A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 94-102. âyetlerinde peygamber gönderdiği şehir halklarının olumsuz tepki vermelerinin sonuçlarını, iman etmeleri durumunda kendilerini nasıl güzelliklerin beklediğini, hiç kimsenin Allah’ın azabından ve gazabından emin olmadığını, kıssalarını anlatma gerekçelerini ve insanların fıtrat sözleşmelerine aykırı davranıp sözlerinde durmadıklarını haber vermektedir.

A‘râf 7/94-102, İbrâhim 14/9-18, Sebe’ 34/34-35, Yâsîn 36/13-32, Fussılet 41/14, Teğâbun 64/5 ve Fecr 89/11-12’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin tebliğine karşılık inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler bir anda ve bir mekânda gerçekleşmiş gibi verilmektedir.

a) Peygamber Görevlendirme ve Yaşanan Tepkiler

Yüce Allah, sûrenin 94-96. âyetlerinde peygamber görevlendirme gerekçesini “insanların boyun bükmesi” olarak belirlemekte, kötülüğü (sıkıntı ve darlığı) iyilik (bolluk) ile değiştirdiğini, böylece refah içinde yaşamalarını istediğini, sonunda “Atalarımıza da böyle sıkıntı ve sevinç (vesileleri) gelmişti” dediklerini hatırlatmakta, bunun sonrasında onları, hiç farkına varamadıkları bir şekilde aniden yakaladığını, kendilerini helak ettiğini beyan ettikten sonra şu beyanına yer vermektedir. “O şehirlerin (ülkelerin) halkı iman edip muttaki olsalardı, elbette üzerlerine gökten ve yerden nice bereketler açardık. Fakat yalanlamışlardı; biz de kazandıkları şeyler nedeniyle onları yakalayıvermiştik.”

ı. Milletlerin İmtihan Edilmesi

وَمَآ اَرْسَلْنَا ف۪ي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ اِلَّآ اَخَذْنَآ اَهْلَهَا بِالْبَاْسَآءِ وَالضَّرَّآءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ “Her şehre bir peygamber gönderdiğimizde (gerçeğe) boyun eğsinler diye onları elbette çeşitli sıkıntı ve darlıkla denemiştik.”

Âyetteki وَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ arselnâ fiili “göndermemiştik”; ف۪ي قَرْيَةٍ fî karyetin ifadesi “herhangi bir şehre”; مِنْ نَبِيٍّ min nebiyyin kelimesi “herhangi bir peygamber, hiçbir nebi”; اِلَّآ اَخَذْنَا illâ ehaznâ istisnası “mutlak surette denemiştik, almıştık”;اَهْلَهَا ehlehâ ifadesi “oranın halkını”; بِالْبَاْسَآءِ bi’l-be’sâi sözcüğü “sıkıntı ile”; وَالضَّرَّآءِ ve’d-darrâi kelimesi “ve darlıkla”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَضَّرَّعُونَ yeddarra‘ûne fiili ise “boyun eğerler” demektir.

Burada her şehre peygamber gönderilme gerekçesi ve halkın tabi tutulduğu imtihanlar gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerin bu bağlamda zikredilmesinin muhtemel sebebi Hz. Peygamber’e moral, karşıtlarına ise gözdağı vermektir. Bu âyetin bir benzeri de En‘âm 6/42’de geçmektedir.

1.وَمَآ اَرْسَلْنَا ف۪ي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ اِلَّآ اَخَذْنَآ اَهْلَهَا بِالْبَاْسَآءِ وَالضَّرَّآءِ “Her şehre bir peygamber gönderdiğimizde onları elbette çeşitli sıkıntı ve darlıkla denemiştik.” Yüce Allah, çeşitli peygamber kıssalarını anlatıp kavimlerinin helak edilme biçimlerini ve nedenlerini beyan ettikten sonra, insanlık tarihinde helak edilenlerin sadece kıssası anlatılanlar olmadığını belirtmekte ve genel kuralını hatırlatmaktadır. İbrâhim 14/9-15 ve Yâsîn 36/13-32’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin ve inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler aynı anda gerçekleşmiş gibi verilmektedir.

A‘râf 7/94-102, İbrâhim 14/9-18, Sebe’ 34/34-35, Yâsîn 36/13-32, Fussılet 41/14, Necm 53/52, Teğâbun 64/5-6, Hâkka 69/10 ve Fecr 89/11-12’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin ve inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler bir anda ve bir mekânda gerçekleşmiş gibi verilmektedir.

Bu doğrultuda olmak üzere Fussılet 41/14’te de şu bilgiler verilmektedir: “Hani, peygamberler(i) onlara önlerinden ve arkalarından gelerek ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyin’ dedikleri zaman, (onlar) ‘Rabbimiz (peygamber göndermek) isteseydi elbette melekleri gönderirdi. Onun için biz sizinle gönderilen şeyleri inkâr ediyoruz’ demişlerdi.”

Âyette peygamber gönderilen yer anlamındaقَرْيَة karyeh kelimesi kullanılmakta ve peygamberlerin topluluklara gönderildiği ifade edilmektedir. Demek ki peygamberler ıssız yerlere değil, kalabalık bölgelere gönderilmişlerdir. Bu durum her bir şehre peygamber gönderildiği manasına da alınmamalıdır; çünkü Furkân 25/51’de her şehre peygamber gönderilmediği ifade edilmektedir.

Âyette geçen اَخَذْنَا aheznâ fiili “almak” anlamında değil de, “sıkıntıyla buluşturulmak” manasında yorumlanmalı, dolayısıyla maksat imtihan etmek diye anlaşılmalıdır. Müfessirlerimizin de belirttiği gibi, burada geçen نَبِيّ nebiyy kelimesinin peşinde “kavmi tarafından yalanlanmış” manasında gizli bir ifade var kabul edilebilir;(1) çünkü aksi takdirde her peygamberin kavminin helak edildiği sonucu kaçınılmaz olmaktadır ki böyle bir bilgiye sahip değiliz. Eğer böyle bir gizli ifade yoksa bu defa da her peygamberin kavminin çeşitli şekillerde imtihana tâbi tutulduğu beyan edilmiş olur ki bu durum yaratılışın gayesiyle uyumludur. Zira Yüce Allah hayatı ve ölümü yaratma sebebini imtihan diye belirlediğini, bu imtihanda insanların hangilerinin daha düzgün davranacağını deneyeceğini beyan etmektedir.(2)

2. لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُون “(Gerçeğe) boyun eğsinler diye.” Buradaki يَضَّرَّعُون yaddarra‘ûne fiilinin aslı يَتضرَّعُون yetedarra‘ûne şeklinde idi. Birbirine yakın mahreçleri nedeniyle tâ harfi dât harfine idğam edilince şeddeli okunan bu kalıp oluşmuştur.

Yüce Allah peygamberlerin kavimlerini neden çeşitli şekillerde sıkıntı ve imtihanlara tâbi tuttuğunu bu ifade ile gerekçelendirmektedir. Tadarru‘ kelimesi “kibirden sıyrılmak, hakka boyun eğmek, Allah’a bağlanmak, hatalardan, küfür ve şirk gibi inanç bozukluklarından vazgeçip hakka yönelmek, yalvarıp yakarmak” gibi anlamlara gelmektedir. Çeşitli sıkıntılara ve imtihan konularına tâbi tutulan bu milletler Rablerine dua etsinler, peygamberlere iman edip ilah edindikleri varlıkların zayıflıklarını anlasınlar diye bu tür işlemlere muhatap kılınmışlardır.

- el-Be’sâ’ ve ed-Darrâ’ Kavramları

Bu âyette insanların denendiği iki imtihan konusu gündeme getirilmektedir.

el-Be’sâ’ Kavramı

Kur’ân’da b-e-s kökünden kelimeler 73 yerde geçmektedir. Bu bağlamda ilgili kelimeler fiili olarak “üzülmek”(3) anlamına gelirken; çeşitli kalıplarda “azap”;(4) “düşmanlık”;(5) “güç”;(6) “sıkıntı”;(7) “yoksul”;(8) “elem verici”(9) ve “kötü, ne kötü!”(10) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(11)

ed-Darrâ’ Kavramı

Kur’ân’da d-r-r kökünden kelimeler ise 74 yerde geçmektedir. Bu bağlamda ilgili kelimeler çeşitli kalıplarda fiil olarak “sürüklemek, mecbur bırakmak, sürüklenmek, mecbur bırakılmak”;(12) “zarar vermek, zarara uğratılmak”;(13) isim halinde tekil olarak “zarar, sıkıntı”;(14) çoğul olarak “sıkıntılar”;(15) “zarar veren kişi veya kişiler”;(16) “zarar verilen, sıkıntıya düşen kişi”(17) ve “mazeret, özür”(18) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(19)

Bu iki kavram hakkında genel bilgileri verdikten sonra, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki manalarına kısaca değinmekte yarar vardır. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(20) geçen الْبَاْسَآء el-be’sâu kavramı “insanların başına gelen her türlü sıkıntı, darlık, zorluk, kıtlık”; Kur’ân’da dokuz kez(21) zikredilen الضَّرَّآء ed-darrâu ise “insanlara gelen her türlü hastalıklar, ekonomik sıkıntı, darlık, yokluk” demektir.

Esasında müfessirlerimiz bu iki kavram hakkında , “korku, bela” gibi birbirine yakın anlamlar zikretmektedirler. Bazı âlimlerimiz iki kavram arasında el-be’sâ’ için mala, servete gelen bela; ed-darrâ’ için ise cana gelen sıkıntı ayırımı yapmışlardır.(22) Anlaşılan o ki, her iki kavram da çeşitli milletlerin tâbi tutulduğu çok farklı imtihan ve sıkıntıları ifade etmektedir.

ıı. Eskilerin Denenmesi Ve Aniden Yaşadıkları

ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتّٰى عَفَوْا وَقَالُوا قَدْ مَسَّ اٰبَآءَنَا الضَّرَّآءُ وَالسَّرَّآءُ فَاَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “(Bir süre) sonra kötülüğü iyilikle değiştirmiştik de (onlar) refah içinde yaşamışlardı. (Ancak): ‘Atalarımıza da elbette böyle sıkıntılar ve sevinç (vesileleri) gelmişti.’ dediler. Biz de onları, hiç farkına varmadıkları bir şekilde ansızın yakalamış (cezalandırmış)tık.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; بَدَّلْنَا beddelnâ fiili “değiştirmiştik”; مَكَانَ السَّيِّئَة mekâne’s-seyyieti tamlaması “kötülüğün yerine”; الْحَسَنَة el-hasenete kelimesi “iyiliği”;حَتّٰى عَفَوْا hattâ ‘afevv ifadesi “ta ki afiyet ve refah içinde yaşamışlardı”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; قَدْ مَسَّ kad messe fiili “muhakkak ki (başına) gelmişti, dokunmuştu”; اٰبَآءَنَا ‘abâenâ tamlaması “bizim atalarımıza, bizim babalarımıza”; السَّرَّآء es-serrâu sözcüğü “sevinç”; وَالسَّرَّآءُ ve’d-darrâu kelimesi “ve darlık, sıkıntı”;فَاَخَذْنَاهُمْ fe ehaznâhum ifadesi “ve onları yakalamıştık”; بَغْتَة bağteten kelimesi “aniden”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne fiili ise “farkına varmazlar (iken)” demektir.

Burada önceki âyetteki bilginin zıddı hatırlatılmakta ve ders almayanların akıbetlerinin nasıl olduğu gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ بَدَّلْنَا مَكَانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتّٰى عَفَوْا “(Bir süre) sonra kötülüğü iyilikle değiştirmiştik de (onlar) refah içinde yaşamışlardı.” Yüce Allah peygamber gönderdiği şehirlerin veya ülkelerin halklarına çeşitli sıkıntı, fakirlik ve darlık verdiğini, ancak bunun sürekli olmadığını, ardından sıkıntıların yerine iyilikler, huzur ve refah verdiğini beyan etmektedir.

Burada geçen السَّيِّئَة es-seyyieh kelimesi, önceki âyette sözü edilen el-be’sâu ve ed-darrâu, yani çeşitli sıkıntılar, fakirlik ve darlıklar manasına gelebilir. Meseleyi bu haliyle kabul edip içeriğinin ayrıntılı olarak nelerden oluştuğu konusunda detaya girmemek gerekmektedir. Âyetteki السَّيِّئَة es-seyyieh kelimesi, “sahibine sıkıntı verip kötü gelen her şey”dir; الْحَسَنَةَ el-haseneh ise sıkıntı ve darlığın aksine “bolluk, bereket” manasında “insan tabiatının ve aklının güzel ve hoş gördüğü her şey”dir.

Âyetten anlaşılan şudur: Yüce Allah insanları sürekli olarak darlıkla değil, varlıkla da imtihan etmektedir. Ekonomik olanlar başta, insan için olumlu anlam içeren her bir değer, sıkıntılara göğüs germenin ödülü olabileceği gibi, dünya hayatının imtihan alanı olduğu gerçeğini karşılıyor da olabilir. Hayat bazen sıkıntılarla bazen de rahat ve huzurla geçer; ancak her ikisinde de maksat insanoğlunu imtihan etmektir. Âyetin başında yer alan ve “sonra, sonrasında” manasına gelen ثُمَّ sümme edatı, iyilik ve huzurun da denenmek üzere aynı insanlara verileceğini göstermektedir.

A‘râf 7/168’de imtihanın hem iyilik ve bollukla hem de sıkıntılarla gerçekleştiği beyan edilmektedir. Benzer bir sıralama örneği En‘âm 6/43-44’te şöyle yer almaktadır: “Hiç olmazsa, onlara bu şekilde azabımız geldiği zaman boyun eğselerdi ya! Fakat kalpleri iyice katılaşmış ve şeytan da onlara yaptıklarını câzip göstermişti. Kendilerine yapılan uyarıları unuttuklarında, üzerlerine her şeyin kapılarını açmıştık. Nihâyet kendilerine verilenler yüzünden şımardıkları zaman onları ansızın yakalamıştık ve birdenbire onlar bütün ümitlerini yitirmişlerdi.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki حَتّٰى عَفَوْا ifadesi hakkında bazı farklı yaklaşımlar söz konusudur. Buna göre bazı âlimlerimiz bunu “çoğalmak, zengin olmak, mallarının çokluğu” şeklinde yorumlamışken,(23) bir kısmı ise “huzur ve refah içinde yaşamak, nimetlerle mutlu olmak” diye anlamışlardır.(24) Bu ifadeye “çoğalmak” manasının verilmesi bir tercih olsa da, biz maksadın dünyevî refah ve mutlulukla buluşmak, mutluluk içerisinde yaşamak olduğu kanaatindeyiz. Önceki âyette sıkıntılardan söz edilip onların yerine iyilik, huzur ve refah içinde yaşamanın zikredilmiş olması sözün akışına daha uygundur.

2.وَقَالُوا قَدْ مَسَّ اٰبَآءَنَا الضَّرَّآءُ وَالسَّرَّآءُ “(Ancak): ‘Atalarımıza da elbette böyle sıkıntılar ve sevinç (vesileleri) gelmişti.’ dediler.” Yüce Allah bu cümlede sözünü ettiği kavimleri darlıkta da bollukta da imtihan ettiğini beyan ettikten sonra, onların olumsuz tutumlara giriştiklerini, uygulanan bu prosedürün bir imtihan gereği olduğunu anlamadıklarını haber vermektedir. Belli ki bu insanlar yaşananları hayatın normal akışının bir sonucu olarak görmekte, olayda bir sıra dışılık fark etmemektelerdi.

Önceki âyette de ele aldığımız üzere, burada geçen الضَّرَّآء ed-darrâu sözcüğü daha çok “ekonomik sıkıntılar”, “darlıklar”, “hastalıklar” anlamını vermekte, bir kez de Âl-i İmrân 3/134’te geçen السَّرَّآء es-serrâu sözcüğü ise “bolluk”, “varlık” gibi rahat, zenginlik içerisindeki hali ifade etmektedir.

Bu cümlede vahyin şiddetle reddettiği “ataları taklid”e gönderme yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu konuda daha önce yorumladığımız A‘râf 7/28’de bilgi verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Küfrün ve bâtılın aynı mantıksızlıktan ve aynı bâtıldan beslendiğini gözler önüne seren bu ifadeyle ilgili olarak zihinlere kazınacak önemde çok hayâtî bir hatırlatma yapmak istiyoruz.

Yüce Allah bu konuyla ilgili bilgi verirken insanları çeşitli sıkıntılarla denediğini, sonrasında ise onlara huzur verici imkânlar bahşettiğini beyan ederken اَخَذْنَا aheznâ ve بَدَّلْنَا beddelnâ fiillerini kendisine nispet etmektedir. Oysa söz konusu kavimler bu çok önemli hassasiyeti görmezden gelerek, kendilerine de atalarına da gelen sıkıntı sebeplerini ve sevinç vesilelerini Allah’a nispet etmemekte, bunların kendiliğinden geldiğini söylemektedirler. Bu tam bir duyarsızlık ve korkunç bir taklit hastalığıdır. Onlara göre sıkıntılar da sevinçler de Yüce Allah’ın kontrolünde ve bir imtihan unsuru olarak gönderilmemektedir.

Çeşitli imtihan konularına tâbi tutulmalarına rağmen, bununla ilgili olumlu bir tavır sergilemeyenlerin akıbeti ise âyetin sonunda zikredilmektedir.

3. فَاَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Biz de onları, hiç farkına varmadıkları bir şekilde ansızın yakalamış (cezalandırmış)tık.” Bu cümle azgın insanların nasıl bir akıbet yaşadıklarını gösterdiği gibi, bundan sonra da benzer uygulamaların yaşanabileceğini öğretmektedir. Bu ibret levhalarından yararlanmayanlara Yüce Allah ders vermekte, aynı veya benzer hataları yapanların aynı veya benzer şekillerde cezalandırılacağını herkese öğretmek istemektedir. Yüce Allah’ın bu konudaki uygulamasıyla ilgili benzer ifadeler En‘âm 6/42’de de yer almaktadır.

Âyette geçen بَغْتَة bağteten kelimesi “ansızın” manasına gelmektedir. Kur’ân’da 13 kez geçen bu kelimenin kullanıldığı yerlere bakıldığında göze çarpan husus şudur: Yüce Allah bu kelimeyi 9 yerde özellikle Son Saat’in ansızın geleceğiyle ilgili kullanmakta,(25) dolayısıyla Son Saat dediğimiz olayın alametinin bulunmadığını zihinlere kazımak istemektedir. Geri kalan 4 âyette ise dünyevî azapların da bazen ansızın gelebileceğini göstermektedir.(26)

“Azabın ansızın gelmesi” konusunun yer aldığı yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette mesele açıkça ortaya konulmuş olmasına rağmen, başka bazı âyetlerde ise inkârcıların hiç bilemeyecekleri şekilde yavaş yavaş azaba yaklaştırılmakta oldukları ifade edilmektedir.(27) Bu âyetler arasında elbette bir zıtlık veya anlam çelişkisi olamaz. Öyleyse söylenmek istenen şu olabilir: Bazı azgınlıklar veya günahlar vardır ki onları işleyenler aniden yakalanıp cezalandırılırlar; bazılarında ise belki gerçeğin farkına varırlar diye kısa da olsa belli bir süre verilmesi söz konusudur.

ııı. İman ve Takvânın Sonuçları

وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرٰىٓ اٰمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ وَلٰكِنْ كَذَّبُوا فَاَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “O şehirlerin halkı iman edip takvâlı (duyarlı) olsalardı, elbette üzerlerine gökten ve yerden bereketler açardık. Fakat yalanlamışlardı; biz de kazandıkları şeyler nedeniyle onları yakalamış (cezalandırmış)tık.”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرٰىٓ ve lev enne ehle’l-kurâ tamlaması “eğer şehirlerin halkı (şöyle) olsaydı”; اٰمَنُوا âmenû fiili “iman etmiş olslardı, iman etselerdi”; وَاتَّقَوْا vettekavv fiili “ve takvalı, duyarlı olsalardı”;لَفَتَحْنَا le fetahnâ fiili “muhakkak ki açardık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; بَرَكَات berekâtin sözcüğü “bereketler”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzünden”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; كَذَّبُوا kezzebû fiili “yalanladılar”; فَاَخَذْنَاهُمْ fe ehaznâhum fiili “ve onları hemen (cezalandırmak için) yakalamıştık”; بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ bimâ kânû yeksibûne ifadesi ise “kazandıkları şeylere karşılık” demektir.

Burada şehir halkına peygamber gönderilip onların tebliğ ilkelerine itibar etmeleri durumunda veya reddetmeleri halinde nelerin olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرٰىٓ اٰمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ “O şehirlerin halkı iman edip takvâlı (duyarlı) olsalardı, elbette üzerlerine gökten ve yerden bereketler açardık.” Yüce Allah peygamber gönderdiği şehir veya ülke halklarının risalet öğretilerine inanıp duyarlılık göstermeleri durumunda, kendilerine gökten ve yerden bereketler açmış olacağını haber vermektedir. Bu konuda birkaç âyetin mealini hatırlatmak istiyoruz.

Âl-i İmrân 3/148: “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi,) ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.”

Mâide 5/65: “Eğer kitap ehli iman edip takvâlı (duyarlı) olsalardı onların (geçmiş) kötülüklerini örter ve onları nimeti bol cennetlere koyardık.”

Mâide 5/66: “Eğer onlar Tevrat’ı, İncil’i ve Rablerinden onlara indirileni, Kur’ân’ı doğru dürüst uygulasalardı, şüphesiz hem üstlerinden (yani gökten), hem de ayaklarının altından (yani yerden sunulacak nimetleri) yerlerdi. Onlardan aşırılığa kaçmayan bir grup vardır; fakat çoğunun yaptıkları ne kötüdür!”

Nahl 16/30: “Muttaki olanlara ‘Rabbiniz ne indirdi?’ denildiği (sorulduğu zaman) ‘Hayır (indirdi)’ derler. Bu dünyada güzel davrananlara, (yine bu dünyada) güzel mükâfat vardır. Ahiret yurdu ise daha hayırlıdır. Takvâ sahiplerinin yurdu gerçekten güzeldir!”

Nahl 16/41: “Zulme uğratıldıktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince, onları dünyada güzel bir şekilde yerleştireceğiz. Âhiretin mükâfatı elbette daha büyüktür. Keşke (bu gerçeği) bilselerdi!”

Nahl 16/97: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim sâlih bir amel işlerse, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız.”

Tâhâ 20/132: “Ailene salâtı emret; bunda ısrarcı ol. Senden rızık istemiyoruz. Çünkü seni biz rızıklandırıyoruz. Sonuç takvâ sahibi olanlarındır.”

Talâk 65/2-3: “Her kim Allah’a karşı muttaki olursa Allah onun için bir çıkış yolu mutlaka yaratacak ve hiç hesap etmediği yerden onu rızıklandıracaktır.”

Cinn 72/16: “Eğer onlar doğru yolda olsalardı, elbette Biz de onları bitimsiz bir suyla sulardık.”

Bütün bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi, Yüce Allah İslam dininin esaslarını kişilerin sadece âhiretlerini kurtarıp cennete gitmeleri için değil, aynı zamanda dünyalarını da mamur hale getirip burayı da bir ödül mekânına dönüştürmeyi amaçlamaktadır.

Hûd 11/3: “Rabbinizden mağfiret dilemeniz, sonra da ona tevbe etmeniz için (indirildi. Eğer bu emrolunanları yaparsanız), Allah sizi, tayin edilmiş bir süreye kadar güzel bir şekilde yaşatır; fazlasını yapan herkese de iyiliğinin karşılığını verir.” Bu âyette istiğfâr ve tevbenin sonrasında Yüce Allah’ın genel bir lütfu hatırlatılmaktadır.

Hz. Hûd’un kavmine yönelik ifadelerinde ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyete benzer mesajlar yer almaktadır: “Ey kavmim! Rabbinizden bağışlanma dileyin; sonra da O’na tevbe edin ki üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin ve kuvvetinize kuvvet katsın.”(28)

Konuyu çok daha açık bir şekilde göstermesi bakımından bir de Hz. Nûh’un, kavmine yönelik hitabında istiğfâr etmeleri durumunda Yüce Allah’ın onlara nasıl nimetler vereceğini söylediğini aktarmak istiyoruz:

Nûh 71/10-12: “Dedim ki: Rabbinizden bağışlanma dileyin; muhakkak ki O çok bağışlayıcıdır. (Af dileyin ki,) üzerinize gökten bol bol yağmur yağdırsın (veya göğü üzerinize bolca göndersin). Mallarınızı ve oğullarınızı çoğaltsın; size bahçeler ihsan etsin; sizin için ırmaklar akıtsın.”

Gökten gelen bereketler denilince akla ilk olarak “yağmur” gelmektedir. Yerden olanlar ise çok daha çeşitlilik arz etmektedir. Buna göre sayısız bitkiler, hayvanlar, ürünler vs. bu noktada hatırlanmalıdır. Esasında بَرَكَات berekât kelimesinin çoğul oluşu, hem gökten gelenlerin hem de yerden elde edilenlerin çokluğunu göstermektedir. Gökten gelenler içerisinde Hidrojen, Oksijen ve Azot gibi havada bulunan çeşitli unsurların insan hayatına sunduğu sayısız faydaları söyleyebiliriz. Yerden elde edilenler için fazlaca bir şey söylemeye bile gerek yoktur. Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/31 ve Zâriyât 51/22’de verilen bilgiler bu noktada hatırlanmalıdır.

Mâide 5/65’te de olduğu gibi, Yüce Allah gökten ve yerden bereketler ihsan etmesini iki şarta bağlamaktadır. Bunlardan ilki “iman”, diğeri ise “takvâ”dır. İmân, Yüce Allah’a tevhid dairesinde inanıp güvenmeyi; takvâ ise küfür, şirk ve nifak gibi inanç zaaflarına düşmemede duyarlılık göstermeyi ifade etmektedir. Anlaşılıyor ki, bereketlerle buluşmak “sonuç”tur; bunu elde etmenin “sebeb”i ise iman ve muttakiliktir. Bu ifade sayesinde elbette sadece eski milletlerle sınırlı bir haber verilmemekte, bereketlerden yararlanmak isteyen herkesin iman ve tavkâ noktasında duyarlılık göstermesi gerektiği beyan edilmiş olmaktadır.

“İmân kavramı” hakkında Bakara 2/3’te, “takvâ kavramı”yla ilgili olarak da Bakara 2/2’de geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İman ve takvâ birbirisiz olmayan iki temel kavramdır. Aynı özellikler çerçevesinde bir anlam bağına sahip olan bu iki kavram, bazen birbirinin yerine kullanılmakta, insan kurtuluşu için olmazsa olmaz önem arz etmektedirler.

Yûnus 10/25’te sözü edilen “dâr-ı selâma davet” ile “dileyeni dosdoğru yola iletme” ifadesinde de öncelikli mana, meselenin dünyaya yönelik olanıdır. Demek ki Kur’ân’ın içerdiği prensipler ve ilkeler öncelikle Müslümanların dünyalarını imar edip burayı da bir ödül yerine çevirebilmeye yöneliktir; ancak âhiret ödülünün çok daha hayırlı ve güzellikler içereceğinde ise hiçbir şüphe yoktur. Zaten âyetin devam eden kısmında verilmek istenen mesaj da budur.

2. وَلٰكِنْ كَذَّبُوا فَاَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Fakat yalanlamışlardı; biz de kazandıkları şeyler nedeniyle onları yakalamış (cezalandırmış)tık.” Nimetlerle buluşmanın yolu gösterilmiş olmasına rağmen, buna itibar etmeyen milletler küfrü ve şirki tercih etmişler, hakikati yalanlamışlardır. Bu defa da kendi kazandıklarının yani kendi tercih ettikleri küfür, fısk ve isyanın sonucunda, Yüce Allah onları dünya hayatlarında şiddetli bir şekilde yakalamış ve hak ettikleri akıbetle onları buluşturmuştur.

Meselenin dünya boyutu helak, âhiret boyutu ise ebedî azap olarak belirlenmiştir. Bu gerçeğe dikkat edenler nimetlerle buluşturulacakları gibi, inkârın korkunç sonuçlarından da kurtulmuş olacaklardır; âyetlerin güne mesajını bu doğrultuda anlamak ve yorumlamak gerekmektedir.

b) İlâhî Müdahaleden Emin Olamama

Yüce Allah, sûrenin 97-100. âyetlerinde kendilerine peygamber gönderilen halkların başlarına uyurlarken veya kuşluk vakti oyun ve eğlencedeyken herhangi bir bela gelmesinden, dahası Allah’ın ceza ve azap düzeninden emin olmadıklarını haber vermektedir. Sonrasında bir başka uyarı yer almakta ve helak edilenlerin yerine getirilenlerin öncekilerden ders almaları gerektiği, aksi takdirde onların da kalplerinin mühürlenebileceği ifade edilmektedir.

ı. Gece Veya Gündüz Gelen Felâketler

اَفَاَمِنَ اَهْلُ الْقُرٰىٓ اَنْ يَاْتِيَهُمْ بَاْسُنَا بَيَاتًا وَهُمْ نَآئِمُونَ اَوَاَمِنَ اَهْلُ الْقُرٰىٓ اَنْ يَاْتِيَهُمْ بَاْسُنَا ضُحًى وَهُمْ يَلْعَبُونَ اَفَاَمِنُوا مَكْرَ اللّٰهِ فَلَا يَاْمَنُ مَكْرَ اللّٰهِ اِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ “O şehirlerin halkı, uyurlarken geceleyin kendilerine azabımızın gelmesinden güvende miydi! Veya o şehirlerin halkı, eğlenirlerken kuşluk vakti kendilerine azabımızın gelmesinden güvende miydi! Allah’ın tuzağından (ince düzeninden) güvende miydiler! Kendilerine yazık eden topluluktan başkası Allah’ın tuzağından (ince düzeninden) kendini güvende göremez.”

Buradakiاَفَاَمِنَ efe emine sorusu “güvende mi oldu, güvende midir”; اَهْلُ الْقُرٰى ehlü’l-kurâ tamlaması “(şu) şehirlerin halkı”; اَنْ يَاْتِيَهُمْ en ye’tiyehum ifadesi “onlara gelmesinden”;بَاْسُنَا be’sünâ tamlaması “bizim azabımızın”;بَيَاتًا beyâten kelimesi “geceleyin”; وَهُمْ ve hum ifadesi “onlar”; نَائِمُون nâîmûne sözcüğü “uyuyorlar (iken)”; اَوَاَمِنَ eve emine sorusu “ve yine güvende mi oldu, güvende midir”; اَهْلُ الْقُرٰى ehlü’l-kurâ tamlaması “(şu) şehirlerin halkı”; اَنْ يَاْتِيَهُمْ en ye’tiyehum ifadesi “onlara gelmesinden”;بَاْسُنَا be’sünâ tamlaması “bizim azabımızın”; ضُحًى duhan kelimesi “kuşluk vakti”; وَهُمْ ve hum ifadesi “onlar”; يَلْعَبُونَ yel‘abûne fiili “oynuyorlar (iken)”; اَفَاَمِنُوا efe eminû sorusu “emin mi oldular, güvende miydiler”;مَكْر اللّٰه mekrallâhi tamlaması “Allah’ın tuzağından”;فَلَا يَاْمَنُ fe lâ ye’menu fiili “güvende olamaz, kendini güvende sanamaz”; مَكْر اللّٰه mekrallâhi tamlaması “Allah’ın tuzağından”; اِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ ille’l-kavmu’l-hâsirûne istisnası ise “ziyanda olan, kaybetmekte olan topluluktan başkası” demektir.

Burada inançsız şehir halkının ilâhî azaptan güvende olamayacakları gündeme getirilmektedir.

1. اَفَاَمِنَ اَهْلُ الْقُرٰىٓ اَنْ يَاْتِيَهُمْ بَاْسُنَا بَيَاتًا وَهُمْ نَآئِمُونَ “O şehirlerin halkı, uyurlarken geceleyin kendilerine azabımızın gelmesinden güvende miydi!” Yüce Allah helaki hak eden şehirlerin halklarının ilâhî azabın geceleyin gelmesinden güvende olamadıklarını haber vermektedir. Bu ve devam eden iki âyetin başında yer alan hemze edatı inkârî bir soru manası vermekte, onların hiçbir şekilde söz konusu felaketlerden güvende olmadıklarını göstermektedir.

Kur’ân’da 25 kez geçen الْبَاْس/بَاْس be’s/el-be’s kelimeleri bulundukları bağlama göre “savaş”,(29) “azap”,(30) “güç, kuvvet”,(31) “ayrılık”(32) gibi anlamlar içermektedir. Bu âyetteki بَاْسُنَا be’sünâ tamlaması “azabımız, gazabımız, cezamız”; A‘râf 7/4, 97 ve Yûnus 10/50’de geçen بَيَاتًا beyâten kelimesi ise “gece, gece uykusu” manasına gelmektedir.

Âyetin sonundaki وَهُمْ نَآئِمُون “uyurlarken” ifadesi “hâl cümlesi”dir ve onların geceleyin istirahat halindeyken ilahi azapla helak edildikleri beyan edilmek istenmektedir. Zira bu sûrenin dördüncü âyetinde nice kavimlerin gece vakitlerinde helak edildikleri haber verilmektedir. Muhtemelen peygamberlerini yalanlayan şehir halkları da aynı akıbeti paylaşmışlar, geceleyin uykuda dinlenirlerken korkunç azaptan etkilenmişler, helak edilmişlerdi.

2. اَوَاَمِنَ اَهْلُ الْقُرٰىٓ اَنْ يَاْتِيَهُمْ بَاْسُنَا ضُحًى وَهُمْ يَلْعَبُونَ “Veya o şehirlerin halkı, eğlenirlerken kuşluk vakti kendilerine azabımızın gelmesinden güvende miydi!” Bu ifade, insanların gündelik hayat meşguliyetlerine daldıkları günün ilk vaktini ifade eder. Günün yorgunluğu henüz oluşmadan, dinç bir kafayla tam da dünya işlerine dalmışken, hatta oyun ve eğlencede bulunurken kuşluk vakti Yüce Allah’ın azabının kendilerine gelmesinden de elbette güvende değillerdi. Bu âyetin başındaki hemze edatı da önceki âyette olduğu gibi inkârî bir sorudur; yani “güvende miydiler?” ifadesi güvende olmadıklarını ortaya koymaktadır.

Önceki âyette yer alan بَيَات beyât kelimesine “gece” manası verilince, buradakiضُحًى duhâ kelimesine de bunun zıddına olarak “bütün gündüz” manası verilebilir. Şems 91/2 ve Duhâ 94/1’deki kullanımlar dikkate alındığında söz konusu ضُحًى duhâ kelimesine “gündüz” manası verilmesinde herhangi bir sorun görünmemektedir. Zaten bazı müfessirlerimiz de bu manayı tercih etmişlerdir.(33)

Âyetin sonundaki وَهُمْ يَلْعَبُونَ ifadesi de önceki âyetin sonunda olduğu gibi hâl cümlesidir ve şehir halkının “oyun-eğlencede bulunuş hallerini” ortaya koymaktadır. Râzî, bu ifadeyi “dünya meşguliyetleri” anlamına almış, ardından da bunun bir çeşit oyun eğlence olduğunu beyan ederek, küfre dalmak manasının da burada söz konusu olduğunu belirtmiştir. Zira onların helak edilme sebebi, hayatı dünyadan ibaret saymaları, diğer değerlere iman etmemeleriydi. Kur’ân’a göre âhiret hayatını dikkate ve ciddiye almayanlar için dünya hayatı ve içinde yer alan bütün meşguliyetler oyun ve eğlenceden ibarettir.(34) İşte tam bu şekilde yaşayıp giderlerken ilâhî azap gündüz vakitlerinde onları yakalayıp götürmüştür.

3.اَفَاَمِنُوا مَكْرَ اللّٰهِ فَلَا يَاْمَنُ مَكْرَ اللّٰهِ اِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ “Allah’ın tuzağından (ince düzeninden) güvende miydiler! Kendilerine yazık eden topluluktan başkası Allah’ın tuzağından (ince düzeninden) kendini güvende göremez.” Yüce Allah sapkınlaşıp azabı ve gazabı hak edenlerin ilâhî tuzaktan, yani ince düzenden güvende olamayacağını önceki âyetlerde de olduğu gibi yine inkârî bir soru tekniğiyle beyan etmektedir. Hiç kimse Rabbimizin ince planından kendini emin göremez.

a) اَفَاَمِنُوا مَكْرَ اللّٰهِ “Allah’ın ince düzeninden (tuzağından) güvende miydiler?” Tuzak kurma veya tuzakların boşa çıkartılmasıyla ilgili olarak Kur’ân’da bazı âyetlerde bilgiler verilmektedir. Söz konusu bilgilerle ilgili olarak Yüce Allah’a nispet edilen tuzak işlemini Enfâl 8/18’in ışığında anlamak durumundayız. Orada Yüce Allah tuzaklara karşı mûhin, yani “boşa çıkartıcı” olduğunu söylemektedir. Aslında insanların tuzaklarının sonucuna Fâtır 35/10’daki ifade çerçevesinde yaklaşılmalıdır. Yüce Allah orada, tuzak kurmanın şiddetli azap nedeni olduğunu beyan etmekte ve âyetin sonunda yebûru fiilini kullanarak, kötü niyetlilerin tuzaklarının etkisiz kalacağını, sıfıra çıkacağını, yani yok olacağını belirtmektedir. Benzer bir mesaj Tûr 52/42’de de söz konusudur.

A‘râf 7/182-183 ve Kalem 68/44-45’te de belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın tuzakları boşa çıkartma işlemi bir anlamda hak edenleri yavaş yavaş, adım adım yok etme veya eriterek azaba yaklaştırması şeklindeki cezalandırmasıdır. Bu işlem yapılırken zamana yayılma nedeniyle, insanlar bunu fark bile edemezler; dolayısıyla kendilerine bunun ansızın geldiğini sanırlar. Oysa Yüce Allah’ın ilâhî cezalandırma uygulaması son derece güçlüdür; azabı hak edenlere sadece biraz zaman tanımaktadır.

Tuzak kurmak insanlar için bir acizliğin ifadesidir; mertçe yapılamayan bir mücadelenin kaçamak yolunu tercih etmektir. Yüce Allah ise her gücün üstündedir. Tuzak, karşıdakinin bilemeyeceği bir şekilde kurulur. Oysa Yüce Allah’ın bilemeyeceği, O’na gizli olan hiçbir alan ve hile söz konusu olamaz. Âyetlerde Yüce Allah’a nispet edilen bu tür ifadeler, O’nun cezalandırmasını ve yapılanlardan haberdar olduğunu bildirmesidir.

b) فَلَا يَاْمَنُ مَكْرَ اللّٰهِ اِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ “Kendilerine yazık eden topluluktan başkası Allah’ın tuzağından (ince düzeninden) kendini güvende göremez.” Bu cümlenin vermek istediği mesaj, kendini ziyana sürüklemiş kişilerden başka hiç kimsenin Rabbimizin ince düzenine karşı kendini güvende hissedemeyeceğini beyandır. “Yüce Allah’ın her şeyden haberdar olması” ve “hak edenlere azap uygulaması sünneti”nden güvende olduğunu sananlar sadece ve sadece zarara ve ziyana uğrayanlardır. Diğer insanlar daima Yüce Allah’ın ince düzenine karşı teslimiyet ve acziyet içerisinde bulunduklarını bilir, bunu itiraf eder ve ona göre davranırlar.

İnsanoğlu bunca yetersizliğine rağmen nasıl olur da kendisini Allah’ın planından güvende hissedebilir? Güvende olduğunu sanmak bir aldanmadır ve âyette vurgulu ifadeyle ortaya konulmak istenen mesaj da bundan ibarettir. İlâhî azaptan kendini emin sananlar gafletleri ve cehaletleri sebebiyle Yüce Allah’ı ve gücünü tanıyıp bilmeyenlerdir.

Rabî‘ b. Heysem’e kızı “İnsanlar uyurlarken sen neden uyumuyorsun?” diye sorunca Rabî‘ şu cevabı vermiştir: “Azabımızın onlara geceleyin gelmesinden güvende miydiler?” âyetini kast ederek “Kızım, baban geceden korkar.”(35) Duyarlı müminler Allah’ın azabından ve gazabından güvende olmadıkları için daima O’na teslimiyet içerisinde bulunanlardır. Zira Mülk 67/16-17’de dikkat çekilen husus da budur.

Bütün zamanların insanları için geçerli olan bu uyarıya günümüz Müslümanlarının da azami ölçülerde özen göstermesi bir zorunluluktur. Kendini veya birilerini garantide görenler sadece ve sadece aldananlardır. Ahkâf 46/9’da “Hz. Peygamber’in bile kendisine ve muhataplarına neler yapılacağını bilmediğinin beyan ettirilmesi” gerçeğine rağmen, eğer birileri bu türden bir garantilik iddia ediyorlarsa, onlar da yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunun muhatabı olduklarını unutmamalıdırlar. Zira Rabbimizin konuyla ilgili bir başka uyarısı ise Lokmân 31/33 ve Fâtır 35/5’tedir. Bu âyetlerde verilmek istenen mesaj, insanları dünya hayatının, ayrıca el-ğarûr yani “çok aldatıcı şeytan”ın Yüce Allah ile aldatmamasıdır.

ıı. Hakikate Miras Olamayanların Sonu

اَوَلَمْ يَهْدِ لِلَّذ۪ينَ يَرِثُونَ الْاَرْضَ مِنْ بَعْدِ اَهْلِهَآ اَنْ لَوْ نَشَآءُ اَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ “Önceki sakinlerinden sonra yeryüzüne mirasçı olanlara şu gerçek yol göstermedi mi: Dileseydik günahlarından dolayı onlara da (sıkıntılar) isabet ettirirdik. Kalplerini mühürleriz de (gerçekleri) duyamazlar.”

Âyetteki اَوَلَمْ يَهْدِ evelem yehdi fiili “yol göstermedi mi”; لِلَّذ۪ينَ يَرِثُونَ lillezîne yerisûne ifadesi “vâris olanlara”; الْاَرْضَ el-arda ifadesi “yeryüzüne”; مِنْ بَعْدِ اَهْلِهَا min ba‘di ehlihâ ifadesi “oranın sakinlerinden sonra”; اَنْ لَوْ نَشَآءُ en lev neşâu ifadesi “eğer dileseydik”;اَصَبْنَاهُمْ esabnâhum fiili “onları musibete uğratırdık”; بِذُنُوبِهِمْ bizünûbihim ifadesi “onların günahları sebebiyle”; وَنَطْبَعُ ve natbe‘u fiili “ve mühürleriz”;عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerini”; فَهُمْ fe hum zamiri “ve onlar”; لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne fiili ise “işitemezler” demektir.

Burada sonraki nesillerin öncekilerin durumundan ders çıkartıp kendilerine tanınan fırsat gündeme getirilmektedir.

1. اَوَلَمْ يَهْدِ لِلَّذ۪ينَ يَرِثُونَ الْاَرْضَ مِنْ بَعْدِ اَهْلِهَآ اَنْ لَوْ نَشَآءُ اَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ “Önceki sakinlerinden sonra yeryüzüne mirasçı olanlara şu gerçek yol göstermedi mi: Dileseydik günahlarından dolayı onlara da (sıkıntılar) isabet ettirirdik.” Yüce Allah önceki üç âyette verdiği genel bilgilerde ve bu sûrede ele aldığı peygamberlerin kıssalarında dile getirdiği helak gerçeklerinin bu son ümmet için yol gösterici olması gerektiğini beyan etmektedir. Âyette “hidayet etmek, yol göstermek” manasına gelen يَهْدِ yehdi fiilinin faili اَنْ لَوْ نَشَآءُ اَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ “Dileseydik günahlarından dolayı onları da musibetlere uğratırdık” ifadesidir.

“Yeryüzüne vâris olanlar”dan kasıt, vahyin indirildiği dönem itibariyle Mekkeli müşriklerdir; el-ard, yani yeryüzünden kasıt da onların yaşadığı bölgedir. Kur’ân’da bu tür ifadeler için zikr-i küll irade-i cüz’, yani “bütünü anarak parçayı kastetme kuralı” denmektedir. Söylenen elbette budur; söylenmek istenen de bütünüyle yeryüzü sakinleridir.

Âyetteki اَنْ لَوْ نَشَآءُ اَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ “Dileseydik günahlarından dolayı onları da musibetlere uğratırdık” ifadesi, Yüce Allah’ın bu ümmeti eskiler gibi helak etmeyi istemediğinin delilidir. Çünkü cümlenin başındaki لَوْ lev edatı bir şeyin olmasının mümkün olmadığını, çünkü zamanının geçtiğini ortaya koyan bir anlam içermektedir. لَوْ نَشَآءُ “dileseydik” demek, “dileseydik yapardık; ancak dilemedik” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah bu son ümmetten geçmişe dair örneklerden ibret almalarını ve aynı akıbeti hak edecek yanlışlıklar yapmaması gerektiğini kendilerine öğretmektedir.

Bu arada cümlede çok önemli bir başka husus daha vardır. Yüce Allah insanları günahları sebebiyle musibetlere uğratmakta, insanların tercihleri doğrultusunda verdikleri kararın sonucunu yaratmaktadır. Günahları sebebiyle insanlara musibetler gelir.(36) Hak etmeyenler elbette helak edilmezler. Karada ve denizde fesadın çıkma nedeni de insanların elleriyle kazandıkları şeyler şeklinde belirlenmektedir.(37)

Bu genel kuralın yanında bilinmelidir ki, her sıkıntının mutlak surette bir suçun karşılığı olması da gerekmemektedir. Çünkü insanların başına gelen olayların bir bölümü onların tâbi tutulduğu imtihandaki durumlarını tespit veya derecelerinin artması da olabilir. Nitekim Bakara 2/155’te insanların korku, açlık, mallarından, canlarından ve sahip oldukları ürünlerden eksiltilme ile denenecekleri, sonunda sabredenlerin müjdelenmesinden söz edilmektedir. Ayrıca Enbiyâ’ 21/35’te de insanların hayırla ve şerle denenmekte olduğu haber verilmektedir. Demek ki her sıkıntı bir günahın veya kabahatin sonucu olmak durumunda değildir. Zaten mesele böyle olmasaydı hayatın hemen hemen her türlü sıkıntısıyla yüz yüze gelen peygamberlerin bu durumunu izahta büyük sorun yaşanırdı.

2. وَنَطْبَعُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ “Kalplerini mühürleriz de (gerçekleri) duyamazlar.” Bu cümlede insanların kalplerinin mühürlenmesinden ve dolayısıyla hakikati işitmemelerinden söz edilmektedir. Âyetin ilk kısmında verilen bilgi, Yüce Allah’ın dilemesi durumunda hak edenlere günahları sebebiyle musibetler isabet ettirebileceğiyle ilgilidir. Bunun sonucunda ilgili kişiler de dâhil, Yüce Allah’ın bir uygulaması hatırlatılmaktadırç

a) Bakara 2/7’de de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde “kalplerin mühürlenmesi”nden söz edilmektedir. Bu çok önemli bir konudur ve eğer doğru anlaşılmazsa Kur’ân’da bu meseleyle ilgili âyetler yanlış anlaşılacağı gibi çok önemli yanlış bakışların meydana gelmesine ve insan iradesinin anlamsızlaşmasına yol açan yorumlara varılmaktadır.

Detaya girmeden kısaca bazı hatırlatmalar yapmak gerekmektedir: Yüce Allah’ın kalpleri mühürlemesiyle ilgili olarak Bakara 2/6-7, En‘âm 6/46 ve Câsiye 45/23’te hateme fiili kullanılmaktayken, Nisâ’ 4/155, A‘râf 7/100-101, Tevbe 9/85-87, 93, Yûnus 10/74, Nahl 16/106-108, Rûm 30/58-59, Mü’min 40/34-35, Muhammed 47/16, Münâfikûn 63/1-3’te ise tabe‘a fiili kullanılmaktadır.

b) Bu âyetlerde “kalplerin mühürlenmesi”nden söz edilmesine rağmen, Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’te kitap ehlinden bazılarının “kalplerinin kılıflı olduğunu söylemeleri”ne karşılık, bunun onların küfürleri sebebiyle kalplerinin kılıflandığı, yani mühürlendiği ifade edilmektedir. Kalpler mühürlenmiş olsa da Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’teki ifadelerin sonunda her şeye rağmen insanların içinden çok az da olsa inananların çıkabileceği, hidayet kapısının kendilerine ebediyyen kapatılmadığı, icabında mührün sökülebileceğine dair açık kapı bırakılmaktadır. Bu durum Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin bir sonucu olarak görülmeli, herhangi bir şekilde Kur’ân’da çelişkili beyanların bulunduğu gibi yanlış ve tehlikeli bir değerlendirmeye kapı aralanmamalıdır.

Bütün bu âyetlerden anlaşılan ortak nokta şudur: Yüce Allah hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Mühürlemek sonuçtur; sebebi ise mutlak anlamda inkâr, küfür ve haddi aşmadır. Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa, bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla kalpleri haksız yere mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir. Bu kadar temel bir konuda böyle büyük bir yanlışlığa düşülmemesi için konuyla ilgili bütün âyetleri hatırlatarak, bir kısmının öncesindeki âyetleri de ele alarak verilmek istenen mesajın bu olduğunu ortaya koymaya çalıştık.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki وَنَطْبَعُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ “Kalplerini mühürlerdik de (gerçekleri) işitemezlerdi” ifadesinde de durum aynıdır. Yüce Allah yeryüzüne vâris kıldığı insanların günahları sebebiyle musibetlere maruz bırakılmasını mümkün olarak göstermekte, bu özellikteki insanların kalplerini mühürleyebileceğini, çünkü onların hakkı ve hakikati dinlemek istemediklerini ifade etmektedir. Mühürlemeyle ilgili fiilin نَطْبَعُ natbe‘u “mühürleriz” şeklinde geniş zaman kalıbında getirilmesi, mesajın tarihsel değil, evrensel olduğunu ve aynı durumda olan herkesi içerdiğini göstermektedir.

c) Âyette geçen نَطْبَعُ natbe‘u fiili “mühürlemek” anlamının yanında “tabiatı yapmak” manasına da gelebilir. Çünkü her iki kelime de aynı kökten gelmektedir. Buna göre, âyetin vermek istediği mesaj, “Allah küfrü kâfirlerin kalplerinin tabiatı kılar” şeklini alır.(38) Mühürlemek ile tabiatına dönüştürmek sonuçta aynı kararlılıkta buluşmakta, insanın kendi iradesiyle tercih ettiği şeyin onun kaderi ve tabiatı haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim Bakara 2/6-7 ve Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi, bu mühürlenmeler kişilerin küfürlerinin sonucudur. Aynı şekilde Bakara 2/88’de geçtiği gibi kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmektedir. Artık çok azı hariç inanmayacakları haber verilmektedir.

Son ümmet topluca helak edilmeyeceği için, içlerinden helaki hak edenlere bilinen anlamda topluca bir azap uygulanmamakta, ancak kalplerinin mühürlenmesi gündeme getirilmektedir. Anlaşılıyor ki “helak edilme” ile “kalplerin mühürlenmesi” aynı değerde bir işlemdir. Mühürlenmeyi bir avantaj gibi görmenin bir anlamı yoktur. Hayatı Yüce Allah’ın gazabı içerisinde yaşamak en büyük helaklerden birisidir, vesselâm.

c) Kıssalar Ve İnsanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 101-102-. âyetlerinde bütün peygamber kıssaları öğretilerinin aynı misyonu içerdiklerini, muhataplarının da aynı tepkileri verdiğini, iman etmediklerini, sonuçta kalplerinin mühürlendiğini, bu milletlerde verdikleri sözlerde riayet ve vefa görülmediğini, büyük çoğunluğunun yoldan çıktığını haber vermektedir.

ı. İbret Almayan Kalplerin Mühürlenmesi

تِلْكَ الْقُرٰى نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ اَنْبَآئِهَا وَلَقَدْ جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ كَذٰلِكَ يَطْبَعُ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِ الْكَافِر۪ينَ “İşte o şehirler, haberlerinden sadece bir bölümünü sana anlatmakta olduklarımızdır. Yemin olsun ki elçileri onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Fakat önceden yalanladıklarına yine de iman edecek değillerdi. İşte Allah kâfirlerin kalplerini böyle mühürler.”

Âyetteki تِلْكَ tilke kelimesi “işte onlar”; الْقُرٰى el-kurâ sözcüğü “(şu) şehirler”; نَقُصُّ nekussu fiili “anlatıyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; مِنْ اَنْبَآئِهَا min enbâihâ ifadesi “onların haberlerinden bir kısmını”; وَلَقَدْ جَآءَتْهُمْ ve lekad câethum ifadesi “yemin olsun ki onlara elbette getirmişti”; رُسُلُهُمْ rusülühum tamlaması “onların elçileri, resülleri”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti sözcüğü “apaçık deliller”;فَمَا كَانُوا fe mâ kânû fiili “onlar (şöyle) değillerdi”; لِيُؤْمِنُوا liyü’minû ifadesi “iman edecek şekilde, iman etmemişlerdi”; بِمَا كَذَّبُوا bimâ kezzebû ifadesi “yalanlamış oldukları şeylere, yalanladıkları gerçeklere”; مِنْ قَبْلُ min kablü kelimesi “daha önce”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يَطْبَعُ yatbe‘u fiili “mühürler”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَلٰى قُلُوبِ الْكَافِر۪ينَ ‘alâ kulûbi’l-kâfirîne tamlaması ise “kafirlerin, inkarcıların kalplerini” demektir.

Burada önceki milletlerin vahye karşı olumsuz tutumları ve yaşadıkları akıbet gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzeri Yûnus 10/74’te şu şekilde geçmektedir: “Sonra onun arkasından birçok peygamberi kendi toplumlarına göndermiştik. Onlara deliller getirmişlerdi. Fakat onlar daha önce yalanladıkları şeye inanacak değillerdi. İşte haddi aşanların kalplerini biz böyle mühürleriz.”

1. تِلْكَ الْقُرٰى نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ اَنْبَآئِهَا “İşte o şehirler, haberlerinden sadece bir bölümünü sana anlatmakta olduklarımızdır.” Bu ifadenin bir benzeri Hûd 11/100’de, başka benzerleri ise Âl-i İmrân 3/44, Hûd 11/49 ve Yûsuf 12/102’de geçmektedir. Yüce Allah bu sûrede hem genel hem de özel olarak kıssasına yer verdiği kavimlerin haberlerinden bir kısmını anlatmakta olduğunu beyan ederek, bir taraftan bunların kıssaların tamamı olmadığını ortaya koymakta, diğer taraftan anlatılanların da ilgili kavimlerin hayatlarının tamamını oluşturmadığını bildirmiş olmaktadır.

Bizi bu değerlendirmeye sevk eden şey, âyette kullanılan مِنْ اَنْبَآئِهَا min enbâihâ ifadesindeki مِنْ min edatıdır. Bu edat beyâniyye manasına gelebildiği gibi teb‘îdıyye anlamı da verebilir. Bu durumda kıssaların tamamının değil, bir bölümünün ele alındığı belirtilmiş olmaktadır. Benzer kullanımlar En‘âm 6/34, Hûd 11/120, Tâhâ 20/99 ve Kasas 28/3’te de zikredilmektedir.

2. وَلَقَدْ جَآءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ “Yemin olsun ki elçileri onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Fakat önceden yalanladıklarına yine de iman edecek değillerdi.” Peygamberlerin, kavimlerine beyyinât/beyyineh denilen apaçık belgeler getirmesiyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde bilgiler yer almaktadır.(39)

Yüce Allah o şehirlerin veya ülkelerin halklarına peygamberlerinin çeşitli bilgileri, yani hakikatin belgelerini getirdiğini beyan ettikten sonra, onların önceden inanmadıkları gerçeklere sonra da iman etmediklerini bildirmektedir. Belli ki helak edilen veya kalpleri mühürlenenler delil gelmeden önce nasıl inkâr etmişlerse, deliller geldikten sonra da aynı inkârı devam ettirmişlerdi. Bu durum onların inkârda ne kadar katı ve kararlı olduklarını gösterdiği gibi, nasıl korkunç bir taklit bataklığına saplandıklarını da açıkça ortaya koymaktadır.

Yaptığımız bu yorum âyetin bütünüyle eski kavimlerle ilgili olduğu görüşüne göredir. Ancak özellikle âyetin sonunda yer alan بِمَا كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ “Daha önce yalanladıkları” ifadesi önceki kavimlerle, فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا “İnanacak değillerdi” cümlesi ise Mekkeli müşriklerle ilgili görülebilir. Söylenmek istenen şudur: “Öncekilerin yalanladığına bunlar inanacak değildi.”(40) Bu yaklaşım bir görüş olsa da ilk yaklaşımın asıl bağlama uygun olduğunda şüphemiz yoktur.

3. كَذٰلِكَ يَطْبَعُ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِ الْكَافِر۪ينَ “İşte Allah kâfirlerin kalplerini böyle mühürler.” Âyetin son cümlesinde bir önceki âyette ele aldığımız konu yeniden gündeme getirilmekte ve Yüce Allah’ın zaten kâfir olanların kalplerini mühürleyeceğini beyan etmektedir. Burada küfürle ilgili kelimenin fiil olarak değil de الْكَافِر۪ين el-kâfirîne şeklinde isim olarak getirilmesi, söz konusu kişilerin küfürde kararlı olduklarını göstermekte, başındaki eliflâm da bunların burada sözü edilenler olduğunu, yani mühürlenmeyi hak ettiklerini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah hak etmeyenlerin kalplerini elbette mühürlemez. Bu genel ve evrensel kural, önceki kavimler için söz konusu olduğu gibi sonraki nesillerden gelecek kâfirler için de aynıdır; yani onların da küfürde ısrarcı ve kararlı olanlarının kalpleri mühürlenebilir. Önceki âyette de açıkladığımız gibi, burada geçen يَطْبَعُ yatbe‘u fiili “mühürlemek” anlamının yanında “tabiatı yapmak” manasına da gelebilir.

ıı. İnkârcıların Ahde Vefasızlıkları

وَمَا وَجَدْنَا لِاَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ وَاِنْ وَجَدْنَآ اَكْثَرَهُمْ لَفَاسِق۪ينَ “Onların çoğunda sözünde durma bulamamıştık; çoğunu yoldan çıkmış bulmuştuk.”

Âyetteki وَمَا وَجَدْنَا ve mâ vecednâ fiili “ve bulmamıştık”; لِاَكْثَرِهِمْ liekserihim ifadesi “onların çoğunluğunda”; مِنْ عَهْدٍ min ‘ahdin ifadesi “ahde vefa”; وَاِنْ وَجَدْنَا ve in vecednâ ifadesi “bulmuştuk”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamlaması “onlaın çoğunu”; لَفَاسِق۪ينَ le fâsikîne kelimesi ise “elbette yoldan çıkanlar olarak” demektir.

Burada helak edilen geçmiş milletlerin iki özelliği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا وَجَدْنَا لِاَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْدٍ “Onların çoğunda sözünde durma bulamamıştık.” Yüce Allah önceki kavimlerin helak edilme gerekçelerinden birisini “ahde vefalı olmamaları” diye belirlemektedir. Burada sözü edilen عَهْد ‘ahd kelimesi daha önce verdikleri bir sözden ziyade, bir bağlılık manasına alınmalıdır. Çünkü helak edilen kavimlerden bahsedilen âyetlerde daha önce verdikleri herhangi bir söze rastlamamaktayız. Meseleyi mutlak surette geçmişte verilen söz diye anlayacaksak, bu durumda söylememiz gereken şey bu kavimlerin fıtrat sözleşmelerine sadakat göstermemeleri olarak anlaşılabilir.

Me‘âric 70/32’de de ele alacağımız gibi, ‘ahdullâh, yani “Allah’a verilen söz”ler, yaratılışta Rabbimizin fıtratımıza yazıp kodladığı prensiplerdir. A‘râf 7/172’de geçen ve Elest Bezmi denen ilahi fıtrat sözleşmesi ile burada dile getirilen husus aynı olsa gerektir. İşte bu ilkelerin hatırlatılması demek olan “vahiy bilgilendirmesi”ne riayet etmeyip sadakat göstermemeleri, bahsi geçen kavimlerin helak edilmelerinin en önemli nedenlerinden birisi olarak sunulmaktadır.

2. وَاِنْ وَجَدْنَآ اَكْثَرَهُمْ لَفَاسِق۪ينَ “Çoğunu yoldan çıkmış bulmuştuk.” Bu manayı içeren başka kullanımlar da çeşitli sûrelerde yer almaktadır.(41) Buradaki اِنْ in edatı bilinen manada şart veya nefy/olumsuzluk edatından ziyade metni güzelleştiren bir tezyîn edatıdır.

Âyetin bu cümlesi sûrenin başından beri ele alınan olumsuz tiplerin niteliğini ortaya koyduğu gibi, helak edilme gerekçelerini de bir anlamda özetlemektedir. Fâsıklık, “yoldan ve dinden çıkmak, haktan yüz çevirmek” demektir ki dünya hayatında helak edilenlerin hepsi bu genel sıfatı hak edenlerdir. Bu ifadeyi önceki cümleyle ilişkilendirerek anlarsak şunu söyleyebiliriz: Fâsıklık fıtrat sözleşmesine ihanet etmek demektir.

Bir Kur’ân klasiği olmak üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” beyanı, hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(42)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 534. 2 - Hûd 11/7; Mülk 67/2; İnsân 76/2.
  • Hûd 11/7 Mülk 67/2 İnsân 76/2
• 3 - Hûd 11/36; Yûsuf 12/69. 4 - En‘âm 6/43, 147, 148; A‘râf 7/4, 5, 97, 98; Yûsuf 12/12, 110; Nahl 16/81; Kehf 18/2; Mü’min 40/29, 84, 85. 5 - Bakara 2/177; En‘âm 6/65; Nahl 16/81; Enbiyâ’ 21/80; Ahzâb 33/18. 6 - Nisâ’ 4/84; İsrâ’ 17/5; Neml 27/33; Feth 48/16; Hadîd 57/25. 7 - Bakara 2/177, 241; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94. 8 - Hacc 22/28. 9 - A‘râf 7/165. 10 - Bakara 2/90, 93, 102, 126, 206; Âl-i ‘Imrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; A‘râf 7/150; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhîm 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cumu‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 11 - Geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Çok Anlamlılık, b-e-s maddesi. 12 - Bakara 2/126, 173; Mâide 5/3; En‘âm 6/119, 145; Nahl 16/115; Lokmân 31/24. 13 - Bakara 2/102, 282, 283; Âl-i ‘Imrân 3/111, 120, 144, 176, 177; Nisâ’ 4/113; Mâide 5/42, 105; En‘âm 6/71; Tevbe 9/39, 107; Yûnus 10/18, 106; Hûd 11/57; Enbiyâ’ 21/66; Hacc 22/12; Furkân 25/55; Şu‘arâ’ 26/73; Muhammed 47/32; Talâk 65/6. 14 - Bakara 2/231; Mâide 5/76; En‘âm 6/17; A‘râf 7/188; Yûnus 10/12, 49, 107; Yûsuf 12/88; Ra‘d 13/16; Nahl 16/53, 54; İsrâ’ 17/56, 67; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/83, 84; Hacc 22/13; Mü’minûn 23/75; Furkân 25/3; Rûm 30/33; Sebe’ 34/42; Yâsîn 36/23; Zümer 39/8, 38, 49; Feth 48/11; Cinn 72/21. 15 - Bakara 2/177, 214; Âl-i ‘Imrân 3/134; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94, 95; Yûnus 10/21; Hûd 11/10; Fussılet 41/50. 16 - Bakara 2/102; Mücâdele 58/10. 17 - Nisâ’ 4/12; Neml 27/62. 18 - Nisâ’ 4/95. 19 - Geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Çok Anlamlılık, b-e-s maddesi.
  • Hûd 11/36 Yûsuf 12/69 En‘âm 6/43 En‘âm 6/147 En‘âm 6/148 A‘râf 7/4 A‘râf 7/5 A‘râf 7/97 A‘râf 7/98 Yûsuf 12/12 Yûsuf 12/110 Nahl 16/81 Kehf 18/2 Mü'min 40/29 Mü'min 40/84 Mü'min 40/85 Bakara 2/177 En‘âm 6/65 Nahl 16/81 Enbiyâ 21/80 Ahzâb 33/18 Nisâ 4/84 İsrâ 17/5 Neml 27/33 Fetih 48/16 Hadîd 57/25 Bakara 2/177 Bakara 2/241 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 Hacc 22/28 A‘râf 7/165 Bakara 2/90 Bakara 2/93 Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 A‘râf 7/150 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/119 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Lokmân 31/24 Bakara 2/102 Bakara 2/282 Bakara 2/283 Âl-i İmrân 3/111 Âl-i İmrân 3/120 Âl-i İmrân 3/144 Âl-i İmrân 3/176 Âl-i İmrân 3/177 Nisâ 4/113 Mâide 5/42 Mâide 5/105 En‘âm 6/71 Tevbe 9/39 Tevbe 9/107 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Hûd 11/57 Enbiyâ 21/66 Hacc 22/12 Furkân 25/55 Şu‘arâ 26/73 Muhammed 47/32 Talâk 65/6 Bakara 2/231 Mâide 5/76 En‘âm 6/17 A‘râf 7/188 Yûnus 10/12 Yûnus 10/49 Yûnus 10/107 Yûsuf 12/88 Ra‘d 13/16 Nahl 16/53 Nahl 16/54 İsrâ 17/56 İsrâ 17/67 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/83 Enbiyâ 21/84 Hacc 22/13 Mü'minûn 23/75 Furkân 25/3 Rûm 30/33 Sebe' 34/42 Yâsîn 36/23 Zümer 39/8 Zümer 39/38 Zümer 39/49 Fetih 48/11 Cinn 72/21 Bakara 2/177 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/134 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 A‘râf 7/95 Yûnus 10/21 Hûd 11/10 Fussilet 41/50 Bakara 2/102 Mücâdele 58/10 Nisâ 4/12 Neml 27/62 Nisâ 4/95
• 20 - Bakara 2/177, 241; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94. 21 - Bakara 2/177, 214; Âl-i İmrân 3/134; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94, 95; Yûnus 10/21; Hûd 11/10; Fussılet 41/50. 22 - Semerkandî, age., I, 534; Taberî, age., IX, 6-7; Zemahşerî, age., II, 127.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/241 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 Bakara 2/177 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/134 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 A‘râf 7/95 Yûnus 10/21 Hûd 11/10 Fussilet 41/50
• 23 - Semerkandî, age., I, 534; Taberî, age., IX, 7-8; Zemahşerî, age., II, 127. 24 - Semerkandî, age., I, 534.
• 25 - En‘âm 6/31; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18. 26 - En‘âm 6/44, 47; A‘râf 7/95; ‘Ankebût 29/53.
  • En‘âm 6/31 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18 En‘âm 6/44 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 ‘Ankebût 29/53
• 27 - A‘râf 7/182; Kalem 68/44.
  • A‘râf 7/182 Kalem 68/44
• 28 - Hûd 11/52.
  • Hûd 11/52
• 29 - Bakara 2/177; Nahl 16/81; Enbiyâ’ 21/80; Ahzâb 33/18. 30 - En‘âm 6/43, 147, 148; A‘râf 7/4, 5, 97, 98; Yûsuf 12/110; Enbiyâ’ 21/12; Mü’min 40/29, 84, 85; Kehf 18/2. 31 - Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/65; İsrâ’ 17/5; Neml 27/33; Feth 48/16; Hadîd 57/25. 32 - Haşr 59/14.
  • Bakara 2/177 Nahl 16/81 Enbiyâ 21/80 Ahzâb 33/18 En‘âm 6/43 En‘âm 6/147 En‘âm 6/148 A‘râf 7/4 A‘râf 7/5 A‘râf 7/97 A‘râf 7/98 Yûsuf 12/110 Enbiyâ 21/12 Mü'min 40/29 Mü'min 40/84 Mü'min 40/85 Kehf 18/2 Nisâ 4/84 En‘âm 6/65 İsrâ 17/5 Neml 27/33 Fetih 48/16 Hadîd 57/25 Haşr 59/14
• 33 - Semerkandî, age., I, 353. 34 - En‘âm 6/32; ‘Ankebût 29/64; Muhammed 47/36; Hadîd 57/20.
  • En‘âm 6/32 ‘Ankebût 29/64 Muhammed 47/36 Hadîd 57/20
• 35 - Zemahşerî, age., II, 129.
• 36 - Nisâ’ 4/79; Şûrâ 42/30. 37 - Rûm 30/41.
  • Nisâ 4/79 Şûrâ 42/30 Rûm 30/41
• 38 - Yazır, age., IV, 86.
• 39 - Âl-i İmrân 3/183, 184; Mâide 5/32; A‘râf 7/43, 53, 101; Tevbe 9/70; Yûnus 10/13; İbrâhim 14/9; Rûm 30/9; Fâtır 35/25; Zümer 39/71; Mü’min 40/22, 50, 83; Teğâbun 64/6.
  • Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/184 Mâide 5/32 A‘râf 7/43 A‘râf 7/53 A‘râf 7/101 Tevbe 9/70 Yûnus 10/13 İbrâhîm 14/9 Rûm 30/9 Fâtır 35/25 Zümer 39/71 Mü'min 40/22 Mü'min 40/50 Mü'min 40/83 Teğâbun 64/6
• 40 - Semerkandî, age., I, 536;Taberî, age., IX, 11.
• 41 - Âl-i İmrân 3/110; Mâide 5/49, 59, 81; A‘râf 7/102; Tevbe 9/8; Hadîd 57/16, 26, 27.
  • Âl-i İmrân 3/110 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/81 A‘râf 7/102 Tevbe 9/8 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27
• 42 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24