En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 74-83. âyetlerinde Hz. İbrâhim kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın sadece burada geçen ve diğer sûrelerde zikredilmeyen birtakım detaylarına dikkat çekmektedir.

Hz. İbrâhim’in kıssası hakkında genel bilgileri İbrâhim 14/35’te vereceğiz. Hz. İbrâhim’in kıssasıyla ilgili olarak Hûd 11/69-76, Hıcr 15/51-60, Meryem 19/41, Şu‘arâ’ 26/69-104, Sâffât 37/83-113 gibi çeşitli sûrelerde çeşitli açıklamalar söz konusu olduğu için burada ilgili bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

a) Hz. İbrâhim’in Esaslı Duruşu

Yüce Allah, sûrenin 74-75. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in putperest babasına “Birtakım putları ilahlar mı ediniyorsun? Doğrusu ben seni de kavmini de apaçık bir sapıklık içinde görüyorum” dediğini beyan etmekte, ardından kesin olarak inanıp hiçbir tereddüde sahip olmaması için ona göklerin ve yeryüzünün hükümranlığını gösterdiğini haber vermektedir.

ı. Putperest Olan Babasına Seslenişi

وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ لِاَب۪يهِ اٰزَرَ اَتَتَّخِذُ اَصْنَامًا اٰلِهَةً اِنّ۪يٓ اَرٰيكَ وَقَوْمَكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Hani İbrahim, babası Âzer’e ‘Birtakım putları ilahlar mı ediniyorsun? Doğrusu ben seni de kavmini de apaçık bir sapkınlık içinde görüyorum.’ demişti.”

Âyettekiوَاِذْ ve iz edatı “hani”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîmu kelimesi “İbrâhim”; لِاَب۪يهِ li ebîhi ifadesi “onun kendi babasına”; اٰزَرَ âzera sözcüğü “Âzer’e”;اَتَتَّخِذُ etettehızü sorusu “ediniyor musun”; اَصْنَامًا asnâmen kelimesi “putları”; اٰلِهَة âliheten sözcüğü “ilahlar”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”;اَرٰيكَ erâke ifadesi “seni de görüyorum”; وَقَوْمَكَ ve kavmeke tamlaması “ve kavmini de”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması ise “apaçık sapkınlık içinde” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in babasına yönelik eleştirisi gündeme getirilmektedir.

Hz. İbrahim’i tanımak bakımından onun hakkında tanıtıcı bilgiler içeren ve tevhid duruşunu gözler önüne seren bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

Bakara 2/135: “(Yahudiler ve hıristiyanlar müslümanlara:) Yahudi ya da hıristiyan olun ki, doğru yolu bulasınız, dediler. De ki: Hayır! Biz, hanîf olan İbrahim’in dinine uyarız. O, müşriklerden değildi.”

Âl-i İmrân 3/67: “İbrahim, ne yahudi, ne de hıristiyan idi; fakat o, Allah’ı bir tanıyan dosdoğru bir müslüman idi; müşriklerden de değildi.”

Âl-i İmrân 3/95: “De ki: Allah doğruyu söylemiştir. Öyle ise, hakka yönelmiş olarak İbrahim’in dinine uyunuz. O, müşriklerden değildi.”

Nisâ’ 4/125: “İşlerinde doğru olarak kendini Allah’a veren ve İbrahim’in, Allah’ı bir tanıyan dinine tâbi olan kimseden dince daha güzel kim vardır? Allah İbrahim’i dost edinmiştir.”

En‘âm 6/79: “Ben hanîf olarak, yüzümü ‘gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim’ ve ben müşriklerden değilim.”

En‘âm 6/161: “De ki: Muhakkak ki Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, (Allah’ı) birleyen ve müşriklerden olmayan İbrahim’in dinine iletti.”

Bu âyetlerden ayrı olarak İbrâhim 14/35-41, Hûd 11/69-76, Meryem 19/41-50, Enbiyâ’ 21/51-73, Şu‘arâ’ 26/69-104, Sâffât 37/83-113, Zuhruf 43/26-28 gibi âyetlerde de oldukça geniş bilgiler verilmektedir.

Yüce Allah işte bütün ve benzer âyetlerde Hz. İbrahim’in tevhidden asla taviz vermediğini, O’nu daima birlediğini ve hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını beyan etmektedir.

1.وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ لِاَب۪يهِ اٰزَرَ اَتَتَّخِذُ اَصْنَامًا اٰلِهَةً “Hani İbrahim, babası Âzer’e ‘Birtakım putları ilahlar mı ediniyorsun?’ demişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in putperest olan babasına seslendiğini ve putlardan ilahlar edindiğini eleştirici bir üslupla dile getirdiğini aktarmaktadır. En‘âm sûresinin başından beri ele alınan temel konu putperestlik ve müşriklik olduğu için, bu içeriğe tam da uygun olarak bütün Arapların itibar ettiği, hatta soyundan geldiklerini iddia ettikleri ve övündükleri bir peygamber olarak Hz. İbrâhim’in tevhid noktasındaki duruşu onlara kesin ve keskin bir cevap olarak aktarılmaktadır.

a) Hz. İbrâhim’in babasının adı bu âyette açıkça “Âzer” olarak ifade edilmektedir. Peygamberlerin atalarında ateist veya putperest olamayacağı kabulüyle Âzer’in Hz. İbrâhim’in babası olamayacağı, muhtemelen amcası olduğu, babasının isminin ise Târeh olduğu belirtilmektedir. Hatta başka bazıları ise Târeh’in Hz. İbrâhim’in babasının adı, Âzer’in ise lakabı veya tam tersine Âzer’in ismi, Târeh’in ise lakabı olduğu beyan edilmektedir.(1) Bütün bu detaylara ve zorlamalara gerek olmadığı kanaatindeyiz. Kur’ân’ın açık ifadesine göre Âzer Hz. İbrâhim’in babasıdır; onun putperest olması ise “sorumlulukların şahsiliği” esası gereği Hz. İbrâhim’in risaletine engel değildir. Nitekim Hz. Nûh’un oğlunun da müşrik olduğu ve babasının tebliğ ettiği değerlere itibar etmeyip tufanda boğulanlar arasında olmayı tercih ettiği bilinen bir gerçektir.(2) Dahası Hz. Nûh’un eşi ile Hz. Lût’un eşinin de inkârcı olduğu herkesin malumudur. Buna göre biz de Âzer’in Hz. İbrâhim’n babasının ismi olduğu fikrini benimseyenlerdeniz.

Kur’ân’da bu tür bir ayrıntının yer alması çok önemli bir hatırlatmayı beraberinde getirmektedir. Buna göre kişi kan bağıyla ve nesep ilişkileri ile övünmemeli, kendi tercihlerini hayatının esası haline getirmelidir. Zira kan bağı belirleyici değildir; önemli olan, akıl ve iradeyle nelere itibar edildiğini bilmek ve ona göre davranmaktır. Kişinin babasının veya oğlunun inançsız olması elbette bir üzüntü sebebidir; ancak tebliğ grevini tam ve doğru yapanlar için artık bir yerinme gereği kalmamıştır.

b) Hz. İbrâhim babasının çeşitli putlardan ilahlar edindiğini bir soru cümlesi şeklinde dile getirmiş, esasında onu kınadığını ortaya koymak istemiştir. Çeşitli âyetlerde(3) geçen اَصْنَام asnâm kelimesi ise daha çok madeni bir kaynaktan yapılmış “putlar” manasına gelmektedir. “Birtakım putları ilahlar mı ediniyorsun?” demek, “Neden böyle bir şey yapıyorsun? Bu yaptığın yanlıştır” demektir; zaten âyetin devam eden cümlesi de bu anlamı doğrular mahiyettedir. Bu tür soru cümlelerine “inkârî soru” denmektedir ve sorunun aslında bir cevap niteliği taşıdığı vurgulanmak istenmektedir.

2. اِنّ۪يٓ اَرٰيكَ وَقَوْمَكَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Doğrusu ben seni de kavmini de apaçık bir sapkınlık içinde görüyorum. (demişti).” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in babası Âzer’e seslendiğini ve hem kendisini hem de kavmini apaçık bir sapkınlık içerisinde gördüğünü belirttiğini aktarmaktadır.

Hz. İbrâhim’in putperest babasıyla yaptığı konuşmalar hakkında başka sûrelerde oldukça geniş bilgiler yer almaktadır. Sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyete bakarak Hz. İbrâhim’in babasını ve kavmini hemen suçlayarak konuya girdiği düşünülmemelidir. Meselenin çeşitli detayları başka sûrelerde yer almaktadır. Bu çerçevede bu bilgilerin bir kısmını aktarmakta yarar görmekteyiz.

Meryem 19/42-45: “Ey babacığım! Duyamayan, göremeyen ve sana hiçbir fayda sağlayamayacak şeylere niçin tapıyorsun? Ey babacığım! Gerçekten sana gelmeyen bir ilim (Allah tarafından) bana geldi. Bana uy ki, sana düzgün (dosdoğru) yolu göstereyim. Ey babacığım! Şeytana kulluk etme! Çünkü şeytan, Rahmân’a âsi oldu. Ey babacığım! Rahmân’dan sana azap dokunup da şeytanın dostu olmandan korkuyorum.” Bu cümlelerde yer alan ifadeler dini tebliğde nasıl cümlelerin kurulması gerektiğini de muhataplara öğretmektedir.

Şu‘arâ’ 26/69-77: “(Ey Peygamber!) Onlara İbrahim’in haberini tilâvet et (aktar). Hani o (Hz. İbrahim), babasına ve kavmine, ‘Neye tapıyorsunuz?’ diye sorunca; onlar ‘Putlara tapıyoruz ve onlara tapmaya devam edeceğiz’ diye cevap vermişlerdi. (Hz. İbrahim), ‘Peki, kendilerine yalvardığınızda sizi işitiyorlar veya size fayda ya da zarar verebiliyorlar mı?’ diye sorunca; onlar, ‘Hayır, ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk’ cevabını vermişlerdi. (Buna karşılık Hz. İbrahim) şöyle demişti: Sizler ve önceki atalarınız neye taptığınızı hiç düşündünüz mü? Onlar (putlar) benim düşmanımdır; sadece âlemlerin Rabbi’ne (kulluk ederim).” Hz. İbrâhim kavminin durumuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/54’te şu ifadeleri dile getirmişti: “Doğrusu, siz de atalarınız da apaçık bir sapıklık içindesiniz.”

Bunlara ilave olarak, Hz. İbrâhîm, hem babasına hem de kavmine yönelik bu soruları değişik ifadelerle sormuş, putperestliğin farklı yönlerine dikkat çekmiştir. Buna göre Hz. İbrâhim yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/74’te babasına hitaben “Putları ilahlar mı ediniyorsun?”, ayrıca Meryem 19/42’de yine babasına hitaben “duymayan, görmeyen ve hiçbir faydası olmayan şeylere neden taptığını” sormuş, Enbiyâ’ 21/52’de babasına ve kavmine yönelik “Bu karşısında durup tapındığınız heykeller de nedir?” ifadesine yer vermiş, Sâffât 37/85-86’da ise “Neye tapınıyorsunuz? Allah’ın peşi sıra uydurma ilahlar mı istiyorsunuz?” şeklindeki sözlerini dile getirmiştir. Demek ki bir konudaki tam ve doğru bilgi elde edebilmek için konuyla ilgili bütün âyetleri bilmek gerekmektedir.

Burada yer alan ضَلَالٍ مُب۪ينٍ dalâl-i mübîn tamlaması(4) “apaçık sapkınlık” manasına gelmekte ve Yûsuf sûresindeki iki kullanım hariç,(5) diğerlerinde inançtan yoksun olanların durumunu ifade etmektedir.

ıı. Kâinatın Hükümranlığının Kendisine Gösterilmesi

وَكَذٰلِكَ نُر۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ مَلَكُوتَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِن۪ينَ “Böylece biz kesin iman edenlerden olması için İbrahim’e göklerin ve yerin egemenliğini gösteriyorduk.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; نُر۪ي nürî fiili “gösteriyorduk”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîme kelimesi “İbrâhim’e”;مَلَكُوتَ السَّمٰوَاتِ melekûte’s-semâvâti tamlaması “göklerin egemenliğini, hükümranlığını”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (hükümranlığını, egemenliğini)”;وَلِيَكُونَ ve liyekûne ifadesi “olsun diye”; مِنَ الْمُوقِن۪ينَ mine’l-mûkınîne ifadesi ise “kesin iman edenlerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. İbrâhim’e yönelik çok önemli bir nimeti gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ نُر۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ مَلَكُوتَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Böylece biz İbrahim’e göklerin ve yerin egemenliğini gösteriyorduk.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e göklerin ve yeryüzünün melekûtunu göstermekte olduğunu haber vermekte ve muhtemelen kâinatın yaratılışı ve işleyişi noktasında onu bilgilendirdiğini beyan etmektedir.

Bir önceki âyetin başında yer alan اِذْ iz “hani” edatı burada geçen نُر۪ي nürî “gösteriyoruz” fiilinin aslında geçmiş zaman manası verdiğinin delilidir. Bu yüzden biz de tercümede ilgili fiili “gösteriyorduk” şeklinde geçmiş zaman manasında tercüme ettik. Kur’ân’da dört kez(6) geçen مَلَكُوت melekût kelimesi “ihtişam, otorite, düzen, egemenlik, hükümranlık, ilginçlikler, yaratılış, âyetler, deliller”(7) demektir. Aslı mülk olan bu kelimenin sonuna getirilen tâ harfi mübalağa (abartı) manası vermektedir.(8)

Yâsîn 36/83’te de geçtiği üzere, مَلَكُوت melekût kelimesi Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki âyetlerde(9) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da(10) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(11) “Melekûtun sahibi olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır.

İşte Hz. İbrâhim’e Yüce Allah’ın kâinatın işleyiş tarzına dair birtakım bilgiler verilmiş, böylece yaşadığı dönemdeki tabiatperest anlayışa kapılması engellenmiştir. Esasında Hz. İbrâhim’e peygamber olmadan çok önce güçlü bir muhakeme gücünün verildiği de Enbiyâ’ 21/21’de şöyle bildirilmektedir: “Andolsun biz İbrahim’e daha önce rüşdünü (muhakeme gücünü) vermiştik. Biz onu iyi tanırdık.” İşte bu âyet Hz. İbrâhim’in daha çok erken dönemlerde derin bir muhakeme ile olan biteni merak ettiği ve bu noktada merakının giderildiği ifade edilmiş olmaktadır. Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyet hem de Enbiyâ’ 21/51’deki bilgiler bundan sonraki üç âyetin mesajını kavramada çok büyük bir önem arz etmektedir.

2. وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِن۪ينَ “Kesin iman edenlerden olması için.” Bu ifadenin başındaki و vâv harfinin ‘Ankebût 29/12’deki velnahmil ifadesinde olduğu gibi zâid olduğu kabul edilmektedir.(12) Bu ifade Hz. İbrâhim’in imanının “pekişmesi, kalbinin mutmain olması” demektir. Çünkü onun zaten var olan inancının çok daha güçlü bir hale gelmesini sağlamaya yönelik olarak bu bilgilendirmenin yapıldığı anlaşılmaktadır. Bakara 2/260’ta belirtildiği gibi ölülerin diriltilmesinin nasıl olduğunu merak edince Yüce Allah’ın ona yönelik “inanmıyor musun?” sorusuna verdiği “evet; ancak kalbim mutmain olsun diye istiyorum” demesi de bu anlamda hatırlanmalıdır.

b) Mahlûkata Tapmama Kararlılığı

Yüce Allah, sûrenin 76-79. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in inkârcı putperestlerle yaptığı alaycı konuşmalarını hatırlatmakta, bu çerçevede gece olunca gördüğü gezegenin rab olamayacağını, çünkü batan şeyleri sevmediğini söylediğini, Ay’ı ve Güneş’i gördüğünde onların da battığını söyleyerek Rabbi kendisine hidayet etmemiş olsaydı sapkınlardan olacağını belirttiğini ifade etmektedir.

Ardından, kavminin koştuğu ortaklardan kendisinin uzak olduğunu ilan ettiği hatırlatılmakta, nihayet Hz. İbrâhim’in şu evrensel ilanını içeren cümlesine yer verilmektedir: “Ben hanîf olarak, yüzümü ‘gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim’ ve ben müşriklerden değilim.”

ı. Gezegenin Batması ve Batanları Sevmemesi

فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ الَّيْلُ رَاٰ كَوْكَبًا قَالَ هٰذَا رَبّ۪ي فَلَمَّآ اَفَلَ قَالَ لَآ اُحِبُّ الْاٰفِل۪ينَ “Gece(nin karanlığı) onu kaplayınca bir gezegen (gök cismi) görmüş, ‘Bu (muymuş) benim rabbim!’ demişti. (Gezegen) batınca da ‘Batanları sevmem.’ demişti.”

Âyettekiفَلَمَّا جَنَّ fe lemmâ cenne fiili “örttüğü zaman, kapattığında”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onu”; الَّيْل el-leylü kelimesi “gece”; رَاٰ raâ fiili “görmüştü”;كَوْكَبًا kevkeben kelimesi “bir gezegen”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; هٰذَا hâzâ sözcüğü “bu (muymuş)”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim rabbim”;فَلَمَّآ اَفَلَ fe lemmâ efele fiili “(o gezegen) batınca”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَآ اُحِبُّ lâ uhıbbü fiili “ben sevmem”; الْاٰفِل۪ين el-âfilîne kelimesi ise “batanları” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in müşrik kavmine yönelik dile getirdiği batan bir gezegenle ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ الَّيْلُ رَاٰ كَوْكَبًا قَالَ هٰذَا رَبّ۪ي “Gece(nin karanlığı) onu kaplayınca bir gezegen (gök cismi) görmüş, ‘Bu (muymuş) benim rabbim!’ demişti.” Yüce Allah Hz. İbrahim’in müşrik kavmiyle yaşadığı bir olayı ele almakta, aslında onların çeşitli gök cisimlerine ilahlık payesi vermelerini eleştirmekte, bir anlamda hem tebliğ yapmakta, hem de onların inançlarının yanlışlığını alaycı bir üslupla dile getirmektedir. Âyette geçen جَنَّ cenne fiili “örtmek, kaplamak”, كَوْكَب kevkeb kelimesi ise “gezegen” manasına gelmektedir.

a) Müfessirlerimiz bu ve devam eden iki âyetteki ifadeleri Hz. İbrâhim’in akıl ve muhakeme yoluyla ve gördüğü gök cisimlerinin durumunu sorgulayarak peyderpey tevhide ulaşmasının delili olarak sunmuşlardır.(13) İlk etapta cazip görünen ve oldukça geniş bir kabule ulaşan bu anlayış bizce gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü bir önceki âyette onun gök cisimleri dahil, kâinatın hükümranlığı, yani işleyişi noktasında Yüce Allah tarafından bilgilendirildiği beyan edilmektedir. Dahası, bilgilendiren kudret “Yüce Allah” olarak ifade edilmesine rağmen, Hz. İbrâhim’in geçici bir süre olsa da gök cisimlerine rablık nispet etmesi mümkün değildir.

Daha önce mealini aktardığımız Enbiyâ’ 21/51’de onun çok daha önceden derin bir kavrayış sahibi kılındığı beyan edilmiştir ki böyle bir muhakemenin sahibi olan Hz. İbrâhim’in gök cisimlerini rab olarak nitelendirmiş olması doğru olamaz. Bu arada sanki Hz. İbrâhim’in hiçbir gök cismi, yani yıldız, gezegen, Ay ve Güneş görmemiş gibi kabul edilmesi, hatta onun belli bir yaşa kadar mağarada yaşayıp hiç günyüzüne çıkmamış olduğunun iddia edilmesi de belli kanaatleri ispatlamak için üretilmiş birer senaryo olduğu izlenimi vermektedir.

b) Konunun en başında beyan edelim ki Yüce Allah Hz. İbrahim’in hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Âl-i İmrân 3/67’de şöyle buyrulmaktadır: “İbrahim, ne Yahudi, ne de Hıristiyan idi; fakat o, (Allah’a boyun eğip O’na yönelen, O’nu) bir tanıyan bir müslüman idi; müşriklerden de değildi.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in Yahudi ve Hıristiyan olmadığını beyanla yetinmemekte, âyetin sonunda onun müşriklerden de olmadığını bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/120-121’de şöyle buyrulmaktadır: “İbrahim, gerçekten Hakk’a yönelen, Allah’a itaat eden bir ümmet (önder) idi; (Allah’a) ortak koşanlardan değildi. Allah’ın nimetlerine şükrediciydi. (Allah), onu seçmiş ve doğru yola iletmişti.”

Yüce Allah, Hz. İbrahim’in tevhidi sahiplenmesinin bir gereği olarak müşriklerden olmadığını beyan etmektedir. “Ben müşriklerden değilim” mealindeki En‘âm 6/79’da da ifade edildiği gibi, Yüce Allah Hz. İbrâhim’in harika tevhid duruşunu aktarırken “hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını” söylediğini de belirtmektedir. Tevhid inancının yer aldığı ifadelerde şirkten uzak durulduğu da beyan edilmektedir. Çünkü şirkin olduğu bir kalpte tevhid olamaz; tevhide inanan kişide de şirkin en küçük bir parçası dahi bulunamaz, bulunmamalıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/67’de, ayrıca Bakara 2/135, En‘âm 6/79 ve Nahl 16/120-123’te de belirtildiği gibi Hz. İbrâhim’in gösterdiği hassasiyet bunun en açık örneğidir.

c) Kur’ân-ı Kerîm mealini izahlı bir şekilde yapan merhum Hasan Basri Çantay bu üç âyetteki ifadeleri “bu mu”, “bu muymuş benim rabbim” şeklinde tercüme ederek Hz. İbrahim’in maksadının muhatapların durumunu ayıplamak olduğunu özellikle ifade etmiştir.

Merhum Elmalılı Hamdi Yazır da bu üç âyetin mealini verirken “bu imiş rabbim” ifadelerini kullanarak maksadın bir duruş ilanı değil, muhatapların putperestlik inançlarıyla alay etmek olduğunu ortaya koymak istemiştir.

d) Bu konuyu ele alan Ömer Fark Harman şu değerlendirmede bulunmuştur: “Kur’an’ın özellikle ikinci ve üçüncü Mekke dönemine ait sûrelerinde İbrâhim’in, babasının ve kavminin taptığı putlara karşı mücadele ettiği ve bir tek Tanrı inancını savunduğu; gök cisimlerine ve bunların sembolleri olan putlara tapmanın mânasız olduğunu, hiç kimseye fayda veya zarar vermesi mümkün olmayan bu cisimlere tapmaktan vazgeçmeleri gerektiğini söylediği ifade edilir. Hz. İbrâhim’in ay, güneş ve yıldızları görüp önce, “Bunlar benim rabbimdir” demesi, daha sonra da batıp giden şeylerin rab olamayacağını belirtmesi, İslâmî kaynaklarda onun henüz küçük yaşta iken dinî bir endişe taşıdığı şeklinde yorumlanmaktadır. Ancak bu olaydan, İbrâhim’in kısa bir süre için bile olsa gök cisimlerini gerçekten tanrı zannettiği şeklinde bir sonuç çıkarılmamalı, bu husus, sadece kavminin dinî telakkilerinin anlamsızlığını vurgulamak için başvurduğu bir tartışma yöntemi ve muhakeme tarzı olarak kabul edilmelidir. Zira ay battığında söylediği, “Rabbim bana doğru yolu göstermezse ...” sözü, güneş batınca da, “Ey kavmim! Ben sizin ortak koştuklarınızdan uzağım” demesi, hadisenin kavmine tevhid inancını tebliği esnasında vuku bulduğunu göstermektedir.”(14)

Unutulmaması gereken çok önemli hususlardan birisi de, Kur’ân metninin Hz. Peygamber’e yazılı değil, sözlü bir bilgi olarak yani kalbine inen manalardan oluştuğudur. Şunu söylemek istiyoruz: Kur’ân yazılı gelmemiştir; dahası vahiy kâtipleri onu yazarken herhangi bir noktalama işareti de koymamışlardı; çünkü harflerin noktaları da harekeleri de çok sonradan konulmuştur. Buna ilave olarak, şimdi bile Kur’ân metninde bildiğimiz manada cümle sonu itibariyle nokta da virgül de soru veya ünlem işareti vs. yoktur. Durum böyle olunca, bu âyetlerin Hz. İbrâhim’in mimiklerini aksettirmesi bakımından Hz. Peygamber tarafından nasıl seslendirilmiş olduğunu bilmek gerekmektedir.

Şunu belirtelim ki, هٰذَا رَبّ۪ي “Bu benim rabbimdir” cümlesi herhangi bir vurgu veya mimik olmadan söylenmişse bu bir hükümdür ve maksat cümlenin verdiği anlamı iletmektir. Ancak aynı cümleyi birtakım yüz işaretleri, mimikler, farklı ses tonu ve vurgu ile dile getirince anlam son derece değişmektedir. Buradan hareketle, biz bu âyette ve devam eden iki âyette geçen هٰذَا رَبّ۪ي “Bu benim rabbimdir” anlamındaki cümlelerin “Bu muymuş benim rabbim!”, “Demek ki rabbim buymuş, öyle mi?”, “Demek benim rabbim bu!”,(15) “Bu benim rabbim ha!”(16) gibi bir anlam verdiği kanaatindeyiz. Ayrıca bazı müfessirlerin dile getirdiği gibi, bu ifadenin başında gizli bir inkârî soru edatı var kabul edilebilir ki bu durumda anlam “Bu mu benim rabbim?” şeklini alır.(17)

e) Hz. İbrahim’in kavmiyle alay ederek onların yanlış yolda olduklarını ortaya koymaya çalışan bir tutum izlediği bilinmektedir. Bu bağlamda konuşamayacaklarını bilmesine rağmen putlarla konuşur gibi yapması Sâffât 37/91-96’da şu şekilde beyan edilmektedir: “Yavaşça putlarının yanına vardı. (Oraya konmuş yemekleri görünce) ‘Yemiyor musunuz? Neden konuşmuyorsunuz?’ demişti. Bunun üzerine, (yanlarına gelip) sağ eliyle vurmuş (kırıp geçirmişti). (Putperestler) koşarak ona (İbrahim’e) gelmişlerdi. (İbrahim) ‘Yonttuğunuz şeylere mi ibadet ediyorsunuz! Oysaki sizi ve yapmakta olduklarınızı Allah yarattı’ demişti.” Hz. İbrâhim’in burada yer alan “Size ne oluyor; yoksa siz konuşamıyor musunuz?” sözü putların acziyetine alaycı bir şekilde gönderme yaptığının delilidir.

Benzer şekilde Enbiyâ’ 21/58-65’te de şöyle beyanlar yer almaktadır: “Sonunda İbrahim onları paramparça etti. Yalnız belki ona müracaat ederler diye onların büyüğünü bırakmıştı. (Kavmi), ‘Bunu ilahlarımıza kim yaptı? Muhakkak o, zalimlerden biridir’ demişlerdi. (Bir kısmı:) ‘Bunları diline dolayan bir genç duyduk; kendisine İbrahim denilirmiş’ demişlerdi. ‘O halde’ dediler, ‘onu hemen insanların gözü önüne getirin. Belki şahitlik ederler.’ ‘Bunu ilâhlarımıza sen mi yaptın ey İbrahim?’ deyince (İbrâhim) ‘Belki de bu işi şu büyükleri yapmıştır. Hadi onlara sorun; eğer konuşuyorlarsa!’ cevabını vermişti. Bunun üzerine, kendi vicdanlarına dönüp (kendi kendilerine) ‘Zalimler sizlersiniz, sizler!’ diye itiraf etmişlerdi. Sonra tekrar eski inanç ve tartışmalarına dönmüşler ve ‘Sen bunların konuşmadığını pek âlâ biliyorsun’ demişlerdi.” Bu konuşmada yer alan “Belki de bu işi şu büyükleri yapmıştır. Hadi onlara sorun; eğer konuşuyorlarsa!” sözünde de aynı alaycılık görülmektedir.

İşte bu iki örnekte de açıkça görüldüğü üzere, Hz. İbrâhim putperest kavmiyle alay ederek onların inançlarının temelsiz ve mantıksız olduğunu ortaya koymaya çalışmıştı. Buradan hareketle benzer bir tutumu yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de gerçekleştirmiş olmasının önünde hiçbir engel yoktur. Eğer bu âyetlerdeki ifadelerin Hz. İbrâhim’in peygamberliğinden önce söylendiği dile getirilirse, bu defa da En‘âm 6/74 ve 75. âyetlerin, hatta Enbiyâ’ 21/51’in gözardı edildiği anlaşılmış olur ki bu da hatadır.

2. فَلَمَّآ اَفَلَ قَالَ لَآ اُحِبُّ الْاٰفِل۪ينَ “(Gezegen) batınca, ‘batanları sevmem’ demişti.” Hz. İbrâhim geceleyin gördüğü gezegenin battığını görünce bu defa “batanları sevmediğini” söylemiştir. Bu cümlede de çok önemli bir incelik söz konusudur. Her ne kadar Hz. İbrâhim’in o güne kadar mağarada yaşadığı iddia edilse de batmanın ve doğmanın ne olduğunu bildiği, hatta batanların da oldukça fazla olduğunun farkında olduğu anlaşılmaktadır. Demek ki الْاٰفِل۪ين el-âfilîne “batanlar” kelimesi zaten onun gördüğü gezegenden başka gök cisimlerini bildiğini, onların batmakta olduklarının farkında olduğunu, dolayısıyla bu türden batan şeyleri sevmediğini beyan ederek gök cisimlerine tapan putperest kavmiyle alay ettiği anlaşılmaktadır.

ıı. Ay’a İtibar Etmemesi

فَلَمَّا رَاَ الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هٰذَا رَبّ۪ي فَلَمَّآ اَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِن۪ي رَبّ۪ي لَاَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّآلّ۪ينَ “Ay’ı doğarken görünce ‘Bu (muymuş) benim rabbim!’ demişti. O da batınca, ‘Rabbim bana doğru yolu göstermemiş olsaydı elbette sapkın topluluktan olur(d)um.’ demişti.”

Âyetteki فَلَمَّا رَاَ fe lemmâ raâ fiili “gördüğü zaman”; الْقَمَر el-kamera kelimesi “Ay’ı”;بَازِغًا bâzığan sözcüğü “doğarken”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; هٰذَا hâzâ sözcüğü “bu (muymuş)”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim rabbim”;فَلَمَّآ اَفَلَ fe lemmâ efele fiili “(Ay) battığı zaman”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;لَئِنْ لَمْ يَهْدِن۪ي le in lem yehdinî ifadesi “eğer bana hidayet etmemiş olsaydı”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; لَاَكُونَنَّ leekûnenne fiili “mutlaka olur(d)um”; مِنَ الْقَوْمِ الضَّآلّ۪ينَ mine’l-kavmi’d-dâllîne tamlaması ise “sapkın topluluktan” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’ın batan Ay üzerinden kavmine yönelik kararlı bir tutumu gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا رَاَ الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هٰذَا رَبّ۪ي “Ay’ı doğarken görünce ‘Bu (muymuş) benim rabbim!’ demişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in bir gezegen görüp battıktan sonra “ben batanları sevmem” dediğini aktarmıştı. Kendilerini sorgulamaları için kavmini putperestlik noktasında tekrar uyarmak istemiş, bu defa parlak bir gezegenden daha büyük ve parlak görünen “Ay”ın doğduğunu görüp “bu (muymuş) benim rabbim!” diyerek kavminin dikkatini çekmek istemiştir. Daha önceki sözünde olduğu gibi burada da muhtemelen kavmiyle birlikteyken onların gök cisimlerine tapınmalarını eleştirmek üzere doğmakta olan Ay’ı göstermiş ve aynı alaycı sözü söylemiştir.

2. فَلَمَّآ اَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِن۪ي رَبّ۪ي لَاَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّآلّ۪ينَ “O da batınca, ‘Rabbim bana doğru yolu göstermemiş olsaydı elbette sapkın topluluktan olur(d)um.’ demişti.” Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûne/ed-dâllûne kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(18) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(19) manasında kullanılmaktadır.

Hz. İbrâhim Ay’ın da battığına dikkat çekerek Yüce Allah’ın ona olan hidayetini zikretmiş ve kavmine Yüce Allah’ın hidayet ediciliğini hatırlatmıştır. Âyette geçen لَئِنْ لَمْ يَهْدِن۪ي رَبّ۪ي lein lem yehdinî rabbî ifadesi “eğer Rabbim bana hidayet etmemiş olsaydı” manasına gelmektedir. Bu ifadeden açıkça anlaşılıyor ki Hz. İbrâhim daha önce Rabbi tarafından hidayete erdirilmişti.

Esasında bu âyetin sonunda yer alan الْقَوْمِ الضَّآلّ۪ينَ el-kavmi’d-dâllîne tamlaması gereği Hz. İbrâhim’in “hidayet” kavramını bildiği gibi “sapkınlık” yani kimlerin sapkınlar olduğunu da bilmekteydi. Zaten En‘âm 6/74. âyette babasına “neden putlardan ilahlar edindiğini” sorduğu, “onu ve kavmini apaçık dalalette yani sapkınlık içinde gördüğü”, En‘âm 6/75. âyette ise göklerin ve yerin hükümranlığının kendisine gösterildiği ifade edilmiştir.

Bu arada “gezegen”le ilgili olarak “batanları sevmem” yani batan şeylerin çoğul olduğunu bilip böyle demesine rağmen, yani Ay’ın da Güneş’in de vs. başka gök cisimlerinin de battığını bildiği halde, “Ay da batınca”, “Güneş de batınca” demesinde aynı alaycı beyanın bulunduğu açıkça ortadadır.

İşte bu ifadeler de gösteriyor ki Hz. İbrâhim bu sözleri kavmiyle alay etmek için söylemiş ve onların kabullerini kullanarak kendilerini tevhide çağırmaya çalışmıştı. Bu arada hidayet edicinin Yüce Allah olduğunu da özellikle kavmine ileterek kendisi üzerinden onların da inanç durumlarını sorgulamaları gerektiğini ortaya koymuştu.

ııı. Güneş’e Tapmaması ve Şirkten Uzak Duruşu

فَلَمَّا رَاَ الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هٰذَا رَبّ۪ي هٰذَآ اَكْبَرُ فَلَمَّآ اَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ “Güneş’i doğarken görünce de ‘Bu daha büyük. (Bu durumda) bu (muymuş) benim rabbim!’ demişti. O da batınca, ‘Ey kavmim! Ben sizin (Allah’a) ortak koştuğunuz şeylerden uzağım!’ demişti.”

Âyettekiفَلَمَّا رَاَ fe lemmâ raâ fiili “gördüğü zaman”; الشَّمْس eş-şemse kelimesi “Güneş’i”; بَازِغَة bâzığaten sözcüğü “doğarken”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; هٰذَا hâzâ sözcüğü “bu (muymuş)”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim rabbim”; هٰذَا hâzâ sözcüğü “bu”; اَكْبَرُ ekberu kelimesi “daha büyük(tür)”;فَلَمَّآ اَفَلَتْ fe lemmâ efelet fiili “(o da) batınca”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; بَر۪يٓء berîun sözcüğü “uzağım”; مِمَّا تُشْرِكُونَ mimmâ tüşrikûne ifadesi ise “sizin ortak koştuğunuz şeylerden” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in güneş üzerinden kavmine yönelik şirkten uzak durduğuna dair ifadesi gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا رَاَ الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هٰذَا رَبّ۪ي هٰذَآ اَكْبَرُ “Güneş’i doğarken görünce de ‘Bu daha büyük. (Bu durumda) bu (muymuş) benim rabbim!’ demişti.” Hz. İbrâhim putperest kavmiyle alay etmeye devam etmiş, bu defa çok daha büyük ve parlak olan güneşin doğuşu esnasında kendileriyle alay ederek “bu (muymuş) benim rabbim; bu daha büyük!” sözleriyle onları bir kez daha düşünmeye sevk etmek istemiştir. Önce parlak bir “gezegen”, ardından “Ay” ve nihayet “Güneş” üzerinden mesajlar vermeye çalışan Hz. İbrâhim bütün bunların birer yanılgı olduğunu ortaya koymak üzere şu sözünü dile getirmişti:

2. فَلَمَّآ اَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ “O da batınca, ‘Ey kavmim! Ben sizin (Allah’a) ortak koştuğunuz şeylerden uzağım!’ demişti.” İşte bu cümle En‘âm 6/74-75 ve Enbiyâ’ 21/51’de verilen bilgilerin sonrasında yaşanan bu sahnelerin esasında muhatapların yanlış inanışlarını kendi kabulleri üzerinden bir anlamda masaya yatırmayı amaçladığının bir delilidir.

Hz. İbrâhim “batan şeylerin ilah olamayacağını” daha ilk cümlesinde söylemiş, ikincisinde ise hidayet edenin Yüce Allah olduğuna dikkat çekerek “batan ay” üzerinden muhataplarının sapkın olduğunu adeta yüzlerine haykırmıştı. Üçüncü ve son ifadesinde ise bu defa “batan güneş” üzerinden babasının ve kavminin açıkça şirk koştuklarını söylemiş ve kendisinin Yüce Allah’a ortak koşulmakta olan her ne varsa hepsinden uzak olduğunu ilan etmiştir. Buradaki berîun kelimesi hakkında En‘âm 6/19. âyette bilgi vermiştik.

Hz. İbrâhim kavmine yönelik olarak gerçekleştirdiği bu taşlamaları bir tebliğ metodu olarak kullanmış, bizim de muhatapların kabulleri üzerinden muhakemeler geliştirerek sunumlar yapmamız gerektiğini örneklerle ortaya koymuştur. Demek ki bir fikre karşı çıkarken “sadece karşı çıkmış olmak için” değil, doğru bir gerekçe ortaya koyarak muhatabı düşünmeye sevk etmek gerekir. “Gezegen”in, “Ay”ın ve “Güneş”in batmakta olduğu gerçeğini hiç kimse reddedemeyeceği için, bunun üzerinden bir mantık ve gerekçe üretmek gerekiyordu ki Hz. İbrâhim de bunu yapmıştı.

Bu arada her fırsatı değerlendirmeye çalışmak da çok önemlidir. Hz. İbrâhim asıl konuyu hiç ihmal etmeden hareket etmiş, “batan ay” üzerinden “hidayet eden kudretin Yüce Allah olduğunu” dile getirmişti. Böylece “ay”ın hidayette herhangi bir etkinliğinin olmadığı gerçeğinden hareket etmiş, yaratıcı ile hidayet edicinin aynı kudret olduğuna dolaylı da olsa dikkat çekmiştir.

Nihayet konuşmanın sonunda daha büyük de olsa “güneş”in de battığını beyan ederek “batan şeylere tapanların aslında müşrik olduğunu” ifade etmek istemiş ve “kendisinin her türlü şirk unsurundan uzak olduğunu” açıkça dile getirmişti. Böylece inanç noktasında konuşurken yuvarlak sözlerden kaçınarak net bir tavır ortaya koymanın gerekliliği öğretilmiş ve yanlış içerisinde olanların gayet net sözlerle uyarılmasının zorunluluğuna dikkat çekilmiştir.

ıv. Evrensel Anlamda Hanîf Duruşu

اِنّ۪ي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذ۪ي فَطَرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ حَن۪يفًا وَمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “(İbrahim, kavmine şöyle demişti): Ben hanîf (Allah’ı birleyen) olarak yüzümü gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim ve ben müşriklerden değilim.”

Âyetteki اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; وَجَّهْتُ veccehtü fiili “çevirdim, yönlendirdim”; وَجْهِيَ vechiye tamlaması “benim yüzümü”; لِلَّذ۪ي فَطَرَ lillezî fetara ifadesi “yoktan yarata, var edene”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeri, yeryüzünü”; حَن۪يفًا hanîfen kelimesi “Allah’ı birleyici olarak”;وَمَآ اَنَا۬ ve mâ ene ifadesi “ben (hiçbir şekilde şöyle) değilim”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden, ortak koşanlardan” demektir.

Burada müşrik kavmine karşılık Hz. İbrâhim’in tevhîdî duruşu gündeme getirilmektedir.

1. اِنّ۪ي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذ۪ي فَطَرَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ حَن۪يفًا “(İbrahim, kavmine şöyle demişti): Ben hanîf (Allah’ı birleyen) olarak yüzümü gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim.” Bu âyet Bakara 2/131’deki ifadelerin bir açıklaması olarak yorumlanmalıdır. Yüce Allah Hz. İbrâhim’in kavmiyle konuşmasının ardından tam bir tevhid duruşu ortaya koyduğunu bu cümle ile hatırlatmaktadır. Bu konuda Kur’ân’da başka ifadeler de vardır. Bu bağlamda Yûnus 10/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bana) ‘hanîf (yani Allah’ı birleyici olarak) olarak yüzünü dine çevir’ (diye emredildi).”

a) Yüce Allah Hz. İbrâhim’in müşrik kavmine hitabında hanîf yani Allah’ı birleyici olarak yüzünü, benliğini, her şeyini dine çevirdiğini ilan etmiştir. Konuyla ilgili âyetlerde yer alan وَجْه vech kelimesi “yüz” anlamına gelmekte, burada bağlam itibariyle “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği mecazi bir içerikte olmak üzere “bütün benlik, bütün varlık, kişilik” manasında zikredilmiş olmaktadır. Yüz insan organlarının en değerlilerinden birisidir, en göze gelenidir. Yüzün durumu kişinin durumunu ortaya koyduğu için, ilk bakışta organların en etkili olanı olarak kabul edilmektedir. Yüzün teslim olması esasında her şeyin teslim olmasının sembolüdür.(20)

Bu ifadenin övücü içerikte başka şekillerde örnekleri Bakara 2/112, Âl-i İmrân 3/20, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/79, Lokmân 31/22 gibi âyetlerde de geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İbrâhim’in dile getirdiği husus, şirkten ve inkârdan arınmış olarak bütün benliğiyle Yüce Allah’a teslimiyet inancını benimsendiğini beyandır. Buradan anlaşılıyor ki “din fıtrattır” ve “dini reddetmek fıtratı ve vicdanı reddetmek”tir. Esasında Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(21) ifadesindeki kastı bu olduğu gibi, o hadisin kaynağı da söz konusu âyetlerdir. Çünkü Hz. Peygamber’e ait olduğu kesan olan sözlerinin referansı Kur’ân’dır.

b) Konunun fıtratla ilişkisini bu şekilde hatırlatırken çok önemli bir hususun daha gözden kaçırılmaması gerektiği kanaatindeyiz. Buna göre Hz. İbrâhim bütün benliğini çevirdiğini beyan ettiği Yüce Allah’ın “gökleri ve yeri yoktan var ettiğini” hatırlatarak Rabbimizin fâtır sıfatını gündeme getirmiştir.

En‘âm 6/14’te de geçtiği üzere, Yüce Allah kendisini “Göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı” olarak tanıtmaktadır. Mealini verdiğimiz bu âyetteki فَاطِر fâtır kelimesi “bir şeyi yoktan var etmek, o şeye fıtrat kazandırmak, onu çekirdekten tasarımlamak” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da sekiz kez(22) geçen fetara fiili ile altı âyette(23) geçen fâtır sıfatı Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır.

c) Âyette dine yönelme emrinin beraberinde “hanîflik” de yer almaktadır. Bu kavram “bâtıl şeylerden yüz çevirip Allah’a yönelmek, O’nu birlemek, O’nu bir olarak tanımak” anlamına gelmektedir. Bu kelime, “doğru asla yönelmek, doğru ve saf inanç”(24) anlamıyla hanîf şeklinde tekil(25) ve hunefâ’ kalıbında(26) çoğul olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almaktadır.

Haniflik, tevhidi tanımlamak üzere Hz. İbrahim’e kadar ulaştırılan arı-duru yolun adıdır. Hanîf olunmadan tevhide ulaşılamaz; çünkü hanifliğe inanmayan kişi muvahhid olamaz. Haniflik, İbrâhîmî sistemin eskimez tevhid çizgisinin olmazsa olmazıdır. Bu nedenlerle, Yüce Allah’a kulluk, dini sadece O’na ait kılıp, sadece O’na yönelmekle mümkün olabilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İbrâhim de bu noktada tavizsiz bir duruş ortaya koymuş, aralarında babası Âzer’in de bulunduğu inkârcı ve müşrik bir topluma karşı esas duruş göstermiştir.

d) Hz. İbrâhim’in ortaya koyduğu sağlam ve esaslı duruş Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlara yönelik olarak Rûm 30/30-32’de şöyle dile getirilmektedir: “Sen yüzünü (bütün benliğini) hanîf olarak (yani Allah’ı birleyici olarak) dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı gelmekten sakının, namazı kılın; müşriklerden olmayın. Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olanlardan (olmayın. Bunlardan) her fırka, kendilerinde olan ile böbürlenmektedir.”

Bu konuda Hz. Peygamber’e hitap edilen Yûnus 10/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bana) ‘hanîf (yani Allah’ı birleyici) olarak yüzünü dine çevir; sakın müşriklerden olma’ (diye emredildi).” Bu emrin Hz. Peygamber’e yönelik bir benzeri Rûm 30/43’te de geçmektedir. Bu tür âyetlerde hitap Hz. Peygamber’e yönelik olsa da mesaj evrensel manada bütün muhataplardır.

2. وَمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Ben müşriklerden değilim.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in bu harika tevhid duruşunu aktarırken “hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını” söylediğini de belirtmektedir. Tevhid inancının yer aldığı ifadelerde şirkten uzak durulduğu da beyan edilmektedir. Çünkü şirkin olduğu bir kalpte tevhid olamaz; tevhide inanan kişide de şirkin en küçük bir parçası dahi bulunamaz.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/79’da, ayrıca Bakara 2/135, Âl-i İmrân 3/67, Nahl 16/120 ve 123’te de belirtildiği gibi, Hz. İbrâhim’in gösterdiği hassasiyet bunun en açık örneğidir. Bu konuda Hz. Peygamber’e hitabın yer aldığı En‘âm 6/14, Yûnus 10/105, Kasas 28/87 ve Rûm 30/31’de aynı hassasiyeti göstermesi gerektiği noktasında Yüce Allah’ın onu da bilgilendirildiğini hatırlatmakla yetinelim.

c) Kavminin Onunla Tartışması

Yüce Allah, sûrenin 80-83. âyetlerinde kavminin Hz. İbrâhim’le Allah hakkında tartıştığını, hidayete erdiren olması itibariyle bu tartışmanın yersiz olduğunu onlara söylediğini, onların ortaklarından hiçbir şekilde korkmadığını, Allah’ın her şeyi çepeçevre kuşattığını, insanların bu gerçeği hatırlamamasını kınadığını aktarmakta ve putperestlere şöyle dediğini bildirmektedir: “Allah’ın size haklarında hiçbir hüküm indirmediği şeyleri O’na ortak koşmaktan korkmazken, ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden nasıl korkarım ki! Şimdi biliyorsanız (söyleyin), iki guruptan hangisi güvende olmaya daha lâyıktır?”

Ardından, sözü doğru iman erlerine getirdiği ve “İman edenler ve imanlarına herhangi bir zulüm bulaştırmayanlar var ya işte güven onlarındır ve onlar doğru yola eriştirilmişlerdir” dediği ifade edilmekte, bütün bunların kavmine karşı İbrahim’e verilen deliller olduğu, Yüce Allah’ın dilediğini derecelerle yükselttiği, çünkü O’nun hikmet sahibi olduğu ve her şeyi hakkıyla bildiği beyan edilmektedir.

ı. Allah’tan Yana Tavrı ve Korkusuzluğu

وَحَآجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ اَتُحَآجُّوٓنّ۪ي فِي اللّٰهِ وَقَدْ هَدٰينِ وَلَآ اَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ رَبّ۪ي شَيْـًٔا وَسِعَ رَبّ۪ي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا اَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ “Kavmi onunla tartışmaya girişmişti. Onlara ‘Beni doğru yola ulaştırmışken, Allah hakkında benimle siz mi tartışıyorsunuz?’ demişti. Ben sizin O’na ortak koştuğunuz şeylerden korkmam. Ancak, Rabbimin bir şey dilemesi hariç! Rabbimin bilgisi her şeyi kapsamıştır. (Gerçeği) hatırlamıyor musunuz?”

Âyetteki وَحَآجَّهُ ve hâccehû ifadesi “ve onunla tartışmıştı”; قَوْمُهُ kavmuhû tamlaması “onun kavmi”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَتُحَآجُّوٓنّ۪ي etühâccûnnî sorusu “benimle tartışıyor musunuz”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah hakkında”; وَقَدْ هَدٰينِ ve kad hedâni fiili “muhakkak ki beni O hidayete erdirmişken”;وَلَآ اَخَافُ ve lâ ehâfu fiili “ben korkmuyorum, korkmam”; مَا تُشْرِكُونَ mâ tüşrikûne ifadesi “ortak koştuğunuz şeylerden”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “O’na”;اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ illâ en yeşâe istisnası “dilemesi hariç”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbimin”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şey”; وَسِعَ vesi‘a fiili “kaplamıştır”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeyi”; عِلْمًا ‘ılmen sözcüğü “bilgi bakımından”; اَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ efelâ tetezekkerûne ifadesi ise “gerçeği hatırlamıyor musunuz?” demektir.

Burada kavminin Hz. İbrâhim’e karşı tartışma başlatması ve onlara verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.وَحَآجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ اَتُحَآجُّوٓنّ۪ي فِي اللّٰهِ وَقَدْ هَدٰينِ “Kavmi onunla tartışmaya girişmişti. Onlara ‘Beni doğru yola ulaştırmışken, Allah hakkında benimle siz mi tartışıyorsunuz?’ demişti.” Burada kavminin gerçekleştirdiği tartışmayı bir kez de Nemrut’un yaptığı Bakara 2/258’de zikredilmektedir. Yüce Allah Hz. İbrâhim’in ortaya koyduğu tevhid duruşunu aktardıktan sonra, putperest kavminin onunla tartışmaya başladığını, onun da kendilerine “Beni hidayete erdirmiş olan Allah hakkında mı benimle tartışıyorsunuz?” diyerek cevap verdiğini hatırlatmaktadır.

Babası ve müşrik kavmi muhtemelen Hz. İbrahim’i hafife alarak ona hitap etmiş, Hz. İbrâhim de onların bu konuda kendisiyle tartışamayacağını, tevhidden de taviz vermeyeceğini dile getirmek istemiştir. Onların bu tür tartışmaları hakkında Meryem 19/41-49, Enbiyâ’ 21/52-56, Şu‘arâ’ 26/70-77 ve Sâffât 37/85-87’de detaylar verilmektedir.

Hz. İbrâhim kavmine seslenirken hidayet edenin Yüce Allah olduğunu beyan etmiş, böylece müşrik muhataplarına ders vererek hidayet edemeyen varlıkların ilah olamayacağını belirtmek istemiştir. Onlar ilah diye putlara itibar ettikleri için Hz. İbrâhim bunun mutlak anlamda yanlış olduğunu ve kalabalık olmalarına karşılık olarak herhangi bir korkusunun da bulunmadığını şu sözleriyle dile getirmiştir:

2. وَلَآ اَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ رَبّ۪ي شَيْـًٔا “Ben sizin O’na ortak koştuğunuz şeylerden korkmam. Ancak, Rabbimin bir şey dilemesi hariç!” Hz. İbrâhim dünya hayatında putların vereceği herhangi bir zarar olmadığı için putlardan hiçbir şekilde korkmadığını beyan etmiş, sadece Yüce Allah’ın dilediği herhangi bir şeye de müdahale edemeyeceğini istisna ifadesiyle belirtmiştir. Bir hata işlemesi veya bir imtihana tâbi tutulması durumunda Yüce Allah’ın yapacağı bir müdahale dışında, putların verebileceği herhangi bir zarar söz konusu değildir. Bu istisna ifadesini gerçek ve kalıcı bir şekilde “Allah’tan başka hiçbir şeyin zarar verememesi” şeklinde de anlamamız mümkündür.

3. وَسِعَ رَبّ۪ي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا اَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ “Rabbimin bilgisi her şeyi kapsamıştır. (Gerçeği) hatırlamıyor musunuz?” Hz. İbrâhim Yüce Allah’ın bilgisinin her şeyi çepeçevre kuşattığını beyan ederek, gerçekleri hatırlamamalarını eleştiri konusu edinmiştir. Rabbimizin bilgisinin eşsizliği ve erişilmezliği konusunu Bakara 2/33’te oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Aynı şekilde Bakara 2/255’te O’nun bilgisinin sınırsızlığına gönderme yapıldığını hatırlatmalıyız. Bu arada Yüce Allah’ın bilgisini dile getirmesi putların böyle bir gücünün ve yeteneğinin bulunmadığını inkârcı müşrik muhataplarına özellikle öğretmeyi amaçladığı gözden kaçırılmamalıdır.

ıı. Tevhidin Güven Vericiliğini İlanı

وَكَيْفَ اَخَافُ مَآ اَشْرَكْتُمْ وَلَا تَخَافُونَ اَنَّكُمْ اَشْرَكْتُمْ بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَاَيُّ الْفَر۪يقَيْنِ اَحَقُّ بِالْاَمْنِ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Allah’ın size haklarında hiçbir hüküm indirmediği şeyleri O’na ortak koşmaktan korkmazken, ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden nasıl korkarım ki! Şimdi biliyorsanız (söyleyin), iki gruptan hangisi güvende olmaya daha layıktır?”

Âyetteki وَكَيْفَ ve keyfe edatı “nasıl”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkarım ki”; مَآ اَشْرَكْتُمْ mâ eşraktüm ifadesi “ortak koştuğunuz şeylerden”; وَلَا تَخَافُونَ ve lâ tehâfûne fiili “ve siz korkmazken, korkmuyorken”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; اَشْرَكْتُمْ eşraktüm fiili “ortak koştunuz”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; مَا لَمْ يُنَزِّلْ mâ lem yünezzil ifadesi “indirmediği şeylerle ilgili”; بِه bihî ifadesi “onunla ilgili, hakkında”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;سُلْطَانًا sültânen kelimesi “herhangi bir delil”;فَاَيُّ الْفَر۪يقَيْنِ fe eyyu’l-ferîkayni sorusu “iki grubun hangisi”; اَحَقّ ehakku sözcüğü “daha layık(tır)”; بِالْاَمْنِ bi’l-emni ifadesi “güvene”; اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ in küntüm ta‘lemûne ifadesi ise “eğer biliyorsanız” demektir.

Burada müşrik kavmine karşı Hz. İbrâhim’in verdiği cevaba devam cümleleri ve yaptığı bir mukayese gündeme getirilmektedir.

1.وَكَيْفَ اَخَافُ مَآ اَشْرَكْتُمْ وَلَا تَخَافُونَ اَنَّكُمْ اَشْرَكْتُمْ بِاللّٰهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِه۪ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا “Allah’ın size haklarında hiçbir hüküm indirmediği şeyleri O’na ortak koşmaktan korkmazken, ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden nasıl korkarım ki!” Hz. İbrâhim müşrik kavminin putlardan dolayı çektiği anlamsız ve gereksiz korkuya gönderme yaparak, asıl korkulması gereken güç ve kudret sahibinin Yüce Allah olduğuna dolaylı olarak değinmektedir. Buna göre, haklarında Yüce Allah’ın hiçbir delil indirmediği şeyleri O’na ortak koşmaktan korkmayanlara karşılık, hiçbir gücü olmayan putlardan korkulmaması gerektiğini beyan etmektedir.

“Haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği varlıklara tapınma” yanlışıyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İbrâhim’in, ayrıca A‘râf 7/71’de Hz. Hûd’un, Yûsuf 12/40’ta Hz. Yûsuf’un, nihayet Necm 53/23’te de Mekkeli müşriklerin uygulamaları nedeniyle Hz. Peygamber’in bu ifadeyi kullandığı görülmektedir. “Allah onlar hakkında hiçbir delil indirmemiştir” cümlesine “Allah onlara yetki ve otorite vermemiştir” şeklinde de anlam verilebilir. Genel bir bilgi olarak bu ifadenin bir benzeri Hacc 22/71’de de geçmektedir. Buradan hareketle, ilk maksadın putperestlere iyi bir cevap vermek olduğunu söyleyebiliriz. Putların hiçbir hakikat ifade etmedikleri, onlar hakkında Yüce Allah’ın hiçbir şekilde olumlu bir beyanının olmadığı belirtilmiştir.

Yüce Allah, hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi O’na ortak koşmayı şirk kabul etmekte ve bunu şiddetle haram kıldığını beyan etmektedir. Kur’ân’da 37 kez(27) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz” gibi anlamlar içermektedir. Haklarında Yüce Allah’ın سُلْطَان sültân yani hiçbir “delil” indirmediği putlarla ilgili ifadeler Âl-i İmrân 3/151, En‘âm 6/81, A‘râf 7/71, Yûsuf 12/40, Hacc 22/71, Necm 53/23’te de geçmektedir. İşte bu şekilde şirk içerisine girmiş kâfirlerin kalplerine korku salacağını bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/117’de şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Her kim Allah ile birlikte diğer bir ilaha yalvarırsa -ki bu hususla ilgili hiçbir delili yoktur- o kimsenin hesabı ancak Rabbinin nezdindedir. Muhakkak ki kâfirler iflah olmaz.” İşte Hz. İbrâhim bu ilâhî beyanla da uyumlu olacak şekilde putperest muhataplarına seslenerek, onların hakka ve hakikata karşı korkusuzluklarını dile getirerek, onların aslında şiddetli bir şekilde korkmaları gerekmesine rağmen korkmadıkları dünyada, kendisinin bu aciz putlardan korkmasının söz konusu bile olamayacağını beyan etmiştir. Onlar şirk gibi korkunç bir günahı işleyip korkmazken, kendisinin bu konuda günahsız olması nedeniyle hiçbir şeyden kesinlikle korkmayacağını bu şekilde dile getirmiş olmaktadır.

2. فَاَيُّ الْفَر۪يقَيْنِ اَحَقُّ بِالْاَمْنِ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Şimdi biliyorsanız (söyleyin), iki gruptan hangisi güvende olmaya daha layıktır?” Hz. İbrâhim önceki cümlede dile getirdiği mukayeseden sonra, müşrik muhataplarına seslenmiş ve eğer gerçeği biliyorlarsa iki gruptan hangisinin korkudan güvende olmaya daha layık olduğunu kendilerine sormuştu.

Hz. İbrâhim bu soruyu sorarken “ben mi daha güvendeyim yoksa siz mi?” demek yerine, konuyu genelleştirmiş ve evrensel anlamda herkesi içerecek şekilde bir karşılaştırma yapmıştır. Söylemek istediği şuydu: Madem ki siz her şeyi çok daha iyi bildiğinizi iddia ediyorsunuz, o halde söyleyin bakalım: İki gruptan hangisi yani tek ilâha kulluk eden mümin muvahhidler mi yoksa çok ilahlara tapan müşrik inkârcılar mı dünyada ve âhirette azaptan güvende olmaya daha layık ve elverişlidir?(28) Bu haklı sorunun cevabını yine kendisi bir sonraki âyette de geçtiği gibi şöyle vermiştir:

ııı. İmana Zulüm Karıştırılmaması Gerektiğini İlanı

اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوٓا ا۪يمَانَهُمْ بِظُلْمٍ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الْاَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ “İman edenler ve imanlarına herhangi bir zulüm (şirk) bulaştırmayanlar var ya işte güven onlarındır ve onlar doğru yola ulaştırılmışlardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenler”; وَلَمْ يَلْبِسُوا ve lem yelbisû fiili “ve bulaştırmamış (olanlar), karıştırmamış (olanlar)”; ا۪يمَانَهُمْ îmânehum tamlaması “onların kendilerinin imanına”; بِظُلْمٍ bi zulmin kelimesi “herhangi bir zulüm, haksızlık”;اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ ülâike lehum ifadesi “işte sadece onlar içindir”; الْاَمْن el-emnu sözcüğü “güvenlik, güven”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; مُهْتَدُون muhtedûne kelimesi ise “hidayete erdirilmiş olanlar(dır), doğru yola eriştirilmiş olanlar(dır)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in müşrik muhataplarına sorduğu soruya yine kendisinin verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Hz. İbrâhim putperestlere sorduğu soruya onların cevap vermesini beklemeden ve kendinden emin bir şekilde kendisi cevap vermiş, iman eden ve imanına herhangi bir zulüm bulaştırmayanların güven içinde olacaklarını, çünkü onların hidayete erdirilmiş olduklarını haber vermiştir. Âyette geçen ظُلْم zulm kelimesi bilinen şekliyle “haksızlık” anlamından ziyade, Lokmân 31/13’ten destek alarak “şirk” manasında yorumlanmalıdır.

Abdullah b. Mes‘ûd’dan rivayet edildiğine göre, bu âyet indirilince âyetin mesajı sahâbîlere ağır gelmiş ve “ey Allah’ın elçisi, hangimiz imanına zulüm, haksızlık karıştırmış olmaz ki?” deyince Nebî (as) Hz. Lokmân’ın oğluna hitabında beyan ettiği “Muhakkak ki şirk büyük bir zulümdur” âyetini okumuş, âyetteki zulümden maksadın “şirk” olduğunu ifade etmiştir.(29)

Bilindiği gibi “adalet” bir şeyi yerli yerince yapmaktır; “zulüm” ise bir şeyi hakkı olan yerinden etmektir. Buna göre, inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. Hakkı teklik olan Yüce Allah’ın ortakları olduğunu iddia etmek O’na karşı yapılabilecek en büyük haksızlıktır. Bu nedenle, Hz. İbrâhim de inkârcı müşrik muhataplarına mukayese ederek sorduğu “müşrikleri mi muvahhidler mi güvende olmaya daha layıktır?” sorunun cevabında, imanlarına zulüm yani şirk karıştırmamış müminlerin güvende olmayı hakettiklerini, çünkü onların hidayete erdirilmiş olduklarını beyan etmiştir.

“Bir insan mümin olup da imanına şirk bulaştırmış olabilir mi?” diye bir soru sorulursa cevap Yûsuf 12/106 ile verilmelidir: “Onların çoğu Allah’a ortak koşmadan iman etmezler”; yani imanlarını şirkle bulaştırmış olurlar ki böyle bir iman da zaten kabul edilmeyecektir. Esasında Nisâ’ 4/48 ve 116’da belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın bağışlamayacağını ilan ettiği tek günah şirktir ve şirk üzere ölenler ilâhi mağfiretten nasiplenemeyeceklerdir. İşte Hz. İbrâhim durumun vahametini bildiği için dünyada da mahşerde de güvende olabilmenin yolunun şirke bulaşmamış imana sahip olmaktan geçtiğini çağlar ötesinden ilan etmiştir.

ıv. Yüce Allah’ın Dilediklerine İkramı

وَتِلْكَ حُجَّتُنَآ اٰتَيْنَاهَآ اِبْرٰه۪يمَ عَلٰى قَوْمِه۪ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَآءُ اِنَّ رَبَّكَ حَك۪يمٌ عَل۪يمٌ “İşte şu(nlar), kavmine karşı İbrahim’e verdiğimiz delillerimizdir. Dilediğimizi (layık olanı) derecelerle yükseltiriz. Şüphesiz ki Rabbin hakîm’dir (hikmet sahibidir); ‘alîm’dir (hakkıyla bilendir).”

Âyetteki وَتِلْكَ ve tilke kelimesi “işte şu(nlar)”; حُجَّتُنَا huccetünâ tamlaması “bizim delillerimiz(dir)”; اٰتَيْنَاهَآ âteynâhâ fiili “onları vermiştik”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîme kelimesi “İbrâhim’e”; عَلٰى قَوْمِه۪ ‘alâ kavmihî ifadesi “kavmine karşı”; نَرْفَعُ nerfe‘u fiili “yükseltiriz”; دَرَجَات deracâtin sözcüğü “dereceleri”; مَنْ نَشَآءُ men neşâu ifadesi “dilediğimize”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; حَك۪يم hakîmun sıfatı “hikmet sahibi(dir)”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “her şeyi bilen(dir)” demektir.

Burada inkârcı kavmine karşı Hz. İbrâhim’e Yüce Allah’ın öğrettiği şeyler ve dilediği kullarının derecelerini yükseltmesi gündeme getirilmektedir.

1.وَتِلْكَ حُجَّتُنَآ اٰتَيْنَاهَآ اِبْرٰه۪يمَ عَلٰى قَوْمِه۪ “İşte şu(nlar), kavmine karşı İbrahim’e verdiğimiz delillerimizdir.” Yüce Allah bütün bunları müşrik kavmine karşı mücadelesinde başarılı olması için Hz. İbrâhim’e kendisinin verdiğini haber vermektedir. Âyette kast edilen “deliller” En‘âm sûresinin 74. âyetinden itibaren sayılan şeylerdir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin hükümranlığının ona gösterilmesi”, hepsi de “batanlardan olan gezegen, ay ve güneşin ilah olamayacakları”, “bütün benliğini gökleri ve yeri yoktan yaratana çevirme öğretisi”, “gerçek hidayet edici Yüce Allah varken putlardan korkmaması” gibi hususları bu noktada sayabiliriz. Yüce Allah işte bütün bu delilleri Hz. İbrâhim’e kendisinin verdiğini beyan etmekte, böylece risalet öğretilerinin kaynağında peygamber de olsa bir beşerin değil, kendi zatının bulunduğunu göstererek vahyini ve peygamberini sahiplenmektedir.

2. نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَآءُ اِنَّ رَبَّكَ حَك۪يمٌ عَل۪يمٌ “Dilediğimizi (layık olanı) derecelerle yükseltiriz. Şüphesiz ki Rabbin hakîm’dir (hikmet sahibidir); ‘alîm’dir (hakkıyla bilendir).” Yüce Allah burada iki noktaya değinmektedir:

a) نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَنْ نَشَآءُ “Dilediğimizi (layık olanı) derecelerle yükseltiriz.” Kur’ân’da دَرَجَات deracât kelimesi 14 kez(30) geçmekte, “derecelerin yükseltilmesi”yle ilgili olarak da çeşitli bilgiler zikredilmektedir.(31) Bu ifadenin aynısı Yûnuf 12/76’da da geçmektedir.

Yüce Allah dilediği yani layık gördüğü kimselerin derecelerini yükseltebileceğini beyan etmiş, Hz. İbrâhim’in yaşadığı bu tecrubenin asıl failinin kendisi olduğunu ortaya koymuştur. Kullar eğer mutlak teslimiyet gösterir, Yüce Allah’ın dediği gibi yaşarlarsa Yüce Allah da onların bilgilerini, anlayışlarını, muhakemelerini, kararlarını ve derecelerini çeşitli vesilelerle yükseltir. Bu Hz. İbrâhim zamanında öyle olduğu gibi bugün de bundan sonra da böyle olmaya devam edecektir.

b) اِنَّ رَبَّكَ حَك۪يمٌ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbin hakîm’dir (hikmet sahibidir); ‘alîm’dir (hakkıyla bilendir).” Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm ve el-hakîm/hakîm sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde de ifade edilmektedir.(32) Yüce Allah âyetin sonunda hitabı Hz. Peygamber’e yönlendirmekte, onun da yaşayacağı benzer olaylarda kendisine yardım edeceği mesajını Hz. İbrâhim üzerinden vermektedir.

Yüce Allah’ın حَك۪يم hakîm oluşu, her işinde hikmet sahibi olduğunu, boş, anlamsız ve hikmetsiz iş yapmayacağını göstermekte, Hz. İbrâhim’e öğrettiklerinin de derecesini yükseltmesinin de bunun bir göstergesi olduğunu ortaya koymaktadır. عَل۪يم ‘alîm oluşu ise her şeyi vasıtasız ve eksiksiz bir şekilde bildiğini, dolayısıyla hiçbir şekilde yanılmayacağını öğretmeyi amaçlamaktadır. Hz. İbrâhim’e kavmiyle yaşadığı tartışmada öğrettiği şeyler de işte bu bilginin yansımasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 460; Taberî, age., VII, 243; Zemahşerî, age., II, 37-38; Râzî, age., XIII, 37; Yazır, age., III, 451-452. 2 - Hûd 11/42-43.
  • Hûd 11/43
• 3 - En‘âm 6/74; A‘râf 7/138; İbrâhîm 14/35; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/71.
  • En‘âm 6/74 A‘râf 7/138 İbrâhîm 14/35 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/71
• 4 - Âl-i İmrân 3/64; En‘âm 6/74; A‘râf 7/60; Meryem 19/38; Enbiyâ’ 21/54; Şu‘arâ’ 26/97; Kasas 28/85; Lokmân 31/11; Ahzâb 33/36; Sebe’ 34/24; Yâsîn 36/24, 47; Zümer 39/22; Zuhruf 43/40; Ahkâf 46/32; Cum‘a 62/2; Mülk 67/29. 5 - Yûsuf 12/8, 30.
  • Âl-i İmrân 3/64 En‘âm 6/74 A‘râf 7/60 Meryem 19/38 Enbiyâ 21/54 Şu‘arâ 26/97 Kasas 28/85 Lokmân 31/11 Ahzâb 33/36 Sebe' 34/24 Yâsîn 36/24 Yâsîn 36/47 Zümer 39/22 Zuhruf 43/40 Ahkâf 46/32 Cum‘a 62/2 Mülk 67/29 Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/30
• 6 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185; Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83. 7 - Semerkandî, age., I, 460; Taberî, age., VII, 245-246. 8 - Semerkandî, age., I, 460; Taberî, age., VII, 244; Râzî, age., XIII, 42.
  • En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 9 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 10 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 11 - Mü’minûn 23/88.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88
• 12 - Semerkandî, age., I, 460; Taberî, age., VII, 247.
• 13 - Taberî, age., VII, 248-250.
• 14 - Ömer Faruk Harman, “İbrâhim” md., DİA, XXI, 266-272.
• 15 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 186. 16 - Yazır, age., III, 453. 17 - Semerkandî, age., I, 462; Râzî, age., XIII, 49-50.
• 18 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 19 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 20 - Taberî, age., III, 214.
• 21 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
• 22 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 23 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 24 - Semerkandî, age., II, 139. 25 - Bakara 2/135; Âl-i İmrân 3/67, 95; Nisâ’ 4/125; En‘âm 6/79, 161; Yûnus 10/105; Nahl 16/120, 123; Rûm 30/30. 26 - Hacc 22/31; Beyyine 98/5.
  • En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 Bakara 2/135 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/95 Nisâ 4/125 En‘âm 6/79 En‘âm 6/161 Yûnus 10/105 Nahl 16/120 Nahl 16/123 Rûm 30/30 Hacc 22/31 Beyyine 98/5
• 27 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 28 - Semerkandî, age., I, 464; Taberî, age., VII, 253; Zemahşerî, age., II, 40.
• 29 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i En‘âm, 3; Semerkandî, age., I, 464; Taberî, age., VII, 255-256.
• 30 - Bakara 2/253; Âl-i İmrân 3/163; Nisâ’ 4/96; En‘âm 6/83, 132, 165; Enfâl 8/4; Yûsuf 12/76; İsrâ’ 17/21; Tâhâ 20/75; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Ahkâf 46/19; Mücâdile 58/11. 31 - Bakara 2/253; En‘âm 6/83, 165; Yûsuf 12/76; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Mücâdile 58/11.
  • Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/96 En‘âm 6/83 En‘âm 6/132 En‘âm 6/165 Enfâl 8/4 Yûsuf 12/76 İsrâ 17/21 Tâhâ 20/75 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Ahkâf 46/19 Mücâdele 58/11 Bakara 2/253 En‘âm 6/83 En‘âm 6/165 Yûsuf 12/76 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Mücâdele 58/11
• 32 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30