Mülk Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “hükümranlık, otorite” anlamına gelen الْمُلْك el-mülk kelimesinden alan Mülk sûresi, iniş olarak 60, resmî sıralamada ise 67. sûredir.

İlk dönem kaynaklarda adı vâkıye “koruyucu”, mâni‘a “engelleyen”, mücâdile “savunan” veya münciye “kurtarıcı” şeklinde de geçmektedir. Sûrenin risaletin 9. yılında ve 77. sırada indirildiği de iddia edilmektedir; ancak bizim kanaatimiz diğer görüşten yanadır.

Mülk sûresi, resmî sıralamada öncesinde Medenî bir sûre olan Tahrîm sûresiyle yakın bir anlam ilişkisine sahiptir. Sûre sıralamalarında konu ilişkisinin en güzel örneklerinden birisini bu iki sûrede görmekteyiz. Buna göre her iki sûrede de Hz. Peygamber’le ilgili esaslar yer almakta, nankör insanların mahşerde karşılaşacağı akıbet dile getirilmekte ve olumlu insan örnekleriyle olumsuz örnekler hakkında malumat verilmektedir.

Mülk sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “risalet”, “âhirete iman” ve “Hz. Peygamber’in vahiy inşası”yla ilgilidir. Bu sûrede, ölüm ile hayatın yaratılış sebebi ele alınmakta, kâinattaki muhteşem yapısı hakkında temel bilgiler verilmektedir. Bu arada sistemin kusursuzluğunu incelemenin önemi vurgulanmakta, ancak Yüce Allah’ın yaratmasındaki eşsiz sanat karşısında aklın hayretler içerisinde kalacağı beyan edilmektedir. Bu erişilmez kâinat düzenini astroloji gibi gayba taş atma girişimlerine kurban edenleri nasıl bir sonun beklediği vurgulanmaktadır. 7. âyetten itibaren, inkâr edenlerin âhiretteki feci azap durumları, cehennemin şiddeti, inkarcıların itirafları ve azap durumları dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları yer almaktadır. Yüce Allah’ın yaptığına kimsenin engel olamayacağı, yürüyenle yerde sürünenin bir olamayacağı gerçeği ve kıyamet ile mahşeri inkâr edenlere Yüce Allah’ın verdiği muhteşem cevaplar sûrenin ana konularındandır.

23. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı çeşitli bilgiler, insanları yaratıp onları yeryüzüne yaymış olması, inkarcıların mahşerle alay edişleri, onlara verilen susturucu cevaplar dile getirilmektedir.

Hz. Peygamber’in görevinin apaçık uyarı ve kendisinin de apaçık bir uyarıcı olduğuna dikkat çekilmektedir. Bütün bunlara ilave olarak bu sûrenin işlediği temel konu, Allah-insan-kâinat ilişkisine dikkat çekmek ve vahyin rehberliğinin vazgeçilmezliğidir.

Yüce Allah sûrenin 7-14. âyetlerinde âhirete dikkat çekmekte, inkârcılar için hazırlanan cehennem hakkında bilgiler vermekte, cehennemliklere sorular sorulacağını, onların da çeşitli itiraflarda bulunacaklarını, itirafa rağmen sonucun değişmeyeceğini beyan etmektedir. Ardından saygılı kişilerin ödüle layık görülecekleri ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi de gündeme getirilmektedir.

a) Cehennemin Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 7-8. âyetlerinde risaleti ve âhireti inkâr etmelerinin karşılığında Mekke müşriklerine mahşerde uygulayacağı cezayı hatırlatmakta ve cehennemin nerdeyse öfkesinden çatlayacak şekilde fokurtu içerikli korkunç yapısını bildirerek, çıkardığı fokurdama sesini çok uzaklardan duyacaklarını haber vermektedir.

ı. Homurtusu ve Kaynaması

اِذَآ اُلْقُوا ف۪يهَا سَمِعُوا لَهَا شَه۪يقًا وَهِيَ تَفُورُ “Onlar oraya atıldıklarında, kaynarken (cehennemin) korkunç sesini duyacaklardır.”

Âyetteki اِذَآ اُلْقُوا izâ ulkû edilgen fiili “atıldıkları zaman”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya”; سَمِعُوا semi‘û fiili “işittiler, işitirler, işitecekler”; شَه۪يقًا şehîkan kelimesi “fokurtu, homurtu, uğultu”; وَهِيَ ve hiye zamiri “o (ateş şöyle iken)”; تَفُورُ tefûr fiili ise “kaynamaktadır” demektir.

Burada cehennemliklerin işiteceği uğultulu ses gündeme getirilmektedir.

1. اِذَآ اُلْقُوا ف۪يهَا سَمِعُوا لَهَا شَه۪يقًا “Onlar oraya atıldıklarında (cehennemin) korkunç sesini duyacaklardır.” Âyette cehennemliklerin perişan durumu ele alınmakta ve korkunç bir ses işitecekleri bildirilmektedir. Bu doğrultuda Enbiyâ’ 21/102’de cehennemin uğultusu için hasîs kelimesi kullanılmaktadır.

Kur’ân’da iki kez kullanılan شَه۪يقًا şehîk kelimesi, cehennemin çıkardığı “korkunç uğultu”dur. Hûd 11/106’da da belirtildiği gibi, cehennemlikler orada çok zor bir halde bulunacaklar, âh u fîgân edeceklerdir. Söz konusu âyette şehîk kelimesi ile birlikte bir de zefîr kelimesi kullanılmaktadır ki bu kelime cehennemin homurtusunu ortaya koymak üzere ayrıca Enbiyâ’ 21/100 ve Furkân 25/12’de de geçmektedir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Cehennemin fokurtusu, uğultusu ve homurtusu ile oraya gideceklerin feryadı korkunç bir düzeyde olacaktır; işte bu durum söz konusu kelimelerle de ortaya konulmaktadır.

2. وَهِيَ تَفُورُ “Kaynamaktayken.” Âyetin sonundaki bu cümle “hâl cümlesi”dir ve cehennemin mahşerde kaynamakta olacağını göstermektedir. Hz. Nûh’un inşa ettiği geminin tandırının veya kazanının kaynaması anlamında Hûd 11/40 ve Mü’minûn 23/27’de fâra kalıbında mâzî olarak geçen bu kelime, “ateşin tutuşup kaynaması” anlamını vermektedir.

Kaynamakta olan cehennemin çıkardığı sesle cehennemliklerin feryadı birbirine karışacak ve elbette dünya hayatında tahmin veya tasavvur edilemeyecek bir şekilde, tarifi imkânsız bir feryat ve şiddet ortamı yaşanacaktır. Bu ifadenin “öfkenin kabarması” şeklinde anlaşılması da mümkündür.(1)

ıı. Şiddeti Nedeniyle Öfkesi

تَكَادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ “(Cehennem) neredeyse öfkeden çatlayacak!”

Âyetteki تَكَادُ tekâdü fiili “neredeyse”; تَمَيَّزُ temeyyezü fiili “patlayacak, çatlayıp parçalanacak”; مِنَ الْغَيْظِ mine’l-ğayzı kelimesi ise “öfkeden” demektir.

Yüce Allah bu âyette cehennemin ne kadar korkunç bir yapıda şekillendirilmiş olacağını işte bu cümle ile zirveleştirmektedir.

Cehennemin korkunç yapısı hakkında Me‘âric 70/15-16’da da benzer ifadeler yer aldığı gibi, “öfkesinden neredeyse çatlamak” ifadesi, cehennemin sanki canlı bir varlık olduğunu ve hak edenleri için dile geleceğini hissettirmektedir.

Haşr 59/21’de benzer bir kullanım söz konusudur. Orada Kur’ân’ın cansız bir dağın üzerine indirilmesi durumunda Allah’a duyacağı derin saygı nedeniyle sanki canlı ve akıllı bir varlık gibi boyun bükeceği ve paramparça olacağı beyan edilmektedir. Bu tür bilgilerin aslında birer örnek olduğu, darb-ı mesel olarak insanlara sunulduğu ve düşünüp tefekkür etmelerinin sağlanmasının amaçlandığı ilgili âyetin sonunda bildirilmektedir.

Esasında cansız varlıkların kendi şartlarında dile getirildiklerine veya konuşturulacaklarına dair bazı başka bilgilere sahibiz. Bu bağlamda yerin ve göklerin konuşması(2) ile mahşerde yeryüzünün haberlerini anlatmasını(3) örnek olarak zikredebiliriz. Dahası, mahşerde insanların bazı organlarının konuşturulacağı(4) ve hesaba çekileceği de Kur’ân’da beyan edilmektedir.(5)

Furkân 25/12’de de açıkladığımız üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu cehennem olduğu için cehennemin mahşerde konuşturulacağına dair delilimiz vardır. Kâf 50/30. âyetin meâli şöyledir: “O gün cehenneme, ‘Doldun mu?’ diye soracağız. O da, ‘Daha var mı?’ diyecektir.” Benzer bir şekilde Me‘âric 70/17-18’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Arkasını dönüp yüz çevireni ve (servet) toplayıp yığan kimseyi (kendine) çağırır.” Bu arada cehennemin cehennemlikleri göreceği de Furkân 25/12’de dile getirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden de anlaşılıyor ki, cehennem mahşer günü kendi şartlarında ve bizim bilemeyeceğimiz şekilde adeta canlı bir varlık gibi konuşacak, öfkesini hal diliyle, yani mecazi olarak ifade edeceklerdir. Zira Kur’ân’da 6 kez(6) geçen الْغَيْظ/غَيْظ ğayz/el-ğayz kelimeleri “öfke”, “gazap” manasına gelmektedir.

b) İnkârcıların Sorgulanması ve İtirafları

Yüce Allah sûrenin 8-11. âyetlerinde cehennemin korkunç durumu hakkında “Oraya (cehenneme) her bir grup atıldığında, (cehennemin) bekçileri onlara, “Size bir uyarıcı (peygamber) gelmemiş miydi?” diye soracaklar”ını bildirmekte, onların da cevap olarak şunları söyleyeceğini haber vermektedir: “Onlar şöyle cevap verecekler: ‘Evet, doğrusu bize bir uyarıcı (peygamber) gelmişti; fakat biz onu yalanlamıştık ve ‘Allah (vahiy yoluyla size) hiç bir şey indirmemiştir; siz sadece ve sadece büyük bir sapıklık içindesiniz!’ demiştik.”

Ardından, itiraf ve özürleri bağlamında “Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık, demiş olacaklardır” sözlerine yer verilmekte, sonuçta kendilerine “Artık (rahmetten) uzak olsun o alevli cehennemin mahkûmları!” diye hitap edileceği beyan edilmektedir.

ı. Soru: Uyarıcı Gönderilip Gönderilmediği

كُلَّمَآ اُلْقِيَ ف۪يهَا فَوْجٌ سَاَلَهُمْ خَزَنَتُهَآ اَلَمْ يَاْتِكُمْ نَذ۪يرٌ “Oraya (cehenneme) her bir grup atıldığında, (cehennemin) bekçileri onlara ‘Size bir uyarıcı gelmemiş miydi?’ diye soracaklar.”

Âyetteki كُلَّمَا küllemâ edatı “her ne zaman”; اُلْقِيَ ulkıye edilgen fiili “atıldığında”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya”; فَوْجٌ fevc kelimesi “grup, topluluk”; سَاَلَهُمْ seelehum fiili “onlara sordu, soracak”; خَزَنَتُهَا hazenetühâ tamlaması “onun (cehennemin) bekçileri, görevlileri”;اَلَمْ يَاْتِكُمْ elem ye’tiküm fiili “size gelmemiş miydi?”; نَذ۪يرٌ nezîrun kelimesi ise “uyarıcı” demektir.

Burada, mahşerdeki yargılamadan sonra haklarında azap hükmü verilenlerin cehenneme atılmalarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. كُلَّمَآ اُلْقِيَ ف۪يهَا فَوْجٌ “Oraya (cehenneme) her bir grup atıldığında.” Âyette geçen اُلْقِيَ ulkıye edilgen fiilinin verdiği anlam gereği, cehennemin aşağıda olduğu, oraya atılacakların yukarıdan aşağıya bırakılacağı şeklinde bir anlam akla gelmektedir.

Bilindiği üzere, mahşerdeki yargılama öncesinde insanlar diriltilecekler; ardından topluca Yüce Allah’a sunulacaklar; daha sonra teker teker yargılanacaklardır.(7) İşte bu ve diğer aşamalardan sonra,(8) artık hükmün uygulanması anlamında inkârcıların azaba atılmaları süreci yaşanacaktır.

Zümer 39/71 ve 73’te zümer kelimesi kullanılarak beyan edildiği üzere, cehenneme ve cennete sevk işlemleri “gruplar” halinde olacaktır. Ayrıca, A‘râf 7/38 ve Furkân 25/13’te de daha pek çok ayette de ateşe atılmanın topluca gerçekleştirileceği bildirilmektedir. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki mesaj ile diğerleri arasında tam bir uyum vardır, diyebiliriz.

2. سَاَلَهُمْ خَزَنَتُهَآ اَلَمْ يَاْتِكُمْ نَذ۪ير “(Cehennemin) bekçileri onlara ‘Size bir uyarıcı gelmemiş miydi?’ diye soracaklar.” Âyetteki خزنة hazeneh kelimesi Kur’ân’da dört yerde geçmekte, bir yerde cennetin,(9) diğer üçünde ise cehennemin(10) özel görevlileri anlamını vermektedir.

Âyetin izahına geçmeden önce belirtelim ki bu âyet grubunda zikredilen olaylarla ilgili seele, kâle, kâlû gibi fiillerin “geçmiş zaman” kalıbında getirilme sebebi olayın olup bittiğini göstermez; aksine gelecekte mutlak surette yaşanacağı kesin olan olaylar için geçmiş zaman kullanımın sebebi olayın kesin olarak yaşanacağına dikkat çekmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

a) Âyetin bu cümlesinde, mahşerdeki sorgulama işlemine dair en çarpıcı örneklerden birisi yer almaktadır. Mahşerde yaşanacak yedi aşamadan birisi olan “sorgulanma” işlemi hakkında bazen genel ifadeler, bazen de özel cümleler söz konusu olacaktır. İşte buradaki soru cümlesi “özel” sorulardan birisine örnektir.

b) Âyette soruya konu mesele, kendilerine uyarıcı bir peygamberin gelip gelmediğidir. Cinlere ve insanlara yönelik olmak üzere bu soruyla ilgili benzer bir ifade En‘âm 6/130’da şu şekilde geçmektedir. “Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden size âyetlerimi anlatan ve bu günle karşılaşacağınıza dair sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?”

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirler bölük bölük cehenneme sevk edilecektir. Nihâyet oraya geldikleri zaman kapıları açılacaktır; bekçileri onlara ‘Size, içinizden Rabbinizin âyetlerini okuyan ve bugüne kavuşacağınızı uyaran peygamberler gelmedi mi?’ diyeceklerdir.”

Bu bağlamda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/50’dir: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ diyecekler. Onlar da, ‘Evet (getirdiler)’ cevabını verecekler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ diyecekler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.”

Konuyla ilgili sorulan sorudan maksat, cevabı almak değil, muhatabın suçunu itirafını sağlamaktır. Dünyada yapılanların karşılığının görüleceği yer mahşer olduğu ve yeni bir imtihanın mümkün olmadığı gerçeğinden hareketle, suçluların hiçbir itirafı dikkate alınmayacak, itirafları kendilerinden azabın uzaklaşmasını temin etmeyecek ve sahibine hiçbir fayda da sağlamayacaktır.

c) Bu ve bu konudaki pek çok sorgulama ifadesi mahşerde yargısız infazın gerçekleşmeyeceğinin bir delilidir. Esasında sorgulamadan önce herkese amel defterinin verilmesi şeklindeki “bilgilendirilme” de aynı noktada bir delildir. Yüce Allah muhatapları bilgilendirip sorgulamadan onları cehennem ateşine atmayacaktır.

Kehf 18/105’te de belirtildiği gibi bazıları için bilgilendirilme aşaması sonuç hakkında yeterli bilgi vermiş olacağı için, onlara terazi kurulmasına gerek kalmayacak olsa da mutlak anlamda yargısız infaz yapılmayacaktır. Dünyadaki uygulamalar için Kur’ân’ın insanlığa sunduğu en büyük hediyelerinden birisi yargılamayla ilgilidir ve söylenmek istenen şudur: Yargısız infaz yapılamaz, yapılmamalıdır.

d) Burada sözü edilen sorudan hareketle, kendilerine uyarıcı bir peygamber gelmeyenlere veya herhangi bir peygamber öğretisinden haberdar olmayanlara azap edilmeyeceğini söyleyebiliriz. İsrâ’ 17/15’te bu konu çok açık bir şekilde şöyle yer almaktadır: “Biz elçi gönderinceye kadar (hiç kimseye) azap edici değiliz.”

Kur’ân, her ümmete bir elçi gönderildiğini beyan etmektedir.(11) Bu gerçeğe rağmen, bir şekilde risaletten haberdar olamayanlar veya yanlış şekillerde bilgilendirilenler de bulunabilir. İşte bu durumdakiler için İsrâ’ 17/15’teki bilgi son derece büyük bir önem arz etmektedir. En‘âm 6/131’de de bu konuda şöyle buyrulmaktadır: “Gerçek şu ki: Halkı habersizken, Rabbin haksızlık ile ülkeleri helâk edici değildir.”

Kasas 28/59’da da şöyle buyrulmaktadır: “Rabbin, kendilerine ayetlerimizi tilavet eden (okuyup aktaran) bir resulü (elçiyi) ülkelerin ana merkezine gönderinceye kadar o ülkeleri helak ediciler değildik. (Zaten) biz, halkı zalim olan ülkelerden başkasını da helak ediciler değildik.” Bu konuda Enfâl 8/33 ve Hûd 11/117’deki bilgilerin de hatırlanmasında yarar vardır.

Yargısız infaz yapılamayacağını belirleyen bir inancın, bilgilendirme olmadan kişilerin sorumlu tutulmayacağını söylediği de aşikârdır.

ıı. İtirafların Sonucu Değiştirmemesi

قَالُوا بَلٰى قَدْ جَآءَنَا نَذ۪يرٌ فَكَذَّبْنَا وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللّٰهُ مِنْ شَيْءٍ اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ كَب۪يرٍ “Onlar (cehennemdekiler) şöyle diyecekler: ‘Evet, elbette bize bir uyarıcı gelmişti fakat biz (onu) yalanlamış ve ‘Allah hiçbir şey indirmemiştir; siz sadece büyük bir sapkınlık içindesiniz!’ demiştik.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, demiş olacaklar ki”; بَلٰى belâ edatı “evet, bilakis”; قَدْ جَآءَنَا kad câena fiili “muhakkak ki bize geldi”; نَذ۪يرٌ nezîrun kelimesi “uyarıcı, peygamber”; فَكَذَّبْنَا fe kezzebnâ fiili “ve biz yalanlamıştık”; وَقُلْنَا ve kulnâ fiili “ve biz (şöyle) demiştik”; مَا نَزَّلَ mâ nezzele ifadesi “indirmedi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey”; اِنْ اَنْتُمْ in entüm ifadesi “sizler (şöyle) değilsiniz”; اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ كَب۪يرٍ illâ fî dalâlin kebîrin istisnası ise “büyük şaşkınlık, sapıklık, yanılgıdan başka (bir şeyde değilsiniz)” demektir.

Burada başta Mekkeli inkârcılar olmak üzere bütün zamanların inkârcılarının verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

Bu âyette verilmek istenen mesajı üç alt başlıkta incelemek istiyoruz.

1.قَالُوا بَلٰى قَدْ جَآءَنَا نَذ۪يرٌ فَكَذَّبْنَا “Onlar (cehennemdekiler) şöyle diyecekler: Evet, elbette bize bir uyarıcı gelmişti fakat biz (onu) yalanlamıştık.” Âyetin ilk cümlesi, müşriklerin veya inkârcıların dünya hayatında kendilerine peygamber gelip gelmediğiyle ilgili mahşerdeki soruya verdikleri cevabın ilk kısmıdır. Buna benzer cevap cümleleri En‘âm 6/130, Mü’minûn 23/106, Zümer 39/71 ve Mü’min 40/50 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

a) Cevap bir itirafla başlayacak ve önceki âyette de dile getirildiği üzere kendilerine sorulan “Size bir uyarıcı gelmemiş miydi?” sorusuna “evet” cevabını vereceklerdir. Âyetteki بَلٰى belâ edatı “evet, elbette, bilakis, aksine” gibi anlamlar içermekte; buna göre anlam, “aksine, elbette (gelmişti)” şeklini almaktadır.

b) Tasdik anlamındaki بَلٰى belâ edatından sonra sorunun tersinin doğru olduğunu ortaya koymak üzere, inkârcılar bu defa, قَدْ جَآءَنَا نَذ۪يرٌ “Elbette bize bir uyarıcı gelmişti” cevabını vereceklerdir. جَآءَ câe fiilinin başındaki قَدْ kad edatı mazi fiillerin başında “muhakkaklık” ifade ettiği için bu cümlede de anlam “muhakkak ki gelmişti” şeklini almaktadır. A‘râf 7/53’te de yer aldığı üzere, mahşer şartlarında cehennemlikler çeşitli itiraflarda bulunacaklar; ancak bunun kendilerine hiçbir faydası da dokunmayacaktır.

c) Bu itirafın ardından, inkârcılar peygamberlere karşı tutumlarını ortaya koyacaklar ve فَكَذَّبْنَا fe kezzebnâ ifadesi gereği de onları yalandıklarını söyleyeceklerdir. Kezzebnâ fiilinin başındaki fâ edatına eğer “takıbiye” anlamı verilirse, inkârcıların elçiyi hemen yalanladıkları, düşünme ve yerli yerince karar verme gibi bir duyarlılık göstermeden hem elçileri hem de söylediklerini dünyada yalandıklarını itiraf edeceklerdir.

Secde 32/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbimiz! Gördük ve işittik; bizi (dünyaya) geri gönder de iyi işler yapalım; biz kesin olarak inandık (diyecekler).” Yüce Allah bu mücrimlerin artık gerçeği görmüş olacaklarını ve o haldeyken çeşitli itiraflarda bulunacaklarını haber vermektedir. Bu noktada Nisâ’ 4/42, A‘râf 7/53, Furkân 25/27-28, Mü’min 40/11, Mülk 67/9-11, Hâkka 69/25-29, Nebe’ 78/40 ve Fecr 89/24 gibi âyetleri hatırlamalıyız.

Bu ve benzer bazı âyetlere(12) göre, cehennemlikler, âhiretteki sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar, ancak bu itiraflar onların akıbetini değiştirmeyecektir. Fecr 89/24’te detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, mahşerde çeşitli pişmanlıklar yaşanacağı gibi birtakım özlemler de dile getirilecektir.

2. وَقُلْنَا مَا نَزَّلَ اللّٰهُ مِنْ شَيْءٍ “Şöyle demiştik: Allah hiçbir şey indirmemiştir.” Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/91 ve Yâsîn 36/15’te de yer almakta ve inkârcı mantığın aynı cümlelerin sahibi olduğu ortaya konulmaktadır. Nankörler dünya hayatlarında peygamberlerin getirip tebliğ ettiği hiçbir şeye itibar etmemiş, Yüce Allah’ın kendilerine herhangi hiçbir şey indirip öğretmediğini dile getirmişlerdi.

Âyette olumsuzluk anlamındaki مَا mâ edatından sonra مِنْ min edatının getirilmesi, en küçük bir ihtimali dahi kabul etmediklerini ortaya koymakta ve “hiçbir şey” anlamını kast ettikleri manasını vermektedir.

Peygamberlere karşı söylemek istedikleri şuydu: “Siz hiçbir şekilde doğru söylemediğiniz gibi Allah’a da iftira ediyorsunuz.” Müşrikler bir ilah inancına sahip olmalarına rağmen, onlara göre ilah, durduğu yerde duran ve hayata müdahale etmeyen bir yapıya sahiptir. Bunun için peygamber de kitap da göndermemiştir; her kim böyle bir iddiaya sahipse onu mutlak anlamda yalancılıkla itham etmişlerdi.

Durum eskiden böyle olduğu gibi günümüzde de benzer kabullere rastlamaktayız. Belli çevreler Yüce Allah’ı kabul etmelerine rağmen O’nun hayata dair düzenlemeler göndermesini kabul etmemektedirler. Ferdin hayatına karışmayan bir seküler anlayışla Allah inancını olması gerektiği gibi değil de kendi istedikleri şekilde kabul etmektedirler. Şüphe yok ki bu durum dinin hayatın dışına itilmesine neden olmaktadır. Elbette bunun kabul edilebilir bir tarafı yoktur.

“Kâinatı altı günde, evrede, dönemde yaratıp yedinci günde istirahata çekilen Allah inancı” ile “hayatın içine dini sokmayan bu inanç” arasında doğrusu çok da fark yoktur. Peygamberler ve kitaplar manzumesi ile birlikte insanlara hayatı nasıl yaşamaları ve âhireti nasıl kazanmaları gerektiğini öğreten ilâhî din esaslarını reddedenlerin mantığının aynı olduğu işte bu cümle ile ortaya konulmaktadır.

3. اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا ف۪ي ضَلَالٍ كَب۪يرٍ “Siz sadece ve sadece büyük bir sapkınlık içindesiniz! (demiştik).” Bütün zamanların inkârcıları peygamberlere işte bu suçlamayı yapmışlar ve onların büyük bir şaşkınlık, yanılgı ve sapkınlık içerisinde bulunduklarını dile getirmişlerdi.

Kendilerince bir Allah inancı taşıdıkları için, Yâsîn 36/15’te de geçtiği üzere, peygamberleri Yüce Allah’a karşı yalan uydurmakla suçlamışlar ve bu durumu sapıklığın en büyüğü olarak tanıtmışlardı. Âyetteki in … illâ kalıbı, inkârcıların bu konudaki kararlılıklarının bir göstergesidir. Esasında peygamberlere karşı bu tavrı gösterenler, vahyin meydan okuyuculuğu karşısında derin bir sessizliğe bürünerek,(13) mağlubiyetlerini gizlemeyi tercih etmişlerdi.

Bu cümlenin, mahşer sorgulaması esnasında melekler tarafından inkârcılara söylenecek olması da ihtimal dâhilindedir. Peygamberleri ve ilâhî vahyin gerçekliğini yalanladıklarını itiraf edenlere, mahşerde melekler “İşte bu halinizle büyük bir sapıklık içine düştünüz” demiş olurlar. Bu durumda büyük sapıklık Yüce Allah’ın inkârcılara verdiği cezanın adı olur.(14) Bu görüş bir kanaat olarak kabul edilse de, sözün akışı ve bir sonraki cümlede inkârcıların konuşmaya devam etmeleri ilk tercihin daha doğru olduğunu göstermektedir.

ııı. Pişmanlıklar

وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا ف۪يٓ اَصْحَابِ السَّع۪يرِ “Şöyle demiş (olacaklar)dır: (Elçileri) dinleseydik yani aklımızı kullansaydık şu alevli ateş halkı arasında olmazdık!”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve dediler ki, demiş olacaklar ki”; لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ lev künnâ nesme‘u ifadesi “eğer dinleseydik, kulak verseydik”; اَوْ نَعْقِلُ ev na‘kılü fiili “veya, yani akletseydik, aklımızı kullansaydık”; مَا كُنَّا mâ künnâ ifadesi “(şöyle) olmazdık”; ف۪يٓ اَصْحَابِ السَّع۪يرِ fî ashâbi’s-se‘îri tamlaması ise “yakıcı azabı hak edenler içinde, azabın içinde olanlar arasında” demektir.

Bu âyette de öncekinin devamı olarak itirafların devamı gündeme getirilmektedir.

Peygamberlerin tebliğ ettikleri ve yaşayarak gösterdikleri dini esaslara kulak vermiş olsalardı yani akıllarını çalıştırsalardı bu felaketin içerisinde bulunmamış olacaklarını itiraf edeceklerdir. Burada öne çıkan iki hususa özellikle dikkat çekmek istiyoruz:

1. Âyette yer alan لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ “Gerçeğe kulak verseydik yani/veya aklımızı kullansaydık” ifadesindeki iki cümle ilk bakışta birbirinin alternatifi gibi algılanabilir. Buna göre azaptan kurtulmak için ya peygamber öğretisini dinlemek ya da aklını kullanmak gerekmektedir. Oysa “birine kulak vermek” demek, aslında onun söylediklerini can kulağıyla dinleyip söylenenleri veya yapılanları akletmek demektir.

“Dinlemek” bir sesi sadece duymaktan ibaret olamaz. Öyleyse dinlemenin tam anlamıyla gerçekleşmesi için aklın devrede olması şarttır. Aklı, dinlemenin alternatifi gibi algılamak doğru bir bakış açısı değildir. Bu nedenle biz âyetteki اَوْ ev edatını “veya” anlamında değil, “ve” ya da “yani” anlamında değerlendiriyoruz. Gerçekleri akletmek, hakikatleri işitmek vs. ile ilgili benzer konular Hacc 22/46 ve Kâf 50/37’de de dile getirilmektedir.

Müzzemmil 73/1-4’te de geniş bir şekilde izah ettiğimiz üzere, Kur’ân’da اَوِ ev edatının tahyîr denilen “seçenek” anlamının dışında, tafsîl denilen “yani”, “diğer bir ifadeyle”, “aslında” anlamına gelen kullanım örnekleri de bulunmaktadır.(15) Bu bağlamda Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Hacc 22/46, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10, Me‘âric 70/30 ve Müzzemmil 73/3 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(16) İşte bu örneklerden yararlanarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ev edatının seçenek değil, açıklama getirdiğini söyleyebiliriz.

Burada konu “yanında peygamber bulunan kişinin onu dinlemesi veya aklını çalıştırması”yla ilgilidir. Böyle olunca, peygamberi dinlemek ile onun durumunu, yani getirip tebliğ ettiği değerleri akletmek arasında bir fark yoktur. Karşısında bir peygamber varken onu dinlemeyip hakikati sadece aklıyla başka yerlerde aramanın burada kastedilmediği gün gibi aşikârdır. Her hal ü kârda, maksat peygamberlerin getirip tebliğ ettiği gerçeklere kulak verip onları akletmek ve hayatın vazgeçilmezi yapmaktır.

Buradaki اَوِ ev edatına eğer mutlaka “veya” manası verilecekse o zaman maksadı “peygamber öğretilerine kulak vermek”, eğer risalet öğretileri duyulmamışsa, ona benzer bir ortamda yaşanmışsa bu defa akıl, irade ve fıtratıyla gerçeği bulma çabasına girişmek kast ediliyor diyebiliriz. Bu da bir ihtimaldir diyor, ancal tercihimizin ilki olduğunu belirtmek istiyoruz.

2. Burada ele alacağımız diğer konu ise, kişinin hidayet ve dalalet noktasındaki durumuyla ilgilidir. Yüce Allah insanlara fıtrat, vicdan, akıl ve irade vermiş, iki yol göstermiş, peygamber görevlendirmiş ve kitap göndermiştir. Hidayet ve dalalet konusunda isteyenin istediğini onaylayacağını beyan etmiş, ancak küfürden razı olmayacağını, kullarının şükür ehli olmalarını istediğini ifade etmiştir.(17) Fâtiha 1/5, Müzzemmil 73/19, Müddessir 74/31, 54-56 ve İnsân 76/29-31’de de geçtiği üzere, hidayet ve dalalet konusu kulun iradesi ve Yüce Allah’ın yaratmasıyla gerçekleşmektedir.

Hiç kimse “iradesiz, akılsız, rehbersiz ve kitapsız bırakılma” bahanesine sarılamaz. Hidayet ve istikamet noktasında gerekli olan her şey insana verilmiş, bütün imkânlar kendisine tanınmış, sonuçta da doğru yolu bulması kendisinden istenmiştir. Bunca gerçeklere ve imkânlara rağmen, arzu edilen tutum içerisine girmeyen ve istikamet tutturmayan kişiler kendi ateş sonlarını kendileri hazırlamış olacaklardır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki itirafta dile getirilen husus da budur. Yüce Allah, önceki iki âyette dile getirilen hususlarla ilgili olarak inkârcı nankörlerin kendi işledikleri günahlarını itiraf etmiş olacaklarını, ancak sonucun değişmeyeceğini bildirmektedir.

ıv. Sonuç: Ateş Azabı

فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقًا لِاَصْحَابِ السَّع۪يرِ “Günahlarını itiraf etmiş (olacaklar). O alevli ateş halkı (merhametten) uzak olsun!”

Âyetteki فَاعْتَرَفُوا fa‘terafû fiili “itiraf ettiler, itiraf etmiş olacaklar”; بِذَنْبِهِمْ bi zenbihim ifadesi “onların, kendilerinin günahlarını”; فَسُحْقًا fe suhkan sözcüğü “uzak olsun, kahır içinde olsun”; لِاَصْحَابِ السَّع۪يرِ liashâbi’s-se‘îri tamlaması ise “yakıcı azabı hak edenler, cehennem halkı, azabın içinde olanlar” demektir.

Bu bölümün son âyetinde son pişmanlığın hiçbir yarar sağlamayacağı hatırlatılmaktadır.

1.فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ “Günahlarını itiraf etmiş (olacaklar).” Bu ifadenin bir benzeri Mü’min 40/11’de de geçmektedir. I‘tirâf kelimesi “bilmek” anlamındaki ‘a-r-f kökündendir ve beş harfli kalıpta “farkına varmak” demektir. Bir şeyleri itiraf etmek, mahşer şartlarında zorunlu olarak bilinçlenmek anlamına gelmektedir. Saklanacak veya kaçırılabilecek hiçbir şeyin olmadığını fark etmek demektir.

Âyette geçen ذَنْبِ zenb “günah” kelimesinin tekil kullanılması da ilginçtir. Bu durum hepsinin aynı inkâr günahını işlediklerini gösterebileceği gibi, İbrahim 14/34 ve Nahl 16/18’de “nimetler” anlamına gelen nı‘meh kelimeleri gibi “çoğul” olarak “günahlar” anlamına da gelebilir. Her iki durumda da verilmek istenen mesaj, inkârcıların onulmaz ve affedilmez bir hata içerisinde olduklarını beyanla ilgilidir.

2. فَسُحْقًا لِاَصْحَابِ السَّع۪يرِ “O alevli ateş halkı (merhametten) uzak olsun!” Bu ifade, cehennemliklerin ilâhî rahmetten uzak tutulacaklarını beyan eden bir deyimdir ve başında “Allah onları rahmetinden uzaklaştırsın” şeklinde gizli bir cümle var kabul edilir.(18) İbn Abbâs da kelimenin “uzaklaştırılmak” anlamına geldiğini beyan etmektedir.(19)

Kur’ân’da sadece burada kullanılmış olan سُحْقًا suhkan kelimesi, بُعْدا bu‘den kelimesi gibi rahmet ve merhamet yüzü görmemeyi, Yüce Allah’ın onları rahmetinden kovmuş olduğunu ortaya koymaktadır. Hatta Sa‘îd b. Cübeyr, سُحْق suhk kelimesinin cehennemde bir vadi olduğunu söylemiştir.(20)

Âyette zikredilen لِاَصْحَابِ السَّع۪يرِ ifadesindeki lâm edatını “aidiyet” anlamına alırsak, o zaman âyetin manası şöyle olur: “O alevli cehennemin mahkumlarına layık olan, rahmetten uzak kalmaktır.” Her halükârda verilmek istenen mesaj, cehennemliklerin mahşerde ve azabın içerisinde esenlik, rahmet, merhamet, huzur ve mutluluk kırıntısına bile sahip olamayacaklarını bildirmektir.

Rabbimiz bizi ve bütün müminleri bu büyük felaketten ve derin mahrumiyetten muhafaza buyursun.

c) Mü’minlere Müjde ve Yüce Allah’ın Eşsiz Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde Kur’ân’ın “mesânîlik” üslubu gereği, bu defa sözü iyi insanların akıbetine getirmekte ve şöyle buyurmaktadır: “Fakat gaybdaki Rablerine derin saygı duyanlara gelince, onlar için gerçekten hem bağışlanma hem de büyük bir ödül vardır.”

Ardından, Yüce Allah’ın bütün insanların her türlü halini bildiği beyan edilerek, “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki) muhakkak ki O (Allah), kalplerin özünü bilendir” ifadesine yer verilmekte, sonrasında ise şu uyarı yapılmaktadır: “Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.”

ı. Haşyet Sahiplerinin Ödüllendirilmesi

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ كَب۪يرٌ “Şüphesiz ki gaybdaki Rablerine saygı duyanlara gelince, onlar için hem bağışlanma hem de büyük bir ödül vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ innellezîne yahşevne ifadesi “muhakkak ki derin saygı duyanlar”; رَبَّهُمْ rabbehum ifadesi “onların Rabbine”;بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi kelimesi “gaybda, yalnızken”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَغْفِرَة mağfiratün sözcüğü “bağışlanma”; وَاَجْرٌ كَب۪يرٌ ve ecrun kebîrun tamlaması ise “ve büyük bir ödül” demektir.

Burada Yüce Allah’a karşı haşyet yani “derin saygı” kavramı ve bunun sonucu gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْب “Şüphesiz ki gaybdaki Rablerine saygı duyanlara gelince.” Âyetin ilk cümlesinde “haşyet kavramı” yer almaktadır.

a) Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, “haşyet kavramı”, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de “derin saygı duymak” şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Yüce Allah’a duyulur, başkasına duyulmaz. Bu nedenle haşyette muhatabın yüceliği söz konusudur.

Kur’ân’da bu kavramın nispet edildiği varlıklar arasında özellikle melekler de vardır.(21) Anlaşılıyor ki, melekler Yüce Allah’ın azametini ve kibriyasını her mahlûktan daha iyi bildikleri için O’na karşı haşyet içerisindedirler. Ayrıca Yüce Allah’a sadece bilgin kullarının saygı duyacağı beyan edilerek, bilgi-saygı-bilinç ilişkisine dikkat çekilmektedir.(22) Bu arada vahyin muhatap kılınacağı cansız varlıkların bile bu duyguya sahip olabilecekleri Kur’ân’da “dağ” örnekliğinde darb-ı mesel olarak hatırlatılmaktadır.(23)

Haşyet kavramı “derin saygı” anlamıyla havf kavramından farklıdır. Haşyette muhatabın yüceliğinden kaynaklanan bir saygı söz konusu iken, havf kavramında kişinin acziyetinden kaynaklanan bir korku vardır. “Rahmân’a derin saygı duymak” elbette derin bilginin ve şuurun sonucunda elde edilen önemli bir değerdir ve bunu kişiye kazandıran değer de vahye tâbi olmak, Hz. Peygamber’i takip etmektir.

b) “Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْغَيْبِ el-ğayb kelimesi tıpkı Enbiyâ’ 21/49, Fâtır 35/18, Yâsîn 36/11 ve Kâf 50/33’te olduğu gibi, hem Rabbimizin gaybda oluşunu, yani görülemezliğini, bilinemezliğini, idrak ve tarif edilemezliğini ifade edebilir; hem de övülen müminlerin gaybdayken, yani kalabalıklar içerisinde değil, yalnız kaldıklarında Rablerine derin saygı duyduklarını ortaya koyabilir.

Nitekim Yûsuf 12/52’deki kullanım bunun bir delilidir. Sûrenin Mekkî olduğu düşünüldüğünde, bu ikinci ihtimalin vakaya uygun olduğunu söyleyebiliriz. Ancak genelde tercih edilen görüşün ilk yaklaşım olduğunu belirtmeliyiz.

2. لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ كَب۪ير “Onlar için hem bağışlanma hem de büyük bir ödül vardır.” Bu cümle, söz konusu derin saygı ve duyarlılık içerisinde bulunanların mahşerde bağışlanmış olacağını ve büyük bir ödülle, yani cennetle buluşturulacaklarını müjdelemektedir. Ödülün büyük oluşu, öncesinde zikredilen cehennem azabının şiddetine karşılıktır. Azap büyük ve korkunç olsa da ödül çok daha büyük ve çok daha çekici olacaktır.

Kur’ân’da 28 kez(24) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(25) Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(26) zikredilen اَجْرٌ كَب۪يرٌ ecrun kebîrun tamlaması ise “bağışlanma”nın sonucunda mahşerde Yüce Allah’ın ihsan ve ikram edeceği “cennet” manasında “büyük ödül” demektir.

ıı. Yüce Allah’ın Bilgisi

وَاَسِرُّوا قَوْلَكُمْ اَوِ اجْهَرُوا بِه۪ اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun! Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki وَاَسِرُّوا ve esirrû emri “ve (ister) gizleyin, saklayın”;قَوْلَكُمْ kavleküm ifadesi “sizin sözünüzü, konuşmanızı”;اَوِ اجْهَرُوا ev icherû emri “veya (isterseniz) açığa vurun”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, o sözü”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَل۪يم ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri ifadesi ise “gönüllerin sahip olduğu şeyi, kalplerdekini” demektir.

Burada önceki âyetle bağlantılı olarak insanların açıktan veya gizlice söylediklerini Yüce Allah’ın bildiği gündeme getirilmektedir.

1.وَاَسِرُّوا قَوْلَكُمْ اَوِ اجْهَرُوا بِه۪ “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun!” Âyetteki قَوْل kavl kelimesine bağlama göre “söz, konuşma, iman, inanç” gibi anlamlar verilebilir.(27) Buna göre, söz konusu kelime ister olumlu isterse olumsuz, genel anlamda “inanç sistemi”ne işaret etmektedir. Bu âyeti açıklarken bir taraftan bağlama dikkat edilerek, diğer taraftan da hitabı genel kabul ederek iki farklı yorum getirmek mümkündür:

a) Âyetin bağlamı, hemen bir önceki âyetle de, daha önceki âyetlerle de ilişkili olabilir.

ı. Yüce Allah, bir önceki, yani 12. âyette “kendisinden gaybda derin saygı duyan müminleri” hatırlatmakta ve onların kalabalık içerisinde değil de, kendi başlarına kaldıklarında bu saygıyı ortaya koyduklarını beyan etmektedir. Buna göre Yüce Allah, söz konusu duyarlı kişilere yönelik olarak, “Siz ister sözünüzü veya inancınızı gizleyin, isterse açığa vurun, fark etmez; Allah kalplerde olanı dahi bilir” mesajını vermektedir.

Mekke’de baskı içerisinde yaşayan bazı müminlerin bu anlamda sıkıntılı bir ortamda bulundukları ve imanlarını daha çok kendi başlarına kaldıklarında ortaya koydukları düşünülebilir. Böyle bir ortamda yaşayan kişilere bu şekilde hitap edilerek onlara “moral” verilmiş olmaktadır. Nitekim Nahl 16/106’da da böyle bir duruma değinilmektedir. Esasında bu ayette önce “sözün gizli söylenmesi” ifadesinin önce zikredilmesinde bu tercihe dair bir göndermenin yapıldığı söylenebilir.

ıı. Yine bağlam dikkate alınarak, ancak bu defa sûrenin daha önceki âyetleriyle bağlantılı bir şekilde muhataplar “Mekkeli müşrikler” olarak da kabul edilebilir. Nitekim tartışmalı olsa da âyetin nüzul sebebi olarak aktarılan bir rivayete göre, İbn Abbâs şu beyanda bulunmuştur:

“Mekke müşrikleri Hz. Peygamber’e dil uzatıyor, Cebrâîl (as) da onların söylediklerini Nebî (as)’a bildiriyordu. Bunun üzerine Mekkeliler birbirlerine, ‘Bundan sonra gizlice konuşun ki, Muhammed’in ilâhı duymasın’ diyorlardı. Âyet işte bu olay üzerine indirilmiştir.”(28) Bu durumda âyette verilmek istenen mesaj, “Siz ister sözünüzü gizleyin, isterseniz açığa vurun, fark etmez; Allah kalplerde olanı dahi bilir” şeklini alır. Rivayete ve mesaja bakıldığında bu defa moral değil, bir “gözdağı” verilmesi amaçlanmış olmaktadır.

b) Âyetteki mesaj, kullanılan hitap ve zamirler gereği genel de olabilir.(29) Hitap daha önceki âyetlerde gâib, yani üçüncü şahıs “o, onlar” şeklindeyken, bu âyette muhâtab yani ikinci şahsa “siz” kalıbına dönüştürülmüştür. Adına “iltifat sanatı” da denilen bu teknikle muhatapların dikkatleri çekilmekte ve mesaja karşı daha duyarlı olmaları sağlanmak istenmektedir.

Verilmek istenen temel mesaj şudur: Siz ey bütün insanlar, sözlerinizi ve davranışlarınızı ister gizli, isterse aşikâr yapın; Allah’ın bunları bilmesinde herhangi bir fark olmaz; çünkü O, kalplerdekini dahi bilmektedir.

c) Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmektedir. Konuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(30) Bu çerçevede Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Benzer şekilde Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Yâsîn 36/76’daki ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de söylenmek istenen budur.

“Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi” yani O’nun eşsiz ve erişilmez bilgisi konusunu Bakara 2/33’te detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bakara 2/225, 284, Mâide 5/89, En‘âm 6/3 ve Ra‘d 13/8-10 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir.

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey mahşerde ortaya dökülecektir.(31)

2. اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(32) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır.

Olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(33) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(34)

ııı. Letâfet-Bilgi İlişkisi

اَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّط۪يفُ الْخَب۪يرُ۟ “Yaratan bilmez mi hiç! O, el-latîf’tir (derin bilgi sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyetteki اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; يَعْلَمُ ya‘lemü fiili “bilir”; مَنْ خَلَقَ men haleka ifadesi “yaratmış kişi, yaratan”; وَهُوَ ve hüve zamiri “ve O”; اللَّط۪يف el-latîfu sıfatı “lütufkâr, bilgisi derin, her şeye nüfuz eden(dir)”; الْخَب۪ير el-habîru sıfatı ise “haberdar olan(dır)” demektir.

Yüce Allah, bu âyette öncekinde sözünü ettiği “her şeyi bildiği gerçeği”ni yeniden gündeme getirmekte ve çok etkileyici bir ifadeye yer vermektedir.

1. اَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ“Yaratan bilmez mi hiç?” Başındaki edat ve cümlenin yapısı gereği âyetin bu ilk kısmına dört değişik anlam verilebilir:

a) Baştaki اَ e harfi “soru”, لَا lâ ise olumsuzluk edatı olarak kabul edilebilir ve anlam, tercümede de verdiğimiz gibi “Yaratan bilmez mi hiç!” şeklinde olur.

b) Baştaki اَلَا elâ edatı tenbih anlamında kabul edilebilir ve anlam “Dikkat edin, Yaratan bilir” şeklinde olur.

c) مَنْ خَلَقَ men haleka ifadesi يَعْلَمُ ya‘lemü fiilinin faili kabul edilebilir. Bu takdirde anlam, “Yaratan bilmez mi hiç?” veya “Dikkat edin, Yaratan bilir” şeklini alır. Yaratan’ın neyi bildiği ise nesne zikredilmediği için “her şeyi” takdirinde kabul edilir.

d) يَعْلَمُ ya‘lemü fiilinin faili Yüce Allah’a ait gizli bir hüve zamiri olup, مَنْ خَلَقَ men haleka ifadesi mef‘ul konumunda görülebilir. Bu takdirde anlam, “(Allah), yarattığı kişileri bilmez mi hiç!” veya “Dikkat edin, (Allah) yarattığı kişileri bilir” şeklini alır. Bu tercih, muhataplar insanlar olduğu için Yüce Allah’ın onlarla ilgili her şeyi bildiğini göstermeyi amaçlamış olur.

Sözünü ettiğimiz bu tercihlerin hepsi de doğrudur. Olumlu veya olumsuz, görülen veya görülmeyen, gönüllerde bulunan veya eyleme dökülen davranışlar bağlamında başta insanlarla ilgili olmak üzere bütün hakikatleri Yüce Allah’ın bütün yönleriyle bildiğini göstermektedir.

2. وَهُوَ اللَّط۪يفُ الْخَب۪يرُ “O, el-latîf’tir (derin bilgi sahibidir); el-habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Âyetin sonu Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgilidir. Kur’ân’da hem sûreler arasında, hem de âyetler arasında anlam ilişkisi vardır ki buna tanâsübü’s-süver ve’l-âyât “sûreler ve âyetler arası uyum” denmektedir.

Kanaatimize göre bu iki tür ilişkiye ilave olarak, âyetlerin cümleleri arasında da, bu cümlelerin âyet sonlarıyla da yakın anlam ilişkisi vardır. İşte bu cümleden olarak, söz konusu iki sıfatı âyetin mesajıyla birlikte anlamlandırmak gerekmektedir.

Kur’ân’da yedi âyette(35) geçen اللَّط۪يف el-latîf sıfatı “lütufkâr, bilgisi derin, her şeye nüfuz eden” anlamlarına gelmektedir. Bu bağlamda söz konusu sıfat bazı âyetlerde Yüce Allah’ın yaratıklarına ve özellikle de kullarına “lütufkâr” olduğu anlamında kullanılmaktadır.(36) Bu kelimenin kullanıldığında akla ilk gelen anlamı da budur.

Fakat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bilgi ve haberle ilgili bir bağlamda, el-habîr kelimesiyle kullanıldığında ise “bilgisi her şeye nüfuz eden, derin bilgiye sahip olan”(37) anlamı devreye girmektedir.(38) el-Latîf sıfatı özellikle el-habîr sıfatıyla birlikte kullanıldığı bazı yerlerde kesafetin zıddı olan letâfet anlamında gelir. Manevî duyulara letâif, ince nükteye latîfe denmesi de bundandır. “Allah’ın akıl sır ermez bilgisiyle her şeye nüfuz ettiğini, hiçbir şeyin buna engel teşkil edemeyeceğini” ifade eder.(39)

Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere, اللَّط۪يف el-latîf sıfatı الْخَب۪ير el-habîr’den farklıdır. el-Habîr daha çok nesnel veya görünen şeylerle ilgili bilgiyi içerirken, el-latîf bunun ötesindekileri ifade etmektedir. Her hâlü kârda verilmek istenen mesaj bellidir: Yüce Allah her şeyi hakkıyla bilen tek kudrettir ve O’nun bilgisine hiçbir şey de engel olamaz. Hiçbir varlık Yüce Allah’ın bilgisinin dışında ve O’na gizli kalamaz; hiçbir varlık Allah’a sürpriz yapamaz, vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXX, 63.
• 2 - Fussılet 41/11. 3 - Zilzâl 99/4-5; Neml 27/82. 4 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20-21. 5 - İsrâ’ 17/36.
  • Fussilet 41/11 Zilzâl 99/5 Neml 27/82 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21 İsrâ 17/36
• 6 - Âli İmrân 3/119, 134; Tevbe 9/15; Ahzâb 33/25; Mülk 67/8.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/134 Tevbe 9/15 Ahzâb 33/25 Mülk 67/8
• 7 - En‘âm 6/94; Kehf 18/48; Meryem 19/95. 8 - Bu aşamalar toplam yedi tanedir. Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyamet-âhiret Süreci, s. 454-612.
  • En‘âm 6/94 Kehf 18/48 Meryem 19/95
• 9 - Zümer 39/73. 10 - Zümer 39/71; Mü’min 40/49; Mülk 67/8.
  • Zümer 39/73 Zümer 39/71 Mü'min 40/49 Mülk 67/8
• 11 - Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24.
  • Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24
• 12 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 13 - İsrâ’ 17/88; Tûr 52/34; Hûd 11/13; Bakara 2/23-24; Yûnus 10/38. 14 - Râzî, age., XXX, 64.
  • İsrâ 17/88 Tûr 52/34 Hûd 11/13 Bakara 2/24 Yûnus 10/38
• 15 - Bakara 2/200; Hacc 22/46; Mü’minûn 23/6; Nûr 24/3; Sâffât 37/147; Me‘âric 70/30; Müzzemmil 73/2-4. 16 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir.
  • Bakara 2/200 Hacc 22/46 Mü'minûn 23/6 Nûr 24/3 Sâffât 37/147 Me‘âric 70/30 Müzzemmil 73/4
• 17 - Zümer 39/7.
  • Zümer 39/7
• 18 - Semerkandî, age., III, 475; Râzî, age., XXX, 65. 19 - Taberî, age., XXIX, 6.
• 20 - Taberî, age., XXIX, 6.
• 21 - Enbiyâ’ 21/28. 22 - Fâtır 35/28. 23 - Haşr 59/21.
  • Enbiyâ 21/28 Fâtır 35/28 Haşr 59/21
• 24 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 25 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 26 - Hûd 11/11; İsrâ’ 17/9; Fâtır 35/7; Hadîd 57/7; Mülk 67/12.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56 Hûd 11/11 İsrâ 17/9 Fâtır 35/7 Hadîd 57/7 Mülk 67/12
• 27 - Böyle bir tercih için bk. Esed, age., s. 1170; İslâmoğlu, age., s. 1151.
• 28 - Semerkandî, age., III, 476; Râzî, age., XXX, 66; Kurtubî, age., XVIII, 139. 29 - Taberî, age., XXIX, 6.
• 30 - Bakara 2/77, 235, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/235 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 31 - ‘Âdiyât 100/10. 32 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • ‘Âdiyât 100/10 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 33 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 34 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 35 - En‘âm 6/103; Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Şûrâ 42/19; Mülk 67/14. 36 - Yûsuf 12/100; Hacc 22/63; Şûrâ 42/19. Kehf 18/19’da geçen felyetelettaf kelimesi de “lütufkâr olmak, iyi davranmak” anlamına gelmektedir. 37 - Semerkandî, age., III, 476. 38 - En‘âm 6/103; Lokmân 31/16; Ahzâb 33/34; Mülk 67/14. 39 - İslâmoğlu, age., s. 811’de 9. not.
  • En‘âm 6/103 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Şûrâ 42/19 Mülk 67/14 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Yûsuf 12/100 Hacc 22/63 Şûrâ 42/19 En‘âm 6/103 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Mülk 67/14