Hûd Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 123 âyetten oluşan, adını 50. âyette geçen هُود hûd kelimesinden alan Hûd sûresi, inişe göre 69, resmî sıralamada ise 11. sûredir.

Hûd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûnus sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Yûnus 1-2; Hûd 1-2), kâinat kitabına gönderme yapılması (Yûnus 3-6, ; Hûd 7), müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı istekleri ve beklentileri (Yûnus 15-16; Hûd 12), Hz. Nûh’un kıssasına dair içerikler (Yûnus 71-73; Hûd 25-49), Hz. Mûsâ’nın Firavun ve İsrailoğullarıyla ilişkileri (Yûnus 75-93; Hûd 96-99) gibi konular ele alınmaktadır. Bu arada vahyin benzerinin getirilmesi manasında meydan okuyuculuğu da her iki sûrenin ortak konuları arasındadır (Yûnus 38; Hûd 13). Hûd sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesi için âyetlerin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmekte, insanların Yüce Allah’a yönelik görevlerine dikkat çekilmektedir. Bu arada kâinat kitabından bir pasaj ile insanoğlunun çeşitli davranış özellikleri üzerinde durulmaktadır.

12. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in muhataplarının baskısıyla vahiyden uzak tutulma girişimlerinin sonuçsuz kaldığı, sonrasında vahyin 10 sûrelik meydan okuyuşu, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı ile Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu bilgisine yer verilmekte, iman edip salih ameller işleyenlerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağı belirtilmektedir.

25-49. âyetlerde, Hz. Nûh’un, 50-60. âyetlerde Hz. Hûd’un, 61-68. âyetlerde Hz. Sâlih’in, 69-76. âyetlerde Hz. İbrâhim’in, 77-83. âyetlerde Hz. Lût’tan, 84-95. âyetlerde Hz. Şuayb’ın, 96-99. âyetlerde ise Hz. Mûsâ’nın kıssalarına yer verilmekte, kıssaların çok önemli ibretlik yanları dikkatlere sunulmaktadır.

100. âyetten itibaren, azgınların mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmekte, cehennemin de cennetin de gökler ve yer devam ettiği sürece devam edeceği bildirilmekte, her ikisi için de Yüce Allah’ın dilemesi durumunda durumun değişebileceği beyan edilmektedir.

112. âyette, başta Hz. Peygamber olmak üzere her müslümanın emredildiği üzere istikamet sahibi olması emri yer almakta, 113. âyette zalimlere zerre kadar bile olsa meyledilmemesi gerektiği, aksi takdirde ateşin kaçınılmaz olacağı ve Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı, söz konusu kişilere yardım edilemeyeceği ifade edilmektedir.

114. âyetten itibaren, namaz vakitlerine, helak edilen kavimlerin helak nedenlerine, insanlığın ihtilafa devam ettiklerine, kıssaların anlatılma nedenine ve inkârcılara yönelik azap tehdidine yer verilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın bilgisine, O’na kulluk edip güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve kullarının yaptığından habersiz olmadığına değinilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde vahyin kaynağını, açıklayıcısını, amacını ifade etmekte, bütün canlıların rızkını kendisinin verdiğini, kâinat sisteminin kendi elinde bulunduğunu, nankörlerin davranış tahlillerini ve sabredenlerin ödülle buluşturulacağını beyan etmektedir.

a) Vahyin Kaynağı ve Risaletin Amacı

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde vahyin sapasağlam güvenceye alınıp başkalarına kulluk edilmemesi için kendisi tarafından açıklandığını ifade etmekte, Hz. Peygamber’in uyarıcı ve müjdeleyici olduğunu, kulların istiğfar ve tevbe ederlerse ödüllerle buluşturulacağını, aksi takdirde azap geleceğini, dönüşün sadece kendisine olacağını, her şeye gücünün yettiğini beyan etmektedir.

Ardından, “Dikkat edin ki, onlar O’ndan (Yüce Allah’tan, düşmanlıklarını) gizlemeleri için göğüslerini çevirirler. İyi bilin ki, onlar elbiselerine büründükleri zaman dahi, (Allah) onların gizlediklerini de açığa çıkardıklarını da bilir. Muhakkak ki O, kalplerin özünü bilendir” buyurarak kudretine gönderme yapmaktadır.

ı. Kur’ân’ın Güvenilirliği ve Açıklanmış Oluşu

الٓرٰ۠ كِتَابٌ اُحْكِمَتْ اٰيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَك۪يمٍ خَب۪يرٍ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّا اللّٰهَ اِنَّن۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ وَبَش۪يرٌ “Elif. Lâm. Râ. (Bu), Allah’tan başkasına ibadet etmemeniz için hakîm (hikmet sahibi ve) habîr (her şeyden haberdar olan Allah) tarafından âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da açıkça ortaya konulmuş bir kitaptır. (De ki:) Şüphesiz ki ben O’nun tarafından size (gönderilmiş) bir uyarıcıyım ve müjdeciyim.”

Buradaki الٓرٰ۠ elif lâm râ harfleri “mukatta‘a harfleri”; كِتَاب kitâbun kelimesi “(şu) kitap”; اُحْكِمَتْ uhkimet edilgen fiili “sapasağlam kılınmıştır, güvenceye alınmıştır”; اٰيَاتُهُ âyâtühû tamlaması “O’nun âyetleri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiili “açıklanmış, açık açık ortaya konulmuş”; مِنْ لَدُنْ min ledün ifadesi “(şunun) tarafından”; حَك۪يم hakîmin sözcüğü “hikmet sahibi(nin)”; خَب۪ير habîrin kelimesi “haberdar olan(ın)”; اَلَّا تَعْبُدُوا ellâ ta‘büdû emri “kulluk etmeyin, tapmayın diye”; اِلَّا اللّٰهَ illellâhe istisnası “Allah’tan başkasına”; اِنَّن۪ي innenî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan”; نَذ۪ير nezîrun sözcüğü “uyarıcı(yım)”; وَبَش۪يرٌ ve beşîrun kelimesi ise “ve müjdeleyici(yim)” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek vahyin sapasağlam güvenceye alındığı, bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı, böylece O’ndan başkasına kulluk edilmemesinin amaçlandığı gündeme getirilmektedir.

1. الٓرٰ۠ كِتَابٌ اُحْكِمَتْ اٰيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَك۪يمٍ خَب۪يرٍ “Elif. Lâm. Râ. (Bu sana indirilen), hakîm (hikmet sahibi ve) habîr (her şeyden haberdar olan Allah) tarafından âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da açıklanmış (açık açık ortaya konulmuş) bir kitaptır.” Âyette vahyin yapısı hakkında bilgi verilmektedir.

a) الٓرٰ “Elif. Lâm. Râ.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olanالٓرٰ elif lâm râ kullanımı beş sûrenin başında bulunmaktadır.(1) Bu harflerden olanالٓرٰ elif lâm râ İbn Abbâs’tan gelen bir görüşe göre “Ben Allah’ım; her şeyi görürüm” manasındaki cümlenin kısaltılmışıdır. Ayrıca bu harflerden elif’in “Allah’ın nimetleri”, lâm’ın “O’nun lütfu”, râ’nın ise “O’nun rubûbiyyeti” manasının sembolleri olduğu da belirtilmektedir.(2)

Bu üç harf hakkında ilk geçtiği sûre olan Yûnus 10/1’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

b) كِتَابٌ اُحْكِمَتْ اٰيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَك۪يمٍ خَب۪يرٍ “(Bu sana indirilen), hakîm (hikmet sahibi ve) habîr (her şeyden haberdar olan Allah) tarafından âyetleri sağlamlaştırılmış, sonra da açıklanmış (açık açık ortaya konulmuş) bir kitaptır.” Yüce Allah kitabının muhkem kılındığını ve kendisi tarafından açıklandığını beyan etmektedir.

ı. كِتَابٌ اُحْكِمَتْ اٰيَاتُهُ “(Bu), âyetleri sağlamlaştırılmış bir kitaptır.” Kitabın âyetlerinin muhkem kılınışı, her türlü boşluktan ve bozulmalardan uzak, gayet sağlam ve muazzam olması manasına gelmektedir. Bu ifade Kur’ân âyetlerinin başına hiçbir şey gelmediğini, herhangi bir kaybolmaya maruz kalmadığını, unutturulmadığını, eğrilikler ve çelişkiler barındırmadığını da göstermektedir.(3) Bu haliyle vahiy, Hıcr 15/9’da da belirtildiği üzere ilâhî korumaya alınmış, A‘lâ 87/6’da da geçtiği gibi Hz. Peygamber’e okutturulmuş, böylece unutturulmamıştır.

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Hacc 22/52’dir: “(Ey Muhammed!) Biz, senden önce hiçbir resûl ve nebî göndermedik ki, o, bir temennide bulunduğunda şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya kalkışmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah, kendi âyetlerini (lafız ve mana bakımından) sağlam olarak yerleştirir. Allah, hakkıyla bilendir; hüküm ve hikmet sahibidir.”

Bu noktada Yüce Allah’ın âyetlerini hiç kimsenin aciz bırakamayacağını, bu amaçla gayret sarfedenlerin cehennemlik olacağını bildiren Hacc 22/51 ve Sebe’ 34/5 ve 38. âyetler de bilinmelidir. Nihayet açıktan ve gizlice, görünen ve görünmeyen hiçbir gücün vahyi iptal edemeyeceğini beyan eden Fussılet 41/42’de de verilen mesaj, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle aynı içeriği yansıtmaktadır.

Esasında kitabın âyetlerinin muhkem kılınışı bu anlamlarının yanında yüce hikmetler içerdiğini, hikmetlerle dolu olduğunu, her hükmünde tam isabet gösterdiğini de içermektedir. Nitekim Yûnus 10/1 ve Yâsîn 36/2’de vahyin hikmetli yapısı Kur’ân’ın sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/7’de sözü edilen “muhkem âyetler” ifadesi de eğer Kur’ân ile ilgiliyse, maksat âyetlerinin büyük çoğunluğunun anlamının açık oluşunu, diğerlerinin de anlamlarının benzeştiğini göstermektir.

ıı. ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَك۪يمٍ خَب۪يرٍ “(Bu sana indirilen), hakîm (hikmet sahibi ve) habîr (her şeyden haberdar olan Allah) tarafından (âyetleri) açıklanmış (açık açık ortaya konulmuş bir kitaptır).” Âyetin bu cümlesi çok önemli bir hususu ortaya koymaktadır. İddia edildiği gibi, vahiy insanların açıkladığı bir metin değildir; zira vahyin açıklaması bizzat Yüce Allah tarafından yapılmıştır. İbn Abbâs ve İmâm Mücâhid’den gelen bir rivayete göre âyetteki فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiili füssirat “tefsir edildi” manasına gelmektedir.(4) Zaten Furkân 25/33’te de buna dair bilgiler verilmektedir.

a) İsrâ’ 17/12’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah vahyini açıklama işini kendisi yapmış, âyetleri âyetlerle açıkladığını beyan etmiştir. Bu doğrultuda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı konu gündeme getirilmekte, her hükmünde hikmet sahibi olan, her bir şeyden hakkıyla haberdar olan Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmektedir. İnsanların tefsir adına yapabilecekleri şey, hangi âyetin hangi âyeti açıkladığını, âyetlerin birbiriyle anlam ilişkisinin nasıl olduğunu ortaya koyabilmektir; bizim de yapmaya çalıştığımız budur.

b) Kur’ân âyetleri anlamsız olmadığı gibi manaları mutlak olarak bilinemez de değildir. Çünkü Yüce Allah anlaşılmamak için konuşmuş olamaz. Kur’ân Yüce Allah’ın kelam sıfatıdır ve muhatabı olan insanlar onu anlasınlar diye indirilmiştir. En‘âm 6/114 ve 119 ile A‘râf 7/52’de geçtiği üzere, âyetlerin tafsîl edilmesi onların ayrıntılı olarak açıklanması manasına gelmektedir. Çünkü Fussılet 41/3 ve 44’te de fussılet fiili “bir şeyin belli ve belirgin özelliklerine ayrılmış olması” demektir. Tafsîl, “özet olarak söylenen bir sözü çoğaltarak açıklamak” manasına gelmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen fassalnâ,(5) yufassılü(6) ve nüfassılü(7) fiillerinde de “açıklayan” kudret bizzat “Yüce Allah” olarak belirtilmektedir. Âyetlerin bu yapısı vahyin sûre sûre, âyet âyet, hüküm hüküm ayrıntılı olarak açıklanmış oluşunu ortaya koymaktadır. Tevhid delillerinden risalet delillerine, emirlerden nehiylere, farzlardan haramlara, hükümlerden öğütlere, kıssalardan darb-ı mesellere, inşaî ifadelerden haber cümlelerine, sevaptan, azaba kadar çeşitli içerik özellikleri vahyin açıklanmışlığının birer göstergesidir.(8)

Esasında âyet sayıları itibariyle kısa sayılabilecek âyetlere sahip sûrelere el-mufassalûn adı verilmesinde de sûrelerin kısa kısa bir şekilde birbirinden ayrılması mantığı ve peyderpey indirilmiş olması(9) hakikati yer almaktadır.

Kur’ân’da 119 kez geçen الْمُب۪ين el-mübîn mübîn/el-mübîn kelimelerinin bir bölümü vahyin/Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.(10) Bu sıfat önce “açıklayıcı” manasına gelmektedir. Bu haliyle bazı âyetler mübeyyin’dir, yani “açıklayıcıdır”; bunun sonucunda bazı âyetler de mübeyyen’dir, yani açıklanmıştır. Buna göre el-mübîn olan Kur’ân önce açıklayıcıdır; sonrasında ise açıklanmış, apaçık bir hale getirilmiştir ki bunu bizzat Yüce Allah gerçekleştirmiştir. Zaten Furkân 25/33’teki “en güzel tefsir” de Yüce Allah’a nispet edilmektedir.

Sonuç olarak tekrar hatırlatalım ki, bu konuda mutlak sûrette göz önünde bulundurulması gereken âyetler bağlamında En‘âm 6/105, 114, 119, A‘râf 7/32, 52, Yûnus 10/24, 37, Nahl 16/89, İsrâ’ 17/41, 89, Kehf 18/54 ve Furkân 25/50. âyetler hatırlanmalıdır.

c) Kur’ân âyetlerinin hem muhkem oluşu hem de açıklanmış bir duruma getirilişi “bizzat Yüce Allah tarafından” gerçekleştirilmiştir. Demek ki ki vahiy bir taraftan sapasağlam güvence altına alınmıştır; diğer taraftan da açıklanmış, kapalı bir mahiyet arz etmeyecek duruma getirilmiştir.

Vahye bu iki özelliği veren bizzat Yüce Allah’tır; çünkü Rabbimiz hakîm oluşuyla hikmetsiz bir iş yapmadığını ortaya koymakta, diğer taraftan da habîr sıfatı gereği her şeyden haberdar olduğunu beyan etmiş olmaktadır. Vahiy hem Yüce Allah’ın hakîm yani hikmeti gereği uhkimet yani muhkem kılınıp sapasağlam güvenceye alınmıştır; hem de habîr sıfatı gereği açıklanmış bir yapıya dönüştürülmüştür. Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(11)

2. اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّا اللّٰهَ اِنَّن۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ وَبَش۪يرٌ “(Bu), Allah’tan başkasına ibadet etmemeniz için (indirilmiş bir kitaptır.) (De ki:) Şüphesiz ki ben O’nun tarafından size (gönderilmiş) bir uyarıcıyım ve müjdeciyim.” Yüce Allah bu âyette vahyini neden sapasağlam güvenceye aldıktan sonra açıkladığını gerekçelendirmektedir.

a) اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّا اللّٰهَ “(Bu), Allah’tan başkasına ibadet etmemeniz için (indirilmiş bir kitaptır.)” Bu ifadede genelde vahyin bütünüyle indiriliş gayesi ortaya konulmakta, Yüce Allah’tan başkasına hiçbir şekilde kulluk edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir. Bu ifade Nahl 16/36’da beyan edildiği gibi, bütün peygamberlerin en temel tebliğ ilkesidir ve bütün peygamberler de işte bu esası kavimlerine ulaştırmışlardır.

“Bana kulluk ediniz; doğru yol budur’ (demedim mi?)” mealindeki Yâsîn 36/61 ve Zâriyât 51/56’da da yer aldığı şekliyle yaratılışımızın gayesi olarak Yüce Allah’a kulluk etmemiz gerekmektedir. Bu emir Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; bu nedenle bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(12)

Muhatapların büyük ölçüde müşriklerden oluştuğu insan gruplarına yönelik bu emrin verilmesi, maksada ve vakaya gayet uygundur. Âyetteki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı başka hiçbir varlığın hiçbir şekilde kulluğa layık olmadığını ortaya koymaktadır. Bu ifade ayrıca vahyin bizzat hakîm ve habîr olan Yüce Allah tarafından açıklanmasının da başkalarına kulluk edilmemesi gereğine dikkat çekmektedir.

Demek ki vahyin insanoğlu tarafından kendi kanaatleri ve görüşleri doğrultusunda açıklanmasında büyük sorunlar ve sıkıntılar söz konusu olabilmektedir. Öyleyse Yüce Allah’ın açıklaması esas alınmalıdır vesselâm.

b) اِنَّن۪ي لَكُمْ مِنْهُ نَذ۪يرٌ وَبَش۪يرٌ “(De ki:) Şüphesiz ki ben O’nun tarafından size (gönderilmiş) bir uyarıcıyım ve müjdeciyim.” Bu âyetteki hitap Hz. Peygamber tarafından dile getirilmekte, önce müjdeleyiciliğinin, sonrasında ise uyarıcılığının içeriği ortaya konulmaktadır. Âyetin son cümlesinde Hz. Peygamber’in iki özelliği ifade edilmektedir. Buna göre Hz. Peygamber tebliğinde kendisine ibadet edilmesini değil, sadece ve sadece Yüce Allah’a ibadet edilmesi gerektiğini beyan etmekte, sonrasında ise inkârcı muhataplarını cehennem ateşiyle uyardığını, müminleri ise cennet ödülleriyle müjdelediğini bildirmektedir.

Âyette geçen نَذ۪ير nezîr kelimesi “tebliğ etmek”, “duyurmak”, “azapla uyarmak” gibi anlamlarına ilave olarak ayrıca kelimenin kök anlamından hareketle “kendini görevine adamak” manasına da gelmektedir. Bu nedenle, kelimenin anlamını bu dört unsuru da içerecek şekilde anlamak gerekmektedir. Âyette sözü edilen ikinci sıfat ise “müjdeci” manasına gelen بَش۪ير beşîr sözcüğüdür. Demek ki Hz. Peygamber’den bu iki özelliğini ilan etmesi istenmekte ve davetinin kendisine değil, Yüce Allah’a olduğunu bildirmesi emredilmektedir.

ıı. İstiğfar ve Tevbenin Sonuçları

وَاَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذ۪ي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَب۪يرٍ “(Bu kitap) Rabbinizden bağışlanma dilemeniz, sonra da O’na tevbe etmeniz (yönelmeniz) için (indirildi) ki (Allah) sizi belirlenmiş bir süreye kadar güzel bir şekilde yaşatsın ve iyilik sahibi olan herkese de iyiliğinden (daha çok) versin. Yüz çevirirseniz, size gelecek büyük bir günün azabından korkarım.”

Âyetteki وَاَنِ اسْتَغْفِرُوا ve enisteğfirû emri “ve bağışlanma dileyin (diye)”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinizden”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تُوبُوا tûbû emri “tevbe edin, yönelin”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na ki”;يُمَتِّعْكُمْ yümetti‘küm fiili “sizi geçindirsin”; مَتَاعًا حَسَنًا metâ‘an hasenen tamlaması “güzel bir geçimlikle”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş bir süreye kadar”; وَيُؤْتِ ve yü’ti fiili “ve versin”; كُلَّ ذ۪ي فَضْلٍ külle zî fadlin tamlaması “her iyilik sahibine”; فَضْلَهُ fadlehû tamlaması “onun iyiliğini”; وَاِنْ تَوَلَّوْا ve in tevellev fiili “ve yüz çevirirseniz”; فَاِنّ۪ي fe innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkarım, korkuyorum”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizinle ilgili, size”; عَذَابَ يَوْمٍ كَب۪يرٍ ‘azâbe yevmin kebîrin tamlaması ise “büyük günün azabından” demektir.

Burada vahyin indiriliş gayesi ve Yüce Allah’a yönelmenin olumlu, O’ndan yüz çevirmenin ise felaket akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ “(Bu kitap) Rabbinizden bağışlanma dilemeniz, sonra da O’na tevbe etmeniz (yönelmeniz) için (indirilmiştir).” Yüce Allah ilk iki âyetteki mesajın devamını bu âyette getirmektedir. Bu çerçevede, öncelikle Kur’ân’ın bizzat kendisi tarafından korunup sapasağlam güvenceye alınışı ile yine bizzat kendisi tarafından açıklanmasının gerekçesini dile getirmiştir. Bu bağlamda kendisinden başkasına kulluk edilmemesi gerektiğini beyan etmiştir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise ikinci gerekçeyi dile getirmekte, bunun kullarının yaptıkları hatalar nedeniyle Rablerine “istiğfar etmeleri” yani bağışlanma dileğinde bulunmaları ve “tevbe etmeleri” yani O’na yönelmeleri olarak belirlemektedir.

- “İstiğfâr” ve “Tevbe” Kavramları

a) İstiğfâr Kavramı

“Bağışlanma dileğinde bulunmak” anlamına gelen istiğfâr kelimesi, “bir şeyi onu kötülüklerden koruyacak şekilde örtmek, giydirmek” anlamındaki ğ-f-r kökünden türetilmiştir. Bu kökten gelen fiiller ve kelimeler pek çok âyette çeşitli kalıplarda kullanılmaktadır. Ğufrân ve mağfiret de “Allah’ın, kula azap erişmesinden onu koruması” demektir.(13) “Bağışlayıcı” anlamında ğâfir kalıbında bir âyette,(14) “bağışlayanlar” manasında el-ğâfirîne kalıbında da bir âyette(15) zikredilmektedir.

“Çok bağışlayıcı” anlamındaki ğafûr kelimesi Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak Kur’ân’da 91 âyette kullanılmaktadır. Bu çerçevede altı âyette halîm,(16) dört âyette ‘afüvv,(17) üç âyette şekûr,(18) iki âyette ‘azîz,(19) iki âyette tek başına,(20) bir âyette ise vedûd(21) sıfatıyla kullanılmaktadır. Bunların dışında ise rahîm sıfatıyla birlikte zikredilmekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın rahmet ve merhametini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Ayrıca yine Yüce Allah’ın “çok bağışlayıcılığı” manasında ğaffâr kalıbında beş âyette,(22) “bağışlaması” manasında ğufrân kalıbında bir,(23) mağfirah “mağfiret” kalıbında 28 âyette,(24) istiğfâr kalıbında ise bir âyette(25) yer almaktadır. Bunların dışında “bağışlanmayı dileyenler” anlamında da el-müstağfirîne kalıbında bir âyette(26) zikredilmektedir.

“Rabb’inizden mağfiret dileyin”(27) âyetindeki istiğfâr, şirkten dolayı “mağfiret dilemek” anlamında değerlendirildiği gibi, mutlak anlamda “bağışlanma dileğinde bulunmak” şeklinde de anlamlandırılmaktadır.(28)

b) Tevbe Kavramı

T-v-b kökünden gelen tevbe, “yanlış bir işten vazgeçip, onu bir daha yapmamak üzere kesin dönüş yapmak” demektir. Kesin dönüş yapmak, söz konusu eylemi yapmamanın yanında, onun tersini yapacak şekilde yeni bir yön belirlemesini de içerir. Birisi tevbe ettiyse, o artık kötü şeyleri yapmadığı gibi, iyi şeylere yönelmiş ve artık onları yapıyor olmalıdır ki, dönüşün adına “tevbe” denilmiş olsun. Bu anlamıyla söz konusu kelimenin Kur’ân’da oldukça fazla kullanım örneği vardır.(29)

T-v-b kökünden kelimeler Kur’ân’da 87 yerde geçmektedir. Bu kökten fiiller Kur’ân’da çeşitli kalıplarda ilâ cer harfiyle veya tek başına kullanıldıkları yerlerde تَابَ tâbe,(30) تَابَا tâbâ,(31) تَابُوا tâbû,(32) تُبْتُمْ tübtüm,(33) تُبْتُ tübtü;(34) يَتُبْ yetüb,(35) يَتُوبُوا yetûbû,(36) يَتُوبُونَ yetûbûne(37) ve تَتُوبَا tetûbâ(38) fiilleri ile تُوبُوا tûbû(39) emir kalıbı “yönelmek, tevbe etmek”; ‘alâ cer harfiyle birlikte تَابَ tâbe;(40) يَتُوبُ yetûbe(ü)(41) ve اَتُوبُ etûbü(42) fiilleri; ayrıca تُبْ tüb(43) emir kalıbı “tevbeyi kabul etmek” manasına gelmektedir. Bu kullanımlarda fiillerin faili daima Yüce Allah’tır; fiiller başkasına nispet edilmez. Bu arada تَّوْبَة/التَّوْبَة tevbeh/et-tevbeh,(44) التَّوْب et-tevb(45) ve مَتَاب metâb(46) kelimeleri “tevbe”; تَآئِبَات tâibât,(47) اَلتَّآئِبُون et-tâibûn(48) ve التَّوَّاب۪ين et-tevvâbîn(49) kelimeleri “tevbe edenler” manasında gelirken; tekil olarakتَوَّاب / التَّوَّابtevvâb/et-tevvâb(50) kelimeleri “tevbeleri kabul eden” anlamında Yüce Allah’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır.

“Ey iman edenler! Samimi bir tevbe ile Allah’a dönün.”(51) Burada ve diğer âyetlerde olduğu gibi, t-v-b kökünden gelen kelimeler, Kur’ân’da tâbe ve benzer kalıplarda ilâ veya min cer harfiyle veya tek başına kullanıldıkları yerlerde “yönelmek, tevbe etmek” anlamlarına gelir. Bu anlamda tevbe kelimesi metâb şeklinde isim olarak da kullanılmaktadır.(52) Özellikle Furkân 25/71’deki kullanımda geçen metâb kelimesinin “tevbesi kabul edilmiş olmak” manası da söz konusu edilebilmektedir.

Tevbe kelimesinin ikinci bir anlamı “tevbeyi kabul etmek”tir. Bu kelime ‘alâ cer harfiyle kullanılmışsa ilgili kelimenin faili daima Yüce Allah’tır ve kelimenin anlamı “tevbeyi kabul etmek” şeklindedir. Konuyla ilgili bir örnekle yetinelim: “Bu durum devam ederken, Âdem, Rabbinden birtakım ilhamlar aldı ve Allah onun tevbesini kabul etti. Çünkü Allah tevbeleri çok kabul eden ve merhameti bol olandır.”(53)

Tevvâb kelimesi Kur’ân’da tekil olarak “tevbeleri kabul eden” anlamında Yüce Allah’ın sıfatı olarak kullanılmaktayken, tevvâbîn ise Bakara 2/222’de “tevbe edenler” anlamında insanlar için zikredilmektedir.(54)

c) İstiğfâr - Tevbe Farkı

İstiğfâr ve tevbe kavramları genellikle birbirinin yerine kullanılmakta ve sık sık anlamları birbirine karıştırılmaktadır. Bu durumu ortadan kaldırmak üzere, Kur’ân’da bu iki kavramın birlikte kullanıldığı bazı âyetleri hatırlatarak konuyu açıklamaya çalışacağız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/3’te, ayrıca Hûd 11/52 ve 90’da da olduğu gibi, istiğfâr kelimesi ile tevbe kelimesi peş peşe zikredilmektedir. İstiğfâr, “önceden yapılan hatalardan dolayı özür dilemek, bağışlanma dileğinde bulunmak”tır. İşte bu istekte bulunan kişinin samimi olup olmadığının test edilişi de tevbe ile mümkündür. Çünkü tevbe, “önceki hataları yapmamak ve hatanın tersini, yani doğruyu yaparak bu yönelişi göstermek” demektir. İstiğfar, “hayatın yaşanmış kısmındaki hatalardan dolayı özür dileme”yi kapsarken, tevbe “hayatın yaşanmakta ve yaşanacak olan kısmındaki istikameti ve kararlılığı” ifade eder. Her iki kavram, birlikte hayatın tamamını içerir.

İddia edildiği gibi, tevbe hatalardan sadece özür dilemekle sınırlı bir kavram değildir. Elbette tevbenin içinde ve hatta öncesinde istiğfar zaten vardır; ancak tevbe bu istiğfardaki samimiyetin ortaya konulma kararlılığı, yönelişi ve pratikleridir. Eğer tevbenin ileriye dönük bir yöneliş anlamı olmasaydı, o zaman ölmek üzere olan insanın tevbesinin kabulünde de bir sorun olmaması gerekirdi. Hâlbuki hem Firavun’un tevbesi,(55) hem de genel olarak ölüm anında yapılan tevbenin kabul edilmediği(56) Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.

Tevbeyi “af dilmek”ten ve “istiğfar”dan ayırmamızın önemli gerekçelerinden biri, “tevbenin geleceğe, istiğfârın ise geçmişe yönelik olması”dır. Bir diğer gerekçe de şudur: Bir kimse başkası için tevbe edemez, ama başkası için Allah’tan af dileyebilir. Buna delil olan pek çok âyet vardır. Bir örnekle yetinelim: “Ey Rabbimiz! Hesabın görüleceği gün beni, anamı, babamı ve bütün müminleri bağışla!”(57)

2. يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذ۪ي فَضْلٍ فَضْلَهُ “(Allah) sizi belirlenmiş bir süreye kadar güzel bir şekilde yaşatsın ve iyilik sahibi olan herkese de iyiliğinden (daha çok) versin.” Yüce Allah insanların yaptıkları hatalardan dolayı istiğfâr yani özür dileyip sonrasında bunun samimiyetle yapıldığını göstermek üzere tevbe etmeleri yani gerçeğe yönelmeleri durumunda onlara vereceği iki ödüle dikkat çekmektedir. Bu çerçevede öncelikle bu insanların dünya hayatında “belirlenmiş bir süreye kadar güzel bir şekilde yaşatılacağı”, sonrasında âhirette ise “dünyada yaptıklarının karşılığının kendilerine ihsan edileceği” bildirilmektedir.

a) يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Sizi, belirlenmiş bir süreye kadar güzel bir şekilde yaşatsın (diye).” Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur‘ân’da 34 kez(58) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise kullanılan hasen “güzel” kelimesi gereği güzel bir hayat manası vermektedir.

Yüce Allah buyrukları doğrultusunda yaşayanlara güzel bir hayat yaşatacağını müjdelemektedir ki bu ifade Nahl 16/97’deki şu meyan ile uyumludur: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim iyi amel işlerse, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatırız ve mükâfatlarını, elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile veririz.” Bunun karşıtı olarak Tâhâ 20/124’te geçtiği gibi Yüce Allah’ın buyruklarına itbar etmeyen, yani Kur’ân’dan yüz çevirenleri ise dünyada dar ve sıkıntılı bir hayat, mahşerde ise kör olarak diriltilme beklemektedir.

En‘âm 6/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah insanlar için bir ecel belirlemiştir ki buna ecel-i müsemmâ adı verilmektedir. Nahl 16/61, Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4’te de dile getirildiği üzere, ecel vakti geldiğinde bunun daha ileri bir döneme ertelenmesi kesinlikle söz konusu olamaz. İnsanların ömür süreleri hiçbir şekilde uzatılmaz; ancak azgınlıkları nedeniyle bu sürenin öne çekilmesi mümkündür.

Halk dilinde ömrün uzaması şeklindeki kabul, yaşanmakta olan ömrün bereketli ve huzurlu olmasından mecazdır. Sıkıntılı hayat şartlarında da ömrün çekilmez bir mahiyet arz edeceği beyan edilir. Esasında unutulmaması gereken şey, insanların Yüce Allah’ın buyruklarına riayet ederlerse onlar için belirlenmiş bir süreye kadar dünyada güzelce ve huzur içerisinde yaşatılacaklarıdır; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus da budur. Ecel tehir edilmez; sadece ecele tehir edilmekten söz edilebilir.

b) وَيُؤْتِ كُلَّ ذ۪ي فَضْلٍ فَضْلَهُ “İyilik sahibi olan kişilere de iyiliğinin karşılığını versin (diye).” Yüce Allah insanların istiğfardan sonra tevbe etmeleri durumunda dünyada huzurlu yaşatılacaklarını haber vermesinin ardından, onların âhirette de çeşitli ikram ve ihsanlara muhatap kılınacaklarını müjdelemektedir.

Âyette sözü edilen ذ۪ي فَضْلٍ zî fadlin ifadesi “fazilet sahibi, iyilik eden, imanlı olan, erdemli, lütuf sahibi” gibi manalara gelmektedir. Bu cümlede dünyada yapılan her bir iyiliğin karşılığının verileceği beyan edilmekte, ancak mahşerdeki ödüllerin sınırı ortaya konulmamaktadır. Dünyadaki fedakârlıkların yapılış şekli, yapanın durumu, yardımın miktarı, yardım edilenin hali, yardım etme zamanı ve nihayet iyilikte bulunanın kalbindeki niyet, verilecek ödülün ne kadar olacağını belirlemede etkili olacaktır.

c) Râzî’nin de isabetle vurguladığı üzere, Meryem 19/88-91’de dile getirildiği gibi, inkâra veya şirke bulaşılması nasıl ki âlemin harap olmasına neden olabilecek kadar korkunç bir hata ise, iman ve istikamet de âlemin mamur hale gelişine vesile olmalıdır. Kur’ân’da bu nimetlendirme ve mamur edilme anlamında çeşitli âyetler yer almaktadır; bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

ı. Mâide 5/66: “Eğer onlar Tevrat’ı, İncil’i ve Rablerinden onlara indirileni, Kur’ân’ı doğru dürüst uygulasalardı, şüphesiz hem üstlerinden (yani gökten), hem de ayaklarının altından (yani yerden sunulacak nimetleri) yerlerdi. Onlardan aşırılığa kaçmayan bir grup vardır; fakat çoğunun yaptıkları ne kötüdür!”

ıı. A‘râf 7/96: “O ülke halkları inansalar ve sorumluluklarını bilselerdi, elbette onların üstüne gökten ve yerden nice bereket kapıları açardık; fakat yalanladılar, biz de ettikleri yüzünden onları yakalayıverdik.”

ııı. Hûd 11/3: “Rabbinizden kusurlarınız için af dileyin ve bilincinizi yenileyerek O’na yönelin; O da size, sonu yasayla belirlenmiş bir süre doluncaya kadar (akıbeti) güzel bir hayat bahşetsin ve erdem sahibi herkese erde­minin karşılığını versin. Ama eğer yüz çevirecek olursanız, iyi bilin ki ben kor­kunç bir günün azabının üzerinize kop­masından korkuyorum!”

ıv. Hûd 11/52: “Ey kav­mim! Günahlarınız için Rabbinizden af dileyin ve bilincinizi yenileyerek O’na yönelin (ki), sizin üzerinize gökten bol bol rah­met yağdırsın ve gücünüze güç katsın; ama (her şeyden önce) sizler günaha gö­mülerek yüz çevirmeyin!”

v. Tâhâ 20/132: “Ailene salâtı emret; bunda ısrarcı ol. Senden rızık istemiyoruz. Çünkü seni biz rızıklandırıyoruz. Sonuç takvâ sahibi olanlarındır.”

vı. Talâk 65/2-3: “Her kim Allah’a karşı muttaki olursa Allah onun için bir çıkış yolu mutlaka yaratacak ve hiç hesap etmediği yerden onu rızıklandıracaktır.”

vıı. Cinn 72/16: “Eğer onlar doğru yolda olsalardı, elbette Biz de onları bitimsiz bir suyla sulardık.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/3’te evrensel anlamda bilgiler verilmekte, başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün zamanların inkârcılarına bir inanç ve davranış modeli kazandırılması amaçlanmaktadır. Kişi beşer olması nedeniyle elbette inanç ve uygulama bakımından çeşitli hatalar yapabilir.

İşte bunlardan vazgeçmesi durumunda Yüce Allah bu tip insanlara dünya hayatında güzel bir ömür, mahşerde de dünyadaki fedakârlıklarının karşılığında çeşitli ihsan ve ikramlar vaad etmektedir. Bu konuyu A‘râf 7/96’da ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

3. وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَب۪يرٍ “Eğer yüz çevirirseniz, size gelecek büyük bir günün azabından korkarım.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e uyarıcı ve müjdeleyici görevini verdiği için beşîr yani müjdeleyiciliğini önceki cümlede iki nimetle ilişkilendirdikten sonra, bu cümlede de nezîr yani uyarıcılığının içeriğini beyan etmektedir.

Buna göre Hz. Peygamber inkârcı muhataplarına seslenmekte ve bu cümlenin öncesinde yer alan hususlar bağlamında tevhidden, iman hakikatlerinden yani kendisinin tebliğ ettiği risalet öğretilerinden, istiğfardan ve tevbeden yüz çevirmeleri(59) durumunda büyük bir günün azabının kendilerine gelmesinden korktuğunu ifade etmektedir. Burada ilk muhataplar her ne kadar Mekkeli müşrikler olsa da mesajın evrensel olduğunda şüphe yoktur.

Âyetin bu cümlesi Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğünün bir ifadesidir. Bu noktada Tevbe 9/128’deki şu ifade dikkat çekicidir: “Andolsun size kendinizden öyle bir Peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir.” Aynı manada olmak üzere Hz. Peygamber’in muhataplarının iman etmemelerinin kendisine çok ağır geldiği, çok hüzünlendiği de Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’deki beyanlardan anlaşılmaktadır. İşte bu düşkünlüğün ve inkârcılıkları durumunda hissettiği üzüntünün bir gereği olarak, eğer inkârda devam ederlerse korkunç bir günün azabının onlara geleceğini haber vermektedir.

Âyette âhiret gününün kebîr yani “büyük” diye nitelendirilmesi, yaşanacakların korkunç olması nedeniyledir. Nitekim yine âhiret için ‘azîm “azametli, büyük”;(60) elîm “elem verici”;(61) ‘asir “zor”;(62) ‘asîr “zor”;(63) muhît “kuşatıcı”;(64) ‘abûs “katı, suratsız”;(65) sakîl “ağır”(66) kelimeleri de kullanılmaktadır.

Bütün bu kullanımlarda verilmek istenen ortak mesaj, mahşerde yaşanacak şeylerin kâfirler için çok ağır ve sıkıntılı olacağını beyandır. Çünkü Bakara 2/254 ve İbrâhim 14/31’de “o gün alış veriş, adam kayırma ve şefaat olmayacaktır;” En‘âm 6/158 ve Secde 32/29’da geçtiği gibi “orada iman etmenin”, Mü’min 40/52’ye göre “mazeret dile getirmenin” kişiye faydası olmayacaktır.

Dahası Tahrîm 66/7 ve Murselât 77/36’ya göre “kendilerine özür dilemeleri” için de Mü’minûn 23/108 ve Murselât 77/35’e göre “konuşmaları” için de izin verilmeyecektir. Ayrıca İbrâhim 14/42-43’te beyan edildiği gibi “o gün gözler donuklaşacak, bakışları kendilerine dönemeyecektir.” Şu‘arâ’ 26/88’de belirtildiği gibi “o gün mal ve çocuklar kişiye fayda vermeyecektir.” Târık 86/9’a göre de “o gün bütün sırlar ortaya dökülecektir.”

ııı. Varışın Sadece Yüce Allah’a Oluşu

اِلَى اللّٰهِ مَرْجِعُكُمْ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Dönüşünüz yalnızca Allah’adır. O, her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki اِلَى اللّٰهِ illellâhi ifadesi “yalnızca Allah’a(dır)”; مَرْجِعُكُمْ merci‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun kelimesi ise “kâdir(dir), gücü yeten(dir)” demektir.

Burada varılacak son yerin Yüce Allah’ın makamı olduğu ve O’nun her şeyi yaratmaya gücünün yeteceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah insanlar içinde inananların da inanmayanların da, istiğfar ve tevbe edenlerin de etmeyenlerin de isteseler de istemeseler de sadece ve sadece kendi huzuruna varacaklarını beyan etmekte, insanları mahşerdeki hayat için diriltmeye elbette kâdir olduğunu haber vermektedir. Âyette اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesinin مَرْجِعُكُمْ merci‘uküm tamlamasından önce getirilmesinin nedeni, dönüşün sadece Yüce Allah’a olacağını “takdim-te’hîr” yoluyla elde edilen hasr/kasr denen “vurgulu bir ifade” şeklinde ortaya koymaktır. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(67)

Âyetin ikinci kısmında Yüce Allah’ın her şeye gücünün yeteceği beyan edilmektedir. Buradaki maksat elbette Yüce Allah’ın mutlak anlamda gücünün sınırsız olduğunu hatırlatmaktır; ancak muhatapların çoğunluğu diriltilmeye, âhirete, oradaki yargılamaya, cennete ve cehenneme inanmadıkları için âyette sözü edilen kudretin bu inkâra yönelik mesaj verdiğini belirtmek durumundayız.

Öncelikli maksat mahşerdeki diritilme olunca âyetin içeriğinde inkârcılara bir tehdit yani azap edilmesi de elbette vardır. Bu arada kudreti erişilmez olan Yüce Allah imanlı ve istikametli insanlara bu şekilde müjde de vermiş olabilir. Buna göre, maksat varıp döneceğimiz o ilâhî makamda Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden ümit kesmeyip kulluk bilincini kaybetmemeyi başarmaya çalışmaktır.

ıv. Yüce Allah’ın Erişilmez Bilgisi

اَلَآ اِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ اَلَا ح۪ينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيَابَهُمْ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Dikkat edin! Onlar, O’ndan (Allah’ın gözetiminden) gizlemeleri için göğüslerini çevirirler. Dikkat edin! Onlar elbiselerine büründükleri zaman bile (Allah) onların gizlediklerini de açığa çıkardıklarını da bilir. Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki اَلَا elâ edatı “dikkat edin, iyi bilin”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; يَثْنُونَ yesnûne fiili “çevirirler”; صُدُورَهُمْ sudûrahum tamlaması “onların göğüslerini”; لِيَسْتَخْفُوا li yestahfû ifadesi “gizlenmek için”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, iyi bilin”; ح۪ينَ hîne kelimesi “o zaman”; يَسْتَغْشُونَ yestağşûne fiili “giyinirler, bürünürler”; ثِيَابَهُمْ siyâbehum tamlaması “onların elbiselerini”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “(Allah) bilir”; مَا يُسِرُّونَ mâ yüsirrûne ifadesi “gizledikleri şeyleri de”;وَمَا يُعْلِنُونَ ve mâ yu‘linûne ifadesi “ve açığa vurdukları şeyleri de”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَل۪يم ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri ifadesi ise “gönüllerin içindekini” demektir.

Burada inkârcıların hakikate karşı olumsuz tutumları ve Yüce Allah’ın eşsiz bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. اَلَآ اِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ “Dikkat edin! Onlar, O’ndan (Allah’ın gözetiminden) gizlemeleri için göğüslerini çevirirler.” Bu ifade Mekkeli müşriklerin gönüllerinden geçeni gizlediklerini ortaya koymaktadır. Âyette geçen يَثْنُونَ yesnûne fiili “haktan yan çizmek, dürüp bükmek, örtülere sarılmak, bürünmek, örtünmek” gibi anlamlar içermektedir. Maksat “Hz. Peygamber’e duydukları öfke ve besledikleri kinden dolayı göğüslerini çevirmek” şeklinde anlaşılmakta, münafık tiplerin bu şekilde davrandıkları, yüzleri görünmeyecek şekilde kendilerini gizledikleri, ancak düşmanlıklarını göğüslerinde gizledikleri belirtilmektedir.(68)

Rivayete göre bir grup müşriğin kapılarını ve perdelerini kapatarak elbiselerine büründükleri, böylece Nebî (as)’ın onları tanıyamadığı beyan edilmekte, dolayısıyla âyetin de bu nedenle indirildiği ifade edilmekte, bu kişilerin de aslında münafıklık yaptıkları belirtilmektedir.(69)

Esasında Mekkeli müşriklerin ortama hâkim olmaları nedeniyle bu şekilde imanlarını gizlemelerine, münafıkça davranmalarına gerek yoktu. Öyle anlaşılıyor ki buradaki يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ ifadesi kelime manalarından ziyade “haktan yan çizmek, inanmamak, dikkate almamak, uzak durmak” gibi bir içerikte anlaşılmalıdır.(70) Dolayısıyla bu ifade müşriklerin inkârdaki şartlanmışlıklarını ortaya koyan deyimsel bir mahiyet arz etmektedir. Âyetin devam eden cümlelerinde de bu anlamı destekleyen mesajlar yer almaktadır.

2. اَلَا ح۪ينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيَابَهُمْ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ “Dikkat edin! Onlar elbiselerine büründükleri zaman bile (Allah) onların gizlediklerini de açığa çıkardıklarını da bilir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin de daha sonra yaşayan bütün inkârcıların da kalplerinde neler sakladıklarını, örtülerine büründüklerinde bile içlerinde gizlediklerini ve açığa vurduklarını gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

a)اَلَا ح۪ينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيَابَهُمْ “İyi bilin ki, onlar elbiselerine büründükleri zaman dahi.” Bu ifade tıpkı Hz. Nûh’un kavminin durumunu çağrıştırmakta, onlar da Hz. Nûh’un tebliğine karşılık olumsuz tavır sergilemek ve inkârda ısrarcılıklarını devam ettirmek için benzer bir tutum içerisine girmişlerdi. İlgili âyet şu şekildedir: “Gerçekten de sen onları bağışlayasın diye onları ne zaman davet ettiysem, parmaklarını kulaklarına tıkadılar; (beni görmemek için) elbiselerine büründüler, ayak dirediler ve kibirlendikçe kibirlendiler.”(71)

Hz. Nûh’un kavmi gerçeği duymamak için kulaklarını parmaklarıyla tıkatınca elbiselerle ilgili cümlelerini de gözlerle ilişkilendirmek gerekmektedir. Buna göre, “elbiselerine büründüler” ifadesini “gözlerini hakikate kapadılar” şeklinde anlayabiliriz. “Elbiselere bürünmek” Râzî’nin de belirttiği gibi, maddi anlamda bir örtünmeyi ifade edebilir. İnkârcı kavminin Hz. Nûh’un sözlerini duymak bir yana, bizzat yüzünü dahi görmeye tahammüllerinin olmadığı anlaşılıyor. O kadar şiddetli bir nefret içerisindeydiler ki böylece hem onu görmeyecekler, hem de parmaklarını tıkadıkları kulakları daha da işitmez bir hal alacaktı.

İbrâhim 14/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Sizden öncekilerin, Nûh, Âd, Semûd kavimlerinin ve onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi? Onları Allah’tan başkası bilemez. Peygamberleri kendilerine deliller getirmişti de onlar, ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlar ve demişlerdi ki: Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.” Bu yapılanlar Yüce Allah’ın nurunu söndürmeyi amaçlamaktadır.

Konuyla ilgili Tevbe 9/32 ve Saff 61/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar ağızlarıyla Allah’ın nûrunu söndürmek istiyorlar. Hâlbuki kâfirler istemeseler de Allah nûrunu tamamlamaktan asla vazgeçmez.” Dahası Fussılet 41/26’da da belirtildiğine göre kâfirlerin vahye karşı gürültü çıkartılması için çağrıda bulunduklarının hatırlatılması onların bir küfür eylemi içerisinde bulunduklarını göstermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/5’te geçen “Elbiselerine bürünmek” ifadesi “niyetlerini kat kat örtülere sarıp sarmalamak” anlamına gelebilir; böylece ifadeye mecazî bir anlam verilmiş olur. Nitekim Müddessir 74/4’te de geçen siyâb kelimesine “gönül, kalb” anlamlarını vererek maksadı insanın yüreğiyle ilişkilendirerek izahlar yapacağız. Aynı şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki siyâb kelimesine de “yürek, gönül, kalb” anlamları verebiliriz. Bu durumda, Hz. Nûh’un ve Hz. Peygamber’in inkârcı kavminin gönüllerini gerçeklere kapadıklarını, hakikatlerden saklanmaya çalıştıklarını, böylece inkârlarıyla baş başa kalmayı tercih ettiklerini söyleyebiliriz.

Bu ifadeyi günümüz açısından değerlendirirsek, çeşitli kabullere sahip kişilerin kendi fikir ve kanaatlerinden ayrılmamak adına başka şeyler duymak istememelerini bu anlamda düşünebiliriz. “Ben yanlışlarımdan memnunum, bana karışma, beni yanlışlarımla baş başa bırak” dercesine, kendi başınalığa razı tutumları görebiliriz. Oysa gerçeklerden kaçmanın hiç kimseye bir faydası yoktur.

b) يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ “(Allah) onların gizlediklerini de, açığa çıkardıklarını da bilir.” Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi anlamında eşsiz ve erişilmez bilgi sahibi oluşu konusunu Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada o konuya girmiyoruz. Sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen “gizlediklerini ve açığa çıkardıklarını” ifadesinin başka âyetlerde birbirlerine benzer şekillerde yer aldığını belirtecek(72) ve konuya dair oldukça kapsamlı bir mesaj içeren Ra‘d 13/8-10’da verilen bilgileri hatırlatmakla yetineceğiz:

“Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Benzer şekilde Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Yâsîn 36/76’daki ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de söylenmek istenen budur.

3. اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(73) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır. Olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar.

İnkârcıların kalplerdekinin bilinmesine özellikle dikkat çekilmesinin muhtemel sebebi Âl-i İmrân 3/118’deki şu bilgidir: “… Kinleri ağızlarından taşmaktadır; ancak kalplerinde sakladıkları ise çok daha büyüktür…” Demek ki, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onayı son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de düşmanlık ve inkârlarını kalplerinde saklayanları da bunu ilan edenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir.

Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(74) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(75) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede, bir taraftan inkârcılara gözdağı verilmekte, diğer taraftan da müminlere moral kazandırılması amaçlanmaktadır. İnkârcıların yaptıkları yanlarına kâr kalmayacak ve müminler de fedakârlıklarının karşılığını elbette görecektir.

b) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 6-7. âyetlerinde yeryüzündeki bütün canlıların rızkını verdiğini, hepsinin durduğu ve sonunda bırakılacağı yeri bildiğini, hepsinin apaçık kitapta bulunduğunu beyan etmektedir. Ardından “O, hanginizin amel bakımından daha güzel olacağını denemek için Arş’ı su üzerinde iken gökleri ve yeri altı günde (evrede) yaratandır. (Ey Peygamber, eğer onlara) ‘Ölümden sonra muhakkak ki diriltileceksiniz’ desen, kâfir olanlar mutlak sûrette ‘Bu, açık bir büyüden başka bir şey değildir’ derler” buyurarak kudretine değinmekte, müşriklerin âhireti inkârlarını ve alaycılıklarını ortaya koymaktadır.

ı. Canlıların Rızkını Vermesi

وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ فِي الْاَرْضِ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı yalnızca Allah’a ait olmasın. (Allah) onun durduğu ve sonunda bırakılacağı mekânı bilir. (Bunların) hepsi apaçık bir kitaptadır.”

Âyetteki وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ ve mâ min dâbbetin ifadesi “hiçbir canlı yoktur ki”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; اِلَّا عَلَى اللّٰهِ illâ ‘alellâhi istisnası “Allah’a ait olmasının dışında”; رِزْقُهَا rızkuhâ tamlaması “onun rızkı”; وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve O bilir”; مُسْتَقَرَّهَا müstekarrahâ tamlaması “onun durduğu yeri”;وَمُسْتَوْدَعَهَا ve müstevde‘ahâ tamlaması “ve bırakılacağı yeri”;كُلّ küllün kelimesi “hepsi”; ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ fî kitâbin mübînin tamlaması ise “apaçık kitapta(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kudreti ve bilgisi ile kâiniatın işleyşinde yasalar belirlediği gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ فِي الْاَرْضِ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ رِزْقُهَا “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı yalnızca Allah’a ait olmasın.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Yeryüzünde debelenen hiçbir canlı yoktur ki rızkı yalnızca Allah’a ait olmasın.” Önceki âyette Yüce Allah’ın açık-gizli, görünen görünmeyen her şeyi hakkıyla bildiği beyan edilince, bu âyette de o bilginin bir gereği ve sonucu rızık verici olarak sadece kendisinin bilinmesi gerektiğini ifade etmektedir. Her şeyi bilen her canlıya rızık verebilir; çünkü canlıların neler olduğunu, nerelerde nasıl yaşadıklarını ve nelere ihtiyaç hissettiklerini sadece ve sadece onları yaratan kudret bilir ki bu da Yüce Allah’tır. İşte bilgi ile rızık vericilik sıfatının buluştuğu nokta burasıdır.

Yüce Allah bu arzda yaşamakta olan bütün canlıların rızık vericisinin kendisi olduğunu beyan etmekte, ifadeyi مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarını kullanarak “vurgulu” bir şekilde dile getirmektedir. Söylenmek istenen şudur: Şeklen her ne kadar başka varlıklar da rızık verici gibi görünse de, bu âlemi ve bütün şartlarını yaratıp idare eden kudret Yüce Allah’a ait olduğu için gerçek rızık verici sadece Yüce Allah’tır; çünkü O, rezzâk-ı âlemdir. Rızkın başka varlıklara nispeti ise mecazdır.

Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de ‘Ankebût 29/60’tır ve Yüce Allah söz konusu âyette şöyle buyurmaktadır: “Nice canlı var ki, rızkını (yanında, sırtında) taşımıyor. Onlara da size de rızık veren Allah’tır. O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Demek ki her bir canlının rızkı sadece ve sadece Yüce Allah tarafından yaratılmaktadır; “Allah var, gam yok vesselâm.”

Fâtır 35/28’de de zikredildiği üzere, âyette geçen دَآبَّة dâbbeh kelimesinin çoğulu ed-devâbb kelimesidir. Kur’ân’da dâbbeh kalıbında tekil olarak 14 kez(76), devâbb kalıbında çoğul olarak da 4 âyette(77) geçen bu kelime, “hareket etmek, yavaşça yürümek, kımıldamak, debelenmek” anlamındaki debîb kelimesinden türetilmiştir. Genellikle “sürüngenler ve haşerat” için,(78) az da olsa “kendi kendine hareket edebilen ve bir bedeni ya da gövdesi bulunan canlılar”(79) için de kullanılmaktadır.

Genel manası ve kullanımı bu olsa da dâbbeh/devâbb kelimeleri bazen “insanlar”,(80) bazen insanlar dâhil “bütün canlılar”(81) manasına gelmekte, bazen daha ayrıntılı veya özel bir mana vermektedir. Meselâ En‘âm 6/38’de insanlar ve kuş vs. iki kanadıyla uçuşan hayvanlar hariç “diğer canlılar”, Hacc 22/18’de insanlar hariç “diğer canlılar”, Neml 27/82’de mahşer şartlarında yaratılacak “yerin canlısı” veya “bizzat yeryüzünün canlandırılması”, Sebe’ 34/14’te ise “böcek” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen دَآبَّة dâbbeh kelimesi insanları da dört bacaklı evcil hayvanları da sürüngenleri de kısaca debelenen her canlıyı içermektedir.

2. وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا “(Allah) onun durduğu ve sonunda bırakılacağı mekânı bilir.” Yüce Allah önceki âyette bilgisine yaptığı göndermeyi bu cümlede de devam ettirmekte, rızık vericiliğinin gereği olarak engin bilgisini gündeme taşımaktadır. Kur’ân’da 13 kez(82) geçen مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesi “karar kılınacak yer”, veya “karar kılmak” demektir.

a) En‘âm 6/98’de de geçen مُسْتَقَرّ müstekarr ve مُسْتَوْدَع müstevde‘ kelimeleri hakkında farklı yaklaşımlar ileri sürülmektedir ki bununla iligli detaylı bilgileri ilgili âyette vermiştik. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesine “rahim, rahimler”, “insanların geceye sığınması”, “her canlının yeryüzündeki yaşama süreleri”; Kur’ân’da bu iki âyette yer alan مُسْتَوْدَع müstevde‘ kelimesine ise “insanların yaşayıp ölecekleri yeryüzü”, “babaların sulbü”, “öldüklerinde toprağa definleri”, “ölümden sonra insanoğlunun yerleşip kalacağı yer” gibi manalar verilmiştir. Bu iki kelime hakkında tefsirlerimizde oldukça geniş malumat yer almaktadır.(83)

b) Bu ayet vesilesiyle şu hususu belirtmekte özellikle yarar görmekteyiz: Burada geçen müstekarr kelimesi ile müstevde‘ kelimeleri insanın üreme sistemi hücreleriyle ilgili olarak da anlaşılabilir. Bu durumda ayetin ilgili kısmının tercümesi şöyle verilebilir: “Yeryüzünde yaşayan bütün canlıların rızkı ancak Allah'a aittir. O, canlıları (babaların sulbünde) kararlaşmış ve (anaların rahminde) kararlaşmakta iken de bilir.” Tercümeden de anlaşılabileceği gibi müstekarr kelimesinden maksat erkeklerin sperme hücreleridir ki bunlar testislerde son şeklini almıştır. Buna karşılık müstevde‘ kelimesi ise kadınların yumurtalarıdır ki onlar son şeklini spermle birleştikten sonra ana rahminde almaktadır. Bu noktada En‘âm 6/98’de de verdiğimiz şu bilgileri yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Üreme Hücrelerinin Embriyolojisi

Erişkin bireylerde erkek üreme hücrelerinin (sperm) oluşum ve gelişim süreci (spermatogenezis) ile kadın üreme hücresinin (yumurta) oluşum ve gelişim süreci (oogenezis) birbirinden farklıdır.

Spermlerin oluşum ve gelişim süreci testislerdeki kök hücrelerden, mayotik bölünme olarak adlandırılan iki aşamalı özel bir bölünmeyle gerçekleşir. Erkekte mayotik bölünmenin her iki aşaması da testislerde meydana gelir. Yani spermlerin gelişim süreci döllenme olmadan (sperm yumurta ile birleşmeden) önce tamamlanır. Gelişim sürecinde hücreler değişime uğrar. Diğer bir ifadeyle meni (ejekulat) içerisindeki spermler gelişim süreçlerini tamamlamışlardır, bundan sonra değişime uğramazlar.

Yumurtanın oluşum ve gelişim süreci ise yumurtalıktaki bir kök hücrelerden, erkekteki gibi iki aşamalı mayotik bölünme ile gerçekleşir. Fakat mayotik bölünmenin sadece ilk aşaması yumurtalıkta meydana gelir. Yumurtaya dönüşecek olan hücre gelişim sürecini tamamlamadan yumurtalıktan rahmin bir uzantısı olan rahim tüplerine atılır. Buna yumurtalama denir. İkinci mayotik bölünme rahim tüplerine meni ile ulaşan ve gelişim sürecini tamamlamış bir spermle, gelişim sürecini tamamlamamış yumurtanın döllenmesinden sonra gerçekleşir. Yani yumurtanın gelişim süreci (değişimi) rahmin bir uzantısı olan rahim tüpünde devam eder ve burada sonlanır.

Ayetin tercümesinde zorunlu olarak parantez içerisinde verdiğimiz “babaların sulbu” ifadesiyle testisin bulunduğu yer veya testis, yine parantez içerisinde verdiğimiz “anaların rahmi” ile de rahmin bir uzantısı olan rahim tüpü kast ediliyor olabilir. “Kararlaşma” ise kararlı duruma gelme, değişimin durması, değişmeyen, değişmez olma anlamına gelir (TDK sözlüğü). Ayetlerde “kararlaşma” üreme hücrelerinin gelişim sürecinin (yani değişiminin) durması, değişmeyen, değişmez olması anlamına gelebilir.

Embriyoloji bilimi kullanılarak yapılan bu yorumlar çerçevesinde hem En‘âm 6/98 ve Hûd 11/6. ayetlerde erkekte spermlerin gelişim sürecinin testislerde, kadında yumurtanın gelişim sürecinin ise rahimde tamamlandığı bildirilmektedir.(84)

Konunun sonunda genel bir değerlendirme olarak şu hususu beyan etmeliyiz: Âyette verilmek istenen mesaj Yüce Allah’ın insanlarla ve diğer bütün canlılarla ilgili hayata dair her ne varsa hepsini bildiğini insanoğluna kavratmaktır. Bu bilgisi gereği her canlının hayatının herhangi bir aşamasında nelere muhtaç olduğunu bilen bir kudret olarak hepsine rızık verdiğini bildirmekte, başka ilah arayışının beyhude olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

3. كُلٌّ ف۪ي كِتَابٍ مُب۪ينٍ “(Bunların) hepsi apaçık bir kitaptadır.” Yüce Allah canlıların hayatlarını devam ettirmeleri için uyguladığı prensiplerin apaçık bir kitapta olduğunu beyan etmektedir. Burada sözü edilen كِتَابٍ مُب۪ينٍ kitâb-i mübîn “apaçık kitap” tamlaması Levh-i Mahfûz’u yani “Yüce Allah’ın sınırsız ilmi”ni ifade edebileceği gibi,(85) bütün bunların kesin ve net bir yasaya bağlı kılınmış olması manasını da içermektedir.

Yâsîn 36/12’de geçen imâm-ı mübîn tamlamasında da olduğu gibi, benzer kullanımlar dikkate alındığında bu ifadenin ilâhî bilgideki kaydı ortaya koyduğu söylenebilir. Bu noktada yaklaşık bilgiler içeren En‘âm 6/59, Hûd 11/6, Neml 27/75 ve Sebe’ 34/3’te yer alan kitâb-ı mübîn tamlamalarını hatırlamak gerekmektedir. Bu tamlama her şeyi içeren bir kitabı, yani ilâhî bilgiyi ifade edebileceği gibi, bir anlamda mahlûkatın tâbi tutulduğu yasaları da ifade edebilir. Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Hadîd 57/22. âyettir ki orada da Yüce Allah evren ve insanla ilgili belirlediği yasasına dikkat çekilmektedir.

ıı. Kâinatın ve İnsanoğlunun Yaratılış Amacı

وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَآءِ لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ اِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “O, hanginizin davranış olarak daha güzel olacağını denemek için arşı su üzerindeyken gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratandır. ‘Ölümden sonra şüphesiz ki diriltileceksiniz!’ desen, kâfir olanlar elbette ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir!’ derler.”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratmış olan(dır)”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”;ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ fî sitteti eyyâmin ifadesi “altı günde, altı dönemde, altı aşamada”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) idi”; عَرْشُهُ ‘arşuhû tamlaması “O’nun arşı”; عَلَى الْمَآءِ ‘ale’l-mâi ifadesi “suyun üzerinde”;لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesi “sizi imtihan etmek için”; اَيُّكُمْ eyyüküm ifadesi “sizin hanginiz”; اَحْسَن ahsenu kelimesi “daha güzel(dir), en güzel(dir diye)”;عَمَلًا ‘amelen sözcüğü “amel bakımından, davranış açısından”; وَلَئِنْ قُلْتَ ve lein kulte fiili “ve eğer (şöyle) dersen, söylesen”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; مَبْعُوثُون meb‘ûsûne kelimesi “diriltilenler (olacak)sınız”; مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ min ba‘di’l-mevti ifadesi “ölümden sonra”;لَيَقُولَنَّ leyekûlenne fiili “muhakkak ki (şöyle) der”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişiler, kâfir olanlar”; اِنْ هٰذَا in hâzâ ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ illâ sıhrun mübînun tamlaması ise “apaçık bir büyüden başka” demektir.

Burada kâinatın yaratılış sistemi, hayatın var ediliş gayesi ve inkârcıların tutumu gündeme getirilmektedir.

1. وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَآءِ لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلًا “O, hanginizin davranış olarak daha güzel olacağını denemek için arşı su üzerindeyken gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratandır.” Yüce Allah âyetin ilk bölümünde kâinatı yaratmasının gerekçesini beyan etmekte, hayatın imtihana endekslendiğini bildirmektedir.

a)وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ “O, gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratandır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde gökleri ve yeryüzünü altı günde, altı evrede yarattığını haber vermektedir. Kur’ân’da “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı gün”de yaratıldığı”na dair bilgiler vardır.(86)

“Göklerin ve yeryüzünün altı günde/evrede yaratılması”, “göklerin önce ve yeryüzünün daha sonra yaratılışı” ve “Yüce Allah’ın arşa istivâ edişi” hakkında A‘râf 7/54’te geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah kâinatı bir süreç halinde yaratmış ve bu süreçle ilgili olarak da سِتَّةِ اَيَّامٍ sittet-i eyyâmin yani “altı gün, altı devir, altı aşama, altı dönem” tamlaması kullanmıştır. Bu arada aynı âyetin yorumunda göklerin yeryüzünden önce yaratılışı hakkında da geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

b) وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَآءِ “Arş’ı su üzerinde idi.” Yüce Allah gökleri ve yeryüzünü yaratmadan önce Arşı’nın su üzerinde olduğunu ifade etmektedir ki bu cümle ile Fussılet 41/11’de geçen “duman halindeki gök” ifadesi, bilinen anlamda nesnel yaratılış öncesi durum hakkında bilgi vermektedir. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “Arşı”ndan söz etmektedir ve onun da su üzerinde olduğunu beyan etmektedir.

Burûc 85/15’te ‘arş/el-‘arş kavramı hakkında bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Kur’ân’da 26 kez geçen ‘arş/el-‘arş kelimesi 21 kez Yüce Allah için kullanılmakta(87) ve Rabbimizin “mutlak hükümanlığı, otoritesi, yetkisi” gibi anlamlar içermektedir. Buna karşılık “O’nun arşının su üzerinde olması” kolay kolay anlaşılabilecek bir şey değildir. Zira Arş’ın ne olduğu kesin olarak bilinemeyeceği için “Arş’ın üzerinde bulunduğu belirtilen su”yun neyi temsil ettiğini kavramak da kolay değildir.

Bir ihtimal olarak, maksadın kâinat yaratılmadan hemen önce ilk defa hayatın kaynağı olan suyun yaratılmış olduğu söylenebilir. Esasında canlı her şeyin sudan yaratıldığının beyan edildiği Enbiyâ’ 21/30 ve Nûr 24/45’te dikkat çekilen gerçeklik bu noktada delil olarak ileri sürülebilir. Kitâb-ı Mukaddes Tekvîn 1/1-2’de şu bilgiler yer almaktadır: “Başlangıçta Tanrı göğü ve yeri yarattı. Yer boştu, yeryüzü şekilleri yoktu; engin karanlıklarla kaplıydı. Tanrı’nın ruhu suların üzerinde dalgalanıyordu.” Bu bilgiler de yeterince açık değildir; ancak yine az da olsa birtakım işaretler içermektedir.

Yüce Allah’ın zatı ve sıfatları hakkında verilen bilgiler gibi Allah’ın arşa istivası, kürsisi vs. bu tür konular da Rabbimizin bilgisine havale edilmeli, gerçek kastının ne olduğu konusunda belirleyici kanaatlerden kaçınılmalıdır. Bu ve benzer konularda kesin bilgiler vermemeye özen göstermek ve hakikatin Rabbimizin bilgisinde olduğunu itiraf etmek en doğrusudur. Tefsirlerimizde yer alan birtakım izahların güvenilirliği noktasında şüphelerimiz olduğu için onları aktarma ihtiyacı hissetmemekteyiz.

c) لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلًا “Hanginizin amel bakımından daha güzel olacağını denemek için.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde yaratılışın gayesini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak Furkân 25/77 ve Mülk 67/2’de çeşitli açıklamalar yapacağız. Yüce Allah bu cümlede insanoğlunu neden yarattığını, onu niçin hayat sahnesine çıkardığını belirtmekte ve yaratılışın gayesini ortaya koymaktadır.

ı. لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesindeki lâm edatı hayatın yaratılma gerekçesini göstermekte, böylece devam eden ifadeler gereği maksadın “daha güzel veya en güzel davranış sahiplerinin kimler olacağını denemek” olduğu beyan edilmektedir. İnsanın yaratılış sürecine gönderme yapılan İnsân 76/1. âyetin peşinden ikinci âyette onun “döllenmiş yumurta”dan yaratıldığı dile getirilmekte ve “imtihan edileceği” için de “işiten” ve “gören” bir varlık haline getirildiği bildirilmektedir. “Kâinatın yaratılış gayesinin insanın imtihanı olduğu”nu ifade eden Hûd 11/7. âyetin yanında, “onun abes olsun diye yaratılmadığı”(88) ve “hem dünyada hem de mahşerde başıboşluğa terk edilmeyeceği” beyan edilmektedir.(89)

İnsanoğlu sadece “inandım” demekle salıverilmeyecektir;(90) niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim süreci devam edecektir.(91) Esasında İslâm ve dolayısıyla Kur’ân dönüştürücü bir kitaptır; onun bu özelliğinden yararlanılmalı ve hayatta dönüşüm gerçekleştirilmelidir. Bu gerçeğe rağmen, insanların vahiy ile dönüşmek yerine, İslâm’ı, yani vahyi dönüştürmeye çalışmaları ne kadar hazin ve korkunç bir duyarsızlıktır.

“Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(92) âyetinin verdiği anlam ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ve konuyla ilgili diğer âyetlerin mesajları arasında da paralellikler vardır. Anlaşılan o ki, yaratılışın amacı “imtihan”dır. Buna göre imtihan “sebep”, yaratmak ise “sonuç”tur.

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(93) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(94) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(95) “Allah’a şükretmek”(96) ve “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”tır.(97) Kimlerin ne ile imtihan edileceği konusundaki temel öğreti de Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de “insanlara verilen şeylerle” şeklinde belirlenmektedir.

ıı. Bazı âlimler, âyetteki لِيَبْلُوَكُمْ liyeblüveküm ifadesine “imtihan etmek” değil de, “göstermek” anlamını vermişlerdir.(98) Bu durumda anlam “Allah, hanginizin daha güzel davranış sahibi olacağınızı size göstermek için hayatı yaratmıştır” şeklini almaktadır. Bu anlam tercihinin Yüce Allah’ın her şeyi bildiği gerçeğiyle ilgili çok önemli bir katkısı vardır. Esasında Târık 86/9’da geçen tüblâ edilgen fiilinin “ortaya çıkartılmak” manası ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki يَبْلُوَ yeblüve fiilinin anlamı aynı noktada buluşturulabilir.

Bilindiği gibi, insana nispet edilen imtihan aslında bir bilgilenme biçimidir. Yani imtihan eden insan muhatabın elde edeceği sonucu bilmemekte, zorunlu olarak imtihanın neticesine göre bilgilenmektedir. Bu arada muhatabın muhtemel karşı çıkışının engellenmesi de elbette söz konusudur. Ancak ne olursa olsun, imtihanda insan için bir bilgilenme unsuru daima vardır. Oysa Rabbimizin bu şekilde bilgilenmesi elbette söz konusu değildir. Öyleyse ilgili fiile “göstermek, ortaya çıkarmak” anlamının verilmesi Yüce Allah için “sonradan bilgi sahibi olma” ihtimalini devre dışı bıraktırmaktadır ve mesaja çok önemli bir anlam zenginliği katmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajına bakınca bütünüyle kâinatın insan için, insanın da imtihan edilmek için yaratıldığını söyleyebiliriz.

2. وَلَئِنْ قُلْتَ اِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “(Ey Peygamber!) ‘Ölümden sonra şüphesiz ki diriltileceksiniz!’ desen, kâfir olanlar elbette ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir!’ derler.” Yüce Allah kâinat kitabının yaratılışı ve insanoğlunun da varediliş gayesini beyan ettikten sonra, nankörlükte ısrar edenlerin tutumunu Hz. Peygamber’e bildirmekte ve vahyin apaçık bir büyü olduğunu söyleyeceklerini haber vermektedir.

Bu ifade gereği Hz. Peygamber’in ve müminlerin morallerinin bozulmaması gerektiği kendilerine önceden bildirilmiş olmaktadır. Bazı kıraat âlimlerimiz âyetin sonundaki سِحْر sihr kelimesini ساحر sâhır şeklinde okuyarak kâfirlerinin suçlamasının vahye yönelik “apaçık büyü” değil de Hz. Peygamber’e yönelik “apaçık büyücü” manasını tercih etmişlerdir.(99)

Bu cümlenin başında gelen لَئِنْ lein ifadesi, bu sırada dört kez peş peşe zikredilmekte ve bunun sıklıkla yaşanan bir durum olduğu manasını içermektedir. Bu nedenle, söz konusu fadenin başında bulunduğu cümlelerin girişine “şöyle ki eğer”, “nitekim, eğer”, “yine, eğer” gibi ifadeler getirmenin manayı daha iyi anlamada katkısı olacaktır.(100) Mekkeli müşriklerin çoğunluğunun en büyük özelliği Son Saat’e, sonrasında ise kıyâmet’e, âhirete, mahşere inanmamalarıydı. İşte bu cümlede de dikkate sunulan husus, Hz. Peygamber’in inkârcılara “ölümden sonra mutlak surette diriltileceksiniz” demesi durumunda kâfirlerin vahye “apaçık bir büyü” diyeceklerini hatırlatmaktır.

Mekkeli müşrik elebaşlarından birisi olan Velid b. Muğîra’nın vahye karşı söylediği suçlayıcı ifadelerden birisi Müddessir 74/24-25’te şu şekildedir: “(O nankör kişi), ‘Bu (vahiy, Kur’ân), geçmişten nakledilen bir büyüden başka bir şey değildir; bu, insan sözünden başka bir şey değildir’ dedi.” Bu âyetlerde ilâhî buyruklara karşı duran Velîd ve onun gibilerin vahiy hakkındaki iftira cümleleri gündeme getirilmektedir. Benzer bir suçlama Kasas 28/36’da Firavun ve adamları tarafından Hz. Mûsâ’ya ve tebliğ ettiği âyetlere karşı da yapılmıştı. Anlaşılıyor ki Mekkeli müşrikler de onların izini takip ediyorlardı.

Velîd gibi Mekkeli müşriklere ve bütün zamanların inkârcılarına göre, Hz. Peygamber’in söyledikleri insan kaynaklıdır ve eskilerden nakledilen birtakım büyülü sözlerden ibarettir.(101) Vahyi kabul etmeyenler bunun kaynağının Bâbil olduğunu da ifade etmekteydiler.(102) Bu iki âyette de hasr/kasr(103) yollarından birisi olan nefy ü istisna, yani “cümlenin olumsuz bir edatla başlayıp istisna edatıyla olumluya dönüştürülmesi” anlamında “vurgulu ifade” tekniği kullanılmaktadır. Bunun nedeni, Velîd’in bu noktadaki kararlılığını göstermektir. Ona göre, vahyi başka şekillerde tanımlamak doğru da değildir; mümkün de değildir.

Müddessir 74/24-25’teki vurgulu ifadelerin aynısı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının kullanımı şeklinde yer almakta, ayrıca başında lâm/le ve sonunda “şeddeli nûn” bulunan لَيَقُولَنَّ leyekûlenne ifadesi gereği fiilin manası güçlendirilerek getirilmektedir. Bütün bu ifadeler kâfirlerin küfürde ve inkârda ne kadar kararlı olduklarının da bir göstergesidir.

Esasında Velîd ve onun gibiler, vahyin büyü olmadığını çok iyi biliyorlardı. Çünkü nakledilen veya uygulanan büyüler hiçbir şekilde vahye benzemiyor, aldatıcı ve uydurma oldukları her hallerinden belli oluyordu. Meselenin farkında olan inkârcılar bir taraftan vahyi kabul etmemektelerdi. Vahye “eskilerin masalları” diyenlerden ayrı olarak, o bu sözün etkisini ve göz kamaştırıcılığını يُؤْثَرُ yü’seru edilgen fiiliyle ifade etmiş olmaktadır.

Keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, peygamberlikle buluşturulduğunda, müşriklerin düşmanlığı başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişmiş oldu. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(104) “öncekilerin masalları”,(105) “geçmişten gelen büyü”,(106) “açık bir büyü”(107) veya “bir beşer sözü”(108) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(109) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(110) “onu şeytanların indirmediği”ni,(111) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(112) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(113)

c) İnkârcı İnsanların Özellikleri ve İstisnaları

Yüce Allah, sûrenin 8-11. âyetlerinde azabı tehir etmesi halinde inkârcıların bununla alay ettiğini, ancak onun mutlaka hak edenlerin başına geleceğini beyan etmekte, insanoğlunun nankörlüğüne, yersizce verdiği tepkilere değindikten sonra “Ancak (sıkıntılara) sabredip güzel işler yapanlar böyle değildir. İşte onlar için bağışlanma ve büyük bir mükâfat vardır” buyurarak bu olumsuzluklardan uzak olanların bulunduğunu ifade etmektedir.

ı. Azapla Alay Edişleri

وَلَئِنْ اَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ اِلٰىٓ اُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَيَقُولُنَّ مَا يَحْبِسُهُ اَلَا يَوْمَ يَاْت۪يهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Onlardan azabı sayılı (belirli) bir süreye kadar ertelesek, mutlaka ‘Onu(n gelmesini) engelleyen nedir?’ derler. Dikkat edin! Kendilerine azap geldiği gün, (o azap) bir daha onlardan uzaklaştırılacak değildir. Alay etmekte oldukları şey, onları çepeçevre kuşatmış (olacak)tır.”

Âyettekiوَلَئِنْ اَخَّرْنَا ve lein ahharnâ fiili “ve eğer geciktirsek”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “azabı”; اِلٰىٓ اُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ ilâ ümmetin ma‘dûdetin ifadesi “belli bir süreye kadar”;لَيَقُولُنَّ leyekûlünne fiili “mutlaka (şöyle) derler”;مَا يَحْبِسُهُ mâ yahbisuhû sorusu “onu tutan, engelleyen nedir”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَاْت۪يهِمْ ye’tîhim fiili “onlara gelir”; لَيْسَ مَصْرُوفًا leyse masrûfen ifadesi “uzaklaştırılmaz”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَحَاقَ ve hâka fiili “ve kuşatır”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ mâ kânû bihî yestehziûne ifadesi ise “alay etmiş oldukları şey” demektir.

Burada azabın geçici bir süre ertelenmesi durumunda nankörlerin tutumu ve sonrasındaki felaket gündeme getirilmektedir.

1.وَلَئِنْ اَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ اِلٰىٓ اُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ لَيَقُولُنَّ مَا يَحْبِسُهُ “Onlardan azabı sayılı (belirli) bir süreye kadar ertelesek, mutlaka ‘Onu(n gelmesini) engelleyen nedir?’ derler.” Yüce Allah inkârcıların inanmamalarının yanında aynı zamanda alay edici olduklarını da beyan etmekte, belli bir süre azabı geciktirmesi durumunda alaycı bir ifadeyle hemen “onu engelleyen nedir ki” diyerek hakikate karşı düşmanlıklarını ifade edeceklerini haber vermektedir. Âyette geçen لَيَقُولُنَّ leyekûlûnne ifadesi pekiştirici edatlarla getirildiği için muhatapların kararlılıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyette geçen اُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ ümmetin ma‘dûdetin tamlaması “sayılı, az bir süre”, “belirlenmiş bir vakit”, “belirli bir süre” gibi anlamlar vermekte ve sûrenin üçüncü âyetinde de “büyük günün azabı” şeklinde beyan edildiği gibi kıyamet gününe işaret etmektedir. Yüce Allah için dünya hayatı sadece sayılı günler mesabesindedir. Zira Allah katında bir gün bizim saymakta olduklarımız açısından 1000 yıl(114) veya 50.000 yıl(115) gibi bir zamana karşılık gelmektedir. Aslında “belli bir topluluk” manasına gelen ve bu cümlede de geçen اُمَّة ümmeh kelimesi tıpkı Yûsuf 12/45’te de yer aldığı gibi herhangi bir zamanı ifade etmektedir.(116)

Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in kendilerini tehdit ettiği azap hemen başlarına gelmeyince bu defa azap içerikli bilgileri alaya almışlar, “hani gelse ya”, “azap niye gecikiyor ki”, “gelecekse hemen gelse ya”, “onun gelmesini önleyen ne ki”, “onu durduran ne ki” gibi manalar içeren cümleyi alay ederek dile getirmişlerdi. Onların bu aceleci ve alaycı tavırları Enfâl 8/32’de şu şekilde yer almaktadır: “Hani (o kâfirler) bir zaman da ‘Ey Allah’ım! Eğer bu Kitap senin katından gelmiş bir gerçekse üzerimize gökten taş yağdır veya bize elem verici bir azap getir!’ demişlerdi.”

Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(117) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden verilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(118) Bakara 2/13, İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” mealinde Kur’ân’da altı kez geçen(119) ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Mekkeli müşrikler başta olmak üzere, inkârcıların acele istedikleri ve dolayısıyla alay ettikleri azapla ilgili olarak Yüce Allah Yûnus 10/50-53’te şu bilgileri vermektedir: “De ki: Hiç düşündüğnüz mü O’nun (Allah’ın) azabı size geceleyin veya gündüzün gelirse (ne yaparsınız?) Suçlular bunun hangisini istemekte acele ediyorlar! (Azap) başınıza geldikten sonra mı ona inanacaksınız? Şimdi mi (iman ettiniz)? Hâlbuki onu istemekte acele ediyordunuz? Sonra o (kendilerine) zulmedenlere, ‘Ebedî azabı tadın!’ denilecektir. Kazanmakta olduğunuzdan başkasının karşılığını mı bulacaksınız? (Bazı inkârcılar) ‘O (azap) gerçek midir?’ diye senden haber istiyorlar. De ki: Evet, Rabbime andolsun ki muhakkak ki o gerçektir ve siz hiçbir şekilde bırakacak değilsiniz.”

Yüce Allah azapla alay edenlere yönelik olarak Kur’ân’da şu cevapları vermektedir:

“(Ey Peygamber!) Bizim, kâfirlerin üzerine, onları sürekli olarak (isyana) sevkeden şeytanları gönderdiğimizi düşündün mü hiç? Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme. Biz onların (günlerini) teker teker sayıyoruz.”(120)

Bir başka âyette şu bilgiler zikredilmektedir: “De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız. Çabucak gelmesini istediğiniz (azap) benim yanımda değildir. Hüküm ancak Allah’ındır. O hakkı anlatır ve O, doğru hüküm verenlerin en hayırlısıdır. De ki: Acele istediğiniz şey benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmişti. Allah zalimleri daha iyi bilir.”(121)

Azapla ilgili bir başka ifade ise azabı acele isteyenlere verilen şu esaslı cevapta dile getirilmektedir: “Hâlbuki sen onların içinde iken, Allah onlara azap edecek değildir. Onlar mağfiret dilerlerken de Allah onlara azap edici değildir.”(122)

2.اَلَا يَوْمَ يَاْت۪يهِمْ لَيْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Dikkat edin! Kendilerine azap geldiği gün, (o azap) bir daha onlardan uzaklaştırılacak değildir. Alay etmekte oldukları şey, onları çepeçevre kuşatmış (olacak)tır.” Yüce Allah azapla alay edenlere cevap vermek üzere âyetin devam eden cümlesinde meydan okumakta ve dünyada veya âhirette başlarına azap geldiğinde o azabın kendilerinden kesinlikle uzaklaştırılamayacağını haber vermektedir.

Âyette geçen اَلَا elâ edatı “dikkat edin”, “bilesiniz ki” şeklinde bir uyarı ve tenbih manası içermekte ve muhatapların dikkatini çekmeyi amaçlamaktadır. Bu arada لَيْسَ مَصْرُوفًا عَنْهُمْ leyse masrûfen ‘anhum ifadesi ise “başlarından savuşturulamamak”, “uzak tutulamamak”, “geri çevrilememek”, “engellenememek” gibi anlamlar içermektedir.(123)

Buradan hareketle, inkârcıların alay ettikleri ve dolayısıyla iman etmedikleri azapla karşılaştıklarında nasıl korkunç bir acze düşecekleri anlaşılmakta, engellenemez, kaldırılamaz ve ötelenip ertelenemez bir felaketle yüzleşecekleri ortaya çıkmaktadır. Elbette bunun sonucunda dünya hayatında alay edip dalga geçtikleri azap hakikatinin onları çepeçevre kuşatmış olacağı beyan edilmiş olmaktadır. Bu arada belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(124) zikredilmektedir.

İnkârcı kişilerin dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği de çeşitli âyetlerde dile getirilmekte,(125) konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir. Âyetteki حَاقَ hâka fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, En‘âm 6/10 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere olayın mutlak sûrette gerçekleşeceğini göstermek içindir.

Bu haliyle âyette kast edilen kuşatma, âyetlerin indirildiği ortam itibariyle gerek dünyada gerekse mahşerde başlarına gelecek felaketin kesin olarak gereçekleşeceğini kendilerine bildirmeyi amaçlamaktadır. Sonrasında ise zaten vahyin ilk muhatapları içerisinde yer alan inkârcıların dünyada helak edilmiş olmaları itibariyle olay zaten gerçekleşmiştir; sonrakiler için de mutlaka gerçekleşecektir.

ıı. Ümitsizliği ve Nankörlüğü

وَلَئِنْ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ اِنَّهُ لَيَؤُ۫سٌ كَفُورٌ “O insana tarafımızdan bir rahmet tattırır da sonra bunu ondan çekip alırsak, (bu durumda) şüphesiz ki o tamamen ümitsiz, nankör olur.”

Âyettekiوَلَئِنْ اَذَقْنَا ve lein ezaknâ fiili “ve eğer tattırsak”; الْاِنْسَان el-insâne kelimesi “insana, nankör insanoğluna”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan, bizden”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “herhangi bir rahmet, herhangi bir nimet”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نَزَعْنَاهَا neze‘nâhâ fiili “onu çekip alsak”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَيَؤُ۫سٌ leyeûsün kelimesi “elbette çok ümitsiz (olur)”; كَفُور kefûrun sözcüğü ise “çok nankör (olur)” demektir.

Burada nankör insanın kendisine nimet verildikten sonra nimetin alınması durumundaki psikolojisi gündeme getirilmektedir.

Bu âyette nimetten sonra sıkıntı, bir sonraki âyette ise sıkıntıdan sonra nimet verilmesi durumunda nankör insanların tepkisi hatırlatılmaktadır.

1. وَلَئِنْ اَذَقْنَا الْاِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ “O insana tarafımızdan bir rahmet tattırır da sonra bunu ondan çekip alırsak.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(126) geçen اَذَقْنَا ezaknâ fiili “tattırmak”, 114 kez zikredilen رَحْمَة rahmeh kelimesi ise “rahmet, iyilik, nimet, hayır, afiyet, güven, zenginlik” gibi manalarda yorumlanabilir.(127)

Yüce Allah’ın âyette yer verdiği الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksat, İsrâ’ 17/11’de de olduğu gibi bağlam gereği “olumsuz yani inkârcı insan tipidir”; yoksa bütün insanlar sözü edilen şekilde ümitsiz ve nankör bir davranış ortaya koymamaktadır. Eğer maksadı “bütün insanlar” şeklinde alırsak, anlam insanoğlunun potansiyel olarak bu şekilde yaratıldığını bildirmektir. Dolayısıyla bu olumsuz tavrın kontrol altına alınması isteniyor demektir.

Konuyla ilgili detaylı açıklamalarımızı Yûnus 10/11-12’de yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Bu arada inançlı olmasına rağmen inancı kesin bir dereceye varamamış insanların da çıkarcı ve menfaatperest bir tutum içerisine girerek benzer şekillerde bir tavır ortaya koyabilecekleri de âyette zımnen yer alıyor denebilir.(128)

2. اِنَّهُ لَيَؤُ۫سٌ كَفُورٌ “(Bu durumda) şüphesiz ki o tamamen ümitsiz, nankör olur.” Kur’ân’da dört kez(129) geçen نَزَعْنَا neza‘nâ fiili “çekip almak, mahrum bırakmak”, İsrâ’ 17/83 ve Fussılet 41/49’da da geçen يَؤُ۫س yeûs kelimesi “aşırı ümitsiz, ileri derecede karamsar”(130), Kur’ân’da 12 kez(131) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir. Bu iki sıfat mübâlağa kalıbında getirilmekte ve nankör insanın ne kadar ümitsiz ve nankör olduğu ortaya konulmaktadır. Oysa Yûsuf 12/87’de Hz. Yakûb’un oğullarına nasihatlerinde “Yüce Allah’tan ümitlerini kesmemeleri gerektiği, kâfirlerden başkasının O’ndan ümit kesmeyeceklerini” beyan etmektedir. Zümer 39/53’te ise “Allah’ın kullarının O’nun rahmet ve merhametinden ümitsiz olmamaları gerektiği, çünkü bütün günahları bağışlayabileceği” beyan edilmektedir.

İsrâ’ 17/67’de de zikredildiği üzere, insanoğlu çok nankörce tavırlar sergilemektedir. İlgili âyette mealen şöyle buyrulmaktadır: “Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde nankör insanları bir sıkıntıdan kurtarınca hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir. İşte âyetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır.

Denizde ölümün eşiğine geldiklerinde tek ilâh olarak kabul ettikleri Yüce Allah onları fırtınadan kurtarıp karaya çıkardığında yine O’ndan yüz çevirerek çok büyük bir nankörlük içerisine girdiklerini beyan etmektedir. Ayrıca Fussılet 41/49-50’de de “bu nankör insanın bir sıkıntı ile karşılaştığında çok fazla üzüldüğü, ümidini kestiği, ardından sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği”, Yûnus 10/21’de “âyetlere karşı düşmanca entrikalara giriştiği”, Yûnus 10/22’de ise “yeryüzünde azgınlık yaptığı” bildirilmektedir.

Yüce Allah kullarına inanç bakımından ayırım yapmayıp yardım isteyen insanlara yardım etmesine rağmen, üstelik sıkıntı esnasında tek ilah olarak kabul ettikleri büyük kudret onları sahiplenip ölümden kurtarmasına rağmen, tehlike geçince eski nankörlüklerine dönmeleri tam bir samimiyetsizlik olarak tanıtılmaktadır.

Nankör insanın bu yapısıyla ilgili başka âyetler de vardır. Bu bağlamda bazı âyet meallerini hatırlatmakta yarar vardır. Yûnus 10/12’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsana bir zarar geldiği zaman, yan yatarak, oturarak veya ayakta durarak (o zararın giderilmesi için) bize dua eder. Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider. İşte böylece haddi aşanlara yapmakta oldukları şeyler güzel gösterildi.”

Bu konuya dair çok önemli örneklerden birisi Nahl 16/53-55’tedir: “Nimet olarak size ulaşan ne varsa, Allah’tandır. Sonra size bir zarar dokunduğu zaman da yalnız O’na yalvarırsınız. Sonra da sizden o zararı giderdiğinde, içinizden bir zümre, hemen Rablerine ortak koşarlar! Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). O halde bir süre daha faydalanın; fakat yakında hakikati bileceksiniz!”

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/8’de şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra Allah kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. Allah’ın yolundan saptırmak için O’na eşler koşar. (Ey Muhammed!) De ki: Küfrünle biraz eğlenedur; çünkü sen, muhakkak cehennem ehlindensin!”

Benzer bir başka nankörlük örneğiyle ilgili olarak Zümer 39/49’da şöyle buyrulmaktadır: “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimiz vakit, “Bu bana ancak bilgimden dolayı verilmiştir” der. Hayır, o bir imtihandır, fakat çokları bilmezler.”

Me‘âric 70/19-21’de insanoğlunun ve özellikle de nankör insanların benzer nankörlükleri şu şekilde ele alınıp tanıtılmaktadır: “Gerçekten (nankör) insan, pek hırslı (ve sabırsız) yaratılmıştır. Kendisine fenalık dokunduğunda sızlanır, feryat eder. Ona imkân verildiğinde ise pinti kesilir.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilen bilgilerden hareketle, anlaşılıyor ki nankör insan tipi korkunç bir şekilde kadir kıymet bilmez bir yapıya bürünmekte ve Rabbine karşı derin bir nankörlüğü tercih etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu noktada bir tahlil yer almakta ve duyarlı bir müminin böyle bir sıfata sahip olmaması gerektiği özellikle öğretilmek istenmektedir.

ııı. Şımarıklığı ve Kibirli Oluşu

وَلَئِنْ اَذَقْنَاهُ نَعْمَآءَ بَعْدَ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّـَٔاتُ عَنّ۪ي اِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ “Kendisine dokunan bir zarardan sonra ona bir nimet tattırırsak, elbette ‘Kötülükler benden gitti.’ der. Şüphesiz ki o, çok şımarıktır, çok kibirlidir.”

Âyetteki وَلَئِنْ اَذَقْنَاهُ ve lein ezaknâhu fiili “ve eğer ona tattırsak”; نَعْمَآء na‘mâe kelimesi “nimetler”; بَعْدَ ba‘de edatı “sonra”; ضَرَّآء darrâe sözcüğü “sıkıntıdan”;مَسَّتْهُ messethu fiili “ona dokunan”; لَيَقُولَنَّ leyekûlenne fiili “mutlaka (şöyle) der”; ذَهَبَ zehebe fili “gitti”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâtü kelimesi “kötülükler”; عَنّ۪ي ‘annî ifadesi “benden”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”;لَفَرِحٌ leferıhun kelimesi “elbette çok şımarık(tır)”; فَخُور fahûrun sözcüğü ise “çok kibirli(dir)” demektir.

Burada önceki âyettekinin tersi durum ele alınmakta, bu defa nankör insanların sıkıntılardan sonra rahata erdirilmeleri halindeki tavırları gündeme getirilmektedir.

1.وَلَئِنْ اَذَقْنَاهُ نَعْمَآءَ بَعْدَ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّيِّـَٔاتُ عَنّ۪ي “Kendisine dokunan bir zarardan sonra ona bir nimet tattırırsak, elbette ‘Kötülükler benden gitti.’ der.” Yüce Allah nankör insanların nimet ve rahmet sonrası ümitsiz ve nankör tavırlar sergilediklerini beyan ettikten sonra, bu defa sıkıntı sonrasında kendisine nimetler verilmesi durumunda çok daha nankör bir tavır içerisine girdiklerini ifade etmektedir.

Bu âyetin benzeri bir mesaj içermesi bakımından Fussılet 41/50’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki, kendisine dokunan bir zarardan sonra biz ona bir rahmet tattırırsak: ‘Bu, benim hakkımdır’ der.” Zümer 39/49’da buna benzer bir mesaj zikredilmektedir. İşte bu durum nankörlüğün bir göstergesidir. Bu konuda önceki âyette bilgi verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَعْمَآء na‘mâe kelimesi “nimetler, sağlık, afiyet, mutluluk, bolluk, esenlik, zenginlik, genişlik”, Kur’ân’da dokuz kez(132) geçen الضَّرَّآء/ضَرَّآء ed-darrâ’/darrâ’ sözcüğü ise daha çok “sıkıntı”, “musibet”, “darlık”, “fakirlik”, “ekonomik sıkıntılar”, “hastalıklar” anlamını vermektedir. Söylenmek istenen şudur: Nankör insanların başına gelen sıkıntılar onlardan giderildikten ve çeşitli nimetlerle ödüllendirildikten sonra “O kötülükler benden gitti”, “bana artık karada ölüm yok”, “musibetler yakamı bıraktı” diyerek nankör bir söylem geliştirmişlerdir.

Onlar bu ifadeyi söylemek yerine, kötülükleri kendilerinden gideren iradeye şükretmeyi değil, bunu kendiliğinden meydana gelmiş bir olaymış gibi değerlendirmeyi yeğlemişlerdir. Şüphesiz bu durum Yüce Allah’ı hayata katmamanın ve her şeyin kendiliğinden meydana geldiğini sanmanın sonucu gelişmiş olmaktadır.

2. اِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ “Şüphesiz ki o, çok şımarıktır, çok kibirlidir.” Yüce Allah bu tür insanların verdiği tepkilerle de yetinmediklerini, sıkıntılardan kurtulmaları sonrasında çok fazla şımarıklık yaptıklarını ve çevrelerindeki insanlara karşı böbürlenip durduklarını haber vermektedir. Önceki âyette nankör insan için “çok ümitsiz” manasında yeûs ve “çok nankör” manasında kefûr sıfatları zikredildikten sonra, bu âyette de iki olumsuz sıfata yer verilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen فَرِح ferıh kelimesi “çok şımarık” manasına gelmektedir. Bu kelimenin aynı kökten gelen farklı kalıpları el-ferihîne şeklinde Kasas 28/76’da; ferihûn(în)e kalıbında ise Âl-i İmrân 3/170, Tevbe 9/50, Mü’minûn 23/53 ve Rûm 30/32’de zikredilmektedir. Diğer olumsuz sıfat ise daha çok sözlerinde olmak üzere “çok kibirli, çok böbürlenen” manasındaki فَخُور fehûr sıfatıdır. Bu sıfat da benzer içeriklerde olmak üzere Nisâ’ 4/36, Lokmân 31/18 ve Hadîd 57/23’te yer almaktadır. Yüce Allah nankör insanların bu tür özelliklerini de bu tür özelliklere sahip olan insanları da sevmediğini özellikle beyan etmiş olmaktadır.

ıv. Sabır ve Sâlih Amellerin Faydaları

اِلَّا الَّذ۪ينَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ كَب۪يرٌ “Ancak sabredip güzel işler yapanlar başka. İşte onlar için bağışlanma ve büyük bir ödül vardır.”

Âyetteki اِلَّا الَّذ۪ينَ صَبَرُوا illellezîne saberû istisnası “sabredenler hariç”;وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlediler, işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “ve iyilikler, salih ameller”;اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَغْفِرَة mağfiratün kelimesi “bir bağışlanma”; وَاَجْرٌ كَب۪يرٌ ve ecrun kebîrun tamlaması ise “ve büyük bir ödül” demektir.

Burada önceki iki âyette zikredilen olumsuz tiplerin insanların tamamını oluşturmadığı, istisna edilenler bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِلَّا الَّذ۪ينَ صَبَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “Ancak sabredip güzel işler yapanlar başka.” Yüce Allah inkârcı insanların özelliklerini zikrederken, onların öldükten sonra diriltilmeye inanmadıklarını, vahye büyü dediklerini, azap biraz geciktirilse onunla alay ettiklerini, kendilerine verilen rahmetin alınması durumunda aşırı bir şekilde ümitsizliğe ve nankörlüğe düştüklerini, yeniden nimetle buluşturulduklarında ise bu defa şımarıp böbürlendiklerini beyan etmektedir. Ancak bu tür niteliklerin herkesi içermediğini, bunların kalıcı olmadığını, nitekim istisnalarının bulunduğunu işte bu âyette dile getirmektedir.

Yüce Allah gerçek manada sabredenlerin ve bu doğrultuda davranıp salih ve ıslah edici ameller işleyenlerin söz konusu olumsuzluklardan uzak olduğunu haber vermekte ve değerlere sadakat gösterip iyi işler üretenlerin felaket içeren akıbetlerden korunmuş olacağını bildirmektedir. Sabır kavramı, zillet ve meskenet içerisinde, bulunulan duruma boyun eğmek ve şartları kabul etmek değildir; aksine, sabır değerlere sahip çıkmak, o değerler uğrunda çeşitli sıkıntılara göğüs germek, değerlerini savunmak ve onlar için başa gelen sıkıntılara boyun eğmeyip esas, klas ve kararlı bir duruş sergilemektir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ كَب۪يرٌ “İşte onlar için bağışlanma ve büyük bir ödül vardır.” Yüce Allah sözünü ettiği olumsuzluklardan uzak durup gerekli sadakati gösterenlerin muhtemel hatalarını bağışlayacağını ve onlara çok büyük bir ödül hazırlamış olacağını müjdelemektedir. Burada sözü edilen bağışlanma ve büyük ödülün hem dünya boyutu hem de mahşer boyutu vardır.(133)

Kur’ân’da 28 kez(134) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(135) Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(136) zikredilen اَجْرٌ كَب۪يرٌ ecr-i kebîr tamlaması ise “bağışlanma”nın sonucunda mahşerde Yüce Allah’ın ihsan ve ikram edeceği “cennet” manasında “büyük ödül” demektir.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; İbrahim 14/1; Hıcr 15/1. 2 - Semerkandî, age., II, 141.
  • Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1
• 3 - Semerkandî, age., II, 141; Zemahşerî, age., II, 363.
• 4 - Semerkandî, age., II, 141; Taberî, age., XI, 180.
• 5 - En‘âm 6/97, 98, 126; A‘râf 7/52; İsrâ’ 17/12. 6 - Yûnus 10/5; Ra‘d 13/2. 7 - En‘âm 6/55; A‘râf 7/32, 174; Tevbe 9/11; Yûnus 10/24; Rûm 30/28. 8 - Semerkandî, age., II, 141; Taberî, age., XI, 179; Zemahşerî, age., II, 363. 9 - Semerkandî, age., II, 141.
  • En‘âm 6/97 En‘âm 6/98 En‘âm 6/126 A‘râf 7/52 İsrâ 17/12 Yûnus 10/5 Ra‘d 13/2 En‘âm 6/55 A‘râf 7/32 A‘râf 7/174 Tevbe 9/11 Yûnus 10/24 Rûm 30/28
• 10 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2
• 11 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 12 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/2, 26, 50, 61, 84; Yûsuf 12/40; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Yûsuf 12/40 İsrâ 17/23 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 13 - Isfehânî, age., s. 609. 14 - Mü’min 40/3. 15 - A‘râf 7/155. 16 - Bakara 2/225, 235; Âl-i İmrân 3/155; Mâide 5/101; İsrâ’ 17/44; Fâtır 35/41. 17 - Nisâ’ 4/43, 99; Hacc 22/60; Mücâdele 58/2. 18 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23. 19 - Fâtır 35/28; Mülk 67/2. 20 - İsrâ’ 17/25; Sebe’ 34/15. 21 - Burûc 85/14.
  • Mü'min 40/3 A‘râf 7/155 Bakara 2/225 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/155 Mâide 5/101 İsrâ 17/44 Fâtır 35/41 Nisâ 4/43 Nisâ 4/99 Hacc 22/60 Mücâdele 58/2 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Fâtır 35/28 Mülk 67/2 İsrâ 17/25 Sebe' 34/15 Burûc 85/14
• 22 - Tâhâ 20/82; Sâd 38/66; Zümer 39/5; Mü’min 40/42; Nûh 71/10. 23 - Bakara 2/285. 24 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; R‘ad 13/6; Hacc 22/52; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12. 25 - Tevbe 9/114. 26 - Âl-i İmrân 3/17. 27 - Hûd 11/90. İstiğfâr kelimesinin “bağışlanma dileğinde bulunmak” şeklindeki anlamıyla ilgili örnek âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/17; Tevbe 9/80; Hûd 11/3, 52, 90; Yûsuf 12/29; Mü’min 40/3, 7; Nûh 71/10. 28 - İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 90. 29 - Bir örnek için bk. Nisâ’ 4/17-18.
  • Tâhâ 20/82 Sâd 38/66 Zümer 39/5 Mü'min 40/42 Nûh 71/10 Bakara 2/285 Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/52 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Tevbe 9/114 Âl-i İmrân 3/17 Hûd 11/90 Âl-i İmrân 3/17 Tevbe 9/80 Tevbe 9/80 Hûd 11/3 Hûd 11/52 Hûd 11/90 Yûsuf 12/29 Mü'min 40/3 Mü'min 40/7 Nûh 71/10 Nisâ 4/18
• 30 - Mâide 5/39; En‘âm 6/54; Hûd 11/112; Meryem 19/60; Tâhâ 20/82; Furkân 25/70, 71; Kasas 28/67. 31 - Nisâ’ 4/16. 32 - Bakara 2/160; Âl-i ‘Imrân 3/189; Nisâ’ 4/146; Mâide 5/34; A‘râf 7/153; Tevbe 9/5, 11; Nahl 16/119; Nûr 24/5; Mü’min 40/7. 33 - Bakara 2/279; Tevbe 9/3. 34 - Nisâ’ 4/18; A‘râf 7/143; Ahkâf 46/15. 35 - Hucürât 49/11. 36 - Tevbe 9/74, 118; Burûc 85/10. 37 - Nisâ’ 4/17; Mâide 5/74; Tevbe 9/126. 38 - Tahrîm 66/4. 39 - Bakara 2/54; Hûd 11/3, 52, 61, 90; Nûr 24/31; Tahrîm 66/8. 40 - Bakara 2/37, 54, 187; Mâide 5/71; Tevbe 9/117, 118; Tâhâ 20/122; Mücâdele 58/13; Müzzemmil 73/20. 41 - Âl-i ‘Imrân 3/128; Nisâ’ 4/17, 26, 27; Mâide 5/39; Tevbe 9/15, 27, 102, 106; Ahzâb 33/24, 73. 42 - Bakara 2/160. 43 - Bakara 2/128. 44 - Âl-i ‘Imrân 3/90; Nisâ’ 4/17, 18, 92; Tevbe 9/104; Şûrâ 42/25; Tahrîm 66/8. 45 - Mü’min 40/3. 46 - Ra‘d 13/30; Furkân 25/71. 47 - Tahrîm 66/5. 48 - Tevbe 9/112. 49 - Bakara 2/222. 50 - Bakara 2/37, 54, 128, 160; Nisâ’ 4/16, 64; Tevbe 9/104, 118; Nûr 24/10; Hucürât 49/12; Nasr 110/3.
  • Mâide 5/39 En‘âm 6/54 Hûd 11/112 Meryem 19/60 Tâhâ 20/82 Furkân 25/70 Furkân 25/71 Kasas 28/67 Nisâ 4/16 Bakara 2/160 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/146 Mâide 5/34 A‘râf 7/153 Tevbe 9/5 Tevbe 9/11 Nahl 16/119 Nûr 24/5 Mü'min 40/7 Bakara 2/279 Tevbe 9/3 Nisâ 4/18 A‘râf 7/143 Ahkâf 46/15 Hucurât 49/11 Tevbe 9/74 Tevbe 9/118 Burûc 85/10 Nisâ 4/17 Mâide 5/74 Tevbe 9/126 Tahrîm 66/4 Bakara 2/54 Hûd 11/3 Hûd 11/52 Hûd 11/61 Hûd 11/90 Nûr 24/31 Tahrîm 66/8 Bakara 2/37 Bakara 2/54 Bakara 2/187 Mâide 5/71 Tevbe 9/117 Tevbe 9/118 Tâhâ 20/122 Mücâdele 58/13 Müzzemmil 73/20 Âl-i İmrân 3/128 Nisâ 4/17 Nisâ 4/26 Nisâ 4/27 Mâide 5/39 Tevbe 9/15 Tevbe 9/27 Tevbe 9/102 Tevbe 9/106 Ahzâb 33/24 Ahzâb 33/73 Bakara 2/160 Bakara 2/128 Âl-i İmrân 3/90 Nisâ 4/17 Nisâ 4/18 Nisâ 4/92 Tevbe 9/104 Şûrâ 42/25 Tahrîm 66/8 Mü'min 40/3 Ra‘d 13/30 Furkân 25/71 Tahrîm 66/5 Tevbe 9/112 Bakara 2/222 Bakara 2/37 Bakara 2/54 Bakara 2/128 Bakara 2/160 Nisâ 4/16 Nisâ 4/64 Tevbe 9/104 Tevbe 9/118 Nûr 24/10 Hucurât 49/12 Nasr 110/3
• 51 - Tahrîm 66/8. 52 - Ra‘d 13/30; Furkân 25/71. 53 - Bakara 2/37.
  • Tahrîm 66/8 Ra‘d 13/30 Furkân 25/71 Bakara 2/37
• 54 - Tevbe kelimesinin anlamı hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, t-v-b mad.
• 55 - Yûnus 10/90-91. 56 - Nisâ’ 4/18. 57 - İbrâhim 14/41. Benzer örnekler için bk. Nisâ’ 4/64; Hûd 11/3, 52; Mü’min 40/7.
  • Yûnus 10/91 Nisâ 4/18 İbrâhîm 14/41 Nisâ 4/64 Hûd 11/3 Hûd 11/3 Hûd 11/52 Mü'min 40/7
• 58 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 59 - Semerkandî, age., II, 142; Taberî, age., XI, 182.
• 60 - En‘âm 6/15; Yûnus 10/15; Kehf 18/37; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/135; Zümer 39/13; Ahkâf 46/21; Mutaffifûn 83/5. 61 - Hûd 11/26. 62 - Kamer 54/8. 63 - Furkân 25/26; Müddessir 74/9. 64 - Hûd 11/84. 65 - İnsân 76/10. 66 - İnsân 76/27.
  • En‘âm 6/15 Yûnus 10/15 Kehf 18/37 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/135 Zümer 39/13 Ahkâf 46/21 Mutaffifîn 83/5 Hûd 11/26 Kamer 54/8 Furkân 25/26 Müddessir 74/9 Hûd 11/84 İnsân 76/10 İnsân 76/27
• 67 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 68 - Semerkandî, age., II, 142; Taberî, age., XI, 183.
• 69 - Râzî, age., XVII, 185. 70 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 301’de 236. not.
• 71 - Nûh 71/7.
  • Nûh 71/7
• 72 - Bakara 2/77, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 73 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 74 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 75 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 76 - Bakara 2/164; En‘âm 6/38; Hûd 11/6, 56; Nahl 16/49, 61; Nûr 24/45; Neml 27/82; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Sebe’ 34/14; Fâtır 35/45. Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4. 77 - Enfâl 8/22, 55; Hacc 22/18; Fâtır 35/28. 78 - İslâmoğlu, age., s. 750’de 6. not. 79 - Esed, age., s. 538’de 56. not. 80 - Enfâl 8/22, 55; Hûd 11/56; Nahl 16/61; Fâtır 35/45. 81 - Bakara 2/164; Hûd 11/6; Nahl 16/49; Nûr 24/45; ‘Ankebût 29/60; Lokmân 31/10; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4.
  • Bakara 2/164 En‘âm 6/38 Hûd 11/6 Hûd 11/56 Nahl 16/49 Nahl 16/61 Nûr 24/45 Neml 27/82 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Sebe' 34/14 Bakara 2/164 En‘âm 6/38 Hûd 11/6 Câsiye 45/4 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hacc 22/18 Fâtır 35/28 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hûd 11/56 Nahl 16/61 Fâtır 35/45 Bakara 2/164 Hûd 11/6 Nahl 16/49 Nûr 24/45 ‘Ankebût 29/60 Lokmân 31/10 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4
• 82 - Bakara 2/36; En‘âm 6/67, 98; A‘râf 7/24; Hûd 11/6; Furkân 25/24, 66, 76; Neml 27/40; Yâsîn 36/38; Kamer 54/3, 38; Kıyâmet 75/12. 83 - Semerkandî, age., I, 470; Taberî, age., VII, 286-291; Zemahşerî, age., II, 48; Râzî, age., XIII, 102-104; Yazır, age., III, 470-473.
  • Bakara 2/36 En‘âm 6/67 En‘âm 6/98 A‘râf 7/24 Hûd 11/6 Furkân 25/24 Furkân 25/66 Furkân 25/76 Neml 27/40 Yâsîn 36/38 Kamer 54/3 Kamer 54/38 Kıyâmet 75/12
• 84 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum. Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. Moore KL, et al. The developing Human. Clinical Oriented Embriology, 9th edition. Elsevier. 2013. p:13-39.
• 85 - Semerkandî, age., II, 143; Taberî, age., XII, 2-3; Zemahşerî, age., II, 365; Râzî, age., XVII, 186.
• 86 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 87 - A‘râf 7/54; Tevbe 9/129; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Ra‘d 13/2; İsrâ’ 17/42; Tâhâ 20/5; Enbiyâ’ 21/22; Mü’minûn 21/86, 116; Furkân 25/59; Neml 27/26; Secde 32/4; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 15; Zuhruf 43/82; Hadîd 57/4; Hâkka 69/17; Tekvîr 81/20; Burûc 85/15.
  • A‘râf 7/54 Tevbe 9/129 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Ra‘d 13/2 İsrâ 17/42 Tâhâ 20/5 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/86 Enbiyâ 21/116 Furkân 25/59 Neml 27/26 Secde 32/4 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/82 Hadîd 57/4 Hâkka 69/17 Tekvîr 81/20 Burûc 85/15
• 88 - Mü’minûn 23/115. 89 - Kıyâmet 75/36. 90 - ‘Ankebût 29/2-3. 91 - Âl-i İmrân 3/179.
  • Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36 ‘Ankebût 29/3 Âl-i İmrân 3/179
• 92 - Zâriyât 51/56. 93 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Hûd11/7; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; İnsân 76/2; Fecr 89/15-16. 94 - Zâriyât 51/56. 95 - Furkân 25/77. 96 - Nisâ’ 4/147. 97 - Hûd 11/119.
  • Zâriyât 51/56 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Hûd 11/7 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 İnsân 76/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Nisâ 4/147 Hûd 11/119
• 98 - Semerkandî, age., II, 143; Zemahşerî, age., IV, 562-563.
• 99 - Semerkandî, age., II, 144; Taberî, age., XII, 5-6; Zemahşerî, age., II, 367; Râzî, age., XVII, 189.
• 100 - Esed, age., 423’te 11. not.
• 101 - Bu konuda çeşitli isimler için bk. Semerkandî, age., III, 516-517. 102 - Ferrâ, age., III, 203. 103 - Bu teknik hakkında Fâtiha 1/5’te geniş bilgi vermiştik.
  • Fâtiha 1/5
• 104 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 105 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 106 - Müddessir 74/24. 107 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 108 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 109 - Furkân 25/4-6. 110 - Tekvîr 81/25. 111 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 112 - Hâkka 69/41-42. 113 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 114 - Hacc 22/47; Secde 32/5. 115 - Me‘âric 70/4. 116 - Semerkandî, age., II, 144; Taberî, age., XII, 6; Zemahşerî, age., II, 367; Râzî, age., XVII, 189.
  • Hacc 22/47 Secde 32/5 Me‘âric 70/4
• 117 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 118 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111. 119 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 120 - Meryem 19/83-84. 121 - En‘âm 6/57-58.
  • Meryem 19/84 En‘âm 6/58
• 122 - Enfâl 8/33. 123 - Semerkandî, age., II, 144; Taberî, age., XII, 7.
  • Enfâl 8/33
• 124 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6. 125 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6 En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 126 - Yûnus 10/21; Hûd 11/9, 10; İsrâ’ 17/75; Rûm 30/36; Fussılet 41/50; Şûrâ 42/48. 127 - Semerkandî, age., II, 144; Taberî, age., XII, 7; Zemahşerî, age., II, 367.
  • Yûnus 10/21 Hûd 11/9 Hûd 11/10 İsrâ 17/75 Rûm 30/36 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/48
• 128 - Esed, age., s. 423’te 16. not. 129 - A‘râf 7/43; Hûd 11/9; Hıcr 15/47; Kasas 28/75. 130 - Taberî, age., XV, 153. 131 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • A‘râf 7/43 Hûd 11/9 Hicr 15/47 Kasas 28/75 Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 132 - Bakara 2/177, 214; Âl-i İmrân 3/134; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94, 95; Yûnus 10/21; Hûd 11/10; Fussılet 41/50.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/134 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 A‘râf 7/95 Yûnus 10/21 Hûd 11/10 Fussilet 41/50
• 133 - Semerkandî, age., II, 145; Taberî, age., XII, 8. 134 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 135 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 136 - Hûd 11/11; İsrâ’ 17/9; Fâtır 35/7; Hadîd 57/7; Mülk 67/12.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56 Hûd 11/11 İsrâ 17/9 Fâtır 35/7 Hadîd 57/7 Mülk 67/12