Sebe' Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen ve Yemen’de yaşamış eski bir uygarlık manasındaki سَبَاٍ sebe’ kelimesinden alan Sebe’ sûresi, inişe göre 76, resmî sıralamada ise 34. sûredir.

Sebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medenî bir sûre olan Ahzâb sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Son Saat’e” (Ahzâb 63; Sebe’ 3), “saptırıcılardan şikâyete” (Ahzâb 66-68; Sebe’ 31-33), “Hz. Peygamber’in tebliğ ilkelerine” (Ahzâb 44-46; Sebe’ 46-50) yer verilmekte, dolayısıyla bu ve benzer konular iki sûre arasındaki konu irtibatına örnek olarak sunulabilir.

Sebe’ sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, Son Saat’in aniden gelişi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgi ve erişilmez bilgisi, inkârcıların boş ve sonuçsuz uğraşıları, müşriklerin Hz. Peygamber’i inkâr edip onu bunaltmaları dile getirilmektedir. Ardından Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın kıssasına yer verilmekte, ‘Arim selinden söz edilmektedir.

20. âyetten itibaren, İblis’in inkârcılar hakkındaki sözlerini doğru çıkartması, onlar üzerinde otoritesinin bulunmamasına rağmen bu tür olaylarla insanların imtihan edilmesi beyan edilmekte, putların kâinatın yaratılmasında da idare sisteminde de hiçbir şekilde Yüce Allah’a ortaklıklarının bulunmadığı bildirilmekte, Allah’ın izni olmadan hiçbir şekilde putların şefaatinin söz konusu olamayacağı ifade edilmektedir.

24. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rızık vericiliği, insan sorumluluklarının şahsiliği, mahşerde herkesle ilgili hükümlerin açıklığa kavuşturulacağı, başka varlıkların acizlikleri, Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği, inkârcıların alaycılıkları ve onlara verilen cevaplar dile getirilmektedir.

30. âyetten itibaren, inkârcıların Hz. Peygamber’e karşı inanmama kararlılık cümleleri ile onların mahşerde kendilerini dünyada saptırmış olanlara karşı laf yetiştirme çabaları, onların diğerlerine verdikleri cevaplar beyan edilmektedir.

34. âyetten itibaren, inkârcıların bütün peygamberlere karşı aynı olumsuz tavırda oldukları, insanoğlunun mallarının ve çocuklarının insana Allah katında yakınlık sağlayamayacakları, ancak iman edip salih amel işleyenlerin bundan yararlanacağı ifade edilmekte, infak edenlere bunun karşılığının dünyada hemen verileceği müjdelenmektedir.

40. âyetten itibaren, meleklerin de mahşerde sorgulanacağı, onları Allah’ın ortakları sananların mahcup edileceği, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, taklidi tercihleri, önceki inkârcıların da aynı yolu takipleri dile getirilmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in onlara sunduğu evrensel tebliğ ilkeleri beyan edilmekte, hidayetin sadece vahiy ile elde edileceği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 15-21. âyetlerinde sûreye ismi verilen Sebe’lilerden söz etmekte, onlara verilen bazı nimetleri ve nankörlükleri nedeniyle karşılaştıkları feci akıbeti ve gerekçesi olarak İblis’le ilişkilerini dile getirmektedir.

a) Sebe’lilerin Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde Sebe’ kavmi için biri sağdan, diğeri soldan iki bahçe ikram ettiğini, oturdukları yerde nice ibretler ve deliller bulunduğunu beyan etmekte, ardından kendilerine “Rabbinizin rızkından yiyin ve O’na şükredin! İşte güzel bir memleket ve çok bağışlayan bir Rab!” dediğini haber vermektedir.

Daha sonra, Sebe’lilerin nankörlük ettikleri, yüz çevirdikleri, bu yüzden üzerlerine Arim Seli’nin gönderildiği, onların iki bahçesinin, buruk yemişli, acı ılgınlı ve içinde biraz da sedir ağacı bulunan iki harap bahçeye çevrildiği bildirilmekte, bunun sebebi olarak da nankörlükleri gerekçe olarak zikredilmektedir.

ı. Sebe’lilerin Ülkesindeki Bahçeler

لَقَدْ كَانَ لِسَبَاٍ ف۪ي مَسْكَنِهِمْ اٰيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَم۪ينٍ وَشِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ “Şüphesiz ki sağdan ve soldan iki bahçeye sahip olan Sebe’ kavmi için oturdukları yerde bir ders vardır. (Onlara:) ‘Rabbinizin rızkından yiyin ve O’na şükredin!’ (demiştik). İşte güzel bir şehir ve çok bağışlayan bir Rab!”

Âyetteki لَقَدْ كَانَ لِسَبَاٍ lekad kâne li sebein ifadesi “muhakkak Sebe’liler için vardı”; ف۪ي مَسْكَنِهِمْfî meskenihim tamlaması “onların oturdukları yerde”; اٰيَة âyetün kelimesi “ibret(ler), delil(ler), ders(ler) ve burhan(lar)”; جَنَّتَان cennetâni kelimesi “iki bahçe”; عَنْ يَم۪ينٍ ‘an yemînin ifadesi “sağdan, sağ taraftan”; وَشِمَالٍ ve şimâlin ifadesi “ve soldan, sol taraftan”; كُلُوا külû emri “yiyin”; مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ min rızkı rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizin rızkından”; وَاشْكُرُوا veşkürû emri “ve şükredin”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ beldetün tayyibetün tamlaması “güzel bir şehir, temiz ülke”; وَرَبٌّ غَفُورٌ ve rabbun ğafûrun tamlaması ise “ve çok bağışlayıcı Rab” demektir.

Burada Sebe ülkesinde yaşayanlara sunulmuş olan büyük bir delil gündeme getirilmektedir.

1.لَقَدْ كَانَ لِسَبَاٍ ف۪ي مَسْكَنِهِمْ اٰيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَم۪ينٍ وَشِمَالٍ “Şüphesiz ki sağdan ve soldan iki bahçeye sahip olan Sebe’ kavmi için oturdukları yerde bir ders vardır.” Yüce Allah Sebe’ sûresinin 10-14. âyetlerinde salih ve hükümdar iki peygamberin yani Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman’ın kıssasından kısa birer bölüm aktardıktan sonra, bu âyetlerde de bunların karşıtı konumunda olumsuz bir insan topluluğuna dikkat çekmektedir.

a)لَقَدْ كَانَ لِسَبَاٍ ف۪ي مَسْكَنِهِمْ اٰيَةٌ “Şüphesiz ki Sebe’ kavmi için oturdukları yerde bir ibret (delil) vardır.” Yüce Allah tıpkı Hz. Dâvûd’la ilgili olan bölümde de yer verdiği gibi, Sebe’lilerle ilgili konuya da pekiştirici bir ifadeyle başlamış, bu bağlamda hem lâm/le harfini hem de kad edatını لَقَدْ lekad şeklinde cümlenin başına koyarak kıssadaki mesaja güçlü ifadelerle dikkat çekmek istemiştir. Burada geçen سَبَاٍ sebe’ kelimesi bu kavmin yaşadığı yerin adı olabileceği gibi söz konusu kavmin adı da olabilir ki genel kanaat bu kelimenin o kavmin adı olması yönündedir. Çünküمَسْكَنِهِمْ meseknihim “oturdukları yer” tamlamasındaki hum/him zamiri o kavmi nitelendirmektedir.

ı. Bir kez de Neml 27/22’de geçen سَبَاٍ sebe’ kelimesi gereği bu ülkenin neresi olduğu ve orada yaşayan insanların kimlerden oluştuğu hakkında bilgi vermek gerekmektedir.

Sebe’liler Kimdir?

Sebe’, bir kavmin adıdır ve bunlar Sebe’ b. Yeşcub (Yaşhab) b. Ya‘rub (Yağrub) b. Kahtân adıyla bilinen bir kavimdir.(1) Neml sûresinin 22-44. âyetlerinde de kıssalarının bir bölümü anlatılan bu kavim, önceleri Güneş’e tapan, başlarında Belkıs diye bilinen bir bayan hükümdar bulunan, sonrasında Hz. Süleyman’ın emrine giren, durdukları yer Güneybatı Arabistan’da Yemen’de Me’rib adındaki şehir olan bir kavim idi.

En parlak dönemlerinde (M.Ö. iki bin yıllarında) yalnızca Yemen’i değil, Hadramevt’in geniş bir bölümünü, Mahrah topraklarını ve şimdiki Habeşistan’ın büyük bölümünü de içine alıyordu. Sebe’liler başkent Ma’rib’in çevresinde yüzlerce yıllık bir zaman kesiti içinde günümüze kadar ayakta kalabilmiş muhteşem kalıntılarıyla tarihte büyük bir ün yapmış olan olağanüstü barajlar, bentler ve suyolları şebekeleri inşa etmişlerdi.

Sebe’ ülkesi bütün Arap Yarımadası’nda dillere destan olan muazzam gelişmesini bu büyük barajlara borçluydu. Ülkenin zenginleşmesi, halkının ticari faaaliyetlere yoğun ilgisinden ve Ma‘rib’den Kuzeyde Mekke, Medine ve Suriye’ye, Doğuda Arap Denizi kıyılarındaki Zufar’a doğru ilerleyen ve böylece Hindistan ve Çin’e bağlanan deniz yolları ile birleşen “baharat yol”nu kontrol etmelerinden ileri geliyordu. Bu sûrede değinilen konu Neml 27/22-44’te sözü edilenden daha sonraki bir zamana tekabul eder.(2)

Sebe’liler ve onların ülkesi hakkında şu bilgiler de konuyu tamamlar mahiyette görülebilir:

“Sebe (Eski Ahid’de Şiba), milattan önceki bin yılda Hadramevt, Yemen, Necran ve Habeşistan’ın bir bölümünü içine alan ve okyanusla Akdeniz arasındaki Baharat Yolu’nu elinde bulunduran gelişmiş bir su uygarlığı. Me’rib Barajı, kadim çağların en büyük yapay su göletiydi. İlk yıkılışı miladi 215 tarihinde Roma imparatoru Decius dönemine rastlar. Sebe halkını teşkil eden Kahtân kabileleri bu felaketin ardından dağılarak kuzeye göç ettiler.”(3)

Bu kıssanın burada zikredilmesinin elbette vahyin indiriliş süreciyle ve konumuyla yakından bir ilgisi bulunmalıdır. Bu çerçevede şu değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Allah Rasulü’nün Mekke’deki 13 yıllık davetinin bir bölümünü oluşturan; “kabileler nezdinde hicret yurdu arayışı” dönemidir. Bu dönem, peygamberliğin yaklaşık 10-13. yıllarına tekabül eder. Hz. Peygamber bu arayışını, hac aylarına denk gelen panayır mevsiminde gerçekleştirdi. İşte o davet sırasında Yemen’li kabilelerle diyaloğa girilmiş olmalı ki, onların tarihlerinin bir parçası olan Sebe kıssası anlatılıyor. Diyalog kurulan bu kabilenin Yesrib’deki Yemen kökenli Evs ve Hazrec olması daha akla yatkın görünmektedir.”(4)

ıı. Yüce Allah Sebe’lilerin oturdukları yani yerleşik olarak yaşadıkları yurtlarında çok önemli bir اٰيَة âyeh yani nice “ibretler, deliller, dersler ve burhanlar” olduğunu pekiştirici bir ifadeyle dile getirmektedir.

Burada sözü edilen “âyet”ten maksat, hem bu kavmin şehirlerinin etrafında bulunan bahçeler manasında onlar için Yüce Allah’ın varlığına, birliğine ve kudretine dair bir delil olabileceği gibi, nimetin şükrünü bilmemeleri nedeniyle yaşadıkları feci akıbetleri bağlamında kıssanın tamamı da olabilir ki bu durumda âyetin yani ibretin muhatabı sonraki nesillerdir.

b)جَنَّتَانِ عَنْ يَم۪ينٍ وَشِمَالٍ “(Biri) sağdan, (diğeri) soldan iki bahçe (vardı).” Yüce Allah Sebe’lilerin yaşadıkları ülkelerinde meskün oldukları yerlerin sağdan ve soldan bahçelerle çevrilmiş çok önemli bir nimete sahip olduklarını, bu nedenle de nice deliller ve dersler içerdiğini ifade etmektedir.

Demek ki bu kavmin yaşadığı vadi, sağlı-sollu verimli çok güzel bahçelerle çevriliydi. Bu bahçelerin sağa ve sola doğru uzandığı da söylenebilir. Dahası, herkesin iki bahçesinin olduğu düşünülebileceği gibi, beldelerinin sağında ve solunda bahçelerden meydana gelmiş olan iki topluluk, iki alan olma ihtimali de dile getirilmektedir.(5) Nihayet bu bağ ve bahçelerin oldukça verimli oldukları devam eden cümleden de anlaşılmaktadır.

2. كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ “(Onlara:) ‘Rabbinizin rızkından yiyin ve O’na şükredin!’ (demiştik).” Buradaki “yiyin ve şükredin” şeklindeki ifade elbette Yüce Allah tarafından peygamberleri aracılığıyla kendilerine söylenmiş olmalıdır; çünkü devam eden cümledeki “İşte güzel bir memleket ve çok bağışlayan bir Rab!” şeklindeki ifadeler bunun delilidir. Ancak bu asıl görüşe ilave olarak, söz konusu bağ ve bahçelerin lisân-ı halleriyle sanki böyle dedikleri de düşünülebilir.(6)

Kendilerine yönelik bu emir gereği verilen onca nimetten yararlanmaları ve bununla beraber bu nimetlerin sahibi ve ikram edicisi olan Yüce Allah’a da ibadet ederek şükretmeleri gerektiği bildirilmişti. Bu kıssadan önce geçen Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman kıssalarında da aynı şekilde nimete şükredilmesi ve salih ameller yapılması gerektiği üzerinde durulduğu için, nimete karşı şükrün evrensel bir kulluk görevi olduğu ifade edilmek istenmektedir, diyebiliriz.

3. بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ “İşte güzel bir şehir ve çok bağışlayan bir Rab!” Âyetin sonunda hem yaşadıkları yurdun, ülkenin, beldenin, yörenin çok güzel olduğu, hem de bütün bunları kendilerine ikram eden Yüce Allah’ın kulların eksikliklerini çok bağışlayıcı olduğu dile getirilmektedir. Belde-i tayyibeh tamlaması, eziyet veren unsurlardan arınmış, güvensizlik içermeyen, insana huzur ve gıda sunan bir mekan anlamında ideal bir yurt olarak yorumlanabilir.

Âyetin son cümlesinde işte bu çok güzel nimet ihsanına karşılık şükür görevini gerektiği gibi yerine getiremeyenler için Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı söz konusu olduğu gibi, bu ifadeler toplumda yaşayan bozuk inançlıların tevbe etmelerine yönelik bir çağrı/davet olarak da anlaşılabilir.

ıı. Azgınlık Sonrası Helak Edilmeleri

فَاَعْرَضُوا فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ اُكُلٍ خَمْطٍ وَاَثْلٍ وَشَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَل۪يلٍ “(Ancak) onlar yüz çevirmişlerdi. Bu yüzden üzerlerine Arim Seli’ni göndermiştik. Onların iki bahçesini, acı meyveli, ılgınlı ve içinde biraz da sedir ağacı bulunan iki (harap) bahçeye çevirmiştik.”

Âyetteki فَاَعْرَضُوا fe a‘radû fiili “yüz çevirmişlerdi”; فَاَرْسَلْنَا fe arselnâ fiili “göndermiştik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; سَيْلَ الْعَرِمِ seyle’l-‘arimi tamlaması “Arim Seli’ni”; وَبَدَّلْنَاهُمْ ve beddelnâhum fiili “ve onları değiştirmiştik”; بِجَنَّتَيْهِمْ bicenneteyhim kelimeleri “onların iki bahçesinin yerini”; جَنَّتَيْنِ cenneteyni kelimesi “iki bahçe olarak”; ذَوَاتَيْ zevâtey kelimesi “sahip olan”; اُكُلٍ ükülin kelimesi “yemişe, ürüne”; خَمْطhamtın kelimesi “acı meyveli çalılara”; وَاَثْلٍ ve eslin sözcüğü “ve ılgın ağacına”; مِنْ سِدْرٍ min sidrin kelimesi “sedir ağacından”; قَل۪يل kalîlin kelimesi ise “az” demektir.

Burada Sebe’lilerin olumsuz tavırları sonrasında başlarına gelenler gündeme getirilmektedir.

1.فَاَعْرَضُوا فَاَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ “(Ancak) onlar yüz çevirmişlerdi. Bu yüzden üzerlerine Arim Seli’ni göndermiştik.” Yüce Allah Sebe’lilere verdiği nimetlerin karşılığında kendilerinden beklediği şükür yani kulluk görevini yerine getirmediklerini, iman gibi hak ve hakikat anlamında kendilerinden istenenlerden yüz çevirdiklerini beyan etmekte, bu nedenle üzerlerine Arim Seli’ni gönderdiğini bildirmektedir.

Secde 32/22’de de belirtildiği gibi, “Allah’ın âyetleri kendilerine hatırlatılmış olmasına rağmen onlardan yüz çevirenler en zalimler ve mücrimlerdir.” Onların zalim olarak anılması başkalarının inanmalarına karşı baskı ve zulüm uyguladıklarını akla getirmektedir. Yüce Allah da işte bu zalimlerden, sürekli suç işleyen mücrimlerden işledikleri zulmün intikamını almıştır.

Arim Seli:

Âyette geçen سَيْل الْعَرِمِ seylü’l-‘arim ifadesi “Arim Seli” olarak bilinmektedir ki bu sel, büyük barajları su altında bırakabilen, onları yıkabilen hacimde, çok büyük bir felaket idi. الْعَرِمِ el-‘arim kelimesine “köstebek” diyenler olduğu gibi, bunun seddin veya vadinin adı olduğunu söyleyenler de vardır.(7) Bu barajı Sebe’in, Belkıs’ın, Himyer’in veya Lokmân b. Âd’in yaptığı rivayet edilmektedir.(8)

Tarihte bu olayın tam olarak ne zaman gerçekleştiği bilinmemekte, ancak Me’rib Barajının ilk yıkılış tarihinin M.S. ikinci yüzyıl olabileceği bildirilmektedir. Bu olaydan sonra Sebe’ Krallığı büyük ölçüde harap olmuş, yöre halkının önemli bir bölümü kuzeye doğru göç etmek zorunda kalmıştı. Daha sonra çeşitli zamanlarda onarılmış olsalar da İslâm’ın gelişinden 20-30 yıl önce bu büyük barajın tamamen yıkıldığı belirtilmektedir.(9)

2. وَبَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ اُكُلٍ خَمْطٍ وَاَثْلٍ وَشَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَل۪يلٍ “Onların iki bahçesini, acı meyveli, ılgınlı ve içinde biraz da sedir ağacı bulunan iki (harap) bahçeye çevirmiştik.” Yüce Allah Sebe’lilerin iman ve itaatten yüz çevirmelerinin sonucunda üzerlerine korkunç bir sel gönderdiğini beyan ettikten sonra, bu sel felaketi ile çok verimli ve görkemli olan o iki bahçeyi yani yaşadıkları vadideki bağ ve bahçeleri bambaşka bir bahçe görünütüsüne çevirdiğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da yedi kez(10) geçen اُكُلُ ükül kelimesi “yemiş, ürün” gibi manalar içermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خَمْط hamt kelimesi “kekre, buruk”, “acı meyveli çalılar”; اَثْل esl sözcüğü “ılgın ağacı”, “acı meyveli ağaç”, “meyvesiz veya üzerinde küçük ama yenmeyen taneleri olan ağaç”; bir kez de Vâkı‘a 56/28’de geçen سِدْر sidr kelimesi ise “sedir ağacı”, “Arabistan kirazı” manasına gelmektedir.(11)

Âyetteki جَنَّتَيْن cenneteyni kelimesini bahçelik özelliğini kaybettiğini ortaya koymak için dile getirilen bir ifade olarak anlamak gerekir. Çünkü asıl verimli ve görkemli bahçeler sel felaketi sonrası adeta bahçe özelliğini kaybetmiş, çalı çırpıdan müteşekkil, acı kekreli ve meyvesi yenmeyen ağaç türlerine sahip adeta çorak bir araziye dönüştürülmüş bir yer halini almıştı. Âyette sözü edilen değişimler elbette bir şeylerin sonucuydu; işte bunun neden meydana geldiği devam eden âyette şöyle dile getirilmektedir:

ııı. Nankörlüğün Karşılığı

ذٰلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُوا وَهَلْ نُجَاز۪يٓ اِلَّا الْكَفُورَ “Nankörlük ettikleri için onları böyle cezalandırmıştık. Nankör olandan başkasını cezalandırır mıyız hiç!”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte böyle”; جَزَيْنَاهُمْ cezeynâhum fiili “onlara karşılık vermiştik, vermekteyiz”; بِمَا كَفَرُوا bimâ keferû ifadesi “inkarlarına karşılık, inkar etmiş olmaları sebebiyle”;وَهَلْ نُجَاز۪ي ve hel nücâzî ifadesi “karşılık verir miyiz, cezalandırır mıyız hiç”; اِلَّا الْكَفُورَ ille’l-kefûra istisnası ise “çok nankör(ler)den başkasını” demektir.

Burada Sebe’lilerin verimli bahçelerinin neden verimsiz çorak bir araziye çevrildiği gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُوا “Nankörlük ettikleri için onları böyle cezalandırmıştık.” Yüce Allah Sebe’lilerin yaşadıkları yörede bulunan bağ ve bahçelerini Arim Seli ile perişan edip oralarını verimsiz, çorak birer araziye dönüştürme gerekçesini, onların küfrüne yani hem inançızlıklarına hem de Yüce Allah’ın kendilerine verdiği sayısız ve eşsiz nimetlerine karşı takındıkları nankörce tutuma bağlamıştır. Bağ ve bahçelerin perişan bir duruma getirilmesi bir “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise onların nankörlükleridir.

En‘âm 6/146’da Yahudilere uygulanan ilave haram et uygulamasının nedeni de aynı şekilde onların azgınlıklarına bağlanmıştı. Benzer bir hatırlatma Nisâ’ 4/160’ta da yer almaktadır. Her iki cezalandırmada da herhangi bir haksızlık edilmediği, aksine bu akıbeti kendilerinin hak edip hazırladıkları anlaşılmaktadır. Esasında devam eden cümlede de verilen mesaj bundan başkası değildir.

Burada geçen جَزَيْنَا cezeynâ fiili ile devam eden cümlede yer alan نُجَاز۪ي nücâzî fiili “karşılık vermek” manasını da içerecek şekilde muhatapların durumu cezayı yani dünyevi bir azabı gerektirdiği için burada “cezalandırmak” demektir.

2. وَهَلْ نُجَاز۪يٓ اِلَّا الْكَفُورَ “Nankör olandan başkasını cezalandırır mıyız hiç!” Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmediğini, inkârcı, mücrim ve zalim insanların başına gelen sıkıntıların sebebinin kendi hak edişleri olduğunu, çünkü nankörlükte haddi aşanlardan başkalarını bu şekilde cezalandırmadığını beyan etmektedir.

Âyette geçen هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr denen “vurgulu ifade” tekniğidir ve ilahi sistemde kullara herhangi bir şekilde haksızlık yapılmadığı beyan edilmek istenmektedir. Kur’ân’da 12 kez(12) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir. Demek ki Sebe’lilerin bahçelerinin başına gelen şey onların sınır tanımayan inkârcılıkları ve nankörülükleri olmuştu.

b) Sebe’lilere Yönelik Başka Nimetler

Yüce Allah, sûrenin 18-19. âyetlerinde onların yurdu ile kendilerini bereketlendirdiği memleketler arasında, kolayca görünen nice kasabalar var ettiğini, bunlar arasında kolayca yürümelerini, seyahat etmelerini takdir ettiğini, onlara “oralarda geceleri ve gündüzleri güven içinde yürüyün, seyahat edin” dediğini beyan etmektedir.

Ardından, “Ey Rabbimiz! Aralarında yolculuk yaptığımız şehirlerin arasını uzaklaştır” dedikleri, böylece kendilerine yazık ettikleri, bunun sonucunda kendilerinin efsanelere çevrildiği, büsbütün parçalandıkları ifade edilmekte, bunda, çok sabreden, çok şükreden herkes için nice ibretler bulunduğu bildirilmektedir.

ı. Güvenli Şehirler ve Yolculuklar

وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا ف۪يهَا السَّيْرَ س۪يرُوا ف۪يهَا لَيَالِيَ وَاَيَّامًا اٰمِن۪ينَ “Onlar(ın yurdu) ile kendilerini bereketlendirdiğimiz şehirler arasında, kolayca görünen şehirler var etmiş ve bunlar arasında (kolayca) yürümelerini (seyahat etmelerini) mümkün kılmıştık. (Onlara) ‘Oralarda geceleri ve gündüzleri güven içinde yürüyün (seyahat edin!’ demiştik).”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; وَبَيْنَ الْقُرَى ve beyne’l-kura ifadesi “ve şehirler arasına”; الَّت۪ي بَارَكْنَا elletî bâraknâ ifadesi “bereketli kıldığımız (yerler)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; قُرًى kuran kelimesi “şehirler”; ظَاهِرَة zâhiraten kelimesi “görünen, meydanda”; وَقَدَّرْنَا ve kaddernâ fiili “ve takdir etmiştik”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; السَّيْر es-seyra kelimesi “yürümeyi, yolculuğu”; س۪يرُوا sîrû emri “gidin, gezin”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لَيَالِيَ leyâliye kelimesi “geceler (boyunca)”; وَاَيَّامًا ve eyyâmen sözcüğü “ve gündüzler (boyunca)”; اٰمِن۪ين âminîne kelimesi ise “güven içinde olanlar olarak” demektir.

Burada önceki âyetlerde verilen şehirlerin çevresindeki bahçelerin durumuyla ilgili bilgiye ilave olarak bu defa şehir dışındaki nimetler gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا ف۪يهَا السَّيْرَ “Onlar(ın yurdu) ile kendilerini bereketlendirdiğimiz şehirler arasında, kolayca görünen şehirler var etmiş ve bunlar arasında (kolayca) yürümelerini (seyahat etmelerini) mümkün kılmıştık.” Yüce Allah Sebe’lilerin bağ ve bahçelerini perişan etmeden önce kendileriyle bereketli kıldığı şehirlerin arasında açıkça görünen beldeler inşa ettiğini beyan etmektedir.

a) Âyette dikkat çekilen الْقُرَى الَّت۪ي بَارَكْنَا ف۪يهَا “Bereketli kıldığımız beldeler”den kasıt, Sebe’lilerin kullandığı kervan yolu üzerinde bulunan “Mekke”, “Medine”, “Şam” ve “Küdüs” şehirleri olabileceği gibi, diğer Arap şehirleri de olabilir.(13) Yüce Allah Sebe’lilerin ülkesi ile işte kuzeyde bulunan bereketli şehirlerin arasında birbirine yakın, adeta birbirini gören yakınlıkta şehirler var ettiğini ve bu sayede yolculuklarını kolayca gerçekleştirebildiklerini beyan etmektedir.

Burada geçen قُرًى ظَاهِرَةً kuran zâhiraten tamlaması “görünen, açık beldeler”, “birbirini gören şehirler”, “açıkça görünen beldeler”, “birbirleriyle aynı görüş mesafesinde şehirler”, “birbirilerine nazır yerleşim merkezleri”, “karartısı diğerinden görünen şehirler” gibi manalara gelmektedir.(14) Bu ifade uzak mesafeler arasında birbirine yakın yerleşim merkezleri yerleştirilerek yolculuk şartlarının kolaylaştırılması sağlanmıştı.

b)وَقَدَّرْنَا ف۪يهَا السَّيْرَ “Bunlar arasında (kolayca) yürüme(lerini) takdir etmiştik.” Yüce Allah Sebe’liler ile kendisini bereketli kıldığı beldeler arasında birbirini görme mesafesinde şehirler var ettiğini, bu imkânı kendilerine sunduğunu beyan ettikten sonra, o beldelerde rahatça seferler yaşamalarını, huzurlu biçimde yürüyebilmelerini de takdir ettiğini bildirmektedir.

Burada geçen قَدَّرْنَا kaddernâ fiili “takdir etmek”, “imkân sağlamak”, “kolaylaştırmak”, “düzene koymak” gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla beldeler arasında uzun ve yorucu mesafeler olmadığı için yapılan yolculuklar da belli bir kolaylık ve düzene kavuşturulmuştu.

Aradaki yerleşim merkezleri yolculukların o güzergâh üzerinde yapılması gerektiği takdirini ortaya koymaktadır. Belli ki düşman korkusu olmadan, yanlarına azık alma, açık alanlarda ve tehlikeli, savunmasız ortamlarda konaklama ihtiyacı hissetmeyecekleri şekilde uygun mesafelerde şehirler var edilmiş, herhangi bir sıkıntı çekmemeleri sağlanmıştı.

2.س۪يرُوا ف۪يهَا لَيَالِيَ وَاَيَّامًا اٰمِن۪ينَ “(Onlara) ‘Oralarda geceleri ve gündüzleri güven içinde yürüyün (seyahat edin!’ demiştik).” Şehirlerin arasındaki mesafe yakın olunca Yemen’den Şam’a, Kudüs’e veya o güzergâhtaki diğer Arap şehirlerine kadar yapılacak seyahatlerin hem gece hem de gündüz güven içinde gerçekleştirilebileceği ifade edilmiş olmaktadır. Yüce Allah’ın onlara sağladığı bu imkân daha sonra Fîl ve Kureyş sûrelerinde dile getirildiği gibi Fil ordusundan koruduğu, bu nedenle de kış ve yaz seyahatlerinin güvenliğini sağladığı Mekkelilere yönelik de yaşanmıştı.

ıı. Nankörlüğün Sonu

فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ اَسْفَارِنَا وَظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ اَحَاد۪يثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ “(Bunun üzerine) ‘Rabbimiz! Seferlerimizin (yolculuk yaptığımız şehirlerin) arasını uzaklaştır!’ demişler ve kendilerine yazık etmişlerdi. (Biz de) onları sözlere (ibretlik anılara) çevirmiş ve onları tamamen parçalamıştık. Şüphesiz ki bunda çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır.”

Âyetteki فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi ki”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; بَاعِدْ bâ‘id duası “uzaklaştır”; بَيْنَ اَسْفَارِنَا beyne esfârinâ ifadesi “yolculuklarımızın arasını”; وَظَلَمُوا ve zalemû fiili “ve zulmetmilerdi, haksızlık etmişlerdi”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; فَجَعَلْنَاهُمْ fe ce‘alnâhum fiili “ve onları yapmıştık, kılmıştık”; اَحَاد۪يثehâdîse kelimesi “efsaneler, hikayeler, masallar”; وَمَزَّقْنَاهُمْ ve mezzaknâhum ifadesi “ve onları parçalamıştık”; كُلَّ مُمَزَّقٍ külle mümezzekın tamlaması “büsbütün parçalamış olarak”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “nice deliller”; لِكُلِّ likülli kelimesi “her biri için”;صَبَّار sabbârin sıfatı “çok sabreden”; شَكُور şekûrin sıfatı ise “çok şükreden” demektir.

Burada Sebe’lilerin nankörlüğü ve sonrasında kendilerine verilen ceza gündeme getirilmektedir.

1. فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ اَسْفَارِنَا وَظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ “(Bunun üzerine) ‘Rabbimiz! Seferlerimizin (yolculuk yaptığımız şehirlerin) arasını uzaklaştır!’ demişlerdi ve kendilerine yazık etmişlerdi.” Âyetin ilk bölümünde iki cümle üzerinde durulmaktadır:

a) فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ اَسْفَارِنَا “Bunun üzerine ‘Rabbimiz! Seferlerimizin arasını uzaklaştır (yolculuk yaptığımız şehirlerin arasını uzaklaştır)’ demişlerdi.” Âyette yer alan بَاعِدْ bâ‘id kelimesinin okunuşu nedeniyle iki anlam ihtimali söz konusudur:

ı. İlk tercihe göre âyetteki رَبَّنَا rabbenâ hitabı bir nidadır, yani “ey Rabbimiz” manasında bir sesleniştir. Sonrasında gelen بَاعِدْ bâ‘id kelimesi de aynı şekilde “uzaklaştır” manasında bir duadır. Bu kelimeyi bazı âlimler aynı manada ve emir kalıbında olmak üzere بَعِّدْba‘‘id şeklinde tef’îl babından emir kalıbında okumuşlardır.

Âyette geçen اَسْفَار esfâr kelimesi bu manada sadece burada geçmekte ve sefer kelimesinin çoğulu olarak “seferler” manasına gelmektedir. Cum‘a 62/5’te geçen اَسْفَار esfâr sözcğü ise sifr kelimesinin çoğuludur ve “ciltler dolusu kutsal kitaplar” manasına gelmektedir.

Yüce Allah Sebe’lilere sağladığı yolculuk imkânlarını istismar etmelerini beyan etmekte ve birbirine yakın aralıklarla var edilen şehirlerin arasını uzaklaştırmasını istediklerini, böylece kendilerine yazık ettiklerini bildirmektedir. Onların bu tutumu tıpkı Bakara 2/57, 61’de ele alındığı üzere İsrailoğullarının kendilerine verilen bıldırcın eti ve kudret helvasını beğenmeyip, yerlerine sebze, acur, sarımsak, mercimek ve soğan yani daha kalitelileri bırakıp daha düşük olanları istemelerini hatırlatmaktadır.

Esasında böyle bir istek akla ziyandır; çünkü hiçbir aklı başında kişi böyle saçma bir istekte bulunamaz. Anlaşılıyor ki bunların nankör ve isyankâr tutumları adeta dile gelmiş ve ellerindeki bu büyük nimetin ellerinden alınmasına sebep olmuştu. Çünkü bunlar zalimlikle anılmışlar, belli ki hayatta onlara ikram edilen nimetlerin kadir ve kıymetini bilememiş, azgınlığı tercih etmişlerdi. Azgınlık azaba dönüşmüştü.

Burada bir başka ihtimal ise Sebe’lilerin bu sözü alay ederek, Yüce Allah’ın onlara herhangi bir şekilde azap edemeyeceğini düşünerek söylemiş olmaları da muhtemeldir. Kendilerince Yüce Allah’a meydan okuyan bu zavallılar aslında rüzgâr ekerek fırtına biçeceklerini kestirememişlerdi.

ıı. Burada geçen بَاعِدْ bâ‘id “uzaklaştır” kelimesi bazı âlimlerimizce بَاعَدَ bâ‘ade şeklinde fiil olarak okunmuş ve onların nankörülük yaparak aslında yakın olan mesafelerin uzak olduğunu söyledikleri ifade edilmiş olmaktadır. Bu ihtimaldeرَبَّنَا rabbenâ ifadesi de “dua, istek” olarak değil de رَبُّنَا rabbunâ şeklinde “rabbimiz” manasında düz cümle halinde okunmuştur.(15) İşte bu yaklaşım tam da bir kadir kıymet bilmezliğin ifadesidir. Metinde bu iki anlam da muhtemeldir; biz de bu nedenle her iki yorumu da zikretme gereği hissettik.

b) وَظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ “Kendilerine yazık etmişlerdi.” Yûnus 10/44’te de ele aldığımız üzere, Yüce Allah insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek insanların kendilerine haksızlık ettiğini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandığını bildirmektedir.(16) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı kural yer almakta ve insanların azgınlıkları nedeniyle kendilerine haksızlık ettikleri ve azabı hak edecek davranışlara girdikleri için cezalandırıldıkları beyan edilmektedir.

2. فَجَعَلْنَاهُمْ اَحَاد۪يثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ “(Biz de) onları sözlere (ibretlik anılara) çevirmiş ve onları tamamen parçalamıştık. Şüphesiz ki bunda çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır” Yüce Allah Sebe’lilerin alay ve isyan içerikli tutum ve davranışlarının karşılığında kendilerini helak ederek efsanelere dönüştürdüğünü ve onları darmadağın ettiğini haber vermektedir.

Kur’ân’da beş kez(17) geçen اَحَاد۪يث ehâdîs/el-ehâdîs kelimesi hem “sözler” hem de “olaylar” manasına gelmektedir. Hâdis ve hâdise kelimeleri de aynı kökten gelmekte ve iki anlamı da içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اَحَاد۪يث ehâdîs kelimesi “efsaneler, hikayeler, masallar” manasına gelmekte, onların helak sonrasında isimlerinin ve kıssalarının artık dillerde dolaşan bir efsaneye döndüğünü ortaya koymaktadır.

Bu kavmin darmadağınık olmasına gelince, Yüce Allah bu konuyu وَمَزَّقْنَاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ “Onları büsbütün parçalamıştık”, “Onları darmadağın etmiştik” ifadesiyle dile getirmektedir. Söylenmek istenen şey Arim Seli sonrasında onların kuzeye doğru göç etmek zorunda bırakılmaları ve birliklerinin tamamen bozulup parçalanmasıdır. Bu çerçevede Gassan Şam’a, Enmâr Yesrib’e, Cüzâm Tihâme’ye, Ezd ise Uman’a katılmış, dolayısıyla Sebe’liler sadece hatıralara konu efsanelere dönüşmüştü.(18)

Yüce Allah Sebe’lileri bu hale getirdiğini beyan ederken onları darmadağın ettiğini söyleyerek aslında sûrenin yedinci âyetinde ele aldığımız bir konuya da gönderme yapmış olmaktadır. Orada öldükten sonra diriltilmeyi inkar edenlerin kullandığı ifade de aynı şekilde اِذَا مُزِّقْتُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ “Paramparça olduğunuz zaman” kelimelerinden oluşmuştu. Muhtemeldir ki Yüce Allah mahşeri inkâr eden Mekkeli müşriklerin de günün birinde birliklerini kaybedeceklerini, Mekke’deki şirk ve inkâr havasını tamamen yitireceklerini, oradaki baskın ve güçlü pozisyonlarından yoksun bırakılacaklarını kendilerine dolaylı da olsa hatırlatmış olabilir.

3. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ “Kendilerine yazık etmişlerdi. (Biz de) onları sözlere (ibretlik anılara) çevirmiş ve onları tamamen parçalamıştık. Şüphesiz ki bunda çok sabreden, çok şükreden herkes için dersler vardır.” Bu ifade Kur’ân’da dört kez(19) geçmektedir. Yüce Allah Sebe’lilerle ilgili olarak anlattığı bu olayda çokça sabreden ve çokça şükreden her kul için nice deliller ve dersler olduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen صَبَّارٍ شَكُور sabbâr ve şekûr sıfatları, kulların bu türden deliller karşısındaki tutumlarıyla ilgilidir. Buna göre Rabbimizin sunduğu sayısız delillere itibar etmeyip inananlara hayatı zindan etmeye çalışan inkârcıların zulümlerine karşı sabreden, her türlü baskı ve zulme rağmen Allah’a kulluğa devam eden, bunda sabır gösterip ısrarcılık ortaya koyan, ayrıca Yüce Allah’ın verdiği sayısız nimetlere şükreden kullar için bütün bu anlatılanlarda nice dersler ve ibretler olduğu bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Hz. Peygamber’in “imanın yarısı sabır, yarısı şükürdür”(20) buyurduğu hatırlanınca, âyette verilmek istenen mesaj çok daha net bir şekilde anlaşılmaktadır. Daha önce yorumladığımız Sebe’ 34/13. âyette de dile getirdiğimiz üzere, شَكُور şekûr sıfatı “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir ve kullar için kullanıldığında “çok şükreden”,(21) Allah için kullanıldığında ise “şükrü karşılıksız bırakmayan”(22) manasına gelmektedir.

Bu iki sıfatın mübalağa yani abartı kalıbında getirilmesi, sabrın ve şükrün yoğun olmasının gerekliliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Sıkıntılar da nimetler de çok olabilir. Öyleyse sıkıntılara karşı ibadete ve itaate ısrarla sabretmek, aynı şekilde sayısız nimetlere de çokça şükretmek duyarlı mümin olmanın gereklerindendir.

c) İblis’in Doğru Çıkan Zannı ve Diğerleri

Yüce Allah, sûrenin 20-21. âyetlerinde İblis’in onlar hakkındaki tahminini doğruya çıkardığını, inanan az bir grubun dışında hepsinin ona uyduğunu, halbuki İblis’in onlar üzerinde hiçbir nüfuzunun olmadığını, ancak ahirete inananları şüphe içinde kalanlardan ayırdetmek için kendilerine bu fırsatı verdiğini, Rabbinin her şeyi koruyup gözetlediğini haber vermektedir.

ı. İblis’e Uyanlar ve Uymayanlar

وَلَقَدْ صَدَّقَ عَلَيْهِمْ اِبْل۪يسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ اِلَّا فَر۪يقًا مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Yemin olsun ki İblis, onlar hakkındaki tahminini doğrulamıştı. İnanan az bir grubun dışında hepsi ona uymuşlardı.”

Âyetteki وَلَقَدْ صَدَّقَ ve lekad saddeka fiili “yemin olsun ki tasdik etmişti”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar hakkında”; اِبْل۪يس iblîsü kelimesi “İblis”; ظَنَّهُ zannehû tamlaması “onun kendi zannını”; فَاتَّبَعُوهُ fettebe‘ûhu ifadesi “ona uymuşlardı”; اِلَّا فَر۪يقًا illâ ferîkan ifadesi “(şöyle) bir grup hariç”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlerden, inananlardan” demektir.

Burada Sebe’lilerin İblis’in yolundan gidişleri ve onu doğrulamaları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Sebe’lilerin kısaca anlattığı bu nankörlüklerini hatırlattıktan sonra, sözü İblis’e getirmekte ve cennetten kovulduğunda onun söylediği bir söze dikkatleri çekmek istemektedir.

“(İblis), ‘Kudretinin hakkı için (yemin ediyorum ki) içlerinden ihlaslı (samimi) kulların hariç hepsini azdıracağım’ demişti” mealindeki Sâd 38/82-83’te de zikredildiği üzere, İblis Rabbimizin yüceliğinin ve yemin edilecek makamın da sadece O’nun makamı olduğunun farkındadır. İşte o makama yemin ederek ihlaslılar hariç insanların tamamını saptıracağını söylemektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/16-17’de şu bilgiler yer almaktadır: “Beni saptırmana karşılık ben de onlar için (insanları saptırmak için) senin dosdoğru yolunun üzerinde oturacağım. Onların önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından geleceğim. Çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın.”

Hıcr 15/39’da da şu ifadeler zikredilmektedir: “Beni saptırmana karşılık ben de onlar için (insanlar için) yeryüzündeki her şeyi süsleyeceğim ve samimi olanlar hariç kullarının hepsini saptıracağım” demektedir. İsrâ’ 17/62’de beyan edildiği üzere İblis “Eğer beni kıyamet gününe kadar tehir edersen insanın zürriyetinden çok az bir kısmı hariç hepsini mutlak surette peşime takacağım” demişti.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/99-100’de şöyle buyrulmaktadır: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine güvenenler üzerinde onun (şeytanın) hiçbir hakimiyeti yoktur. Onun hakimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve O’na (Allah’a) ortak koşanlaradır.”

İşte bütün bu âyetlerde verilen bilgilerin hepsini gözönüne alarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajı çok daha kolay bir şekilde anlayabiliriz. Yüce Allah İblis’in saptıracağını söylediği insanlara örnek olarak Sebe’lileri zikretmekte ve onların bu inkârcı ve olumsuz tutumları sayesinde “az bir kısmı hariç İblis’in insanları saptıracağı” şeklindeki sözünde onu doğruladıklarını, yani İblis’in onlar hakkındaki tahminini doğru çıkardıklarını beyan etmektedir.

Sebe’liler içerisinde çok az bir mümin grup hariç, geri kalanların hepsinin İblis’in yoluna tâbi oldukları ve dolayısıyla onu haklı çıkardıkları ifade edilmiş olmakta, dolayısıyla dünyada İblis’i takip edenlerin mahşerde de onunla birlikte azabı paylaşacakları mesajı dolaylı olarak gündeme getirilmiş olmaktadır. Şimdi insanlara düşen görev, İblis’in bu noktadaki kararlılığını boşa çıkartacak bir hayat yaşamayı başarmalarıdır.

ıı. İblis’e Karşı İnsanların İmtihanda Oluşu

وَمَا كَانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطَانٍ اِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْاٰخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا ف۪ي شَكٍّ وَرَبُّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ حَف۪يظٌ “(Oysa) onun (İblis’in), onlar üzerinde hiçbir etkisi yoktu. Ancak ahirete inananı, şüphe içinde kalandan bil(dir)ip (ayırt edip ortaya çıkaralım) diye (ona bu fırsatı vermiştik). Rabbin her şeyi hafîz’dir (her şeyi koruyup, herkesi gözetleyendir).”

Âyetteki وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “ve (şöyle) olmamıştı, yoktu”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar üzerinde”; مِنْ سُلْطَانٍ min sültânin kelimesi “herhangi bir güç, yetki, hakimiyet”; اِلَّا لِنَعْلَمَ illâ li na‘leme ifadesi “sadece bilmemiz, ortaya çıkarmamız için”; مَنْ يُؤْمِنُ men yü’minu ifadesi “inanan(ları), inanan kişi(ler)i”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati ifadesi “âhirete”; مِمَّنْ هُوَ mimmen huve ifadesi “(şöyle) olanlardan”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan, kendisinden”; ف۪ي شَكٍّ fî şekkin ifadesi “şüphe içinde, şüphede”; وَرَبُّكَ ve rabbuke tamlaması “ve senin Rabbin”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; حَف۪يظ hafîzun sıfatı ise “koruyucu(dur)” demektir.

Burada İblis’in insanlar üzerinde etkisi olmadığı, fakat konunun imtihanla ilişkisi gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كَانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطَانٍ اِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْاٰخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا ف۪ي شَكٍّ “(Oysa) onun (İblis’in), onlar üzerinde hiçbir etkisi yoktu. Ancak ahirete inananı, şüphe içinde kalandan bil(dir)ip (ayırt edip ortaya çıkaralım) diye (ona bu fırsatı vermiştik).” Yüce Allah âyetin bu bölümünde İblis’in aslında insanlar üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığüını, fakat imtihan gereği kendisine fırsat verdiğini beyan etmektedir.

a) وَمَا كَانَ لَهُ عَلَيْهِمْ مِنْ سُلْطَانٍ “Halbuki onun (İblis’in) onlar üzerinde hiçbir etkisi yoktu.” Önceki âyette de aktardığımız üzere, Nahl 16/99’da da ele aldığımız gibi, İblis’in kimler üzerinde etkisinin olamayacağını şöyle beyan etmektedir: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine güvenenler üzerinde onun (şeytanın) hiçbir hakimiyeti yoktur.” Burada şeytanın insan üzerindeki etkisi bağlamında müminlerle ilgili bir gerçeklik gündeme getirilmektedir. Bu konuda önceki âyette bilgiler aktardığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah bütün işlerde ve kabullerde İblis’in müminler üzerinde herhangi bir etki, yetki, hâkimiyet ve baskısının olamayacağını haber vermektedir. “Şüphesiz (has, ihlaslı) kullarım üzerinde senin hiçbir hakimiyetin yoktur” mealindeki Hıcr 15/42’de de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah İblis’e cevap vermekte ve has, ihlaslı, yiğit kulları üzerinde onun hiçbir sültanının olamayacağını haber vermektedir.(23)

Burada geçen سُلْطَان sültân kelimesi “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “otorite”, “nüfuz” gibi anlamlar içermekte, nekra yani belirteç edatı olmadan geldiği için mutlak umum manası vererek İblis’in bu yiğit kullar üzerinde hiçbir gücünün olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

b)اِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يُؤْمِنُ بِالْاٰخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا ف۪ي شَكٍّ “Ancak ahirete inananı, şüphe içinde kalandan ayırdedip bilelim diye (ona bu fırsatı vermiştik).” Rabbimizin konuyla ilgili beyanı işte bu cümlede dile getirilmekte ve mesele imtihan olarak şekillendirilmektedir.

Âyette geçen لِنَعْلَمَ li na‘leme ifadesi “bilmemiz için” manasına gelse de Yüce Allah için bir şeyi sonradan öğrenmek diye bir şey söz konusu olamayacağı için bu ifadenin insanların bilmesini sağlamak amacıyla “ortaya çıkaralım diye”, “bildirelim diye”, “belli etmek diye”, “ayırt etmek için”(24) gibi manalarda yorumlanması gerekmektedir.

Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah elbette sadık olanları da bilir; yalancıları da bilir.” Hayatın bu anlamda imtihana endekslenip kimin nasıl davranacağının ortaya konulmasıyla ilgili olarak Bakara 2/143, Âl-i İmrân 3/140, 142, 166, 167, Tevbe 9/16, Kehf 18/12, ‘Ankebût 29/3, 11 ve Muhammed 47/31 gibi âyetlerde de bilgiler verilmektedir. Yüce Allah olmuş, olmakta olan ve meydana gelecek olan her şeyi bilmektedir. Gayb ve şehadeti bilen Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir şey yoktur.

Bilgi zamanın içinde yaşayan insanlar için gelecek bağlamında meçhuldür; oysa zamanın yaratıcısı olan Yüce Allah’ın herhangi bir şeyi sonradan bilmesi gibi bir şey akla ziyandır. Bu nedenle, âyette geçen لِنَعْلَمَ li na‘leme ifadesine söz konusu manaların verilmesi kaçınılmazdır. Zaten ‘alime fiilinde “görünmesini sağlamak” manası zaten vardır. Dahası bazı kıraatlere göre bu ifade üçüncü tekil şahısta ve edilgen kalıpta da li yu‘leme kalıbında da okunmaktadır ki bu durumda zaten anlam “bilinsin diye” şeklini almaktadır.(25)

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette İblis’in yani şeytanın aslında insanlar üzerinde dolayısıyla Sebe’liler üzerinde de herhangi bir etkisinin ve yekisinin bulunmadığını, esasında baskı ve güç kullanarak hiç kimseyi saptıramayacağını beyan etmek istemektedir. Hayat imtihana bağlandığı için Yüce Allah insanların iradelerini kimden ve neden yana belirlediklerini ortaya çıkarmak istediği için, İblis’e bu noktada izin ve fırsat vermiştir. Yoksa Yüce Allah’ın müsaadesi olmadan onun böyle bir şey yapması mümkün değildir.

2. وَرَبُّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ حَف۪يظٌ “Rabbin her şeyi hafîz’dir (her şeyi koruyup, herkesi gözetleyendir).” Yüce Allah her şeyin gözetlediği ve denetlediği gibi her şeyi korumaktadır da aynı zamanda. Esasında Yüce Allah insanları İblis’in şerrinden korumaya da elbette kadirdir; ancak muhatapların imtihanda oluşu bu noktada İblis’e fırsat verilmesini gerekli kılmaktadır.

Yüce Allah’ın حَف۪يظ hafîz yani “koruyucu” oluşu hem bilgisini hem de yapılanları görüp kaydediciliği manasını da içermektedir. Buna göre, herkesin yapıp ettiği şeyler kaydedilip karşılıklarının mahşerde verileceğine dair bir mesaj da burada söz konusu ediliyor demektir.(26)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 84.
• 2 - Esed, age., 875’te 23. not. 3 - İslâmoğlu, age., s. 819’da 29. not.
• 4 - İslâmoğlu, age., s. 819’da 29. not.
• 5 - Zemahşerî, age., III, 558.
• 6 - Zemahşerî, age., III, 558.”
• 7 - Semerkandî, age., III, 85; Taberî, age., XXII, 79-81; Zemahşerî, age., III, 558-559; Râzî, age., XXV, 251. 8 - Yazır, age., VI, 360. 9 - Esed, age., s. 876’da 24. not.
• 10 - Bakara 2/265; En‘âm 6/141; Ra‘d 13/4, 35; İbrâhim 14/25; Kehf 18/33; Sebe’ 34/16. 11 - Semerkandî, age., III, 85-86; Taberî, age., XXII, 81-82; Zemahşerî, age., III, 559; Yazır, age., VI, 360.
  • Bakara 2/265 En‘âm 6/141 Ra‘d 13/4 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/25 Kehf 18/33 Sebe' 34/16
• 12 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24
• 13 - Semerkandî, age., III, 86; Taberî, age., XXII, 83-84; Zemahşerî, age., III, 560; Râzî, age., XXV, 252.
• 14 - Semerkandî, age., III, 86; Taberî, age., XXII, 84; Zemahşerî, age., III, 560.
• 15 - Semerkandî, age., III, 87; Taberî, age., XXII, 85; Zemahşerî, age., III, 560.
• 16 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19
• 17 - Yûsuf 12/5, 21, 101; Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 18 - Semerkandî, age., III, 87; Taberî, age., XXII, 86; Zemahşerî, age., III, 561.
  • Yûsuf 12/5 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/101 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19
• 19 - İbrâhim 14/5; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/19; Şûrâ 42/33.
  • İbrâhîm 14/5 Lokmân 31/31 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33
• 20 - Taberî, age., XXI, 84; Râzî, age., XXV, 162. 21 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 22 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17
• 23 - Benzer mesajlar için bk. A‘râf 7/12-18; Hıcr 15/42; Nahl 16/99; İsrâ’ 17/61-63; Sebe’ 34/21; Sâd 38/75-82.
  • A‘râf 7/18 Hicr 15/42 Nahl 16/99 İsrâ 17/63 Sebe' 34/21 Sâd 38/82
• 24 - Semerkandî, age., III, 88; Taberî, age., XXII, 88; Yazır, age., VI, 359.
• 25 - Zemahşerî, age., III, 561.
• 26 - Semerkandî, age., III, 88.