlanabilir; her iki durumda da mesaj aynı kapıya çıkmaktadır. Bizim tercihimize göre Hz. Mûsâ’nın yakalamak istediği İsrailli, Hz. Mûsâ’nın önceki gün olduğu gibi o gün de bir adam öldürmek istediğini söyledikten sonra, bu defa onu ülkede zorbalık yapmakla ve ıslah edicilerden olmamakla suçlamıştı. Âyetteki vurgulu ifade onun bu konudaki kararlılığını göstermektedir.

Esasında kavgayı ayırmak istemek elbette bir ıslah faaliyetiydi; ancak Hz. Musa’nın tarafından olan bu İsrailli kişi belli ki Hz. Mûsâ’ya iman etmediği için onun iyilik faaliyetlerini yanlış yorumlamış ve kendisini zorbalık yapmakla suçlamıştı.

Hz. Mûsâ’ya yönelik suçlayıcı cümleleri her kim söylemiş olursa olsun, işte bu olay şehirde iyice yayılmış oldu. Bu cinayet haberi Firavun’a ve dönemin idarecilerine ulaştırılınca yöneticiler de Hz. Mûsâ ile ilgili bir toplantı yapmaya karar vermişler ve toplantıda onun öldürülmesi için fikir birliğine varmışlardı. İşte devam eden âyette dile getirilen husus budur.

ııı. Samimi Bir Yöneticinin Uyarısı

وَجَآءَ رَجُلٌ مِنْ اَقْصَا الْمَد۪ينَةِ يَسْعٰى قَالَ يَا مُوسٰىٓ اِنَّ الْمَلَاَ يَاْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ اِنّ۪ي لَكَ مِنَ النَّاصِح۪ينَ “Şehrin ileri gelenlerinden bir adam koşarak gelmiş ve ‘Ey Musa! Şüphesiz ki yöneticiler (toplantı hâlinde) seni öldürmek için hakkında karar veriyorlar. Hemen (buradan) çık! Şüphesiz ki ben senin için samimi davrananlardanım!’ demişti.”

Âyettekiوَجَآءَ ve câe fiili “ve gelmişti”; رَجُل racülün kelimesi “bir adam”; مِنْ اَقْصَا الْمَد۪ينَةِ min aksa’l-medîneti tamlaması “şehrin ileri gelenlerinden”; يَسْعٰى yes‘â fiili “koşmakta, koşarak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa”; اِنَّ الْمَلَاَ inne’l-melee ifadesi “muhakkak ki yöneticiler, ileri gelenler”;يَاْتَمِرُونَ ye’temirûne fiili “karşılıklı fikir alış verişinde bulunmaktalar, özel toplantı yapıyorlar”; بِكَ bike ifadesi “seninle ilgili”;لِيَقْتُلُوكَ liyaktülûke fiili “seni öldürmek için”; فَاخْرُجْ fahruc isteği “çık, git”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكَ leke ifadesi “senin için, sana”; مِنَ النَّاصِح۪ينَ mine’n-nâsıhîne kelimesi ise “samimi davrananlardan(ım)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya yardım etmek isteyen bir kişinin sözleri gündeme getirilmektedir.

1. وَجَآءَ رَجُلٌ مِنْ اَقْصَا الْمَد۪ينَةِ يَسْعٰى “Şehrin ileri gelenlerinden bir adam koşarak gelmişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın yaşadığı bu olayın şehirde duyulmasının ardından, kendisine yardım etmek isteyen birisinden söz etmektedir. Bu ifadenin benzeri Yâsîn 36/20’de “bir yiğit” için geçmektedir.

Burada sözü edilen yiğidin Firavun’un hanedanından imanlı bir kişi olduğu, ayrca Firavun’un amcasının oğlu olduğu, isminin de Sem‘ân veya Şem‘ûn olduğu beyan edilmektedir.(41) Hatta bazı müfessirlerimiz bu yiğidin geldiği yerin şehrin ortası olduğunu beyan etmişlerdir.(42)

İşte bu kişinin şehrin öte ucundan koşarak geldiği değil, şehrin merkezinden, en özel mekanından, kararlar alınan yönetim merkezinden, şehrin en ileri gelenlerinden birisi olması gerekmektedir. Firavun’un hanedanından olduğu beyan edilen bu kişinin yönetici olduğu, çünkü yöneticilerin toplantı yaptıklarını bildiği anlaşılmaktadır. Aksi takdride “şehrin öte ucundan koşup gelen bir adam”ın böyle gizli ve çok özel bir oturumu, oturumun konusunu ve alınmak izere olan kararın ne olduğunu bilmesi mümkün değildir.

Yâsîn 36/20’de de beyan edildiği üzere, biz اَقْصَا الْمَد۪ينَةِ aksa’l-medîneti tamlamasını “şehrin ileri geleni” şeklinde anlamakta ve orada sözü edilen zatın, muhataplarına “ey kavmim” diyecek kadar hatırlı birisi olduğunu düşünmekteyiz. Râzî’nin de ifade ettiği gibi, âyetteki رَجُل racül kelimesinin sonundaki tenvîn, söz konusu kişinin kıymetli, hatırlı ve etkin birisi olduğunu göstermektedir.

Âyetteki جَآءَ câe fiili “gelmek” manasını içermesine rağmen, ayrıca bir de يَسْعٰى yes‘â fiilinin kullanılması çok manidardır. Anlaşılan o ki, hakkı ve hakikati anlatmak veya bir kötülüğü engellemek için “yatmak, beklemek” uygun olmayacağı gibi, bazen “gelmek, yürümek” de yetmez; “koşmak” gerekir. Sorun büyük olunca tedavi de aciliyet gerektiriyor demektir. Bu nedenle, oluşan şartları değerlendirmek bazen yetmeyebilir; gün gelir şartları zorlamak, hatta şartları oluşturmak için harekete geçmek, çalışmak ve üstün gayretler ortaya koymak da gerekebilir.

Şehrin en ileri gelenlerinden birisi olan bu yiğit bilge zâtın koşarak gelmesinden anlıyoruz ki, Yüce Allah her dönemde dinini ve elbette peygamberlerini desteklemektedir. Ayrıca burada şunu da görmekteyiz: Peygamberlere muhatap olan dönemlerin idarecileri elçilere düşmanlıkla anılsa da, bu durum bazen istisnalar içermekte, yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/20’de geçtiği üzere Hz. Mûsâ’ya yardım eden şahısta olduğu gibi içlerinden yiğitler de çıkmaktadır.

2. قَالَ يَا مُوسٰىٓ اِنَّ الْمَلَاَ يَاْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ اِنّ۪ي لَكَ مِنَ النَّاصِح۪ينَ “(Yönetici, ileri gelen kişi) ‘Ey Musa! Şüphesiz ki yöneticiler (toplantı hâlinde) seni öldürmek için hakkında karar veriyorlar. Hemen (buradan) çık! Şüphesiz ki ben senin için samimi davrananlardanım!’ demişti” Burada sözü edilen الْمَلَا el-mele’ kelimesi “yöneticiler”, “ileri gelenler” demektir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçenيَاْتَمِرُونَ ye’temirûne fiili ise Firavun’un dönemindeki yöneticilerin özel bir oturumda “karşılıklı fikir alış verişinde bulunmaları”, “görüşme yapmaları”, “istişarede bulunmaları”(43) manalarına gelmektedir.

İşte bu yiğit zat Hz. Mûsâ’yı uyarmakta, yöneticilerin onunla ilgili gizli ve özel bir oturum düzenlediklerini, onu öldürme kararı vermek üzere olduklarını beyan etmekte, sonrasında ise Hz. Mûsâ’nın o şehri terk etmesini istemektedir. Bütün bu söylediklerinin inandırıcı olması için de kendisinin nâsıhîn’den olduğunu, yani nasihat ettiğini ve samimi davrandığını özellikle belirtmektedir.

Burada geçen النَّاصِح۪ين en-nâsıhîne kelimesi daha önce yorumladığımız Kasas 28/12’de de geçtiği üzere “Din nasihattir, yani samimiyettir”(44) hadisinden de delil getirilerek “nasihat edenler” manasından ziyade “samimi davrananlar” manasına alınmalıdır.

Hz. Mûsâ ile ilgili dönemin yöneticileri nasıl ki özel ve gizli toplantılar yapmışlarsa Hz. Peygamber için Mekkeli müşrikler de benzer toplantılar yapmışlardı. Konuyla ilgili olarak Enfâl 8/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Hatırla ki, kâfirler seni tutup bağlamaları veya öldürmeleri yahut seni (yurdundan) çıkarmaları için sana tuzak kuruyorlardı. Onlar (sana) tuzak kurarlarken Allah da (onlara) tuzak kuruyordu (tuzaklarını boşa çıkarıyordu). Çünkü Allah tuzak kuranların (tuzakları boşa çıkaranların) en iyisidir.”

İşte her iki peygamber’in yaşadığı şeyler büyük oranda benzeşmekte ve aynı kaynaktan beslenen peygamberlerin mücadelelerinin de sıkıntılarının da hatta hicretlerinin de birbirine benzediği açıkça görülmektedir. “Vahyin kıssalar üzerinden Allah Rasûlü’nü nüzul ortamında olup bitenler hakkında bilgilendirdiğinin çarpıcı bir örneği budur. Âyet Rasûlüllâh’a karşı suikast hazırlığı yapan müşriklerin bu durumunu haber verme amacı taşır.”(45)

ıv. Şehirden Kaçışı

فَخَرَجَ مِنْهَا خَآئِفًا يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّن۪ي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “(Musa) korku içinde, (etrafı) gözetleyerek şehirden çıkmış (ve) ‘Rabbim! Beni zalimler topluluğundan koru!’ diye dua etmişti.”

Âyetteki فَخَرَجَ fe harace fiili “çıkmıştı”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ordan”; خَآئِفًا hâifen kelimesi “korkarak”; يَتَرَقَّبُ yeterakkabu fiili “gözetleyerek”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; نَجِّن۪ي neccinî duası “beni koru”; مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ mine’l-kavmi’z-zâlimîne ifadesi ise “zalim toplumdan, haksızlık eden topluluktan” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın şehirden gizlice çıkışı gündeme getirilmektedir.

1.فَخَرَجَ مِنْهَا خَآئِفًا يَتَرَقَّبُ “(Musa) korku içinde, (etrafı) gözetleyerek şehirden çıkmıştı.” Bu cümlede ve Kasas 28/18’de geçen خَآئِف hâif kelimesi “korkarak”, يَتَرَقَّبُ yeterakkabu fiili ise “gözetlemek”, “yardım istemek”, haber kovalamak”(46) manasına gelmektedir. Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın bir gün önce işlediği ve bir gün sonra da şehirde duyulup yayılan “hataen adam öldürme” fiili sonrasında bulunduğu şehirden korku içerisinde ve etrafı gözetleyerek çıkıp gittiğini bildirmektedir. Bu durum yani şehirden korkarak çıkmasında anlaşılmayacak bir durum yoktur; çünkü bu durum son derece insanidir.

Hz. Musa’nın bu olaydan sonra Medyen tarafına doğru gidişiyle ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizden korktuğum için de hemen aranızdan kaçmıştım. Sonra Rabbim bana hikmet bahşetti ve beni rasüllerden/elçilerden (biri olarak) görevlendirdi.”

2. قَالَ رَبِّ نَجِّن۪ي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “(Şöyle devam etmiş ve) ‘Rabbim! Beni zalimler topluluğundan koru!’ diye dua etmişti.” Hz. Mûsâ bulunduğu şehirden korkarak ve etrafı gözeterek kaçarken, bir taraftan da Yüce Allah’a dua etmekte ve zalim toplumdan kendisini korumasını niyaz etmektedir. Çünkü her peygamber gibi Hz. Mûsâ da Yüce Allah’tan başka sığınılacak bir kudretin bulunmadığını bildiği için Rabbine iltica etmiş ve bu duayı yapmıştı.

v. Medyen’e Doğru Yönelişi

وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَآءَ مَدْيَنَ قَالَ عَسٰى رَبّ۪يٓ اَنْ يَهْدِيَن۪ي سَوَآءَ السَّب۪يلِ “(Musa) Medyen’e doğru yöneldiğinde ‘Umarım ki Rabbim beni doğru yola ulaştırır.’ demişti.”

Âyettekiوَلَمَّا تَوَجَّهَ ve lemmâ teveccehe fiili “ve yöneldiği zaman”; تِلْقَآءَ مَدْيَن tikâe medyene tamlaması “Medyen tarafına doğru”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; عَسٰى ‘asâ fiili “umulur ki”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim, Rabbimin”; اَنْ يَهْدِيَن۪ي en yehdiyenî ifadesi “bana yol göstermesi, rehberlik etmesi”; سَوَآءَ السَّب۪يل sevâe’s-sebîli tamlaması ise “doğru yola” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın şehirden çıkınca Medyen’e doğru yola çıkışı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقَآءَ مَدْيَنَ “(Mûsâ), Medyen’e doğru yöneldiğinde.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın bulunduğu şehirden ayrılıp Medyen’e doğru yola çıktığını haber vermekte ve bu esnada önceki âyette de olduğu gibi Rabbine güvendiğini ortaya koymaktadır.

A‘râf 7/85’te de açıkladığımız üzere, Medyen Hz. Şu‘ayb’ın peygamber olarak görevlendirildiği şehirdi. مَدْيَن medyene kelimesi Kur’ân’da 10 kez geçmekte, bir kısmında Hz. Musa ile ilgili kıssalarda zikredilmekte,(47) diğer geçtiği yerlerde Hz. Şu‘ayb’ın tebliği bağlamında yer almaktadır.(48)

Medyen’in aslında Hz. İbrahim’in çocuklarından birisi olduğu, nüfüs artınca onun çocuklarının isminin şehre verildiği rivayet edilmektedir.(49) Bu bağlamda Hz. Şu‘ayb’ın nesebinin de Şu‘ayb b. Nüveyb b. Medyen b. İbrâhim Halîlullâh olduğu ifade edilmektedir.(50) İşte Hz. Mûsâ, Hz. Şu‘ayb’ın peygamber olarak görevlendirildiği Medyen’e doğru yola çıktığını haber vermektedir.

2. قَالَ عَسٰى رَبّ۪يٓ اَنْ يَهْدِيَن۪ي سَوَآءَ السَّب۪يلِ “Umarım ki Rabbim beni doğru yola iletir, demişti.” Hz. Mûsâ’nın duasında sözünü ettiği şey elbette sırât-ı müstakîm anlamında “dosdoğru yol” olabileceği gibi,(51) bağlam gereği Medyen’e giden yolun doğrusu ve muhtemelen güvenli ve kısa olanıydı.(52) Muhtemeldir ki Hz. Mûsâ çıktığı bu yol hakkında yeterli bilgi sahibi değildi. Her işte olduğu gibi bu konuda da Rabbinin yardımına muhtaçtı; işte duasındaki maksadı bu olsa gerektir.

Hz. Mûsâ’nın bu duası tıpkı Hz. İbrâhim’in “Ben, Rabbime gidiciyim; O, bana doğru yolu gösterecektir”(53) şeklindeki duası gibiydi. Denizi geçmek üzere yola çıktıklarında arkalarında Firavun ve ordusu varken yakalanma endişesine kapılanlara “Hayır, Rabbim benimledir; bana yol gösterecektir”(54) sözünün sahibi de Hz. Mûsâ’dır. Dahası, hicret esnasında Hz. Peygamber’in Sevr Mağarası’ndaki arkadaşı Hz. Ebû Bekir’e “Hüzünlenme; Allah bizimledir”(55) şeklindeki sözünde de aynı mantık ve aynı sığınma duygusu söz konusuydu.

Peygamberler yol ararken bunu Yüce Allah’ın rehberliğinde bulacaklarına inanır ve öyle davranırlardı. Onların izinden gidecek kişilerin de hayatı Allah bilinciyle yaşamaları gerektiği peygamberlerin hayatları örnekliğinde müminlere öğretilmek istenmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Hacc 22/5; Mü’min 40/67. 2 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Kehf 18/82.
  • Hacc 22/5 Mü'min 40/67 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Kehf 18/82
• 3 - Semerkandî, age., II, 627; Taberî, age., XX, 42. 4 - Zemahşerî, age., III, 384.
• 5 - Kasas 28/14; Necm 53/5-7. 6 - Bakara 2/29; Fussılet 41/11. 7 - “Kurulmak, hükmüne almak” anlamında kullanımlar için bk. A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/44. Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Mü’minûn 23/28; Furkân 25/59; Secde 32/4; Zuhruf 43/13; Feth 48/29; Hadîd 57/4.
  • Kasas 28/14 Necm 53/7 Bakara 2/29 Fussilet 41/11 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/44 Tâhâ 20/5 Mü'minûn 23/28 Furkân 25/59 Secde 32/4 Zuhruf 43/13 Fetih 48/29 Hadîd 57/4
• 8 - Semerkandî, age., II, 627; Taberî, age., XX, 42-43; Zemahşerî, age., III, 384.
• 9 - Râzî, age., XXIV, 232.
• 10 - Semerkandî, age., II, 627; Taberî, age., XX, 43-44.
• 11 - Zemahşerî, age., III, 385. 12 - Râzî, age., XXIV, 233.
• 13 - Taberî, age., XX, 44; Zemahşerî, age., III, 385. 14 - Semerkandî, age., II, 627; Râzî, age., XXIV, 233.
• 15 - Semerkandî, age., II, 628; Taberî, age., XX, 46; Zemahşerî, age., III, 385; Râzî, age., XXIV, 234.
• 16 - Semerkandî, age., II, 628; Taberî, age., XX, 46; Zemahşerî, age., III, 385; Râzî, age., XXIV, 234. 17 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussılet 41/12. 18 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12
• 19 - İslâmoğlu, age., s. 731’de 20 ve 21. notlar.
• 20 - Müslim, İmâre, 53, 57; Ebû Dâvud, Edeb, 121; İbn Mâce, Fiten, 7; Nesâî, Tahrîm, 27, 28. 21 - Ebû Dâvud, Edeb, 112. 22 - İbn Mâce, Fiten, 7; Ebû Dâvud, Edeb, 121; Ahmed b. Hanbel, IV, 107, 160. 23 - Ahmed b. Hanbel, IV, 107, 160; İbn Mâce, Fiten, 7.
• 24 - Ebû Dâvud, Edeb, 113, 121. 25 - Ahmed b. Hanbel, V, 128. 26 - Ahmed b. Hanbel, II, 524; Ebû Dâvûd, Edeb, 111. 27 - Ebû Dâvûd, Edeb, 120.
• 28 - Müslim, İmâre, 57; Nesâî, Tahrîm, 27; İbn Mâce, Fiten, 7; Ahmed b. Hanbel, II, 306, 488. 29 - İbn Mâce, Fiten, 7. 30 - İbn Mâce, Mukaddime, 17.
• 31 - Zemahşerî, age., III, 385. 32 - A‘râf 7/23. 33 - Enbiyâ’ 21/87. 34 - Fâtır 35/32.
  • A‘râf 7/23 Enbiyâ 21/87 Fâtır 35/32
• 35 - Semerkandî, age., II, 628; Taberî, age., XX, 46; Zemahşerî, age., III, 385; Râzî, age., XXIV, 235.
• 36 - Semerkandî, age., II, 628; Taberî, age., XX, 47.
• 37 - Semerkandî, age., II, 628.
• 38 - Semerkandî, age., II, 628-629; Taberî, age., XX, 49.
• 39 - Râzî, age., XXIV, 236. 40 - Zemahşerî, age., III, 386.
• 41 - Taberî, age., XX, 51; Zemahşerî, age., III, 386; Râzî, age., XXIV, 237. 42 - Semerkandî, age., II, 629.
• 43 - Semerkandî, age., II, 629; Zemahşerî, age., III, 386.
• 44 - Buhârî, Îmân, 42; Müslim, İman 95; Ebû Dâvûd, Edeb, 59; Tirmizî, Birr, 17; Nesâî, Bey‘at, 31, 41.
• 45 - İslâmoğlu, age., s. 733’te 25. not.
• 46 - Semerkandî, age., II, 628; Taberî, age., XX, 47.
• 47 - Tâhâ 20/40; Kasas 28/22, 23, 45. 48 - A‘râf 7/85; Tevbe 9/70; Hûd 11/84, 95; Hacc 22/44; ‘Ankebût 29/36. 49 - Semerkandî, age., I, 532; II, 630; Taberî, age., VIII, 237. 50 - Râzî, age., XIV, 173.
  • Tâhâ 20/40 Kasas 28/22 Kasas 28/23 Kasas 28/45 A‘râf 7/85 Tevbe 9/70 Hûd 11/84 Hûd 11/95 Hacc 22/44 ‘Ankebût 29/36
• 51 - Taberî, age., XX, 54. 52 - Semerkandî, age., II, 629; Taberî, age., XX, 54; Zemahşerî, age., III, 386. 53 - Sâffât 37/99. 54 - Şu‘arâ’ 26/62. 55 - Tevbe 9/40.
  • Sâffât 37/99 Şu‘arâ 26/62 Tevbe 9/40