Secde Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen “secdeler halinde” anlamındaki سُجَّد sücced kelimesinden alan Secde sûresi, inişe göre 57, resmî sıralamada ise 32. sûredir.

Secde sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Lokmân sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamaktadır. Her iki sûrenin temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. Her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerine gönderme yapılmaktadır.

Secde sûresi, vahyin ilâhî kaynaklı oluşu, Hz. Peygamber’in vahyi kendiliğinden uydurmadığı, Nebî (as)’ın Mekkelileri uyarmak için görevlendirildiği, kâinatın yaratılışı hakkındaki temel sistemi, Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğini, insanoğlunun yaratılışının çamurdan başladığını ve bir süreç halinde gerçekleşmesinin devam ettiği, çeşitli donanımlara sahip kılındığı beyanına yer verilmektedir.

10. âyetten itibaren, ölüm meleği gelince herkesin Yüce Allah’a döndürüleceği, korkuları ve mahcubiyetleri nedeniyle cehennemliklerin mahşerde başlarının öne eğik olacağı, özür dileyecekleri, azgın insan ve cinlerin cehennemi dolduracağı beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın âyetlerine gerçek iman edenlerin derin bir boyun büküş içerisinde, secde ve tesbihler halinde bulundukları, geceleri yataklarından ayrıldıkları, korku ve ümit içerisinde dua ettikleri, infak ahlakını kuşandıkları ele alınmaktadır. Ayrıca hiçbir canın mahşerde kendisi için ne tür göz aydınlıklarının gizlendiğini bilemeyeceği, müminlerin kâfirlerle bir tutulamayacağı, müminlerin cennete, yoldan çıkanların ise cehenneme gireceği, inkarcıların gerçeğe geri dönmeleri için dünyada çeşitli şekillerde azaba uğratılacağı bildirilmektedir. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’ya kitap verildiği, çeşitli önderlerin hidayete davet ettikleri, mahşerde insanlar arasında kesin hükmün verileceği, azgınların helak edildiği, yerlerinde yeller estiği beyan edilmektedir.

27. âyetten itibaren, yağmurun toprakta oluşturduğu değişim ve tarım ürünleri meydana getirmesi gibi konular ele alınmakta, sûrenin sonunda ise alaycılık edenlere mahşerdeki imanlarının fayda vermeyeceği, böylelerinden yüz çevirmenin gerekliliği ve akıbetlerinin beklenmesi mesajı ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 15-22. âyetlerinde yiğit kulların çeşitli özelliklerini, mahşerdeki ödüllerini, müminlerle kafirlerin mukayesesini, her iki grubun sonuçta nereye gideceklerini beyan ettikten sonra, kötülere dünya azabından tattırarak onların gerçeğe geri dönmelerini istediğini bildirmekte, en zalimlerin de hak ve hakikatten yüz çevirenler olduğunu, bu noktada insanların duyarlı davranmaları gerektiğini haber vermektedir.

a) Gerçek Müminlerin Özellikleri Ve Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde mesajlarına gerçekten iman edenlerin özelliklerini saymaktadır. Bu bağlamda âyetler hatırlatıldığında boyun bükmelerini, hamd ederek tesbih etmelerini, kibir göstermemelerini, geceleri yataklarından ayrılmalarını, korku ve ümit içerisinde dua etmelerini ve kedilerine verilen rızıklardan infak etmelerini dile getirmektedir.

Ardından, bu tür iyi insanlara dünyada yaptıklarının karşılığı olarak ne tür göz aydınlıklarının gizlendiğini hiç kimsenin bilemeyeceği haber verilmektedir.

ı. Müminlerin Bazı Özelliği

اِنَّمَا يُؤْمِنُ بِاٰيَاتِنَا الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُون “Bizim ayetlerimize inananlara onlarla (ayetlerimizle gerçekler) hatırlatıldığı zaman, kibirlenmeden secde eder ve Rablerini hamd (övgü) ile tesbih ederler (yüceltirler).”

Âyettekiاِنَّمَا يُؤْمِنُ innemâ yü’minu fiili “sadece ve sadece inanır, iman eder”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimize”; الَّذ۪ينَ ellezîne ifadesi “şu kimseler ki”;اِذَا ذُكِّرُوا izâ zükkirû ifadesi “kendilerine hatırlatma yapıldığında”; بِهَا bihâ ifadesi “o (âyetler)le”; خَرُّوا سُجَّدًا harrû sücceden ifadesi “secdeye kapanmışlardı, secdeye kapanırlar”;وَسَبَّحُوا ve sebbihû fiili “ve tesbih etmişlerdi, tesbih ederler”;بِحَمْدِ رَبِّهِمْ bi hamdi rabbihim ifadesi “onların kendi Rablerine hamdederek”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; لَا يَسْتَكْبِرُون lâ yestekbirîne fiili ise “büyüklük taslamazlar” demektir.

Burada gerçek müminlerin “Allah’ın âyetlerine karşı duyarlılık içeren üç özelliği” gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا يُؤْمِنُ بِاٰيَاتِنَا “Bizim âyetlerimize ancak şu kimseler iman ederler.” Yüce Allah bir önceki âyette bazı insanların mahşer hayatına inanmadıklarını, dolayısıyla gerçekleri unuttuklarını, bunun sonucunda kendilerini de azapta unutacağını beyan ettikten sonra, bu âyette bu kişilerin tam zıddına olarak “âyetlerine gerçekten kimlerin iman ettiğini” açıklamaktadır.

Kur’ân’da gerçek müminlerin kim olduklarıyla ilgili çeşitli bilgiler verilmektedir. Bu bağlamda Bakara 2/2-4, 177, Âl-i İmrân 3/133-135, Ra‘d 13/19-22, Mü’minûn 23/1-11, Furkân 25/63-77, Zâriyât 51/16-19 ve Me‘âric 70/22-34 gibi âyetleri örnek olarak zikredebiliriz. Bunlardan ayrı olarak özellikle vurgulu ifadelerle gelmesi bakımından Enfâl 8/2-4, Hucürât 49/10, 15 ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetleri ayrı bir yere koymalıyız.

Yüce Allah اِنَّمَا innemâ edatı kullanarak gerçek müminlerin özelliklerini sayarken Enfâl 8/2-4’te onların “Allah anıldığında kalplerinin titrediğini, kendilerine Allah’ın âyetleri aktarıldığında imanlarının arttığını, Rablerine güvenip tevekkül ettiklerini, namazı kılıp kendilerine rızık olarak verilen şeylerden bir kısmını infak ettiklerini” beyan etmektedir.

Hucürât 49/10 ve 15’te aynı şekilde اِنَّمَا innemâ edatıyla başlayan bir ifadede sadece müminlerin kardeş oldukları ve aralarının düzeltilmesi gerektiği ile inanca ve hayata dair malları ve canlarıyla cihad içerikli çeşitli özellikleri dile getirilmektedir.

2. الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُون “Onlarla (ayetlerimizle gerçekler) hatırlatıldığı zaman, kibirlenmeden secde eder ve Rablerini hamd (övgü) ile tesbih ederler (yüceltirler).” Yüce Allah gerçek manada âyetlerine kimlerin iman ettiğiyle ilgili öncelikli bilgileri âyetin bu kısmında şu şekilde dile getirmektedir:

a)الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا “Onlarla (âyetlerle) kendilerine (gerçekler) hatırlatıldığında secdeye kapanırlar.” Yiğit müminlerin bu bağlamdaki “ilk özelliği” “Yüce Allah’ın âyetleri kendilerine hatırlatıldığı zaman hemen boyun bükmeleri, yani secdeye kapanmaları”dır. Mümin insan, âyetler karşısında boyun büken ve onların mesajlarına yürekten teslimiyet gösteren kişidir. Mümin, Yüce Allah’ın belirlediği sınırlara uyan insandır; hâşâ Allah’a meydan okuyup O’nun belirlediği sınırları tanımayıp bizzat kendisi sınır belirleyen insan değildir.

Âyette yer alan خَرُّوا سُجَّدًا harrû sücceden “secdeye kapanırlar, boyun bükerler” ifadesi Yüce Allah’ın âyetlerine karşı peygamberlerin boyun büküşleri(1) ve Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin onun tahtının önündeki saygılarını ifade için(2) kullanıldığı gibi, söz konusu ifadeye yakın mana içerecek şekilde Hz. Dâvûd’la ilgili olarak harra râki‘an şeklinde de geçmektedir.(3)

Ayrıca İsrâ’ 17/107 ve 109’da da aynı şekilde âyetlere karşı saygı ifadesi olarak yiğit müminlerin bir niteliği olarak zikredilmektedir. Bütün bu kullanımların ortak noktası, duyarlı müminlerin Yüce Allah’ın âyetlerine karşı saygılı olup mesajlarına boyun bükmeleri ve gereklerini yerine getirme kararlılıklarıdır.

b) وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ “Rablerini hamd ile tesbih ederler.” “Rablerini hamd ile tesbih etmek” ifadesi çeşitli âyetlerde geçmekte,(4) bu bağlamda gerçek müminlerin “ikinci özelliği” olarak zikredilmektedir. Bakara 2/30’da açıkladığımız üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir.

Tesbîh, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(5) Tesbîh’in “Allah adına hareket etmek” anlamı, özellikle A‘lâ sûresinin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır.

Gerçek müminlerin bu bağlamdaki ikinci özelliği “Rablerini hamdederek tesbih etmeleri”dir. Tesbîh, “yaratılış gayesine uygun olarak varlığını sürdürmek” manasına geldiği için, bu kişilerin hayatlarını Yüce Allah’ın istediği gibi yaşadıkları anlaşılmaktadır. Bir taraftan Yüce Allah’ın verdiği sayısız nimetlere hamdetmek, diğer taraftan da bütün bunları bir tesbih bilinciyle kavramak, duyarlı olmanın en önemli göstergeleri arasında sayılmaktadır.

c) وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُون “Büyüklük taslamazlar.” Gerçek müminlerin “üçüncü özelliği” tevazu olarak belirlenmektedir. İstikbâr, kendisi büyük olmamasına ve hakkı da buna uygunluk arz etmemesine rağmen büyüklük taslamak demektir. Bu ifade müstakil bir sıfat olarak kabul edilebileceği gibi önceki iki özelliği niteler şekilde de yorumlanabilir.

Gerçek müminler Yüce Allah’ın âyetleri hatırlatıldığı zaman hiç kibir göstermeden hem secdeye kapanırlar hem de hamd ile Rablerini tesbih ederler. Bu durumda söz konusu cümle bir “hâl cümlesi” olarak kabul edilmiş olur. Diğer ihtimalde ise bu cümle müstakil bir sıfattır ve yiğit müminlerin Yüce Allah’ın âyetlerine karşı hiçbir şekilde kibir göstermeyecekleri beyan edilmiş olur. İki ihtimal de doğrudur.

ıı. Müminlerin Diğer Özellikleri

تَتَجَافٰى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Rablerine korkuyla ve ümitle yalvararak vücutları yataklar(ın)dan uzak kalır; kendilerine verdiğimiz rızıktan (Allah yolunda) infak ederler (verirler).”

Âyetteki تَتَجَافٰى tetecâfâ fiili “ayrılır, uzaklaşır”;جُنُوبُهُمْ cünûbuhum tamlaması “onların vücutları, sırtları”; عَنِ الْمَضَاجِعِ ‘ani’l-medâci‘ı sözcüğü “yataklardan”; يَدْعُونَ yed‘ûne fiili “yalvarmaktadırlar, yalvarmakta olarak”; رَبَّهُمْ rabbehum ifadesi “onların Rabbine”; خَوْفًا havfen kelimesi “korkarak”; وَطَمَعًا ve tame‘an sözcüğü “ve ümit içerisindet”; وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ve mimmâ razeknâhum ifadesi “ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden”; يُنْفِقُونَ yünfikûne fiili ise “infak ederler, dağıtırlar” demektir.

Burada gerçek müminlerin “gecelerini değerlendirmeleri” ve “infak duyarlılıkları”yla ilgili “iki” özelliği daha gündeme getirilmektedir.

1. تَتَجَافٰى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا “Rablerine korkuyla ve ümitle yalvararak vücutları yataklar(ın)dan uzak kalır.” Bu ifade duyarlı müminlerin “dördüncü özelliği” olarak onların gecelerini tanıtmaktadır.

a) تَتَجَافٰى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ “Vücutları yataklardan uzak kalır.” Yüce Allah vahyin ilk âyetlerinde yani Müzzemmil 73/2-4’te müminlerin gecesini inşa etmek üzere gecenin yarısından çoğunu ayakta geçirmelerinin gerekliliğinden söz etmekte, Müzzemmil 73/20’de ise başta Hz. Peygamber olmak üzere bunu başardıklarını haber vermektedir. Ayrıca İnsân 76/26’da geceleyin secde ve uzun süreli tesbihler de emredilmektedir.

Bu emirler doğrultusunda Âl-i İmrân 3/17’de “sahurlarda bağışlanma dileğinde bulunan yiğitlerden”, Zâriyât 51/16-18’de ise “geceleri çok az uyuyan ve seherlerde istiğfar edenlerden” söz edilmektedir. Bu arada İsrâ’ 17/79’da Hz. Peygamber’in geceleyin uykuya ara vermesi görevi, Tâhâ 20/130’da gecenin belli saatlerinde özel teşbih anlamında namaz kılınması gerektiği, dahası Kâf 50/39’da da Güneş doğmadan önce namaz kılınması görevi bu noktada “gece ve Müslüman” ilişkisinde görülmelidir.

Özetle söylemek gerekirse, geceleyin kalkıp Kur’ân okumak,(6) secdeler yaparak âyetleri tilavet etmek,(7) istiğfarda bulunmak,(8) secdeler ve kıyam hallerinde Allah’a boyun eğmek,(9) yataklardan ayrılarak korku ve ümit içerisinde dua ve niyazda bulunmak,(10) tesbihe devam etmek,(11) gecelerini secde ve kıyam hallerinde geçirmek(12) çok önemli birer prensip ve görev olarak belirlenmiştir.

İşte bütün bu âyetlerle uyumlu bir mesaj içerecek şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, geceleyin sürekli uyuyanlardan değil, vücutlarını yataklarından ayıran yiğitlerden söz edilmektedir. Çünkü vahiy uyku getiren değil, uyku kaçıran bir mesajdır ve muhatabının uyanık olmasını ondan istemektedir.

Geceleri sürekli uyuyanlar yarınlara hükmedemezler. Uyku da elbette bir ihtiyaçtır; ancak onu kontrollü bir şekilde yerine getirmek gerekir. Bunun için geceleri hep uyumak değil, gündüz belli vakitlerde kısa aralıklarla yaşanan uykular kişiye bu ihtiyacını gidermede ve gecelerini değerlendirmede büyük katkı sağlayacaktır.

Rûm 30/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Gece olsun gündüz olsun, uyumanız ve Allah’ın lütfundan (nasibinizi) aramanız da O’nun (varlığının) delillerindendir. Muhakkak ki bunda, bilenler için ibretler (dersler, mesajlar) vardır.” Demek ki uyku sadece geceyle değil, gündüzün belli kısımlarında da karşılanabilecek bir ihtiyaçtır.

Genellikle geceleyin uyunduğu için bunun mutlak bir kural olduğunu sanılmamalıdır. Müzzemmil 73/6’da da belirtildiği gibi, gecenin inşası çok daha etkili ve kalıcıdır. Nihayet gecesini vahiy ile inşa edenler gündüzlerini de ihya etmiş olurlar. Çünkü onlar geceleyin elde ettikleri duyarlılığı gündüz yaşayacakları meşguliyetlere taşıyacaklardır.

Nebî (as)’ın Muâz b. Cebel’e şöyle dediği rivayet edilmektedir: “Sana hayrın kapılarını göstereyim mi? Oruç kalkandır; sadaka hataları örter; bir de gecenin ortasında kulun ayağa kalkması.” Bunu söyledikten sonra Hz. Peygamber işte bu âyeti okumuştur.(13)

b) يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا “Korkuyla ve umutla Rablerine yalvarmak üzere.” Yüce Allah yiğit müminlerin “dördüncü özelliği”ni gece yataklarından kalkanların neler yaptığıyla ilişkilendirerek ifade etmektedir. Furkân 25/77’de “dua” konusunda oldukça geniş bilgi verdiğimiz için burada sadece âyette geçen kelimelerle ilgili hatırlatmalar yapacağız.

Duanın şekliyle ilgili olarak A‘râf 7/55’te “Rabbinize yalvararak ve gizlice dua edin” buyrulmakta, A‘râf 7/205’te ise “Kendi içinde yalvararak (boyun bükerek) ve ürpererek, yüksek olmayan bir sesle sabah akşam (gündüz-gece) Rabbini an ve (O’nu) unutanlardan olma” ifadelerine yer verilmektedir. Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/56, İsrâ’ 17/57, Enbiyâ’ 21/90, Secde 32/16 ve Zümer 39/9’da beş âyette söz konusudur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise dua edilirken nasıl bir yürek gerektiği üzerinde durulmaktadır. Konuyla ilgili bir emir A‘râf 7/56’da geçmekte ve duada Yüce Allah’ın azabından korkmanın ve rahmetini ummanın esas olduğu anlaşılmaktadır. Havf ve tama‘ kelimeleri şimşeğin çakmasıyla ilgili olarak hem felaketten korkmak hem de yağmuru ummak anlamında birlikte kullanılmaktadır.(14)

Konu dua ile ilişkili olunca maksadın ilâhi azap ve gazaptan korkup rahmet ve merhameti ummak, yani cehenneme girmekten korkup cennete girmeyi ummak olduğu gayet açık bir şekilde görülmektedir. Bu konuda Enbiyâ’ 21/90 ve Zümer 39/9’da da bilgiler verildiğini özellikle hatırlatmakla yetinelim.

2. وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Kendilerine verdiğimiz rızıktan (Allah yolunda) harcarlar.” Yüce Allah âyetlerine gerçekten iman edip güvenenlerin “beşinci özelliği”ni “infak”la ilişkilendirmektedir. Kur’ân’da pek çok âyette de geçtiği gibi Yüce Allah müminlerin mallarının tamamını değil bir kısmını vermesini istemekte ve bunu yapanları överek mahşerde kendilerini ödüllendireceğini haber vermektedir.

İfadenin başında zikredilen مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı “bazısı, bir kısmı” manasına bir edat olduğu için sahip olunan malların tamamının değil, o malıdan bir kısmının Allah yolunda infak edilmesi, dağıtılması, harcanması isteniyor demektir.

ııı. Sürpriz Ödüller

فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَآ اُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ اَعْيُنٍ جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Yaptıklarına karşılık olarak, onlar için ne göz aydınlıklarının gizlendiğini kimse bilemez.”

Âyetteki فَلَا تَعْلَمُ fe lâ ta‘lemu fiili “bilemez, bilmez”; نَفْس nefsün sözcüğü “hiç kimse”; مَآ اُخْفِيَ mâ ühfiye ifadesi “gizlenmiş olan şey(ler)i”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendileri için, onlar için”; مِنْ قُرَّةِ اَعْيُنٍ min kurreti a‘yünin tamlaması “mutluluk, göz aydınlığı türünden”; جَزَآء cezâen sözcüğü “karşılık olarak”; بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ bimâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış olduklarına karşılık” demektir.

Burada müminler için mahşerde gizlenmiş olan ödülü hiç kimsenin bilemeyeceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah yukarıda saydığı türden fedakarlıkları yapanlar için mahşerde ne tür gözaydınlıklarının gizlenmiş olduğunu kendisinden başka hiçbir canın bilemeyeceğini beyan etmektedir. Burada ilk önce dikkat çekilen husus, verilecek ödüllerin dünyada yapılanların bir karşılığı olduğunun hatırlatılmasıdır. Demek ki “emek olmadan yemek de ekmek de olmamaktadır.”

Yüce Allah cennetliklere orada her ne istiyorlarsa vereceğini müjdelemektedir. Kâf 50/35 ve Yâsîn 36/57’de de zikredildiği üzere, arzu ettikleri her ne varsa cennetliklere ikram edileceği beyan edilmektedir. Zuhruf 43/71’de “canların çektiği ve gözlerin görmekten hoşlanıp zevk alacağı her şey”in cennette bulunacağı ifade edilmektedir.

Muhammed 47/15’te “zamanla bozulmayan saf su ırmakları”, “tadı değişmeyen süt ırmakları”, “içenlere lezzet veren meşrubat ırmakları” ve “saf süzme bal ırmakları” zikredildikten sonra, “her türden meyve ve sınırsız bağış” da ödüller arasında yer almaktadır. Rahmân 55/46-78, Vâkı‘a 56/12-40, İnsân 76/5-22 gibi pek çok âyette ise çok daha ayrıntılı bir cennet menüsü verilmektedir.

Cennet nimetleri Kur’ân’da zikredilenlerden ibaret değildir. Meselenin ne kadar muhteşem bir gizem içerdiğini belirtmek üzere yorumunu yapmakta olduğumuz Secde 32/17’yi tekrar hatırlatmakla yetineceğiz: “Hiçbir can kendisi için (cennette) ne tür gözaydınlıklarının gizlendiğini bilemez.”

İşte bu âyet, cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır. Bu noktada söz konusu âyeti tefsir mahiyetinde çok önemli bir hadisi aktarmak istiyoruz:

Cennet nimetleri konusunda Hz. Peygamber’e ait olduğu bildirilen çok önemli rivayetler vardır. Konuyu özetleyecek mahiyette olan bir örneği hatırlatmakla yetinmek istiyoruz:

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette cennet nimetleri hakkında Peygamberimiz (as)’ın مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ beyanı gereği, orada “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlanmış olacağı”nı ifade edilmektedir.(15)

Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu büyük nimetten mahrum bırakmasın.

b) Müminlerin ve Fâsıkların Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 18-20. âyetlerinde mümin ile fasığın bir olamayacağını, iman edip salih ameller işleyenlere, yaptıklarının karşılığı ve bir ikram olarak durulmaya değer cennetler verileceğini müjdelemektedir.

Ardından, yoldan çıkanların ise cehenneme gireceği, oradan her ne zaman çıkartılmak isterlerse oraya iade edilecekleri ve hakikati yalanlamalarının karşılığında kendilerine “Yalanlamış olduğunuz cehennem azabını tadın!” denileceği haber verilmektedir.

ı. Mümin ve Fâsık Karşılaştırması

اَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُ۫نَ “Mümin olan kişi, yoldan çıkan kişi gibi midir? (Elbette) bir olamazlar.”

Âyetteki اَفَمَنْ كَانَ efemen kâne ifadesi “(şöyle) olan kişi (şunun gibi) midir”; مُؤْمِنًا mü’minen kelimesi “mü’min”; كَمَنْ كَانَ kemen kâne ifadesi “(şöyle) olan kişi gibi (midir)”; فَاسِقًا fâsıkan kelimesi “yoldan çıkmış”; لَا يَسْتَوُ۫نَ lâ yesteûne fiili ise “(bunlar) bir olamazlar” demektir.

Burada bir mümin ile bir asık insan mukayesesi gündeme getirilmektedir.

Âyetin Hz. Ali ve Velîd b. Ukbe hakkında indirildiği rivayet edilse de(16) maksat onlardan ibaret olarak değil, genel olarak anlaşılmalı ve öylece yorumlanmalıdır.

Yüce Allah Kur’ân’da iyiler anlamında inananlarla kâfirleri mukayese etmektedir. Özel anlamda mü’min, müslim ve muttakinin zıddına fâsık, mücrim ve füccâr kelimeleri kullanılmaktadır. Ayrıca “iman edip salih amel işleyenler”in karşılığında “kötülük işleyenler” ifadeleri sıklıkla yer almaktadır. Bu doğrultuda Hucürât 49/6’da “iman” kavramının karşısında “küfür”, “fısk” ve “isyan” kelimeleri getirilmektedir.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de mümin ile fasığın bir olamayacağını ilan ederek, dünyada ve âhirette aynı muameleye tâbi tutulmayacaklarını dolaylı olarak beyan etmek istemektedir. Burada sözü edilen “mümin” Yüce Allah’a ve O’nun bütün buyruklarına gönülden iman edip teslim olan kişi, “fasık” ise bunun zıddına inkârı tercih eden kişidir.

Âyetin devamındaki diğer âyetlere bakılınca, buradaki mesajın öncelikli olarak bu iki farklı insan tipinin âhirette ödül veya ceza noktasında bir tutulmayacaklarıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Ancak bu akıbetin yaşanmasında belirleyici olan en önemli unsurlardan birisi mümin bir insanın dünya hayatında fasık biri gibi yaşamaması, onunla aynı görüntüyü vermemesi gerektiğini de öğretmesidir.

Âl-i İmrân 3/179, ‘Ankebût 29/2-3, Câsiye 45/21 ve Kıyâmet 75/36 gibi âyetlerde verilen mesajlarla yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen mesajın bir bölümünü birlikte anlamak gerektiğinde şüphe yoktur. Mümin ve müslüman olan kişinin dünya hayatındaki duruşu fasık birinden elbette ve elbette farklı olmalı, eşit bir görüntü vermemelidir.

Âyetin dünya hayatıyla ilgili yorumuna böylece kısaca değindikten sonra şimdi de âyetin mahşerle ilgili mesajına dair bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

Çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, Yüce Allah bu âyette insanoğlunun mahşerde iki ana grup halinde değerlendirileceğini, bir grubun Müslüman, diğerinin ise mücrimlerden oluşacağını ifade etmektedir. Benzer bir mukayese de Sâd 38/28’de yapılmaktadır.

Câsiye 45/21’de de geçtiği gibi, dünya hayatında sürekli günah işleyen, isyan içerisinde olan, Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmeyen suçlu ve günahkâr kişilerin, sadece Yüce Allah’a boyun eğen, sadece O’na kulluk eden, O’nun emir ve yasaklarına riayet eden kişilerle bir tutulmayacağı bu âyette “inkârî soru” olarak gündeme getirilmektedir. Esasında bu tür sorular cevabı bünyesinde bulunduran ifadelerdir.

Anlaşılan o ki, Yüce Allah mahşerde Müslümanlar ile suçluları hiçbir şekilde bir veya eşit tutmayacaktır. Önceki âyet grubunda da dile getirildiği üzere, Müslüman ve muttakîler için nimet cennetleri vaadedilirken, kâfirlere de en büyük azabın uygulanacağı beyan edilmektedir.

Kehf 18/36, Meryem 19/77 ve Fussılet 41/50’de de hatırlatıldığı üzere, müşrikler dünya hayatında Müslümanlardan daha iyi durumda olduklarını ifade ederek, mahşerde de çok daha iyi bir akıbetlerinin ve daha fazla nimetlerinin bulunacağını iddia ediyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda dile getirilen ve cevaplanan husus budur; mesele hiçbir şekilde onların iddia ettiği gibi gerçekleşmeyecektir.

Hayatları da ölümleri de diriltilmeleri de mahşer süreçleri de asla ve asla bir olmayacaktır. Mü’min 40/51-52’de verilen mesaj yorumunu apmakta olduğumuz âyetle örtüşmektedir. Devam eden iki âyette bu konu hakkında bilgi verilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu tür mukayeseler Âl-i İmrân 3/106-107, Yûnus 10/34-35, Hûd 11/16-17, Ra‘d 13/17, 19, Kasas 28/61, Secde 32/18-20, Fâtır 35/19-22, Zümer 39/8-9, Sâd 38/28, Câsiye 45/21, Mülk 67/22, Kalem 68/35-42, ‘Abese 80/38-42 gibi âyetlerde gündeme getirilmekte ve muhatapların iyilerden olması, kötülerden olmaması arzu edilmektedir. Çünkü iyilere sevap ve cennet vaadedilmişken, kötülerin gideceği yer maalesef ateş azabının yeri olan cehennemdir.

ıı. İman ve Sâlih Amelin Sonu: Cennet

اَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَاْوٰى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “İman edip iyi işler yapanlara gelince, yaptıklarının karşılığında bir ikram olarak onlar için barınılacak cennetler vardır.”

Âyetteki اَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا emmellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar(a gelince)”;وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar var ya)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; فَلَهُمْ fe lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; جَنَّاتُ الْمَاْوٰى cennâtü’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer cennetler”; نُزُلًا nüzülen kelimesi “bir ikram olarak”; بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ bimâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış olduklarına karşılık” demektir.

Burada önceki âyette sözü edilen “bunlar elbette bir olmazlar” ifadesinin açılımı yapılmakta, öncelikle müminlerin durumu gündeme getirilmektedir.

Önceki âyette kullanılan mü’min ve fâsık kelimeleriyle uyumlu olacak şekilde bu âyette “iman edip sâlih amel işleyenler”, bir sonraki âyette ise “fâsık olanlar” ifadesi tercih edilmektedir.

1. اَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَاْوٰى “İman edip iyi işler yapanlara gelince, onlar için barınılacak cennetler vardır.” Yüce Allah tercihini imandan yana kullanıp buna uygun olarak güzel ve düzeltici işler yapanlara mahşerde cennetler vaadetmektedir. İman ve sâlih amel “sebep”, cennâtu’l-me’vâ “durulmaya değer cennetler” ise “sonuç”tur. Âyetin sonundaki “yaptıklarının karşılığı olarak” ifadesi de bunun delilidir.

Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennetlerle ilgili olarak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bu çerçevede cennetu’n-na‘îm(17) “nimetlerle dolu bahçe”; cennâtu’n-na‘îm(18) “nimetlerle dolu bahçeler”; cennetu’l-huld(19) “ebedi kalınacak bahçe”; cennet-i ‘âliyeh(20) “yüksek bahçe”; cennâtu ‘adn(21) “durulmaya değer bahçeler; cennâtu’l-firdevs(22) “en yüce, en görkemli bahçeler”; el-firdevs(23) “en yüce”; cennetu’l-me’vâ(24) “sığınalacak, durulacak bahçe” kavramlarını sayabiliriz.

Necm 53/15’te zikredilen cennetu’l-me’vâ tamlaması bir görüşe göre Mekke yakınlarında içinde sidre ağaçlarının bulunduğu bahçe için de kullanılmaktadır. Nihayetinde Cennetu’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer bahçe, sığınılacak bahçe,(25) dinlenip huzur bulunacak bahçe” manasına gelmektedir, demekle yetinelim.

2. نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Yaptıklarının karşılığında bir ikram olarak.” Yüce Allah âyetin sonunda bu ifadeyi kullanarak cennetin fedakarlıkların karşılığı bir ödül yeri olduğunu bildirmektedir. Cennet ucuz ve beleş olmadığı gibi bir sonraki âyetin sonunda yer aldığı gibi cehennem de boşuna ve anlamsız değildir. Her ikisine de insanların tercihleri ve emekleriyle, elbette Yüce Allah’ın kararıyla gidilir.

Çeşitli âyetlerde değindiğimiz üzere, n-z-l kökünden gelen kelimelerin “indirmek”, “öğretmek, “vahyetmek” anlamlarının yanında bir de “ikram etmek” manası vardır ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen nüzül kelimesi de bunun bir delilidir.

N-z-l kökünden kelimeler Kur’ân’da 293 yerde geçmekte; نُزُل nüzül kalıbında bazı âyetlerde cennetteki nimetlendirmeler için “ağırlama, ikram”;(26) bazılarında ise cehennemdeki azap için alay içerikli “ağırlama” veya “konaklama”(27) anlamına gelmektedir. Bu arada Yûsuf 12/59’daki الْمُنْزِل۪ين el-münzilîne kelimesi de bu anlamla uyumlu olacak şekilde “ikram edenler, ağırlayanlar, misafirperverlik yapanlar” manasına gelmektedir. Benzer bir anlam Mü’minûn 23/29’da da görülebilir.

Dünya hayatında öncelikle Yüce Allah’ın belirlediği iman esaslarını kabul edip hayatını ilâhî prensiplere uygun olarak yaşayan, bozgunculuk yapmayıp düzensizlikleri düzene kavuşturan faaliyetler ve fedakarlıklar ortaya koyanlar durulmaya değer cennetlere konulacaklardır. Onlar dünya hayatında sıkıntılar çektikleri için mahşerde çeşitli ikramlara mazhar kılınacaklardır.

ııı. Yoldan Çıkmanın Sonu: Cehennem

وَاَمَّا الَّذ۪ينَ فَسَقُوا فَمَاْوٰيهُمُ النَّارُ كُلَّمَآ اَرَادُوٓا اَنْ يَخْرُجُوا مِنْهَآ اُع۪يدُوا ف۪يهَا وَق۪يلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ “Yoldan çıkanlara gelince, onların barınağı ise ateştir. Oradan her çıkmak istediklerinde geri döndürülmüş (olacak)lar ve kendilerine, ‘Yalanlamış olduğunuz cehennem azabını tadın!’ denecektir.”

Âyetteki وَاَمَّا الَّذ۪ينَ فَسَقُوا ve emmellezîne fesakû ifadesi “yoldan çıkmış olanlara (gelince)”; فَمَاْوٰيهُمُ fe me’vâhum tamlaması “onların varacağı yer ise”; النَّار en-nâru kelimesi “ateş(tir)”; كُلَّمَآ اَرَادُوا küllemâ erâdû fiili “(orada) her istedikleri zaman”; اَنْ يَخْرُجُوا en yahrucû ifadesi “çıkmayı”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; اُع۪يدُوا ü‘îdû edilgen fiili “geri çevrilmiş (olurlar)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya”; وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (şöyle) denilmiş (olacaktır)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; ذُوقُوا zûkû emri “tadın”; عَذَابَ النَّارِ ‘azâbe’n-nâri tamlaması “cehennem azabını”; الَّذ۪ي كُنْتُمْ ellezî küntüm ifadesi “siz (şöyle) idiniz”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; تُكَذِّبُونَ tüzekkibûne fiili ise “yalanlamaktasınız, yalanlamaktay(dınız), yalanlamış olduğunuz (ateşi)” demektir.

Burada fasık olanların akıbeti ve ateşten çıkma dileklerine verilecek cevaplar gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, dünya hayatında iman edenlerin zıddına, tercihini “yoldan çıkmak” anlamında fâsıklıktan yana kullananların yerinin ateş olacağını haber vermektedir. Hacc 22/22’de de bir benzeri geçtiği üzere, cehennemlikler her ne zaman o ateşten çıkmak isteseler oraya iade edilecekler ve kendilerine “Yalanlayıp durduğunuz cehennem azabını tadın!” denilecektir.

Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(28) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir.

Bu arada belirtelim ki bu âyette de olduğu gibi gelecekle ilgili bilgi verilen bazı âyetlerde geçmiş zaman kalıbının kullanılması bir Kur’ân üslubudur ve maksat söz konusu olayların mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara kavratmaktır.

Yüce Allah suçluların, yani mahşerde cehenneme atılacak olanların oradan çıkartılma taleplerinden de söz etmektedir. Bu konuda Fâtır 35/37’de bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Özet olarak şunu beyan etmekle yetinelim: Yüce Allah pek çok âyette suçluların cehennemden çıkartılmak için istekte bulunacaklarını, ancak bunu hiçbir şekilde dikkate almayacağını beyan etmektedir.(29)

Yüce Allah dünya hayatında yoldan çıkanlara mahşerde seslenecek ve dünyadayken yalanlayıp durdukları, genellikle alay edip inananları küçük düşürmeye ve onları yalancı çıkarmaya çalıştıkları ateş azabını tatmaları gerektiğini inkarcılara bildirecektir. Bu ifadenin bir benzeri mesaj ve muhataplar bakımından birbirine benzeyen bir içerikte Sebe’ 34/42’de de yer almakta, orada bu tiplere “zalimler” diye seslenilmektedir.

İnkarcılar müminlerle nasıl alay etmişlerse bu defa mahşerde de kendileriyle alay edilecektir. Çünkü Secde 32/14. âyette de belirttiğimiz üzere, burada geçen ذُوقُوا zûkû emri “tatmak” manasına gelmektedir. Tatmak genellikle güzel şeyler için kullanılmasına rağmen, burada azabın tadılmasından söz edilmesi Nebe’ 78/26’daki beyana uygun olarak muhataplarla hak ettikleri türden alay edileceğinin bir göstergesidir.

c) Yüce Allah’ın Cezalandırması

Yüce Allah, sûrenin 21-22. âyetlerinde kötü insanlara gerçeğe geri dönsünler diye mahşerdeki en büyük azaptan önce yakın olan dünya azabından tattırmakta olduğunu, âyetler hatırlatılmasına rağmen onlardan yüz çevirenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığını, sonuçta bu suçlulardan intikam alacağını haber vermektedir.

ı. Yakın Azabın Gerekçesi

وَلَنُذ۪يقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْاَدْنٰى دُونَ الْعَذَابِ الْاَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “(Gerçeğe) dönsünler diye en büyük azaptan önce onlara mutlaka en yakın azaptan (dünya azabından) tattıracağız.”

Âyettekiوَلَنُذ۪يقَنَّهُمْ ve lenuzîkannehum fiili “ve muhakkak ki onlara tattıracağız”; مِنَ الْعَذَابِ الْاَدْنٰى mine’l-‘azâbu’l-ednâ tamlaması “yakın azaptan”;دُونَ الْعَذَابِ الْاَكْبَرِ dûne’l-‘azabi’l-ekberi tamlaması “en büyük azaptan öte”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَرْجِعُونَ yerci‘ûne fiili ise “(gerçeğe) dönerler, tevbe ederler, iman ederler” demektir.

Burada bir önceki âyette sözü edilen yoldan çıkmış kişilere dünyada tattırılan azap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, “dünya azabı”na ‘azâb-i ednâ yani “en yakın azap”, âhiret azabına ise ‘azâb-ı ekber yani “en büyük azap” veya “en şiddetli azap” demektedir.(30) Fecr 89/25-26’da da yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın yaptığı azabı kimse yapamaz; vurduğu bağı da hiç kimse vuramaz. İşte, en büyük ve en şiddetli azabın başka bir ifadesi olan bu âyette insanlar ve özellikle de suçlu kişiler, âhiretteki büyük azaba karşı daha dikkatli davranmaya çağrılmaktadırlar.

Hiç şüphe yok ki “en yakın azap”, kişilerin henüz bu hayattayken yani yaşamakta oldukları dünya hayatındayken karşılaşacakları azaptır. Dünyada yaşanan sıkıntılar ne kadar ağır olursa olsun, âhirette yaşanacak azaptan kesinlikle daha hafiftirler. Bu itibarla, bu hayattakilere bakarak âhiret âlemindeki azabı hesaba katmamak, aldanmanın en büyüğünü oluşturmaktadır.

Çeşitli kişiler tarafından “kabir” ve “kabir azabı”yla ilişkilendirilen bu âyet hakkında oldukça fazla tartışmanın yapıldığını belirtelim. Bu yüzden, âyet hakkında daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Azabı” adlı eserimizden ilgili bölümü burada aktarmak istiyoruz:

Âyet Hakkında Müfessirlerimizin Görüşleri

“Kabir azabıyla ilişkilendirilen bu âyet hakkında önce bazı müfessirlerimizin görüşlerini nakledecek, ardından âyeti kabir azabına delil sayanların kabullerini zikredecek, en sonunda da kendi değerlendirmemizi yapacağız.

Semerkandî, burada “yakın azap” ifadesi için, “sıkıntılar, ölüm ve açlık” anlamlarını muhtemelen kendi tercihi halinde ilk görüş olarak verdikten sonra, bunun “kabir azabı” veya İbrahim en-Neha‘î’nin görüşü olarak “münâfıkların başına gelen ve yıllarca süren kıtlık” ya da Ebu’l-‘Âliye’nin kanaati olarak da “dünyadaki sıkıntılar” olduğu şeklindeki görüşleri nakletmiştir.(31)

Taberî, bunun “tevbe ederler diye dünyadayken nefislerde ve mallarda meydana gelen çeşitli musibetler”, “dünyadaki hadler/cezalar”, “kılıçla öldürülmek” veya “kıtlık” olduğunu naklettikten sonra, kendi görüşünün de “bu azabın, Yüce Allah’ın fasıklara dünyada çeşitli sıkıntılar vermesi” şeklinde olduğunu belirtmiş, konuyu izahında kendi tercihi olarak kabir azabından söz etmemiştir. Sadece başkalarına ait bir görüş olarak bunun kabir azabı olabileceğini nakletmiş, kendisi bu görüşü benimsememiştir.(32)

Vâhıdî, bu konuda çeşitli görüşleri zikrettikten sonra, âyetin sonundakiلَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Belki dönerler” ifadesinden dolayı en doğru görüşün “fâsıkların başlarına gelen dünyevî sıkıntılar ve açlık” olduğunu belirtmiştir.(33)

Zemahşerî, maksadın dünyevî sıkıntılar olduğunu beyan ettikten ve izahlarını bu yönde yaptıktan sonra İmâm Mücâhid’in bunu kabir azabı olarak değerlendirdiğini bir görüş olarak nakletmiştir.(34)

Mustafa Merâğî, âyetin izahının hemen öncesinde âhiret azabının, dünyadaki öncüllerinden söz ederek her günahın âcil (hemen gerçekleşen) ve te’cîl edilen (sonraya bırakılan) bazı sonuçlarının bulunduğunu beyan etmiştir. Ardından Secde 32/21. âyetteki yakın azabın “açlık, âfet ve savaş” gibi dünya musibetleri ve sıkıntıları olduğunu ifade ederek, “büyük azabın” da kıyâmet günü gerçekleşeceğini söylemiş, konuyu hiçbir şekilde kabirle ilişkilendirmemiştir.(35)

Elmalılı buradaki el-‘azâbu’l-ednâ “yakın azab”ın dünya azabı olduğunu beyan etmektedir.(36)

Râzî âyetle ilgili şu bilgilere vermiştir: “Ahiret azabından önce, onlara dünya azabını tattırırız. Zira dünya azabı, ahiret azabına kıyas edilmez. Zira dünya azabı ne çok şiddetli ne de uzundur. Çünkü dünyadaki şiddetli azap yok eder, böylece de azaba uğrayan kimse ölür, azaptan kurtulur; böylece de azap devam etmez. Eğer azap eden kimse, azap edilenin azabının uzamasını isterse, ona çok şiddetli bir azapla azap etmez. Ama ahiret azabı ise, hem şiddetli hem de uzun sürelidir.”

“Dünya azabına el-ednâ, âhirettekine el-ekber denmesinin muhtemel sebebi olarak da şunu beyan etmektedir: “Dünya azabında yakın olması ile az ve küçük oluşu şeklinde iki özellik vardır.”

“Ahiret azabında ise uzun olması ile büyük ve çok olması şeklinde iki özellik vardır. Ancak ne var ki, dünya azabının yakın oluşu, korkutma gayesine daha çok hizmet eder. Çünkü dünyevî azap her ne kadar az ise de bazı kimseler bu azaptan sonra gelecek olan şiddetli bir azaptan daha çok sakınırlar. Aynen bunun gibi, bazı kimseler, dünyevî mükâfata arzu duyup, âhiretteki büyük mükâfatı ise önemsemezler, uzak görürler. Ahiret azabı hususunda kendisiyle korkutmaya elverişli olan ise, o azabın, daha önce de beyan ettiğimiz gibi uzun süreli oluşu değil, büyüklüğü ve yoğunluğudur, şiddetidir. İşte bundan dolayı Allah, insanlar ondan sakınsınlar diye, dünya azabı hususunda, “en yakın” ifadesini kullanmıştır.”

“Yüce Allah şayet, “Biz onlara en küçük azaptan tattıracağız” demiş olsaydı, insan bu azaptan, hem küçüklüğünden, hem de hemencecik olacağını anlayamayacağı için sakınmazdı. İşte aynı sebepten dolayı, ahiret azabı hususunda ise, “en büyük” ifadesini kullanmıştır. Şayet Yüce Allah, bu ayette "en uzun azaptan önce" demiş olsaydı, o azabı büyüklükle nitelendirmesinden meydana gelen korku kadar bir korkutma meydana gelmezdi. Netice olarak diyebiliriz ki, Yüce Allah, her iki azap hususunda da üstün bir hikmetten dolayı, diğer iki vasıftan daha uygun ve korkutmaya daha elverişli olan vasıfları seçmiştir.”(37)

Görüşlerini naklettiğimiz müfessirlerin bu âyeti kabirle ilişkilendirmediğini bu şekilde hatırlattıktan sonra şimdi de karşıt görüş sahiplerinin ifadelerine yer vermek istiyoruz.

Âyeti Kabirle İlişkilendirenlerin Görüşleri

İbn Kayyim, bu âyet hakkında tereddüt içerisinde görünmekte, ama İbn Abbâs’tan gelen görüş hakkında da “elbette bir bildiği vardır” anlamına gelecek ifadeler kullanıp ilgili âyeti kabirde azabın delilleri arasında saymaktadır.(38)

İbn Receb, “Kabir Azabı ve Nimetleri” başlığında bu âyeti zikretmiş, ancak âyetin sonundakiلَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Belki (imana/gerçeğe geri) dönerler” ifadesine yer vermemiştir.(39)

Süleyman Toprak, bu âyeti deliller arasında zikretmiş, ancak o da لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Belki (imana/gerçeğe geri) dönerler” şeklindeki son kısmı âyetin metniyle birlikte zikretmemiştir. Ardından İbn Abbâs, Ebû Hanîfe ve İmam Mâtürîdî’nin de bu âyeti kabir azabına delil saydıklarını belirtmiş, kâfir ve münâfıkların الْاَدْنٰى el-ednâ “daha/en yakın azabın” bir bölümünü dünyada, kalan kısmını berzahta çekecekleri görüşünü nakletmekle yetinmiştir.(40)

Âyet Hakkında Bizim Değerlendirmemiz

Ele aldığımız bu âyette sözü edilen “daha yakın/en yakın azap” ifadesi, Nebe’ 78/40’da zikredilen ve âhiret için söz konusu edilen “yakın azap” olamayacağına göre, geriye bir tek ihtimal kalmaktadır ki o da “dünyevî sıkıntılar”dır. Azap konusunu işlerken de ifade ettiğimiz üzere, dünyada çekilen sıkıntılara da “azap” denmektedir. Zira hayat dünya ve âhirette olmak üzere iki çeşit olduğu gibi, azap da ya dünyadadır ya da âhirettedir. Üçüncü bir hayat olmadığı için üçüncü bir hayata konu azap da olamaz. Ölüm sonrası dönemde ruhun çektiği sıkıntılar ise iddia edildiği gibi kabirde azap anlamına gelmez. Bu genel değerlendirmemizden sonra, şimdi âyetle ilgili yorumlarımıza geçmek istiyoruz.

ı. Burada görüşlerini naklettiğimiz müfessirlerin çoğunluğu ilgili âyettekiالْاَدْنٰى el-ednâ “daha/en yakın azap” ifadesini “dünyadaki çeşitli sıkıntılar” olarak belirtmiş, az bir kısmı ise konuyu kabir azabıyla ilişkilendirmiştir. Ancak onlar da bu görüş doğrultusunda savunmacı olarak herhangi bir izaha girişmemişler, sadece Mücâhid’den ve Berâ’ b. ‘Âzib’den böyle bir görüşün geldiğini nakletmekle yetinmişlerdir.

ıı. Bu âyetin ne anlama geldiğini doğru anlayabilmek için öncesinde bulunan âyetlere bakmak gerekmektedir. Çünkü buradaki fiillerde bazı zamirler kullanılmaktadır ki bu zamirlerin kime ait olduğu ancak önceki âyetlere bakılarak tespit edilebilir. Yüce Allah, Secde sûresinin 18. âyetinden itibaren mümin biri ile fâsık bir kişinin mukayesesini yapmaktadır. Bunların asla bir olamayacağını belirtmekte, iman edip iyi davranışlar sergileyenlere, yaptıklarına karşılık olarak, durulmaya değer cennetler verileceğini bildirmektedir.

Fâsıkların barınağının ise ateş olduğunu ifade ettikten sonra, cehennem ateşine girenlerin oradan çıkmayı isteyecekleri her defasında geri çevrileceklerini ve yalanladıkları ateş azabını tatmalarının kendilerine söyleneceğini hatırlatmaktadır. İşte Yüce Allah, bu konu içeriğinin ardından gelen söz konusu Secde 32/21. âyette, fâsıkların kendi durumlarını yeniden gözden geçirmeleri gerektiğini, âhiretteki cehennem ateşinden çıkılamayacağı gerçeğini unutmamalarını, bu nedenle onları لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Belki imana, yani gerçeğe dönerler/gelirler” diye yakın bir azapla cezalandıracağını belirtmektedir.

ııı. Gerçeğe, yani imana dönmeleri daima muhtemel olan bu insanlara, cehennem ateşine göre çok daha hafif ve kısa olan dünyevî bir azabın tattırılmasıyla, bu dünyada tevbe kapısının açık olduğu bildirilmekte ve ümitlerini kesmemeleri gerektiği hem kendilerine hem de muhatapları olan bütün müminlere hatırlatılmaktadır.

ıv. Secde 32/21’deki هُمْhüm zamirleri ileيَرْجِعُونَ yarci‘ûne fiilindeki çoğul zamiri, daha önce yine Secde sûresinin 12. âyetinde yer alan mücrimlere/suçlulara göndermemiz de mümkündür. Çünkü onlar hakkında da ilgili âyette şöyle buyrulmaktadır:

وَلَوْ تَرٰىٓ اِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُوا رُؤُ۫سِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَآ اَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا اِنَّا مُوقِنُونَ “O günahkârların, Rableri huzurunda başlarını öne eğecekleri, ‘Ey Rabbimiz! Gördük, duyduk, şimdi bizi (dünyaya) geri gönder de, iyi işler yapalım, artık kesin olarak inandık’ diyecekleri zamanı bir görsen!” İşte bu âyette dünyaya geri döndürülme isteği yer almakta, ancak bu istek Yüce Allah tarafından şu ifadelerle reddedilmektedir:

فَذُوقُوا بِمَا نَس۪يتُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هٰذَا اِنَّا نَس۪ينَاكُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(O gün onlara şöyle diyeceğiz:) Bu güne kavuşmayı unutmanızın cezasını şimdi tadın bakalım! Doğrusu biz de sizi unuttuk; yaptıklarınızdan ötürü çok uzun süreli azabı tadın!”(41)

v. Bu âyetlerde işlenen konuda, Secde 32/18. âyetten itibaren işlenen bölümde olduğu gibi, âhiretten geri dönüşün imkânsızlığı vurgulanmakta, dünyadayken âhiret buluşmasını inkâr edenlerin, âhirette de kendilerinin unutulacakları ifade edilmektedir. Dolayısıyla buradaki asıl mesaj, Secde 32/21. âyette sözü edilen “yakın azab”ın dünyada gerçekleşmesi ve hakikate geri dönmenin de sadece bu dünyada mümkün olduğu gerçeğinin özellikle dile getirilmesidir. Zaten İbn Mes‘ûd’dan gelen bir rivâyete göre, bu yakın azabın Bedir mağlubiyeti olduğu kaydedilmektedir.(42)

vı. Dühân 44/12. âyette sözü edilen “azabın kaldırılması” isteğinin devamında Yüce Allah şu cevabı vermektedir:

اِنَّا كَاشِفُوا الْعَذَابِ قَل۪يلًا اِنَّكُمْ عَآئِدُونَ “Biz azabı birazcık kaldıracağız, ama siz yine (eski halinize) döneceksiniz.”(43) Bu cevapta kaldırılacağı söylenen azap dünya azabı olduğu gibi, âyetin sonundakiاِنَّكُمْ عَآئِدُونَۢ “Siz yine (eski halinize) geri dönersiniz” ifadesi de aynı beklentiyle ilgilidir. Bu âyetin de desteğiyle Secde 32/21. âyetteki yakın azabın dünyadaki bir azap olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

vıı. Benzer bir kullanım da Rûm 30/41. âyetinde yer almaktadır. Orada “insanların yaptıklarından dolayı, karada ve denizde bozulmaların meydana gelmesi, bunun sonucunda yapılan bazı hataların insanlara tattırılmasının nedeni” de “gerçeğe geri dönmeleri” olarak belirlenmektedir.

vııı. وَيَا قَوْمِ هٰذِه۪ نَاقَةُ اللّٰهِ لَكُمْ اٰيَةً فَذَرُوهَا تَاْكُلْ ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابٌ قَر۪يبٌ “Ey kavmim! İşte size mucize olarak Allah’ın devesi. Onu bırakın, Allah’ın arzında yesin (içsin). Ona kötülük dokundurmayın; sonra sizi yakın bir azap yakalar.”(44) Bu âyette Hz. Sâlih’in, kavmine söylediği ve gelmesiyle kendilerini tehdit ettiği “yakın azap” ifadesi de bu yakın azabın dünya ile ilişkili olduğunu göstermektedir.

ıx. Hz. Mûsâ’nın tebliğinde ona itibar etmeyip, karşı tarafta yer alanlara yönelik olarak zikredilen şu hitapta da aynı durum söz konusudur:

وَمَا نُر۪يهِمْ مِنْ اٰيَةٍ اِلَّا هِيَ اَكْبَرُ مِنْ اُخْتِهَا وَاَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Onlara gösterdiğimiz her mucize diğerinden daha büyüktü. (Gerçeğe) dönsünler diye onları azaba uğrattık.”(45) Gerçeğe geri dönsünler diye insanlar dünya hayatlarında çeşitli şekillerde azaba uğratılırlar; ama dönenler olur, dönmeyenler olur. Dolayısıyla gerçeğe geri dönmenin yer aldığı her üç âyette de(46) maksadın dünya hayatıyla ilişkili olduğu, iddia edilenin aksine, meselenin kabirle ilgili olmadığı son derece açık bir gerçek olarak önümüzde durmaktadır.

x. Eğer bu âyetteki “yakın azap”tan maksat “kabirde azap” olsaydı, o zamanلَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Belki geri dönerler diye” ifadesinin ne anlama geldiği sorun halini alırdı. Zira kabre giren birinin berzah, yani dünyaya döndürülmeye engelin bulunması nedeniyle, geri gelmesinin mümkün olmadığı Mü’minûn 23/ çok açık ifadelerle belirtilmiştir. Durum böyle olunca, söz konusu âyet bazıları tarafından her ne kadar kabirde azaba delil olarak gösteriliyorsa da bunun doğru olmadığı açıktır. Çünkü fâsıkların dünya hayatlarında başlarına gelen ve azap diye de nitelendirilebilecek her türlü hızy (azap, sıkıntı, felâket) sayesinde gerçeğe dönmelerinin beklendiği ve onlardan ümit kesilmemesi gerektiği bu âyette mesaj olarak belirlenmektedir.

xı. Secde 32/21. âyet hakkında, konuyu kabirle değil de dünya ile ilişkilendirmesi açısından önemli olan bir yorumu daha verip diğer âyetlere geçmek istiyoruz.

“Yüce Allah, bu âyette fâsıklara tattıracağı azabı ikiye ayırmaktadır ve bunlardan birine azâb-ı ednâ ‘en yakın azap’ derken, karşıtına da azâb-ı ekber ‘en büyük azab’ demektedir. Azâb-ı ednâ, ‘dünya azabı’, azâb-ı ekber de ‘âhiretteki azab’ olmaktadır. Yakın azabın karşıtı uzak olmasına rağmen, yerine büyük azabın konması, aynı zamanda dünya azabının küçük olduğuna işaret etmektedir. Demek ki, dünya azabı şiddet bakımından az, süre bakımından da âhirettekine göre çok daha kısadır.”

“Dikkat edilirse, âhiretteki büyük azaptan önce, onlara dünyanın küçük azabın tattırılması eğitim amaçlı olmaktadır. Onların yanlış inanç ve davranışlarından dönmeleri ihtimali gözetilmektedir. Yüce Allah, dünya azabı ile onlara bir fırsat daha tanımaktadır. Daha önce Secde 32/14’te âhirette onların pişman olup hatalarından dönmek isteyecekleri gündeme getirilmişti. Bu dönüşümün orada değil de bu dünyada olması istenmektedir. Yüce Allahلَعَلَّ le‘alle ‘belki’ edatı ile insanın davranışları hakkında kesin konuşulamayacağına işaret etmektedir. İnsanın ne yapacağı önceden kestirilemez. Allah’ına söz verdiği halde dönen insanın davranışları hakkında kesin konuşulamaz. Ama bize düşen, daima ümit içinde olarak eğitimimizi uygulamamızdır.”(47)

Bu değerlendirmelere katıldığımızı, konuyu bu şekilde dünya hayatıyla ilişkilendirmenin âyetin metnine ve bağlamına daha uygun olduğunu belirtmeliyiz. Diğer yaklaşımlar bağlama uymadığı gibi âyetin sonunu ve ilgili zamirlerin ait olduğu kelimeleri görmezlikten gelerek, meseleyi geçiştirmektedir; bunun kadirşinas bir tutum olmadığını da özellikle beyan etmeliyiz.(48)

ıı. Vahiyden Yüz Çevirmenin Sonu

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ ثُمَّ اَعْرَضَ عَنْهَا اِنَّا مِنَ الْمُجْرِم۪ينَ مُنْتَقِمُونَ “Kendisine Rabbinin ayetleri hatırlatıldıktan sonra onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir ki! Şüphesiz ki biz suçlulardan intikam alıcılarız.”

Âyetteki وَمَنْ اَظْلَمُ ve men azlemu sorusu “ve daha zalim kim olabilir ki, daha zalim kimmiş”; مِمَّنْ ذُكِّرَ mimmen zükkira ifadesi “hatırlatılmış olandan”; بِاٰيَاتِ biâyâti kelimesi “âyetlere”; رَبِّه rabbihî tamlaması “onun kendi Rabbinin”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَعْرَضَ a‘rada fiili “yüz çevirmiş (olan)”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مِنَ الْمُجْرِم۪ينَ mine’l-mücrimîne kelimesi “suçlulardan”; مُنْتَقِمُون müntekımûne sözcüğü ise “ceza vericiler(iz), intikam alıcılar(ız)” demektir.

Burada ilâhî hatırlatmalaradan yüz çevirenlerin durumu ve akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِاٰيَاتِ رَبِّه۪ ثُمَّ اَعْرَضَ عَنْهَا “Kendisine Rabbinin ayetleri hatırlatıldıktan sonra onlardan yüz çevirenden daha zalim kim olabilir ki!” Yüce Allah yoldan çıkan fasıklara gerçeğin farkına varsınlar diye dünya azabından bir bölümünü tattırmasına rağmen gerçeğe geri dönmeyenlere ve âyetlerinden yüz çevirenlere en zalimler sıfatını vermektedir.

Âyetin başındaki مَنْ men edatı, cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(49) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde konuyla ilgili dile getirilen hususta sözü edilenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığı beyan edilmektir. Çünkü adâlet kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(50)

Kehf 18/57 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Secde 32/22. âyette beyan edildiği gibi, Yüce Allah’ın kitabından şu veya bu nedenle düşmanca diye yorumlanabilecek bir tavırla yüz çevirenler en zalimlerdir ve onlardan yüz çevirmek gerekir; çünkü bunların varıp duracağı yer ateş azabıdır.(51) Yiğit müminler boş şeyleri gördüklerinde onlardan nasıl yüz çevirirlerse(52) aynı tutumu vahiyden yüz çevirenlere de uygulamalıdırlar.

Esasında güncel anlamda bu ayette verilmek istenen mesaj Tâhâ 20/124, Zuhruf 43/36 ve Cinn 71/17’de verilmek istenen mesajlarla aynı doğrutuda yorumlanabilir. Çünkü vahye itibar etmek “bir şeyi yerli yerince yapmak” anlamında “adalet”tir; ondan yüz çevirmek ise “bir şeyi yerinden etmek” anlamında “zulüm”dür. Nihayet bunun sonucunda böyle davrananlara “mücrimler” denmekte ve kendilerinden intikam alınacağı bildirilmektedir.

2. اِنَّا مِنَ الْمُجْرِم۪ينَ مُنْتَقِمُونَ “Şüphesiz ki biz suçlulardan intikam alıcılarız.” Bu ifadeye “muhakkak ki biz, suçlulara hak ettikleri cezayı vericileriz” şeklinde de yorum getirilebilir. Yüce Allah ilahi öğütlerden ısrarla vazgeçip küfürde kararlılık gösterenlere en zalimler dediği için bu kişilerin adaleti terk ettikleri anlaşılmaktadır.

Zulüm adaletin zıddıdır ve zalimler hak ettikleri cezayı elbette alacaklardır. Zalimler mücrimlerdir ve böylesine ısrarcı ve inatçı bir şeklilde suçluluğu hayat tarzına dönüştürenler elbette kendilerinden intikam alınmasını fazlasıyla hak etmişlerdir.

Âyette geçen الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi, Müddessir 74/41’de de yer aldığı gibi, “suç işlemeyi hayat tarzına dönüştüren veya suçu savunan kişiler” demektir. Âyette zikredilen مُنْتَقِمُون muntekımûne kelimesi ise Kur’ân’da üç kez geçmektedir. Bu bağlamda söz konusu kelime Zuhruf 43/41’de “şeytanı dost edinip cehennemi hak edenler”le” Dühân 44/16’da ise vahiyden yüz çevirip Hz. Peygamber’e “insanlar tarafından öğretilmiş mecnun diyenler”le ilişkilendirilmektedir.

“Yüce Allah’ın intikam sahibi olduğu”nun beyan edildiği âyetlerde de benzer içerikler söz konusudur.(53) İşte hem bu âyetlerde hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu kelime, Yüce Allah’ın zalimleri, fasıkları, mücrimleri, kısaca ilâhi azabı ve gazabı hak edenlerden işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın intikam alışını ifade eder.

Bu arada özellikle belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmektedir.

İşledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan bunun hesabını soracağı, böylece kendilerinden intikam alacağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir. Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Yüce Allah’a zarar vermeye gücü yetmez.(54)

Dipnotlar

• 1 - Meryem 19/58. 2 - Yûsuf 12/100. 3 - Sâd 38/24.
  • Meryem 19/58 Yûsuf 12/100 Sâd 38/24
• 4 - Bakara 2/30; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44, 52; Tâhâ 20/130; Furkân 25/58; Secde 32/15; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Şûrâ 42/5; Kâf 50/39; Tûr 52/48; Nasr 110/3. 5 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
  • Bakara 2/30 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 İsrâ 17/52 Tâhâ 20/130 Furkân 25/58 Secde 32/15 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Şûrâ 42/5 Kâf 50/39 Tûr 52/48 Nasr 110/3
• 6 - Müzzemmil 73/4. 7 - Âl-i İmrân 3/113. 8 - Âl-i İmrân 3/17; Zâriyât 51/17-18. 9 - Zümer 39/9. 10 - Secde 32/16. 11 - Tûr 52/49; İnsân 76/26. 12 - Furkân 25/64.
  • Müzzemmil 73/4 Âl-i İmrân 3/113 Âl-i İmrân 3/17 Zâriyât 51/18 Zümer 39/9 Secde 32/16 Tûr 52/49 İnsân 76/26 Furkân 25/64
• 13 - Tirmizî, K. İmân, 8.
• 14 - Ra‘d 13/12; Rûm 30/24.
  • Ra‘d 13/12 Rûm 30/24
• 15 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, Cenneh ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39; Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 16 - Taberî, age., XXI, 107.
• 17 - Şu‘arâ’ 26/85; Vâkı‘a 56/89; Me‘âric 70/38. 18 - Mâide 5/65; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/147; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Vâkı‘a 56/12; Kalem 68/34. 19 - Furkân 25/15. 20 - Hâkka 69/22; Ğâşiye 88/10. 21 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12. 22 - Kehf 18/107. 23 - Mü’minûn 23/11. 24 - Secde 32/19.
  • Şu‘arâ 26/85 Vâkı‘a 56/89 Me‘âric 70/38 Mâide 5/65 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/147 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Vâkı‘a 56/12 Kalem 68/34 Furkân 25/15 Hâkka 69/22 Ğâşiye 88/10 Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Kehf 18/107 Mü'minûn 23/11 Secde 32/19
• 25 - Taberî, age., XXI, 107.
• 26 - Âl-i ‘Imrân 3/198; Kehf 18/107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32. 27 - Kehf 18/102; Vâkı‘a 56/56, 93.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32 Kehf 18/102 Vâkı‘a 56/56 Vâkı‘a 56/93
• 28 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9
• 29 - Bakara 2/167; Mâide 5/37; Hacc 22/22; Mü’minûn 23/107; Secde 32/20; Fâtır 35/37; Mü’min 40/11; Câsiye 45/35.
  • Bakara 2/167 Mâide 5/37 Hacc 22/22 Mü'minûn 23/107 Secde 32/20 Fâtır 35/37 Mü'min 40/11 Câsiye 45/35
• 30 - Ra‘d 13/34; Tâhâ 20/127; Hacc 22/2; Secde 32/21; Zümer 39/26; Kalem 68/33.
  • Ra‘d 13/34 Tâhâ 20/127 Hacc 22/2 Secde 32/21 Zümer 39/26 Kalem 68/33
• 31 - Semerkandî, age., III, 39. Benzer görüşler için ayrıca bk. Mâverdî, age., IV, 365; Zemahşerî, age., III, 498; İbnü’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, VI, 183; Ebû Hayyân, age., VIII, 438-439.
• 32 - Taberî, age., XXI, 108-110. Benzer görüşler için ve konuyu kabir azabıyla ilişkilendirmeyenler için ayrıca bak: Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu‘ayb b. Ali en-Nesâî, Tefsîr, Beyrut, 1990, II, 159; Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXV, 183-184; Kâsımî, age., XIII, 4817; Tabâtabâî, age., XVI, 278; Zuhaylî, age., XXI, 212. 33 - Vâhıdî, age., II, 855. 34 - Zemahşerî, age., III, 222.
• 35 - Merâğî, age., XXI, 115-116. 36 - Yazır, age., VI, 3863.
• 37 - Râzî, age., XXV, 183-184.
• 38 - İbn Kayyim, er-Rûh, s. 75. 39 - İbn Receb, age., s. 43. 40 - Toprak, age., s. 322.
• 41 - Secde 32/14. 42 - Heyet, Kur’ân Yolu, IV, 327.
  • Secde 32/14
• 43 - Dühân 44/15.
  • Duhân 44/15
• 44 - Hûd 11/64. 45 - Zuhruf 43/48. 46 - Rûm 30/41; Secde 32/21; Zuhruf 43/48.
  • Hûd 11/64 Zuhruf 43/48 Rûm 30/41 Secde 32/21 Zuhruf 43/48
• 47 - Bayraklı, age., XV, 218.
• 48 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Azabı, Düşün yayınları, İstanbul, s. 256-263.
• 49 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7. 50 - Taberî, age., I, 497.
  • Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 51 - Tâhâ 20/100, 124; Cinn 72/17. 52 - Kasas 28/55.
  • Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/124 Cinn 72/17 Kasas 28/55
• 53 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; İbrâhim 14/47; Zümer 39/37. 54 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 İbrâhîm 14/47 Zümer 39/37 Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16