Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 87-93. âyetlerinde Son Saat’te yaşanacakların bir bölümü ile âhirette iyilerle kötülerin nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarını, nihayet başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün insanların yükümlü tutulduğu görevleri ele almakta, pek çok âyetini zamanı geldiğinde insanlara göstereceğini haber vermektedir.

a) Son Saat ve Mahşerle İlgili Bilgiler

Yüce Allah sûrenin 87-90. âyetlerinde dilediği kulları hariç, Son Saat’te Sûr Borusu’na ilk üfürülüşte göklerde ve yerde bulunan herkesin düşüp bayılacağını, herkesin ilâhî huzura boynu bükük olarak geleceğini beyan etmektedir.

Ardından, sabit durduğu sanılan dağların o gün bulutlar gibi gideceği, bunun Yüce Allah’ın bir sanatı olarak yaşanacağı ve zâtının her şeyden haberdar olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, mahşere iyilikle gelenlerin ve kötülük getirenlerin durumuyla ilgili şu çok önemli bilgiler gündeme getirilmektedir. “Kim bir iyilikle gelirse onun için (yaptığının) çok daha hayırlısı olacaktır. Onlar o gün korkudan güvende olacaklardır. (Âhirete) kötülükle gelen (veya kötülük getiren) kimseler ise yüzüstü cehenneme atılacaklardır ve (kendilerine), ‘Sadece yaptıklarınızın karşılığını görmektesiniz’ (denilecektir).”

ı. Sûr’a Üflenmesi, İnsanlara Etkisi ve Yaşanacaklar

وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ اِلَّا مَنْ شَآءَ اللّٰهُ وَكُلٌّ اَتَوْهُ دَاخِر۪ينَ “Sûr’a üfleneceği gün, –Allah’ın diledikleri hariç– göklerde ve yerde bulunanlar şiddetli bir şekilde korkacaktır. Hepsi boynu bükük olarak O’na gelecekler.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve o gün”; يُنْفَخُ yünfehu edilgen fiili “üfürülecektir”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri sözcüğü “Sûr borusuna”; فَفَزِعَ fe fezi‘a fiili “bayılmış olacaktır”; مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki kişiler”; وَمَنْ فِي الْاَرْضِ ve men fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzündekiler de”;اِلَّا مَنْ شَآءَ illâ men şâe istisnası “dilediği kişiler hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; وَكُلٌّ ve küllün sözcüğü “ve hepsi”;اَتَوْهُ etevhu fiili “O’na gelmiş olacaktır”; دَاخِر۪ينَ dâhırîne sözcüğü ise “boyunları bükük olarak” demektir.

Burada Son Saat’in dehşetini ifade bağlamında Sûr Borusu’na ilk üfürülüşte yaşanacakların bir kısmına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ اِلَّا مَنْ شَآءَ اللّٰهُ “Sûr’a üfleneceği gün, –Allah’ın diledikleri hariç– göklerde ve yerde bulunanlar şiddetli bir şekilde korkacaktır.” Âyetin bu bölümü hakkında birtakım açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a) وَيَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ “Sûr’a üfleneceği gün.” Bu konu bir kez de Hâkka 69/13 ve benzer ifadelerle Zümer 39/68’de geçmektedir. Bazı âlimlerimiz Sûr borusuna(1) üç kez üfleneceğini iddia etmişler ve anlaşılması zor birtakım rivayetler nakletmişlerdir.(2) Oysa Kur’ân’da bunun iki kez gerçekleşeceği çok net bir şekilde beyan edilmektedir.

Yâsîn 36/51’de ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği üzere, ilk üflemede kâinatın mevcut sisteminin yıkılıp dönüşüme tâbi tutulacağı, göklerde ve yerde her kim varsa herkesin düşüp bayılacağı, sadece Yüce Allah’ın dilediklerinin bundan kurtarılmış olacağı ifade edilmektedir. İkinci üflemede ise mahşer için insanların diriltilip ilâhî huzura çıkacakları haber verilmektedir.

Âyetteki الصُّور es-sûr kelimesini الصورة es-sûrah sözcüğünün çoğulu olarak الصور es-suver şeklinde okuyan âlimler de vardır.(3) Bu durumda maksat, mahşerde “ruhların bedenlere üfürülmesi”, yani bir anlamda Tekvîr 81/7’de de geçtiği gibi “ruhların bedenlerle eşleştirilmesi, buluşturulması”dır. Ancak burada konunun ilk üflemeyle ilişkili olduğu açıktır.

b) فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَمَنْ فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde bulunanlar (korkudan düşüp) bayılmış olacaktır.” Bu cümlenin başındaki fâ/fe edatı ta‘kıbiyye edatıdır ve Sûr’a üflenmenin hemen peşinden, o esnada göklerde ve yerdekilerin düşüp bayılacağı ifade edilmektedir. Göklerde ve yerde bulunan herkes durumdan etkilenip düşüp bayılacaktır.

Buradan anlaşılan şudur: Son Saat esnasında yaşamakta olan herkes olayın şiddetinden ve dehşetinden etkilenecek ve düşüp bayılacaktır. Daha önce bedeni ölmüş kişilerin de ruhları bundan etkilenecektir. Zira o esnada “yerdekiler”den maksat yaşamakta olan kişiler şeklinde anlaşılsa da “göklerdekiler” ifadesi ancak böyle yorumlanırsa mana kavranmış olabilir.

Esasında ilk muhataplar arasında bulunan ve bu âyetlerin bu içerikte inmesine neden olan ilk dönem inkârcılarının tehdit edildiği bu âyetlerde maksadı bu şekilde anlamalıyız; çünkü âyetlerin inişi dönemindeki inkârcıların tehdit edildiği bu felaketten onların kurtulmuş olması gibi bir durum kaçınılmaz olmaktadır.

Anlaşılan o ki, Son Saat esnasında Yüce Allah’ın istisna ettikleri hariç yaşamakta olanlar ve daha önce ölmüş olanların ruhları bu felaketten etkileneceklerdir. Âyetteki فَزِعَ fezi‘a fiilinin mâzî kalıpta getirilme nedeni, olayın meydana gelmesinin kesin olduğunu bildirmek amaçlıdır.(4)

Zümer 39/68’deki sa‘ıka fiili gibi فَزِعَ fezi‘a fiili de “düşüp bayılmak”, “dehşetle korkmak”, “dehşete kapılmak” gibi anlamlar vermektedir. Bu kelimeye “ölmek” manası veren âlimler de vardır.(5) Ancak “Her can ölümü tadıcıdır”(6) âyetinin verdiği mesaj doğrultusunda düşünüldüğünde, maksadın “ölmek” değil de “şiddetli bir şekilde etkilenmek, bayılmak” olduğu öne çıkmaktadır.

Hacc 22/1-2’de konuyla ilgili bilgi verilirken, Son Saat’in şiddetinden insanların ne kadar korkunç bir şekilde etkileneceği, nasıl savrulacakları, anaların yavrularından nasıl vazgeçeceği, onları emzirmekten uzaklaşacakları üzerinde durulmaktadir. Bütün bu ve benzer bilgiler olayın şiddetini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

c)اِلَّا مَنْ شَآءَ اللّٰهُ “Allah’ın diledikleri hariç.” Yüce Allah’ın istisna kılacağını ifade ettiği kişilerin kimler olduğu noktasında Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette bunların “şehitler” olduğu beyan edilmektedir.(7) Şehitler dünyada yaşayanlara göre her ne kadar “ölü” gibi algılansa da Yüce Allah onların diri olduğunu haber vermektedir.(8)

Başka bazı âlimlere göre bunlar “dört büyük melek”,(9) “hûriler”, “cehennem bekçileri”, “Arş’ı taşıyan melekler” ve “Hz. Mûsâ”dır. Hz. Mûsâ’nın burada sayılmasının sebebi “Yüce Allah’ı görmek istediğinde ve Rabbimiz dağa tecelli edince bir defa düşüp bayılması”(10) olarak belirlenmektedir.(11)

Rabbimiz burada herhangi bir isim zikretmemiş olduğu için, kimleri istisna edeceği konusunda net ifadeler kullanmamak gerekmektedir. Bu konudaki rivayetler eğer sahih iseler, bir fikir edinme noktasında yardımcı olduklarını kabul edebiliriz; ancak kesin isimler söylemekten de kesinlikle kaçınmalıyız.

Enbiyâ’ 21/102-103’te “haklarında güzel hüküm verilmiş kulların en büyük korkudan emin kılınacakları” haber verilmekte, ancak orada sözü edilen “en büyük korku” ifadesi mahşeri içermektedir. Benzer şekilde “mahşere iyilik getirenlerin korkudan emin kılınacakları” Neml sûresinin 89. âyetinde dile getirilmektedir.

Bilmemiz gereken şudur: Son Saat esnasında Sûr borusuna üflendiğinde Rabbimiz ruh sahibi bazılarını bundan istisna edecek, o günün dehşetinden kendilerini muhafaza buyuracaktır. Dua ve niyazımız, istisna edilen bu kullar arasına bizleri de ilhak etmesidir.

2. وَكُلٌّ اَتَوْهُ دَاخِر۪ينَ “Hepsi boynu bükük olarak O’na gelecekler.” Yüce Allah Sûr borusuna üflemenin sonucunda diledikleri hariç, diğer insanların korkunç bir şekilde olaydan etkileneceğini, düşüp bayılacaklarını beyan ettikten sonra, herkesin O’nun huzuruna boynu bükük olarak geleceğini haber vermektedir.

Sâffât 37/18’de de dâhırûne şeklinde aynı kelime kullanılarak beyan edildiği gibi, inkârcılar mahşer şartları için aşağılanmış, hor ve hakir kılınmış bir şekilde diriltilmiş olacaklardır. Bu şekildeki diriltilmenin ardından yine aşağılanmış bir şekilde Yüce Allah’ın huzuruna teker teker çıkartılacaklardır.

Yüce Allah Meryem 19/93-95’te konuyla ilgili olarak göklerde ve yerde bulunan herkesin O’nun kulu olarak huzuruna geleceğini şöyle beyan etmektedir: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Muhakkak ki (Allah), onları(n hepsini bilgisiyle) kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tesbit etmiştir. Kıyâmet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

Özellikle Meryem 19/95. âyette verilen bilgiler çerçevesinde, herkesin fert fert Yüce Allah’ın huzuruna geleceği haber verilmektedir. Genelde bütün insanların, özelde ise Son Saat’i, kıyâmeti ve mahşeri inkâr eden müşriklerin Yüce Allah’ın huzuruna tek başına çıkacakları ve herkesin teker teker yargılanacağı beyan edilmektedir.

Putperestler yanlarında hiçbir yardımcı bulmayacaklar; malları, çocukları, övündükleri avaneleri, taptıkları putları vs. hiçbir şeyi yanlarında olmayacaktır.(12) En‘âm 6/94, Kehf 18/58 ve Meryem 19/80 ve 95 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, herkes Allah’ın huzuruna tek tek çıkacak, orada hazır bulundurulacaktır.(13) İsrâ’ 17/71 ve Neml 27/83’de beyan edildiği üzere, insanlar mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda toplanmak için önderleriyle bir araya getirilecek olsalar da yargılanmanın teker teker gerçekleştirileceği işte söz konusu âyetlerde dile getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki hitap elbette geneldir; ancak Sâffât 37/18’deki kullanımın işaretiyle hor ve hakir kılınmış şekilde ilâhî huzura gelişlerin “inkârcılara” yönelik bir tehdit olduğunda ve onlar için böyle yaşanacağında gerçekleşeceğinde şüphe yoktur.

ıı. Son Saat’ten Bir Görüntü: Dağların Yürütülmesi

وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللّٰهِ الَّذ۪يٓ اَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ اِنَّهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ “Görüp sabit sandığın dağlar, her şeyi en güçlü biçimde şekillendiren Allah’ın bir sanatı olarak, bulutların gidişi (gibi) gidiyor (olacaktır). Şüphesiz ki Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki وَتَرَى ve terâ fiili “ve göreceksin, görürsün”; الْجِبَالَ el-cibâle sözcüğü “dağları”;تَحْسَبُهَا tahsebuhâ fiili “onları sanacaksın, zannedeceksin, sanarsın, zannedersin”; جَامِدَةً câmideten sözcüğü “yerinde durmakta, sabit, çakılı”; وَهِيَ ve hiye zamiri “(halbuki) onlar”; تَمُرُّ temurru fiili “gitmektedir, hareket etmektedir, yürümektedir”;مَرَّ السَّحَابِ merra’s-sehâbi tamlaması “bulutların gitmesi, hareket etmesi, yürümesi gibi”; صُنْعَ اللّٰهِ sun‘allâhi tamlaması “Allah’ın bir sanatı olarak”; اَتْقَنَ etkane fiili “güçlü şekilde yapmıştır”;كُلَّ شَيْء külle şey’in tamlaması “her şeyi”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; خَب۪ير habîrun sözcüğü “haberdar(dır)”; بِمَا تَفْعَلُونَ bimâ tef‘alûne ifadesi ise “yapmakta olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada Son Saat’te yaşanacak bir olay bağlamında dağların bulutlar gibi savruluşuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ “Görüp sabit sandığın dağlar, bulutların gidişi (gibi) gidiyor (olacaktır).” Yüce Allah bu âyette Sûr borusuna ilk üfürülüşte gerçekleşecek Son Saat’in şiddetini ve dehşetini beyan için dağların durumunu dile getirmektedir.

Âyetin başındaki تَرَى terâ fiilinin muhatabı Kehf 18/47 ve Tâhâ 20/107’de de olduğu gibi elbette Hz. Peygamber’dir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksat eğer Son Saat ise o esnada Hz. Peygamber’in bu durumu nasıl göreceği merak konusudur. Yüce Allah o esnada Hz. Peygamber’in ruhuna böyle bir imkân sunacak demektir.

Düşük bir ihtimal olarak ve âyeti bağlamından kopuk, müstakil bir şekilde okursak, maksat eğer Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemle ilgili bir gözlemi ise zaten sorun yoktur. Zira kast edilen anlam şudur: “Şimdi sabit sandığın dağlar o gün bulutlar gibi gidiyor olacaktır.”

Âyet Sûr borusuna üflenmenin ardından yaşanacakların ele alındığı bir bağlamda yer aldığı için, Son Saat’te dağların nasıl bir hal alacağıyla ilgili bilgi içeriyor demektir. Bulutlar nasıl ki sağa sola savrulup hareket ediyorsa, sabit ve yere çakılı sanılan dağlar da aynı şekilde bulutlar gibi savrulacaktır. Görüntü gereği sabit sanılan dağlar esasında yeryüzüne çakılıdır.(14) Çakılı olup sabitlenen bu dağlarla beraber bütünüyle yeryüzü de aynı şiddeti ve dehşeti yaşayacaktır.

Müzzemmil 73/14 gibi çeşitli âyetlerde belirtildiği üzere, Son Saat’te dağlar yürütülüp savrulacak,(15) yün gibi havaya atılacak,(16) erimiş kum yığınına dönüşecektir.(17) Son derece büyük cüsselerine rağmen dağları yün gibi savuracak bir olayın insanı ne hale getireceğinin düşünülmesi istenmekte, özellikle inkârcıların bu umursamazlıktan ve vurdumduymazlıktan uzaklaşmaları arzu edilmektedir.

2. صُنْعَ اللّٰهِ الَّذ۪يٓ اَتْقَنَ كُلَّ شَيْءٍ “Her şeyi en güçlü biçimde şekillendiren Allah’ın bir sanatı olarak.” Âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın her şeyi çok güçlü bir şekilde yaratıp bir sisteme kavuşturduğunu göstermektedir. Böyle güçlü bir sanatın sonucu olarak varlık âlemine getirilen bu devasa dağlar aynı şekilde aynı gücün sahibi tarafından bu defa savrulacak ve yerlerini dümdüz bir yapıya terk edeceklerdir. Âyette sözü edilen durum bir yok oluş değil, yeni bir âlemin yaratılışını da beraberinde getirdiği için bu dönüşümde bir sanatkârlığın bulunduğunda herhangi bir şüphe yoktur.

3. اِنَّهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ “Allah, yapmakta olduğunuz her şeyden haberdardır.” Âyetin bu son cümlesi Neml 27/89 ve 90. âyetle yakından ilişkilidir ve Rabbimizin her insanın yapmakta olduğu faaliyetleri hakkıyla bildiği, O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağı mesajını içermektedir.

Âyete Farklı Bir Bakış

“Her şeyi en güçlü biçimde şekillendiren Yüce Allah’ın bir sanatı olarak” ifadesi, yıkımdaki değil de mevcut sistemdeki erişilmez sanatı anlatıyor da olabilir. Buna göre, kâinatın yıkımı değil, yaratılışının ve işletilmesinin devamı bir sanat olarak görülüyor demektir. Bağlamdan kopuk bir okuma olacağını da itiraf ederek, sabit, donuk, hareketsiz sanılan dağların aslında tıpkı bulutlar gibi hareket halinde olduğu beyan edilmekte, böylece çok muhteşem bir bilimsel gerçeğe işaret edildiği görülebilmektedir.

Yeryüzündeki ana karaların da parça parça dağların da hareket halinde olduğu, hatta dağların çakılı bulunduğu yeryüzünün hareketli olduğu bilinen gerçeklerdendir. Yeryüzü hareket ediyorsa ona çakılmış dağların da haliyle hareketli olduğu son derece açık bir gerçekliktir. Asıl sanat da bu olsa gerektir.

Yakın bağlama uygun okumayla maksadın Son Saat’teki dehşet olduğunu anlatan bu âyeti, Neml sûresinin 60-64 ve 86. âyetleriyle ilişkilendirerek kâinat kitabının muhteşem bir konu bağlılığı olarak da görebileceğimizi beyan etmek durmundayız. Kur’ân, kısa ifadelerle uzun hakikatleri içerecek bir îcâza sahiptir. Söz kısa olsa da mana uzun ve farklı açılımlara müsait bir şekilde getirilmiş olabilir. Özellikle Mekke dönemi sûrelerinde bunun pek çok örneğinin bulunduğu ehlince malumdur.

ıı. İyilik ve Kötülük Yapanların Karşılığı

مَنْ جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ اٰمِنُونَ وَمَنْ جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Kim bir iyilikle gelirse onun için çok daha hayırlısı olacaktır. Onlar o gün korkudan güvende olacaklardır. Kötülükle gelen kişiler ise yüzüstü cehenneme atılacaklardır ve (kendilerine) ‘Sadece yaptıklarınızın karşılığını görmektesiniz.’ (denecektir).”

Buradaki مَنْ جَآءَ men câe ifadesi “her kim gelirse, getirirse”; بِالْحَسَنَةِ bi’l-haseneti sözcüğü “iyilik, iyilikle”; فَلَهُ fe lehû ifadesi “onun için vardır, onun için olacaktır”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha iyisi”; مِنْهَا minhâ ifadesi ondan”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; مِنْ فَزَعٍ min feze’ın ifadesi “korkudan”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; اٰمِنُونَ âminûne kelimesi “güvende olanlar(dır), güvende olacaklardır”; وَمَنْ جَآءَ ve men câe ifadesi “ve her kim de gelirse, getirirse”;بِالسَّيِّئَةِ bi’s-seyyieti sözcüğü “kötülük, kötülükle”;فَكُبَّتْ fe kübbet edilgen fiili “kapaklanmış olacaktır”;وُجُوهُهُمْ vücûhuhum tamlaması “onların yüzleri”; فِي النَّارِ fi’n-nâri kelimesi “ateşe”; هَلْ تُجْزَوْنَ hel tüczevne edilgen fiili “sizlere karşılık verilecek mi”; اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ illâ mâ küntüm ta‘melûne istisnası ise “yapmış olduğunuz şeylerden başkasının” demektir.

Burada mahşer şartlarında yaşanacak iki farklı gerçeklik, yani iyilik geiterenlerin karşılığı ile kötülük getirenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ اٰمِنُونَ “Kim bir iyilikle gelirse onun için çok daha hayırlısı olacaktır. Onlar o gün korkudan güvende olacaklardır.” Yüce Allah, önce iyilerin, ardından da kötülerin akıbeti hakkında bilgi vermektedir. Mahşer şartlarında ilâhî huzurda yargılanmak için gelen kişiler eğer iyilikle gelmiş, hayırlı davranışlar getirmişlerse kendilerine bunun çok daha hayırlısı verilecektir. Üstelik mahşerin korkusundan etkilenmeyerek güven içerisinde olacaklardır.

a) مَنْ جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا “Kim bir iyilikle gelirse (veya âhirete bir iyilik getirirse), onun için (yaptığının) çok daha hayırlısı olacaktır.” Bu ve benzer âyetlerde geçen جَآءَ câe fiili eğer بِ bâ/bi edatıyla birlikte kullanılırsa hem “-ile gelmek”, hem de “getirmek” manasına gelir.

Âyette sözü edilen الْحَسَنَةِ el-haseneh kelimesi “iman”, “tevhid”, “ihlâs”, “kelime-i şehâdet” gibi anlamlarda yorumlanmıştır.(18) Elbette bunlar doğrudur; ancak kavramın kapsamını insan hayrına her türlü düşünce ve faaliyet anlamında “sâlih amel” şeklinde yorumlamak daha doğru olsa gerektir.

Yüce Allah iyilik sahiplerine mahşerde farklı oranlarda karşılık vereceğini müjdelemektedir. Buna göre, iyiliklerin karşılığı sınırsız olabilir; çünkü verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Müzzemmil 73/20’de “Kendiniz için öne sürdüğünüz her ne iyilik varsa ondan çok daha hayırlısını ve ödül bakımından çok daha büyüğünü Allah katından bulacağımız” bildirilmektedir. İşte hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin, hem de Müzzemmil 73/20. âyetin açılımı bağlamında Kur’ân’da yer alan farklı ifadeleri ve seçenekleri şu şekilde sıralayabiliriz:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedakârlık kadar”dır.(19) Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(20)

- Sevabın karşılığı “daha güzeliyle, daha hayırlısıyla” da verilebilir.(21) Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette “daha güzeli”yle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.(22)

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir”(23) buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, cennetlikler dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- İyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.(24) Ödülün 700’er şeklinde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir. Kur’ân’da yer alan kard-ı hasen konusundaki âyetlerde karşılığın Bakara 2/245’te de olduğu gibi pek çok kat şeklinde yani kat kat verilmesi de bu kapsamda düşünülebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi bu kapsamda değerlendirilmelidir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini açıkça bildirmektedir. Hz. Peygamber’in, “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(25) Bu son aktarımlarımız, ödülün sınırsızlığı noktasındaki yaklaşımımızın delilleri arasında sayılabilir.

Ödüllerdeki farklılığın da çeşitli sebepleri olabilir. Bu bağlamda gönlün samimiyet durumunu, iyiliklerin kalitesini, iyiliğin ne zaman ve hangi zorluklardaki insanlara veya kurumlara yapıldığını, iyilik yapanın ekonomik durumunu ve nihayet başa kakılmamasını gerekçe olarak ifade edebiliriz.

İyiliği başa kakmadan, eziyete dönüştürmeden ve gönül kırmadan usulüne uygun olarak gerçekleştirenler, bu hassasiyetleri yeterince gözetmeyenlere göre daha fazla ödüllendirileceklerdir. Çünkü riya ile veya başa kakarak yapılan infak, bırakalım ödül katlamasını, Bakara 2/264’e göre iptal edilecektir ve sahibini imansızlıkla itham ettirecektir.

b) وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ اٰمِنُونَ “Onlar o gün korkudan güvende olacaklardır.” Mahşere iyilikle gelenlerin ikinci ödülü ise mahşer şartlarının korkusundan emin kılınmış olacaklardır. Bu ifadenin bir benzeri de Enbiyâ’ 21/103’tedir. Ayrıca çeşitli âyetlerde yer alan “Hidayet üzere olanlara ve Allah’ın dostlarına korku yoktur ve onlar hüzünlenmeyeceklerdir”(26) ifadeleri de bu bağlamda düşünülebilir.

İnsân 76/7’de beyan edildiği üzere “(Allah’ın has kulları,) verdikleri sözü yerine getirirler ve şerri/şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarlar.” Ayrıca İnsân 76/10’da zikredilen “(Çünkü) biz, çetin ve belâlı bir günde Rabbimizden (O’nun azabına uğramaktan) korkuyoruz” ifadeleri de benzer bir mesaj içermektedir. İşte bu duyarlılığın bir karşılığı olarak İnsân 76/11’de geçen bir müjde ifadesi doğrultusunda “Yüce Allah da onları o günün şiddetinden koruyacak, (yüzlerine) parlaklık, (gönüllerine de) sevinç verecektir.”

2. وَمَنْ جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Kötülükle gelen kişiler ise yüzüstü cehenneme atılacaklardır ve (kendilerine) ‘Sadece yaptıklarınızın karşılığını görmektesiniz.’ (denecektir).” Mahşere kötülükle gelen veya kötülük getirenler ise yüzüstü cehenneme kapaklanacaklardır.

a) وَمَنْ جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَكُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ “(Âhirete) kötülükle gelen (veya kötülük getiren) kimseler ise yüzüstü cehenneme atılacaklardır.” Cehennemlik olmayı hak edenlerin akıbeti ise ateşe kapaklanmak şeklinde gerçekleşecektir. Mülk 67/22’de mükibben kalıbında “(yere) kapaklanmak” anlamında bâtılın peşinden gidenler için kullanılan bu kelime, كُبَّتْ kübbet edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da sadece burada geçmekte ve “kapaklanmak, atılmak” anlamına gelmektir.

Dünya hayatında hak ve hakikate karşı kalbini kilitleyen, hiçbir şey görmek istemeyen, hatta başkalarının hidayetine engel olmaya çalışan bu olumsuz insan tipinin mahşerdeki karşılığı yüzüstü bir şekilde ateşe atılmak olacaktır. Buna benzer bir mesaj Furkân 25/33 ve Ahzâb 33/66’da da zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/97’de kâfirlerin nasıl haşredileceği bağlamında şu bilgiler söz konusudur: “Allah’ın hidâyet verdiği kişi doğru yola eriştirilmiştir. Şaşkınlığını onayladıkları için ise, O’ndan (Allah’tan) başka (kendilerini savunacak gerçek) dostlar bulamazsın. Kıyamet gününde onları kör, dilsiz ve sağır olarak yüzüstü bir araya toplayacağız. Onların varacağı ve kalacağı yer, ateşi her yavaşladıkça alevini arttıracağımız cehennemdir.” Demek ki inkârcılar mahşerde öncelikle yüzüstü toplanacaklar; ardından da yüzüstü bir vaziyette ateşe kapaklanacaklardır.

b) هَلْ تُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Kendilerine), ‘Sadece yaptıklarınızın karşılığını görmektesiniz’ (denilecektir).” Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet(27) vardır ve âhiret yurdunun haksızlık etme yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(28)

Yâsîn 36/54’te de belirtildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. İşte mahşerdeki yargılamanın sonucunda suçlulara yargısız infazda bulunulmayacağı, karşılaştıkları bu akıbeti kendilerinin hak ettiği ifade edilecek, muhatapların itiraz edebileceği hiçbir nokta bırakılmayacaktır.

Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.”

Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/160, Nahl 16/126, Hacc 22/60, Mü’min 40/40 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(29)

b) Üç Önemli Görev ve Yüce Allah’a Hamd

Yüce Allah sûrenin 91-93. âyetlerde başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün insanların “her şey kendisine ait olan Allah’a kulluk etmeleri” ve “Müslüman olmaları” gerektiği üzerinde durmakta, ayrıca Kur’ân okumanın zorunluluğunu, hidayetin kişinin kendisine yararı olacağını, sapkınlığı tercih edenlerin ise kendi aleyhlerine bunu yapmış olacağını haber vermektedir.

Nihayet, hamdin sadece Yüce Allah’a ait olduğu, ilâhî prensiplerin içerdiği her bir dersin zamanı gelince muhataplara gösterileceği şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Hamd (övgü) Allah’a mahsustur. O, âyetlerini size gösterecektir; siz de onları görüp tanıyacaksınız. Rabbin, yaptıklarınızdan gâfil (habersiz) değildir.”

ı. “Yüce Allah’a Kulluk” ve “Müslüman Olmak”

اِنَّمَآ اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ رَبَّ هٰذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذ۪ي حَرَّمَهَا وَلَهُ كُلُّ شَيْءٍ وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “(De ki:) Ben her şey sadece kendisine ait olan ve saygın kıldığı bu şehrin (Mekke’nin) Rabbine kulluk etmekle emrolundum. Ben müslümanlardan olmakla emrolundum.”

Âyetteki اِنَّمَآ اُمِرْتُ innemâ ümirtü edilgen fiili “bana ancak ve ancak emredilmiştir”;اَنْ اَعْبُدَ en a‘büde fiili “kulluk etmekliğim, kulluk edişim”; رَبَّ rabbe sözcüğü “Rabb(in)e”;هٰذِهِ الْبَلْدَةِ hâzihi’l-beldeti ifadesi “bu şehrin”;الَّذ۪ي حَرَّمَهَا ellezî harremehâ ifadesi “ki, onu, orayı saygın kılmıştır”; وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece onun içindir, yalnızca O’na aittir”;كُلُّ شَيْءٍ küllü şey’in tamlaması “her şey”; وَاُمِرْتُ ve ümirtü edilgen fiili “ve yine bana emredildi”; اَنْ اَكُونَ en ekûne fiili “(şöyle) olmam, olmam gerektiği”; مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ mine’l-müslimîne kelimesi ise “müslümanlardan, teslimiyet gösterenlerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in çeşitli konularda inşa edilişi bağlamında “iki” göreviyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin son üç âyetinde Hz. Peygamber’i inşa etmekte, ona neleri emrettiğini tekrar hatırlatmakta, hidayet ve dalaletin kişilerin iradeleriyle şekilleneceğini bildirmekte, nihayet insanlara bütün âyetlerini göstereceğini ifade ederek insanların yaptıklarından habersiz olmadığını haber vermektedir.

1. اِنَّمَآ اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ رَبَّ هٰذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذ۪ي حَرَّمَهَا وَلَهُ كُلُّ شَيْءٍ “(De ki:) Ben her şey sadece kendisine ait olan ve saygın kıldığı bu şehrin (Mekke’nin) Rabbine kulluk etmekle emrolundum.” “İlk emir” kullukla ilgili olarak belirlenmektedir. Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümlede vurgu olduğunu göstermektedir. “Allah’ın muhterem kıldığı bu şehir”den kasıt, elbette insanlık için ilk Beyt’in (ma‘bedin) inşa edildiği Mekke’dir.(30) Mekke’yi diğer şehirlerden ayıran özellik oradaki Kâbe’dir. Dolayısıyla şehre yönelik saygı oradaki ma‘bedden gelmektedir. Bu anlamda Kureyş sûresinde de “Bu Beyt’in Rabbine kulluk etsinler” emriyle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet aynı noktada buluşmaktadır.

Bu şehir Hz. İbrâhim’in duasına mazhar olmuş, kendi ailesinden bir kısmını yanına yerleştirdiği saygın Beyt’in önemi vurgulanmıştır.(31) Dahası, Yüce Allah Kâbe’yi saygın bir ev kılarak insanların uyanmasının ve bilinçlenmesinin de sembol sebebi kılmış,(32) orasını sevap kazanma ve güvende olma mekânı olarak tanıtmış, Kâbe’nin bulunduğu Mekke şehrini yeminine konu edinmiştir.(33)

Bu önemi nedeniyledir ki oradaki el-beled kelimesi 90. sûrenin de adı olarak belirlenmiştir. Ayrıca Tîn sûresinde vahyin indiği mekânlar sayılırken Hz. İbrahim ve Hz. İsa’nın vahiy aldığı Filistin’deki Tîn ve Zeytâ bölgelerinin yanında Hz. Mûsâ’nın vahiy aldığı Sînâ Dağı’nın ardından Hz. Peygamber’in vahye muhatap kılındığı güvenilir şehir olarak da Mekke’ye de yemin edilmiştir.

Yüce Allah bu ve benzer özellikleri nedeniyle Beyt-i Harâm veya Mescid-i Haram dediği Kâbe için kullandığı “saygın ve muhterem kılınmışlık” anlamında el-harâm, el-muharram kelimelerini bu defa حَرَّمَ harrame fiilini kullanarak Mekke için de dile getirmiştir.

Şerafu’l-mekân bi şerafi’l-mekîn, yani “bir yerin değeri orada bulunan şey nedeniyledir” ifadesi gereği, Mekke’yi değerli kılan unsurun Rabbimizin beytî “evim” dediği Kâbe olduğunda hiç şüphe yoktur. İşte Hz. Peygamber bu şehrin Rabbine kulluk etmekle emrolunduğunu ifade ederek bu önemli ayrıcalığa da dikkat çekmiş olmaktadır.

Bu arada اَعْبُدَ a‘büde fiili ile رَبَّ rabb kelimesinin yan yana zikredilmesinde çok önemli bir başka incelik daha vardır. Buna göre, önce Hz. Peygamber’in de bir kul olduğu vurgulanmış olmaktadır. Ayrıca kulluk etmenin adresi sadece ve sadece Yüce Allah olarak belirlenmekte, başka hiçbir varlığın veya makamın buna layık olmadığı vurgulanmaktadır.

Bu mesajda Mekkeli müşriklere de özellikle hitap edilerek Mekke’yi kıymetli kılan değerin Rabibimizin orasını saygın kılması olduğu vurgulanmış ve onların da Mekke’nin ve her bir şeyin sahibi olan Yüce Allah’a kulluk etmeleri gerektiği kendilerine hatırlatılmıştır.

“Ben her şey kendisine ait olan ve bu şehrin de Rabbi olan Allah’a kulluk etmekle emrolundum” demek, “siz de aynı şekilde davranın; başkalarına ilahlık yakıştırmayın” demektir. Zira yöre halkı, hatta yarımada için Mekke’nin önemi çok büyük olduğu için, Kureyş sûresinde de dile getirildiği gibi bu şehri saygın kılmanın hatırına bile olsa Allah’a kulluk yapmaları gerektiği üzerinde durulmaktadır.

2. وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Ben müslümanlardan olmakla emrolundum.” Bu âyet grubundaki “ikinci emir” ilkinin açıklaması gibi kabul edilebilir. Zira sadece Allah’a kulluk etmek aynı zamanda sadece O’na teslim olmaktır. Bu yüzden, her iki âyetteki mesajın aynı anlamda buluştuğunu söyleyebiliriz.

Peygamberler herhangi bir buyruğu sadece muhataplarına iletmekle emrolunmuş değillerdir; aynı zamanda ve ilgili prensibi öncelikle kendileri kabul edip uygulamakla da yükümlü tutulmuşlardır. Bakara 2/285’te verilen bilgi de bunun bir delilidir. En‘âm 6/14 ve A‘râf 7/143’te geçen ifadeler de benzer mesajlar içermektedir.

Müslim/müslimûne, yani “Müslüman, Müslümanlar” kelimesi sadece Yüce Allah’a teslim olanlara O’nun verdiği bir isimdir. Bu kelime ilk insan neslinden itibaren Hz. Peygamber’in ümmetini de içine alacak şekilde evrensel bir mahiyet arz etmektedir. Zira bütün peygamberler sadece ve sadece “islâm”ı tebliğ etmişler, dolayısıyla “islâm”a gönül verenler de Müslüman adını almışlardır.(34) Hatta cinlerden tevhide iman edenler için de aynı kelime kullanılmaktadır.(35)

Bu arada ölüm anında tevbe ettiğini söyleyen Firavun da bu kelimeyi kullanmıştır; ancak bunun ona hiçbir faydası olmamıştır.(36) Peygamberler halkasının son temsilcisi olan Hz. Peygamber de diğer peygamberlerle aynı misyonu yaşamak ve onu yaymakla yükümlü tutulduğu için, Rabbimiz onun da Müslümanlardan olmasını, hatta öncü olmasını kendisine emretmiştir;(37) âyette vurgulanan husus budur.

ıı. “Kur’ân Tilavet Etmek”

وَاَنْ اَتْلُوَ۬ا الْقُرْاٰنَ فَمَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ اِنَّمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُنْذِر۪ينَ “Kur’an’ı tilâvetle (okuyup aktarmakla) da (emrolundum). Kim doğru yola gelirse yalnızca kendisi için gelmiş olur; kim de saparsa (ona) de ki: “Ben sadece uyarıcılardanım.”

Âyettekiوَاَنْ اَتْلُوَ۬ا ve en etlûve fiili “ve tilavet etmem, okumam, takip etmem (de emrolundu)”;الْقُرْاٰنَ el-kur’âne sözcüğü “Kur’ân’ı”; فَمَنِ اهْتَدٰى fe menihtedâ ifadesi “her kim hidayete ererse”; فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي fe innemâ yehtedî ifadesi “o sadece ve sadece hidayete ermiş olur”; لِنَفْسِه۪ linefsihî ifadesi “kendi nefsi için, kendisi için”; وَمَنْ ضَلَّ ve men dalle ifadesi “ve her kim de saparsa, şaşırırsa”; فَقُلْ fe kul emri “de ki”;اِنَّمَآ اَنَا۬ innemâ ene ifadesi “ben sadece ve sadece (şuyum)”; مِنَ الْمُنْذِر۪ينَ mine’l-münzirîne ifadesi ise “uyarıcılardan(ım)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e bu âyet grubunda yönelttiği “üçüncü emir” olan “Kur’ân’ı tilâvet etmesi” buyruğu gündeme getirilmektedir.

1.وَاَنْ اَتْلُوَ۬ا الْقُرْاٰنَ “(Ayrıca) Kur’ân’ı tilâvetle (okuyup aktarmak ve takip etmekle de emrolundum).” Bu ve benzer âyetlerde geçen tilâvet kelimesi genellikle “okumak” şeklinde anlaşılmakta, maksat sadece Kur’ân’ı seslendirmek olarak geçiştirilmektedir. Oysa Kur’ân’a karşı sorumluluklarımız bu şekilde bir uygulamaya indirgenemez, indirgenmemelidir.

Tefsirimizin ilk cildinin Giriş kısmında da açıkladığımız üzere, tilâvet kelimesi birkaç anlamı olan bir mana alanına sahiptir. Buna göre tilâvet “aktarmak, tekrarlamak” anlamının yanında “gündeme getirmek” ve nihayet “izini sürmek, peşinden gitmek, takip etmek” manalarına da gelmektedir. Bu durumda Kur’ân’ı tilâvet etmek, onu hem okumayı, hem aktarmayı, hem gündem yapmayı hem de izinden gidip hükümlerini yaşamayı gerektirmektedir.

Bütün bu hususlar bir arada varsa Kur’ân gerçek anlamda tilâvet ediliyor demektir. Aksi takdirde, tilâvet eksik kalıyor ve amacından uzaklaştırılıyor demektir. Bu arada Kur’ân ile iletişimimiz bağlamında “aklın okuması” demek olan kırâati ve “gönlün okuması” anlamındaki tertîli de uygulamak durumunda olduğumuz unutulmamalıdır. Müslüman bu üç okumayı da birlikte yapabilen duyarlılıkta olmalıdır vesselâm.

Önceki âyetle birlikte düşündüğümüzde, “her şey sadece kendisine ait olan ve saygın kıldığı Mekke’nin Rabbine kulluk etme” ile “müslümanlardan olma”nın gereği Allah’ın vahyettiği bu mesajın ilkelerini hayata taşımaktır. Bunu yapmak için önce bu metin okunacak, ardından anlaşılacak ve sonunda onun ilkeleri hayata yansıtılacaktır.

İşte Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’den bu pasajda istediği uygulamalardan birisi de budur. Elbette bu emir sadece Hz. Peygamber’le sınırlı olamaz. Onun izini takip etmek zorunda olan bütün müslümanların da aynı şekilde davranması Yüce Allah’ın kendilerine yüklediği bir görevdir.

2. فَمَنِ اهْتَدٰى فَاِنَّمَا يَهْتَد۪ي لِنَفْسِه۪ وَمَنْ ضَلَّ فَقُلْ اِنَّمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُنْذِر۪ينَ “Artık kim doğru yola gelirse, yalnız kendisi için gelmiş olur; kim de şaşırırsa ona de ki: Ben sadece uyarıcılardanım.” Âyetin bu son kısmında hidâyet ve dalâletin insanlara yönelik boyutunun olduğu üzerinde durulmaktadır.

Benzerleri Yûnus 10/108, İsrâ’ 17/15 ve Zümer 39/41’de de geçen bu ifadeler, sorumluluğun şahsîliğini öğretmektedir. Ayrıca Bakara 2/286, Fussılet 41/46 ve Câsiye 45/15 gibi âyetlerde de sorumluluğun şahsiliği noktasında konuya dair bilgiler verilmektedir.

a) Fâtiha 1/6’da “hidâyet” konusunda geniş açıklamalar yaptığımız için, burada sadece âyetteki cümleyle ilgili ifadeler üzerinde durmakla yetineceğiz:

Hidâyeti tercih edenler elbette sadece kendi lehlerine hidâyete erdirilmiş olurlar. Kişinin hidayete ermiş olmasının faydası kendisinedir; hiç kimse hidayetini Yüce Allah’a bir iyilik olarak sunamaz. Âyetteki اِنَّمَا innemâ edatları bu noktada vurgulu bir mananın kast edildiğini göstermektedir.

Âyetin ilk cümlesinde Kur’ân’ın tilâvet edilmesinden söz edilmesi onun aynı zamanda hidayet rehberi oluşunun da bir delilidir. Çünkü kişi Kur’ân’ı tilâvet ederse hidayet üzere bir yol takip ediyor demektir. Vahyin izini sürmek hak ve hakikat üzere yaşamak demektir. “Hakk’tan geriye sapıklık kalacağı” için,(38) muhataplardan istenen şey onların bu yolu takip etmeleridir.

b) Âyetin sonunda Mekkeli müşrikler özelinden hareketle, inanmayan veya yanlış inanan kim varsa onlara seslenilmekte ve sapkınlığı tercih edip sapkınlık yapanların sadece ve sadece kendi aleyhlerine sapmakta olacakları haber verilmektedir. Sapıklığı tercih edenler hiçbir şekilde Yüce Allah’a zarar veremezler. Şükredenlerin şükrünün Allah’a bir yararı olmadığı gibi küfredenlerin küfrünün de Allah’a hiçbir zararı olamaz.

Zümer 39/7’de beyan edildiği gibi, insanlar küfrederlerse, bilsinler ki Allah onlardan zengindir, (imanlarına muhtaç değildir) ve kullarının küfrüne asla razı olmaz; eğer şükrederlerse buna rıza gösterir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e bu âyette moral vermekte, hidayet kaynağı olan Kur’ân’dan yana tavır koymayıp sapkınlığı tercih edenler için üzülmemesini, onlar üzerinde zorbalık yapmayacağını, pozisyonunun sadece ve sadece uyarıcılık olduğunu kendilerine iletmesini emretmektedir. Hak ve hakikatten uzak kalmayı tercih edenler kendi tercihlerinin sonucuna katlanırlar. Onlara tebliğde bulunan peygamber de uyarıcılık görevini bilerek, başka arayışlara girmemesi gerektiği noktasında uyarılmış olmaktadır.

Yüce Allah, sapanların kendi aleyhlerine sapmış olacakları ve vahyin hidayet rehberi oluşuyla ilgili olarak Sebe’ 34/50’de şu beyanda bulunmaktadır: “De ki: Eğer saparsam kendi aleyhime sapmış olurum; yok eğer doğru yolu bulmuşsam bu da Rabbimiz bana hidayet ettiği vahiy sayesindedir.”

Hz. Peygamber’den söylemesi istenen şudur: “Benim görevim sadece ve sadece tebliğdir; gerisinden siz sorumlusunuz. Eğer hidâyeti tercih ederseniz bu sizin yararınıza olacaktır. Yok, eğer sapkınlıkta karar kılarsanız tercihinizin sonucuna katlanırsınız.”

Necm 53/38-39’da da açıkça zikredildiği üzere, ilâhî prensiplerin en önemli örneklerinden olan bu cümle sayesinde, hem Hıristiyanlara ait “ezeli günah ve Hz. İsa’nın kendisini insanlık için kurban ettiği kabulü”, hem de “günahkâr kul ile Allah arasına girilebileceğine inanılan aracılık kurumu” kökten reddedilmektedir.(39)

‘Ankebût 29/12’de kâfirlerin müminlere yönelik olarak dile getirdiği “Siz bizim yolumuza uyun, günahlarınızı biz yüklenelim” sözünün son derece hatalı olduğu ortaya çıkmaktadır. Bir insanın ve elbette bir Müslümanın sorumluluk noktasında asla unutmaması gereken ilkelerden birisi işte bu cümlede yer almaktadır.

Bu âyet grubunda verilmek istenen mesajın daha doğru anlaşılabilmesi için sorumluluklarının şahsiliğini vurgulamak üzere birinin yaptığı işten dolayı başkasının sorumlu tutulamayacağını gösteren bir örnek vermek istiyoruz. Bu noktada bir hadis-i şerifi mutlak surette hatırlatmak gerekir:

Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Her kim bir kötü âdet başlatırsa ona hem onun günahı, hem de onu işleyenlerin günahı vardır.”(40) Bu hadiste de ifade edilen husus tamamıyla Nisâ’ 4/85’teki mesajın tefsiri mahiyetindedir. “Sen şunu şunu yap, günahı benim” gibi lafların anlamsız olduğu, böyle bir üstlenmenin dünyadan garanti edilemeyeceği ortadadır.

Bu arada bu tür bir yanılgıya düşüp hata yapanlar da “nasıl olsa günahımı başkası çekiyor, mesele yok” gibi bir düşünce de kesinlikle doğru değildir. Son söz olarak söyleyelim ki, kişi hem kendi sapmasının, hem de başkasını saptırmasının karşılığını görecektir. Bu durumda günahların ve sorumlulukların şahsiliği meselesinde herhangi bir sorun olmamaktadır.

ııı. Hamdin Yüce Allah’a Aidiyeti

وَقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ سَيُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ فَتَعْرِفُونَهَا وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “De ki: Hamd (övgü) Allah içindir. O, ayetlerini size gösterecektir; siz de onları (görüp) tanıyacaksınız. Rabbin yaptıklarınızdan habersiz değildir.”

Âyetteki وَقُلِ ve kul emri “ve de ki”; الْحَمْد el-hamdü sözcüğü “hamd, övgü”;لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”;سَيُر۪يكُمْ seyürîküm fiili “ileride size gösterecek(tir)”;اٰيَاتِه۪ âyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini, kendi delillerini”; فَتَعْرِفُونَهَا fe ta‘rifûnehâ fiili “siz de onları görüp tanıyacaksınız”; وَمَا رَبُّكَ ve mâ rabbuke ifadesi “ve senin Rabbin (şöyle) değildir”; بِغَافِلٍ biğâfilin ifadesi “hiçbir şekilde gafil, habersiz”; عَمَّا تَعْمَلُونَ ‘ammâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmakta olduğunuz şeylerden” demektir.

Sûrenin son âyetinde “hamdin sadece Allah’a ait olduğunu” ilan etmesi Hz. Peygamber’den istendikten sonra, Yüce Allah’ın, âyetlerini insanlara göstereceği ve onların da bu âyetleri tanıyıp bileceği gündeme getirilmektedir.

1. وَقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ سَيُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ فَتَعْرِفُونَهَا “De ki: Hamd (övgü) Allah içindir. O, ayetlerini size gösterecektir; siz de onları (görüp) tanıyacaksınız.” Âyetin bu bölümünde şu iki noktaya değinilmektedir:

a) وَقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ “De ki: Hamd (övgü) Allah’a mahsustur.” Neml sûresinin 59. âyetinde de geçtiği gibi, hamdin Allah’a ait olmasının belirtilmesinin birtakım sebepleri olabilir. Bu bağlamda konunun Hz. Peygamber’le ilgisi şu olabilir: “Bana verdiği ilim, hikmet ve nübüvvet nimetlerine karşılık ya da beni risâlet görevini yerine getirmeye ve uyarmaya muvaffak kılmasına karşı Yüce Allah’a hamdolsun.”(41) Ayrıca insanların vahiy sayesinde hidayet bulması nedeniyle de hamd konusu dile getirilmiş olabilir.

Her türlü inkâra ve şirke rağmen, bizzat inkârcıların bile Yüce Allah’ın varlığını kabul edip itiraf etmeleri sebebiyle de hamdin Allah’a aidiyeti ifadesi dile getirilmiş olabilir. Çünkü risalet öğretilerine karşı çıkmış olsalar da Allah’ın mutlak gücü ve otoritesi noktasında herhangi bir tereddütleri bulunmayan müşrikler, kendilerine sorulan çeşitli sorulara cevap verirken Allah’ın kudretini daima itiraf etmişlerdi.(42)

İşte bu ve benzer nedenlerden dolayı sûrenin son âyetinde hamdin Yüce Allah’a aidiyeti hatırlatılmış ve sûre bu özel ifade ile sona erdirilmişitir.

b) سَيُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ فَتَعْرِفُونَهَا “O, âyetlerini size gösterecektir; siz de onları (görüp) tanıyacaksınız.” Yüce Allah’ın ibret içerikli olmak üzere âyetlerini göstermesiyle ilgili ifadeler Bakara 2/73, Ra‘d 13/12, Neml 27/93, Rûm 30/24, Lokmân 31/31 ve Mü’min 40/13, 81’de de yer almaktadır. Âyette sözü edilen “ayetler”den maksadın ne olduğu elbette önemlidir.

ı. İlk etapta akla gelen ihtimal, birer âyet değerinde olan “bütün ilâhî uyarılar” olabilir. “Bu âyetlerin ileride gösterilmesi ve insanlar tarafından tanınması” ise ölümleri anında inkâr ettikleri âleme giderlerken meleklere yönelik sözlerinden anlaşılmaktadır.

ıı. Sûrenin indiriliş zamanı ve ilk muhatapları bakımından düşünüldüğünde, maksadın Mekkeli müşriklerin inkâr ettiği “Son Saat ve kıyâmet-âhiret sürecinde yaşanacaklar” olduğu da söylenmektedir.(43) Zira âyetin bu cümlesinde yer alan فَتَعْرِفُونَهَا “Siz onları (görüp) tanıyacaksınız” ifadesi, inkâr ettikleri gerçeklerle ölürken veya âhirette karşılaşacaklarını ve elbette mahçup olacakları mesajını içermektedir.

Neml sûresinin 82, 83 ve 84. âyetlerinde de geçen âyâtinâ, âyâtî kelimelerinden kast edilen öncelikli anlamın mahşerle ilgili mesajlar olduğu düşünüldüğünde bu yaklaşımın da doğru olduğu görülmektedir.

ııı. Bu ihtimaller öncelikli olarak kabul edilse de başka ihtimallerden de söz edilebilir. Bu çerçevede maksadın Mekkeli inkârcıların dünyada yaşadığı azap ve pek çoğunun hayatını kaybettiği savaşlar olması da düşünülebilir. Hatta bazı âlimlerimiz bu bağlamda Mekke’nin fethinin de söz konusu mesajda maksat olduğunu ifade etmişlerdir.(44)

ıv. İmâm Zeccâc, burada sözü edilen “âyetlerin gösterilmesi”nden maksadı, Yüce Allah’ın yarattığı bütün mahlûkatındaki âyetleri olduğunu beyan etmiştir.(45)

v. İmâm Mücâhid de konuyu “insanlarda, gökte, yeryüzünde ve rızıklardaki âyetler şeklinde yorumlamıştır.(46) Bu önemli yaklaşımın Kur’ân’dan delilleri de elbette vardır. Bu çerçevede Fussılet 41/53’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz zamanı geldiğinde onlara ufuklardaki ve kendilerindeki âyetlerimizi göstereceğiz. Ta ki, onun (Kur’ân’ın) gerçek olduğu kendileri için ortaya çıkmış olsun.”

‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerde de zikredildiği gibi, kâinat kitabının çeşitli âyetleri olduğu herkesin malumudur. Bu âyetlerin tıpkı Kur’ân âyetlerinin anlaşılması gibi incelenmesi gerektiği noktasında pek çok ilâhî emir vardır. İnsanlar kâinat kitabını incelemek durumunda gayretler sarf ederlerse Yüce Allah onlara hakikati elbette gösterecektir. Bu çalışmalar sayesinde inananlar Rabbimizin erişilmez kudretine şahit olurken, inançsızların da nasıl bir yanılgı içerisinde olduğu ortaya çıkacaktır.

2. وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Rabbin yaptıklarınızdan habersiz değildir.” Bu ifade benzer manalarda Bakara 2/74, 85, 140, 144, 149, Âl-i İmrân 3/99, En‘âm 6/132, Hûd 11/123 ve Neml 27/93’te geçmektedir. Yüce Allah inkarcıların kaskatı kalpli oluşlarını ifade bağlamında ortaya koyduğu benzetmelerin ardından, bütün bunlara itibar etmeyenlerin yapıp ettikleri her ne varsa onlardan gafil yani habersiz olmadığını beyan ederek, muhatapların bilinçli olmaları ve ibret alarak istikamet sahibi bir duruş sergilemeleri gerektiğini ifade etmiş olmaktadır.

Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, Yüce Allah için gafletin düşünülmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığını ifade etmiş olmaktadır.

Âyetin son cümlesinde Rabbimizin insanların yapageldiği şeylerden gafil olmadığı, kötülük edenlerin veya inkârcılığa saplananların bu hallerinden Yüce Allah’ın habersiz olmadığı vurgulu bir şekilde dile getirilmektedir. Buradaki mesajı genelde bütün insanların fiilleriyle ilişkilendirebileceğimiz gibi, bağlama uygun olarak inkârcılara yönelik bir gözdağı ve tehdit olarak da anlayabiliriz. Her durumda verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiği, hiçbir şeyin O’na hiçbir şekilde gizli kalmayacağı ve yapılanların hesabının sorulacağıdır.

Rabbimiz bizi mahşer sorgulamasında mahçup kılmasın.

Dipnotlar

• 1 - Benzer mesajlar için bkz. En‘âm 6/73; Kehf 18/99; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/101; Neml 27/87; Yâsîn 36/51; Zümer 39/68; Kâf 50/20; Hâkka 69/13; Nebe’ 78/18. 2 - Semerkandî, age., II, 621; III, 194; Taberî, age., XX, 19; XXIV, 30-33. 3 - Zemahşerî, age., IV, 19.
  • En‘âm 6/73 Kehf 18/99 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/101 Neml 27/87 Yâsîn 36/51 Zümer 39/68 Kâf 50/20 Hâkka 69/13 Nebe' 78/18
• 4 - Zemahşerî, age., III, 373; Râzî, age., XXIV, 220. 5 - Semerkandî, age., II, 621. 6 - Âl-i ‘Imrân 3/185; Enbiyâ’ 21/35; ‘Ankebût 29/57.
  • Âl-i İmrân 3/185 Enbiyâ 21/35 ‘Ankebût 29/57
• 7 - Taberî, age., XX, 19. 8 - Bakara 2/154; Âl-i ‘Imrân 3/169. 9 - Semerkandî, age., II, 621. 10 - A‘râf 7/143. 11 - Zemahşerî, age., III, 373-374.
  • Bakara 2/154 Âl-i İmrân 3/169 A‘râf 7/143
• 12 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/37, 53; Yûnus 10/30; Hûd 10/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28. 13 - Yâsîn 36/32, 53; Vâkı‘a 56/49-50.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/37 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Yûnus 10/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28 Yâsîn 36/32 Yâsîn 36/53 Vâkı‘a 56/50
• 14 - Nâzi‘ât 79/32.
  • Nâzi‘ât 79/32
• 15 - Kehf 18/47; Tâhâ 20/105-107; Tûr 52/10; Vâkı‘a 56/5; Murselât 77/10; Tekvîr 81/3. 16 - Me‘âric 70/9; Kâri‘a 101/5. 17 - Müzzemmil 73/14.
  • Kehf 18/47 Tâhâ 20/107 Tûr 52/10 Vâkı‘a 56/5 Mürselât 77/10 Tekvîr 81/3 Me‘âric 70/9 Kâri‘a 101/5 Müzzemmil 73/14
• 18 - Semerkandî, age., II, 620; Taberî, age., XX, 22; Zemahşerî, age., III, 375.
• 19 - Bakara 2/272; Nahl 16/30; Zümer 39/10; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 20 - Zümer 39/70. 21 - Neml 27/89; Kasas 28/84. 22 - Benzer örnekler için bkz. Nahl 16/30; Zümer 39/35. 23 - Ahkâf 46/16. Benzer bir ayet için bk. Kâf 50/35.
  • Bakara 2/272 Nahl 16/30 Zümer 39/10 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Neml 27/89 Kasas 28/84 Nahl 16/30 Zümer 39/35 Ahkâf 46/16 Kâf 50/35
• 24 - Bakara 2/261.
  • Bakara 2/261
• 25 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 26 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i ‘Imrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 27 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Sebe’ 31/33; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 28 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Lokmân 31/33 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 29 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 30 - Âl-i ‘Imrân 3/96.
  • Âl-i İmrân 3/96
• 31 - Bakara 2/126; İbrâhim 14/35-37. 32 - Mâide 5/97. 33 - Beled 90/1-2.
  • Bakara 2/126 İbrâhîm 14/37 Mâide 5/97 Beled 90/2
• 34 - Bakara 2/128, 132, 133, 136; Âl-i ‘Imrân 3/52, 64, 67, 84, 102; Mâide 5/111; En‘âm 6/163; A‘râf 7/126; Yûnus 10/72, 84; Hûd 11/14; Yûsuf 12/101; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/78; Neml 27/42, 81; Kasas 28/53; ‘Ankebût 29/46; Rûm 30/53; Zümer 39/69; Ahkâf 46/15; Zâriyât 51/36. 35 - Cinn 72/14.
  • Bakara 2/128 Bakara 2/132 Bakara 2/133 Bakara 2/136 Âl-i İmrân 3/52 Âl-i İmrân 3/64 Âl-i İmrân 3/67 Âl-i İmrân 3/84 Âl-i İmrân 3/102 Mâide 5/111 En‘âm 6/163 A‘râf 7/126 Yûnus 10/72 Yûnus 10/84 Hûd 11/14 Yûsuf 12/101 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/78 Neml 27/42 Neml 27/81 Kasas 28/53 ‘Ankebût 29/46 Rûm 30/53 Zümer 39/69 Ahkâf 46/15 Zâriyât 51/36 Cinn 72/14
• 36 - Yûnus 10/90. 37 - En‘âm 6/163; Zümer 39/11.
  • Yûnus 10/90 En‘âm 6/163 Zümer 39/11
• 38 - Yûnus 10/32.
  • Yûnus 10/32
• 39 - Esed, age., s. 1084’te 31. not.
• 40 - Buhârî, İ‘tisâm, 15; Müslim, İlm, 15; zekât, 69; Nesâî, Zekâtr, 64; Tirmizî, İlm, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, IV, 362.
• 41 - Râzî, age., XXIV, 223.
• 42 - En‘âm 6/12; Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/38.
  • En‘âm 6/12 Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/38
• 43 - Taberî, age., XX, 25-26; Zemahşerî, age., III, 377.
• 44 - Semerkandî, age., II, 622. 45 - Semerkandî, age., II, 622. 46 - Taberî, age., XX, 25-26.