Fetih Suresi

Medine’de hicrî 7. yılda Hudeybiye antlaşmasından sonra indirilmiş olması muhtemel olan, 29 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen ve “fetih, zafer” anlamına gelebilecek şekilde فَتْح feth kelimesinden alan Feth sûresi, inişe göre 110, resmî sıralamada ise 48. sûredir.

Feth sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Muhammed sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Hz. Peygamber’in hem kendisi hem de müminler için istiğfarda bulunması, sonrasında bağışlandığı müjdesinin zikredilmesi” (Muhammed 19; Feth 2), “infakın gerekliliği ile fethin nasip olması” (Muhammed 38; Feth 1), “müminlerin günahlarının bağışlanması ve kâfirlerin cezalandırılmasından söz edilmesi” (Muhammed 1-2, 12; Feth 4-5), “cennetin çeşitli özelliklerine yer verilmesi” (Muhammed 12, 15; Feth 4) gibi konular iki sûrenin peşpeşe sıralanmasının nedenlerinden bazıları olarak belirtilebilir.

Feth sûresinin ilk âyetlerinde, Hudeybiye’de verilen büyük fetih, ardından Hz. Peygamber’in günahlarının bağışlandığı müjdesi, gönüllere huzur verilişi, müminlerin cennetlerle ödüllendirip münafık ve müşriklerin ağır bir şekilde cazalandırılacağı, nihayetinde göklerin ve yerin bütün ordularının sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu ifade edilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in çeşitli özellikleri, Yüce Allah için fedakârlık yapılıp tesbih ve zikre devam edilmesi gerektiği, Nebî (as)’a biat edenlerin aslında Yüce Allah’a biat ettikleri, göçebelerin geri kalmaktan dolayı özür dilemeleri, onların yanlış zanları, inkârcılara azap edileceği, hükümranlığın sadece Yüce Allah’a aidiyeti, göçebelerin yersiz bazı istekleri ve mazereti olanların tehditlerden istisna edilecekleri dile getirilmektedir.

18. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın ağacın altında biat edenlerden razı olduğu, ganimetlerle buluşturulacakları, kâfirlerin mutlak surette mağlup edilecekleri, Allah’ın sünnetinin değişmez olduğu, Mekke’de Müslümanları kâfirlerin müdahalesinden koruduğu, inkârcıların Müslümanları ibadetten engellemeye çalıştıkları, ancak bunda elbette başarılı olamayacakları, Rasûlüllâh’ın gördüğü rüyanın gerçekleşeceği, Mescid-i Harâm’a güven içinde girecekleri, Hz. Peygamber’in başarılı olacağı, onun ve beraberindeki müminlerin özelliklerinin Tevrât’ta ve İncîl’de de yer aldığı, nihayetinde iman ehli ve salih amellerin sahiplerine ödül vaadi beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-17. âyetlerinde fedakarlıklardan geri kalanların bahanelerini, Rasül ve müminler hakkındaki kötü zanlarını, Allah’a ve Rasûlü’ne iman etmeyenlerin yaşayacağı feci akıbeti, menfaatperest oluşlarını, daha güçlü bir orduya davet edileceklerini, savaştan kaçınanların cezalandırılacağını, görme engelli, topal ve hastalara güçlük olmayacağını, Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edenleri cennete, yüz çevirenleri ise elem verici bir azaba çarptıracağını dile getirmektedir.

a) Fedakârlıktan Kaçanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 11-14. âyetlerinde bedevîlerden geri kalmış olanların Hz. Peygamber’e gelip “Mallarımız ve ailelerimiz bizi meşgul edip alıkoydu. Allah’tan bizim bağışlanmamızı dile” diyeceklerini, oysa onların kalplerinde olmayanı dilleriyle söylediklerini, “(Allah) size bir zarar (sıkıntı vermeyi) dilerse veya bir fayda elde etmenizi isterse sizin için Allah’a karşı kimin bir şeye gücü yetebilir ki!? Esasında Allah yaptıklarınızdan haberdardır” beyanını kendilerine tebliğ etmesini emretmektedir.

Ardından, bu kişilerin Rasûl’ün ve müminlerin ailelerine bir daha dönemeyeceklerini sandıkları, bu kanaatin kendilerine güzel göründüğü, kötü zanda bulundukları ve helâki hak etmiş bir topluluk oldukları beyan edilmekte, Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne iman etmeyen inkarcılar için çılgın bir ateş hazırlanacağı, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece Allah’a ait olduğu, bağışlanmayı dileyenleri bağışlacağı, azabı tercih edip dileyenlere de azap edeceği haber verilmektedir.

ı. Bedevilerin Yalan Bahaneleri

سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْاَعْرَابِ شَغَلَتْنَآ اَمْوَالُنَا وَاَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِاَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا اِنْ اَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا اَوْ اَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا بَلْ كَانَ اللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرًا “Göçebelerden geride kalmış olanlar sana şöyle diyecekler: ‘Mallarımız ve ailelerimiz bizi meşgul etti. Bizim için bağışlanma dile!’ Onlar, kalplerinde olmayanı dilleriyle söylerler. De ki: ‘(Allah) size bir zarar (vermeyi) dilerse veya bir yarar elde etmenizi isterse sizin için Allah’a karşı kimin bir şeye gücü yetebilir ki!’ Gerçek şu ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki سَيَقُولُ seyekûlü fiili “diyecekler”; لَكَ leke ifadesi “sana”; الْمُخَلَّفُونَ el-muhallefûne kelimesi “geri kalanlar”; مِنَ الْاَعْرَابِ mine’l-a‘râbi ifadesi “göçebelerden”; شَغَلَتْنَآ şeğaletnâ ifadesi “bizi meşgul etti, bizi menetti, engelledi”; اَمْوَالُنَا emvâlünâ tamlaması “bizim mallarımız”; وَاَهْلُونَا ve ehlûnâ kelimesi “ve bizim ailemiz”; فَاسْتَغْفِرْ festağfir isteği “istiğfarda, bağışlanma dileğinde bulun”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “derler, diyorlar”; بِاَلْسِنَتِهِمْ bi elsinetihim ifadesi “onların dilleriyle”; مَا لَيْسَ mâ leyse ifadesi “olmayan şeyi”; ف۪ي قُلُوبِهِمْ fî kulûbihim ifadesi “kalplerinde (olmayanı)”; قُلْ kul emri “de ki”; فَمَنْ يَمْلِكُ fe men yemlikü sorusu “kim sahip olabilir, kimin gücü yetebilir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’a karşı, Allah’tan (gelen)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeye”; اِنْ اَرَادَ in erâde fiili “eğer dilerse”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizinle ilgili”; ضَرًّا darran kelimesi “herhangi bir zarar”; اَوْ اَرَادَ ev erâde ifadesi “veya dilerse”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizinle ilgili”; نَفْعًا nef‘an ifadesi “herhangi bir yarar, menfaat”; بَلْ bel edatı “bilakis”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızdan, yapmakta olduğunuz şeylerle ilgili”; خَب۪يرًا habîran kelimesi ise “haberdar(dır)” demektir.

Burada Hudeybiye günü müslümanları yalnız bırakan münafıkların ikiyüzlülükleri ve onlara karşı Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmektedir.

1. سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْاَعْرَابِ شَغَلَتْنَآ اَمْوَالُنَا وَاَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِاَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ “Göçebelerden geride kalmış olanlar sana şöyle diyecekler: ‘Mallarımız ve ailelerimiz bizi meşgul etti. Bizim için bağışlanma dile!’ Onlar, kalplerinde olmayanı dilleriyle söylerler.” Yüce Allah ümmetin Rasûlüllâh (as)’la ilişkisini ve iletişimini beyan ettikten sonra, Medine’de hayatlarını sürdürürken uğrayabilecekleri saldırılara karşı şehri savunma ihtiyacı olduğunda bazılarının bahaneler üreterek bu mücadeleden kaçınacağını haber vermektedir.

Burada sözü edilen olay, âyet indikten bir süre sonra yaşanmış olduğu için, âyetin başında سَيَقُولُ seyekûlü “yakında diyecekler” şeklinde bir beyana yer verilmekte, geleceğe yönelik bir gaybi olay önceden mucizevi bir şekilde haber verilmektedir.

a) سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْاَعْرَابِ “Göçebelerden geride kalmış olanlar sana şöyle diyecekler:” Âyette işaret edilen olay hakkında detaya girmeden çok kısa bir bilgi aktarmakla yetineceğiz.

Buna göre Hudeybiye senesi Hz. Peygamber umre için Mekke’ye gitmek istediği sırada Kureyş’in bir saldırısı olma ihtimaline karşı Medine civarındaki Cüheyne, Müzeyne, Ğıfâr, Eşca‘, Düil ve Eslem gibi çeşitli bedevi kabilelerden destek alarak birlikte hareket etmiş, ancak maksadının savaş olmadığını göstermek için de beraberinde kurbanlıklar almıştı.

Bu bedeviler, karşılarında Mekkelilerin Kureyş, Sakîf ve Kinâne oğullarının bulunacağını düşünerek Hz. Peygamber’le birlikte hareket etmekten, savaşa katılmaktan kaçınmışlardı.(1) İşte bu âyet grubunda bu olaylar ele alınmakta, kalbine iman yerleşmemiş olanların bulunduğu haber verilmiş olmaktadır.

Burada ve Tevbe 9/81 ile Feth 48/15-16’da zikredilen الْمُخَلَّفُون el-muhallefû(î)ne kelimesi “geride kalanlar” manasında “(mazeretsiz olarak) savaşa katılmayanlar”, bağlam gereği “mazeretsiz olarak Hudeybiye’ye gitmeyenler” demektir.(2) Kur’ân’da on kez(3) geçen الْاَعْرَاب el-a‘râb sözcüğü ise “bedeviler”, “göçebeler, “a‘râbîler” demektir.

b)شَغَلَتْنَآ اَمْوَالُنَا وَاَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا “Mallarımız ve ailelerimiz bizi meşgul etti. Bizim için bağışlanma dile!” Âyette sözü edilen kişilerin dile getirdiği bahaneler bu şekildedir ve Hudeybiye’ye giden müslümanlarla birlikte hareket etmedikleri için Yüce Allah’ın onları bağışlaması beklentisiyle Hz. Peygamber’in kendileri için istiğfarda bulunmasını istemişlerdi. Münafıkların doğru bir dini duruş ortaya koymadıkları Münâfikûn 63/9’daki “Ey iman edenler, mallarınız ve çocuklarınız sizi Allah’ı hatırlamaktan alıkoymasın” şeklindeki uyarıyı dikkate almamalarından da anlaşılmaktadır.

Âyette yer alan فَاسْتَغْفِرْ لَنَا “bizim için bağışlanma dileğinde bulun” ifadesi, münafıkların Hz. Peygamber’den isteklerini içermektedir ki esasında onlar bu istekte de samimi değillerdi. Devam eden cümlede bu husus açıkça bildirilmektedir. Oysa Hz. Peygamber’in onlar için istiğfarda bulunup bulunmamasının, kendi feci akıbetleriyle ilgili olarak sonucu değiştirmeyeceği, çünkü Yüce Allah’ın onları bağışlamayacağı Tevbe 9/80 ve Münâfikûn 63/6’da bildirilmektedir.

Münafık kılıklıların yalanları bağlamında Âl-i İmrân 3/167, Ahzâb 33/13 ve Tevbe 9/42’de verilen bilgiler, münafıkların ortak kanaatlerini ve yalancılıklarını ortaya koymakta, nasıl döneklik yaptıklarını, ikiyüzlülük yaptıklarını gözler önüne sermektedir.

c) يَقُولُونَ بِاَلْسِنَتِهِمْ مَا لَيْسَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ “Onlar, kalplerinde olmayanı dilleriyle söylerler.” Benzeri Âl-i İmrân 3/167’de geçen bu ifadede Yüce Allah sözünü ettiği kişilerin münafık olduğunu ortaya koymakta ve bunların ikiyüzlülük yaparak inanmadıkları şeyleri yalan olarak dile getirdiklerini, kalplerinde olmayan bir şeyi dilleriyle ifade ettiklerini, dolayısıyla yalan konuştuklarını beyan etmektedir. Münafıkların ikiyüzlülükleriyle ilgili olarak Bakara 2/14, Âl-i İmrân 3/167, Nisâ’ 4/141, Mâide 5/41, Tevbe 9/42, Feth 48/11 ve Münâfikûn 63/1 gibi âyetlerde de bilgiler verilmektedir.

2. قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا اِنْ اَرَادَ بِكُمْ ضَرًّا اَوْ اَرَادَ بِكُمْ نَفْعًا “De ki: ‘(Allah) size bir zarar (vermeyi) dilerse veya bir yarar elde etmenizi isterse sizin için Allah’a karşı kimin bir şeye gücü yetebilir ki!’ Gerçek şu ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah Medine’deki bu münafıklar başta olmak üzere, bütün muhataplarına seslenmekte, doğru bir Allah bilinci, sağlam bir Allah tasavvuru geliştirmek istemekte, mutlak, eşsiz ve erişilmez gücün sadece O’nda olduğuna, o güce karşı hiç kimsenin elinde hiçbir şekilde hiçbir şey bulunmadığına dikkat çekmektedir.

Bu çerçevede, evlerinde kalmayı tercih edenlere hitaben onların evlerinde de sıkıntı yaşayabileceklerini, ölüp gidebileceklerini belirtmekte, bu arada savaşa katılanlara da ganimet, zafer vs. şeklinde sayısız menfaat ve yararlar verebileceğini bildirerek buna hiç kimsenin engel olamayacağını beyan etmektedir.

a) Konuyla ilişkili olabilecek şekilde Mâide 5/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah bir kimseyi fitneye (inkâra, şirke, azaba) düşürmek isterse, sen Allah’a karşı, onun lehine hiçbir şey yapamazsın.” Yüce Allah kulları içerisinde her kim sapkınlığı tercih eder de kendisi de onu onaylarsa artık Allah’ın onayı karşısında hiç kimsenin yapabileceği bir şeyin kalmadığını bildirmektedir. Âyette yer alanفَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا ifadesi “sizin için Allah’a karşı kimin bir şeye gücü yetebilir ki!?” şeklinde bir anlam vererek konunun imkânsızlığını ortaya koymaktadır.

b) Yüce Allah’ın kudretine dair benzer bazı kullanımlar çeşitli âyetlerde yer almakta(4) ve Yüce Allah’ın kararına karşı yapılabilecek herhangi bir şeyin olmadığı manası hedeflenmektedir. Mâide 5/17’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın verdiği kararla ilgili olarak hiç kimsenin bu noktada Allah’tan herhangi bir şeyi engelleyemeyeceğini, O’na hiç kimsenin hiçbir şekilde engel olamayacağını, Allah’a karşı hiç kimsenin elinde herhangi bir şey bulunmadığını bildirmektedir.

c) Konuyla ilişkilendirilebilecek âyetlerden birisi de Mülk 67/20’dir: “Yoksa Rahmân’a karşı size yardım edebilecek askerleriniz mi varmış! Kâfirler ancak derin bir yanılgı içindedirler.” Yâsîn 36/23’te dile getirildiği üzere, Rahmân’ın bir kişiye azap murat etmesi durumunda, başka varlıkların şefaatinin hiçbir işe yaramayacağı ve onları azaptan çekip çıkartamayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Yâsîn 36/74-75’te geçtiği üzere, mahşerde putlar putperestlerin, putperestler de putların askeri olacak, adeta ordu halinde hepsi cehenneme yuvarlanacaklardır.

d) Benzer bir içerikte olmak üzere Zümer 39/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de sadece ve sadece O’na güvenip dayanırlar.”

e) Bu konuda Enbiyâ’ 21/42’de de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Rahmân’dan sizi gece gündüz kim koruyabilir ki! Buna rağmen onlar Rablerini anmaktan yüz çevirirler.” Benzer mesajlar Mâide 5/17, 41, En‘âm 6/47, Yûnus 10/32, 50, Neml 27/60-64, Ahzâb 33/16-17, Feth 48/11 ve Mülk 67/20-21, 28 gibi âyetlerde de söz konusu edilmektedir.

f) Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Ahzâb 33/16-17’dir: “(Ey Peygamber! O izin isteyenlere) de ki: Eğer ölümden veya öldürülmekten kaçıyorsanız, kaçmanın size asla faydası olamaz! (Eceliniz gelmemiş ise) o takdirde de (dünyada) zaten çok az yaşatılacaksınız. De ki: Allah size herhangi bir kötülük dilerse, O’na karşı sizi kim koruyabilir ya da size herhangi bir rahmet dilerse (size kim zarar verebilir ki)!? Onlar, kendilerine Allah’tan başka (Allah’ın peşi sıra) herhangi bir dost da yardımcı da bulamazlar.” Bu beyanlar aslında konuyu özetlemektedir.

g) Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Biz Allah’a inanan ve ibadetlerle O’na ulaşmaya çalışanlar olarak, isyan durumunda O’nun azabından güvende değilken, siz O’nu inkâr ederek azabından ve cezasından nasıl olur da güvende olursunuz?”(5) Hz. Peygamber’in âyeti açıklaması mesajı apaçık bir şekilde ortaya koymaktadır.

3. بَلْ كَانَ اللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرًا “Esasında Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Kur’ân’da Yüce Allah’ın habîr olduğu mesajını veren çeşitli kullanımlar vardır.(6) Yüce Allah münafıkların kanaatlerinin ve yalan olarak dile getirdikleri sözlerinin gerçeği yansıtmadığını burada بَلْ bel edatıyla ortaya koymakta, bağlam gereği başta Hz. Peygamber’i ve müslümanları yalnız bırakan dönemin münafıkları olmak üzere herkesin yapıp ettiği ne varsa onu bilip haberdar olduğunu ifade etmektedir.

ıı. Müslümanlarla İlgili Olumsuz Kanaatleri

بَلْ ظَنَنْتُمْ اَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ اِلٰىٓ اَهْل۪يهِمْ اَبَدًا وَزُيِّنَ ذٰلِكَ ف۪ي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا “Aslında siz Elçinin ve müminlerin ailelerine asla dönemeyeceğini sanmıştınız. Bu, sizin kalplerinize güzel görünmüştü; kötü zanda bulunmuş ve helaki (cezalandırılmayı) hak etmiş bir topluluk olmuştunuz.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis”; ظَنَنْتُمْ zanentüm fiili “sanmıştınız”; اَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ en len yenkalibe ifadesi “asla ve asla geri dönmeyeceğini”; الرَّسُولُ er-rasûlü kelimesi “Elçi’nin, Rasül’ün”; وَالْمُؤْمِنُونَ ve’l-mü’minûne kelimesi “ve müminlerin de”; اِلٰىٓ اَهْل۪يهِمْ ilâ ehlîhim ifadesi “onların kendi ailelerine”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; وَزُيِّنَ ve züyyine edilgen fiili “ve süslenmişti”; ذٰلِكَ zâlike ifadesi “bu (düşünceniz)”; ف۪ي قُلُوبِكُمْ fî kulûbiküm ifadesi “sizin kalplerinizde”; وَظَنَنْتُمْ ve zanentüm fiili “ve (şöyle bir) zanda bulunmuştunuz”; ظَنَّ السَّوْءِ zanne’s-sev’i tamlaması “kötü zanda”; وَكُنْتُمْ ve küntüm fiili “siz (şöyle) idiniz”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; بُورًا bûran kelimesi ise “helaki hak eden” demektir.

Burada münafıkların kötü zanları ve hak ettikleri feci akıbetle ilgili bir uyarı gündeme getirilmektedir.

1. بَلْ ظَنَنْتُمْ اَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ اِلٰىٓ اَهْل۪يهِمْ اَبَدًا وَزُيِّنَ ذٰلِكَ ف۪ي قُلُوبِكُمْ وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ “Aslında siz Elçinin ve müminlerin ailelerine asla dönemeyeceğini sanmıştınız. Bu, sizin kalplerinize güzel görünmüştü; kötü zanda bulunmuştunuz.” Yüce Allah önceki âyette münafıkların ikiyüzlülüklerini ve yalancılıklarını beyan ettikten sonra, yalancılıklarını ispat etmek üzere onların kalplerinde bulunan düşüncelerini deşifre etmektedir.

Bu çerçevede Hz. Peygamber’in ve onunla birlikte Hudeybiye’ye giden müminlerin kesin olarak evlerine, ailelerine geri dönemeyeceklerini sandıkları, bu düşüncenin kendi gönüllerine süslü bir hale getirildiği, böylece son derece kötü bir zanda bulundukları beyan edilmektedir.

Âyetin başındaki بَلْ bel edatı “bilakis”, “esasında”, “işin doğrusu şu”, “aksine” gibi manalar vermekte, لَنْ يَنْقَلِبَ len yenkalibe fiilindeki لَنْ len edatı, daha sonra zikredilen اَبَدًا ebed kelimesiyle birlikte “asla ve asla, ebedi olarak, kesin bir şekilde” onların ailelerine ve evlerine dönemeyeceklerini sandıklarını göstermektedir.

Bu arada âyette yer alan وَزُيِّنَ ذٰلِكَ ف۪ي قُلُوبِكُمْ “Bu, sizin gönüllerinize güzel göründü” ifadesi, müslümanlar aleyhinde bir düşünceye sahip olan münafıkların bu düşüncelerine kendilerini kaptırdıklarını, bir süre sonra buna kendilerinin de tamamen inandığını, böylece kanaatlerinden emin bir şekilde fikirlerini sevip süsüne kendilerini kaptırdıklarını göstermektedir.

Ayrıca münafıkların düşüncelerinin müslümanlar aleyhine son derece kötü bir zan olduğu da وَظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ “kötü bir zanda bulunmuştunuz” beyanıyla dile getirilmektedir ki benzer bir kullanım daha önce yorumladığımız Feth 48/6’da münafık erkeklerle münafık kadınların ve müşrik erkeklerle müşrik kadınların Yüce Allah hakkındaki zannı olarak geçmektedir.

2. وَكُنْتُمْ قَوْمًا بُورًا “Siz helaki (cezalandırılmayı) hak etmiş bir topluluk olmuştunuz.” Yüce Allah bu tür düşüncelerin sahibi olan münafıkların helake uğramayı hak eden bir grup olduklarını beyan etmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Furkân 25/18’de de geçmekte ve böylece münafıkların helaki, hayırsızlığı, yok edilmeyi, tükenmişliği(7) hak eden bir güruh olduğu bu ifadelerle açıkça ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. İmansızlığın Feci Akıbeti

وَمَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ فَاِنَّآ اَعْتَدْنَا لِلْكَافِر۪ينَ سَع۪يرًا وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Kim Allah’a ve Elçisine iman etmezse (bilsin ki) biz, kâfirler için çılgın bir ateş hazırlamış (olacağ)ız. Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. (Allah) dileyeni (layık gördüğünü) bağışlar, dileyene (layık gördüğüne) de azap eder. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradakiوَمَنْ لَمْ يُؤْمِنْ ۪ ve men lem yü’min ifadesi “her kim iman etmezse”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne”; فَاِنَّا fe innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَعْتَدْنَا ‘atednâ fiili “hazırladık, hazırlamış olacağız”; لِلْكَافِر۪ينَ li’l-kâfirîne ifadesi “kafirlere, kafirler için”; سَع۪يرًا se‘îran ifadesi “alevli bir ateş”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “ve sadece ve sadece Allah’a aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin hükümranlığı, otoritesi”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (hükümranlığı)”; يَغْفِرُ yağfiru fiili “bağışlar, affeder”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dileyenleri, layık gördüklerini”; وَيُعَذِّبُ ve yu‘azzibu fiili “ve azap eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “(azabı) tercih edenlere, dileyenlere”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; غَفُورًا ğafûran kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada inkârcılıkta ısrar edenlerin mahşerdeki akıbeti ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ فَاِنَّآ اَعْتَدْنَا لِلْكَافِر۪ينَ سَع۪يرًا “Kim Allah’a ve Elçisine iman etmezse (bilsin ki) biz, kâfirler için çılgın bir ateş hazırlamış (olacağ)ız.” Yüce Allah münafıkların Müslümanlara itibar etmeyip kendi kuruntularını benimsemelerinin sonunda helaki hak ettiklerini beyan ettikten sonra, bu defa onların asıl sorununa değinmekte ve esasında bu kişilerin iman sorunu yaşadıklarını, imanda güven denen değeri kabul edip yaşamadıklarını bildrilmektedir. Bu çerçevede her kim Yüce Allah’a ve O’nun Rasûlü’ne iman etmezse, yani güvenmezse bu türden inkar edenler için alevli bir ateş hazırlamış olacağını haber vermektedir.

Daha önce yorumladığımız Feth 48/6’da da belirttiğimiz üzere, burada geçen اَعْتَدْنَا a‘tednâ fiilinde de olduğu gibi Kur’ân’da mahşerde yaşanacaklarla ilgili olarak “geçmiş zaman” kalıbı kullanımı bir üsluptur ve olayın mutlak surette yaşanacağı mesajını vermeyi amaçlamaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen سع۪ير/السع۪ير sa‘îr/es-sa‘îr sözcükleri Kur’ân’da 16 kez(8) zikredilmekte ve “tutuşmuş, çılgın alev, ateş” anlamına gelmektedir. İşte bu kâfirler için mahşerde böyle çılgın ve alevi bol bir ateş hazırlanmış olacağı haber verilmektedir.

2. وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. (Allah) dileyeni (layık gördüğünü) bağışlar, dileyene (layık gördüğüne) de azap eder. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah dünyada ve mahşerdeki mutlak hükümranlığını dile getirmekte, mağfiret veya azap ediciliğini muhataplara hatırlatmaktadır.

a) وَلِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah münafıkların durumunu ve mahşerdeki akıbetlerinin ne olacağını beyan ettikten sonra, bu defa kâinatın tek hükümran gücü olduğunu beyan etmektedir. Çeşitli defalar ifade ettiğimiz üzere, göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir.

Âyettekiلِلّٰهِ lillâhi ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye “vurgu” kazandırmaktadır. مُلْك mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını içerir; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle bütün muhataplara öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(9) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(10) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(11)

“Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde yer alan takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

b) يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ “(Allah) dileyeni (layık gördüğünü) bağışlar, dileyene (layık gördüğüne) de azap eder.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “(Allah), dileyeni/layık gördüğünü bağışlar; dileyene/layık gördüğüne de azap eder.” “(Allah) dilediğini/layık gördüğünü bağışlar, dilediğine/layık gördüğüne ise azap eder.” Konuyla ilgili âyetlerde de durum aynıdır.(12)

Bizim tercihimizin gerekçesi şudur: Bu tercüme Kur’ân bütünlüğüne çok daha uygundur. Çünkü kişiler eğer dünya hayatında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ediyorlar ve buna göre bir hayat yaşamaya çalışıyorlarsa bağışlanmayı diliyorlar ve istiyorlar demektir. Yok, eğer ilahi buyruklara itibar etmeyen bir hayatı tercih ediyorlarsa bu defa bunlar da azabı diliyor ve istiyor demektir.

Her ne kadar mahşer şartlarında hiç kimse azabı istemezse de bu dünyadaki tercih ve tavırları böyle bir isteğin mecazi olarak tercih edildiğinin bir göstergesidir. Kâinatın hükümranlığını elinde bulunduran Yüce Allah kimlere azap edebileceğini, kimleri de bağışlayabileceğini kendisinin belirleyeceğini, bu alana kimsenin müdahil olamayacağını vurgulamak istemektedir.

c) وَكَانَ اللّٰهُ غَفُورًا رَح۪يمًا “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah hükümralığın sadece ve sadece kendi kontrolünde bulunduğunu beyan edip, hak edeni bağışlayacağını, hak edene ise azap edeceğini bildirdikten sonra, affının ve merhametinin baskın olduğunu göstermek üzere çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu ifade ederek cümleyi bitirmekte, inkârcı ve münafık muhataplar başta olmak üzere bütün muhataplarını ilahi rahmet ve mağfiretten yararlanmaya davet etmektedir.

b) Geri Kalanlar ve Onlara Yönelik Tehditler

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde müminler ganimetleri almak için gittiğinde Hudeybiye’den geri kalanların Allah’ın sözünü değiştirmek isteyerek “Bırakın, biz de arkanıza düşelim (sizinle gelelim)” diyeceklerini, Hz. Peygamber’in onlara “Siz asla bizim peşimize düşmeyeceksiniz! Allah daha önce sizin için böyle buyurmuştur” demesini emrettiğini, buna karşılık onların “Hayır, bizi kıskanıyorsunuz” diyeceklerini, oysa pek azının gerçeği anladığını bildirmektedir.

Ardından, bedevîlerin içinden Hudeybiye’den geri kalmış olanlara Hz. Peygamber’in şöyle demesi emredilmektedir: “Siz yakında kuvvetli bir kavme karşı (savaşmaya) çağırılacaksınız. Onlarla ya (ölünceye kadar) savaşacaksınız veya teslim olacaklar. Eğer (bu emre ve çağrıya) itaat ederseniz, Allah size güzel bir mükâfat verecektir. Ama önceden döndüğünüz gibi yine dönecek olursanız size elem verici bir şekilde azap eder.”

Daha sonra, bu azap tehdidinin, görme engellileri yani körleri, topalları ve hastaları içermediği, Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat edenleri cennetlere yerleştireceği, yüz çevirenlere ise azap edeceği bildirilmektedir.

ı. Ganimet Arzularının Reddi

سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ اِذَا انْطَلَقْتُمْ اِلٰى مَغَانِمَ لِتَاْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُر۪يدُونَ اَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللّٰهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذٰلِكُمْ قَالَ اللّٰهُ مِنْ قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا لَا يَفْقَهُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “Ganimetleri almak için gittiğinizde (Hudeybiye’den) geride kalanlar, Allah’ın sözünü değiştirmek isteyerek ‘Bırakın, biz de sizi takip edelim!’ diyeceklerdir. De ki: ‘Siz asla bizi takip etmeyeceksiniz! Allah işte sizin için daha önce böyle buyurmuştur.’ Onlar size ‘Hayır, bizi kıskanıyorsunuz!’ diyeceklerdir. Aksine onlar az anlayanlardır.”

Âyetteki سَيَقُولُ seyekûlü fiili “yakında diyecek(ler)”; الْمُخَلَّفُون el-muhallefûne kelimesi “geri kalanlar”; اِذَا انْطَلَقْتُمْ ize’ntalaktüm ifadesi “siz gittiğiniz zaman”; اِلٰى مَغَانِمَ ilâ meğânime ifadesi “ganimetlere”; لِتَاْخُذُوهَا li te’huzûhâ ifadesi “onları almak için”; ذَرُونَا zerûnâ isteği “bizi bırakın, bize müsaade edin de, bize engel olmayın da”; نَتَّبِعْكُمْ nettebı‘küm ifadesi “size tâbi olalım, size uyalım, sizinle gelelim”; يُر۪يدُونَ yürîdûne fiili “isterler”; اَنْ يُبَدِّلُوا en yübeddilû ifadesi “değiştirmeyi”; كَلَامَ اللّٰهِ kelâmellâhi tamlaması “Allah’ın kelamını”; قُلْ kul emri “de ki”; لَنْ تَتَّبِعُونَا len tettebi‘ûnâ ifadesi “siz bize asla ve asla tâbi olamayacaksınız”; كَذٰلِكُمْ kezâliküm ifadesi “işte böyle”; قَالَ kâle fiili “dedi ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; فَسَيَقُولُونَ fe seyekûlûne fiili “ileride, yakın bir zamanda diyecekler”; بَلْ bel edatı “bilakis”; تَحْسُدُونَنَا tahsüdûnenâ ifadesi “siz bizi kıskanıyorsunuz”; بَلْ bel edatı “bilakis”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; لَا يَفْقَهُونَ lâ yafkahûne fiili “anlamıyorlar(dı)”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası ise “pek azı (pek az) hariç, pek azı hariç anlamıyorlardı” demektir.

Burada Hudeybiye’ye gitmeyip daha sonraki hayber Gazvesi’ne ganimet için gitmek isteyenler gündeme getirilmektedir.

1. سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ اِذَا انْطَلَقْتُمْ اِلٰى مَغَانِمَ لِتَاْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُر۪يدُونَ اَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللّٰهِ “Ganimetleri almak için gittiğinizde (Hudeybiye’den) geride kalanlar, Allah’ın sözünü değiştirmek isteyerek ‘Bırakın, biz de sizi takip edelim!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah Feth 48/11. âyette Hudeybiye’ye gitmemek için bahane sıralayıp seferden geri kalanların ayrıca bağışlanmaları için Hz. Peygamber’in istiğfarda bulunmasını isteklerini, ancak yalan konuştuklarını haber verdiği bu göçebe Arapların bir başka ikiyüzlülüğünü dile getirmektedir.

Âyette sözü edilenler yukarıdakilerle aynı kişilerdir ve pişman olduklarını ifade etmek istemişlerdir. Bu arada tefsirlerimizde bu kişilerin Müslümanların arasında yer almak istedikleri seferin Hudeybiye’den üç ay sonra gerçekleşen Hayber Gazvesi olduğu beyan edilmektedir.(13)

Yüce Allah Müslümanların ganimet almak için harekete geçtiklerinde sözü edilen الْاَعْرَاب el-a‘râb denilen göçebe Arapların Müslümanlara hitaben ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ “bırakın da sizinle olalım” yani “izin verin de aranıza katılalım” dediklerini haber vermektedir. Ancak onların bu isteklerinde de istismarcı olduklarını ortaya koymak üzere asıl amaçlarının “Allah’ın kelamını değiştirmek olduğunu” beyan etmektedir.

Âyette zikredilen يُر۪يدُونَ اَنْ يُبَدِّلُوا كَلَامَ اللّٰهِ ifadesi gereği, onların değiştirmek istediği ilahi kelâmın “Mazeretsiz olarak Peygamber’le birlikte sefere katılmayanlar başka hiçbir sefere katılamazlar” şeklinde olduğu anlaşılmaktadır. Burada sözü edilen ganimetlerle ilgili bunların Hudeybiye’deki biata katılanlara ait olduğuyla ilgili olarak daha sonra yorumlayacağımız Feth 48/18-19’da bilgiler verilmektedir.

Enfâl 8/1’de bütün ganimetlerin Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne ait olduğu, bu yüzden kişilerin kendi menfaatlerine olacak şekilde savaşa gidemeyecekleri, katıldıkları savaşlardaki ganimetlerin kendilerine değil, bütünüyle Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne ait olacağı ifade edilmektedir.

Bu konuda Enfâl 8/1, 41’de “ganimetler”in, Haşr 59/7-9’da ise savaşsız elde edilen ve fey’ denen “ganimetler”in kimlere verileceği, bir anlamda dağıtım yerleri beyan edilmektedir. Her iki sûrede de verilen bilgilerden hareketle yorumunu yapmak olduğumuz âyette dile getirilen durumun ganimetleri şahıs olarak ele geçirme niyetiyle savaşa katılmanın imkansız olduğu hükme bağlanmaktadır.

Âyette sözü edilen اِذَا انْطَلَقْتُمْ اِلٰى مَغَانِمَ لِتَاْخُذُوهَا “ganimetleri almak için harekete geçtiğiniz zaman” ifadesinden maksat, Müslümanların o ganimetleri kendilerine almaları değil, Hz. Peygamber’e getirip âyetlerde bildirilen yerlere dağıtımının yapılmasını sağlamaktır. Hz. Peygamber de bunlar içerisinde kimler mağdur iseler onlara ganimetten pay verecekti. Esasında Hudeybiye’ye mazeretsiz bir şekilde katılmayan bu ikiyüzlü yalancılara Yüce Allah’ın gazap edip lanet ettiği Feth 48/6’da bildirilmekte, “Rıdvân” biatı adı verilen biatı gerçekleştirenlerin ganimetleri almak için gidebilecekleri bildirilmektedir.

2. قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونَا كَذٰلِكُمْ قَالَ اللّٰهُ مِنْ قَبْلُ “De ki: Siz asla bizi takip etmeyeceksiniz! Allah işte sizin için daha önce böyle buyurmuştur.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek kendileriyle birlikte Hayber’e gitme teklifinde bulunan münafıkların onlarla beraber hareket edemeyeceklerini kendilerine iletmesini ona emretmektedir.

Yüce Allah’ın daha önce münafıkların müslümanlar arasında savaşa katılmayacaklarıyla ilgili beyanı Tevbe 9/83’te “Asla benimle çıkmayacaksınız; benimle beraber asla ve asla düşmanla savaşmayacaksınız” şeklinde geçmektedir.(14)

“Yüce Allah’ın daha önce söylediği söz”den kasıt ikinci bir ihtimal olarak “ganimetlerle ilgili hükümler” de olabilir ki bilindiği üzere bu konudaki âyetler ve hükümler Enfâl ve Haşr sûresinde bundan çok daha önce indirilmiştir.

Bu yasağın Tebük Gazvesi’yle ilgili olduğu görüşü bağlayıcı değildir; çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen لَنْ تَتَّبِعُونَا len tettebi‘ûnâ ifadesindeki لَنْ len edatı kullanılarak bu kararın ilahi bir buyruk olarak önlerindeki ilk savaşı ilgilendirdiği anlaşılmaktadır.(15) Aksi bir davranış âyete aykırı bir durum oluşturacağı için Hz. Peygamber’in de kendi tercihi olarak böyle bir şeye izin vermesi söz konusu olamazdı.

Esasında لَنْ len edatı gelecekte ebedi olarak bir olumsuzluğu içerdiği için, anlaşılan o ki sözü edilen göçebe Arapların ganimet beklentisinde oldukları bütün zamanları içermektedir. Onlar bu ganimete konma duygusunu bıraktıktan sonra, elbette Hz. Peygamber’in yanında savaşa katılacaklardı. Nitekim Feth 48/16’da böyle bir davetin gerçekleşeceği ve itaat etmelerinin kendilerinden isteneceği haber verilmekte, âyetin sonundaki tehdit nedeniyle bunların Hudeybiye gibi bu zorlu savaştan da kaçacakları anlaşılmaktadır.

3. فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا لَا يَفْقَهُونَ اِلَّا قَل۪يلًا “Onlar size ‘Hayır, bizi kıskanıyorsunuz!’ diyeceklerdir. Aksine onlar az anlayanlardır.” Yüce Allah Hudeybiye’den mazeretsiz bir şekilde geri duran bu göçebelerin müslümanlara hitaben aslında Allah’ın böyle bir yasağının bulunmadığını, aksine müslümanların kendilerini kıskandıklarını söyleyeceklerini, ancak durumun böyle olmadığını, çünkü sözü anlamadıklarını, çok azının söz anladığını veya çok az söz anladıklarını beyan etmektedir.

Onların anlamadığı veya anlamak istemedikleri sözden maksat “ganimetlerin şahıslara değil, Yüce Allah ve Rasûlüllâh üzerinden devlete ait olduğu” gerçeği de olabilir. Zaten Rûm 30/7’de de zikredildiği gibi, bu türden inkârcıların görünüşte dünya hayatına dair bilgileri vardır; ancak âhiretle ilgili olanlardan gafildirler.

ıı. Daha Güçlü Bir Orduyla Savaşa Çağrı

قُلْ لِلْمُخَلَّف۪ينَ مِنَ الْاَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ اِلٰى قَوْمٍ اُو۬ل۪ي بَاْسٍ شَد۪يدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ اَوْ يُسْلِمُونَ فَاِنْ تُط۪يعُوا يُؤْتِكُمُ اللّٰهُ اَجْرًا حَسَنًا وَاِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “Göçebelerden (Hudeybiye’den) geride kalmış olanlara de ki: Siz ileride çok güçlü bir kavme karşı (savaşmaya) çağrılacaksınız. Onlarla ya savaşacaksınız ya da teslim olacaklar. İtaat ederseniz, Allah size güzel bir ödül verecektir. Önceden döndüğünüz gibi yine dönecek olursanız size elem verici bir şekilde azap eder.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لِلْمُخَلَّف۪ينَ li’l-muhallefîne ifadesi “geride kalanlara”; مِنَ الْاَعْرَابِ mine’l-a‘râbi ifadesi “göçebelerden”; سَتُدْعَوْنَ setüd‘avne fiili “yakında, ileride davet edileceksiniz”; اِلٰى قَوْمٍ ilâ kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavme”; اُو۬ل۪ي بَاْسٍ شَد۪يدٍ ulî be’sin şedîdin tamlaması “son derece kuvvetli, şiddetli bir güce sahip olan”; تُقَاتِلُونَهُمْ tükâtilûnehum ifadesi “onlarla savaşacaksınız”; اَوْ يُسْلِمُونَ ev yüslimûne ifadesi “veya onlar teslim olacaklar”; فَاِنْ تُط۪يعُوا fe in tutî‘û ifadesi “eğer itaat ederseniz”; يُؤْتِكُمُ yü’tiküm ifadesi “size verecek(tir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَجْرًا حَسَنًا ecran hasenen tamlaması “güzel bir ödül”; وَاِنْ تَتَوَلَّوْا ve in tetevellev ifadesi “ve eğer yüz çevirriseniz”; كَمَا تَوَلَّيْتُمْ kemâ tevelleytüm ifadesi “yüz çevirdiğiniz gibi”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; يُعَذِّبْكُمْ yü‘azzibküm ifadesi “(Allah) size azap eder, azap edecektir”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen cümlesi ise “elem verici bir azap şeklinde” demektir.

Burada göcebe Arapların samimiyetlerini ortaya koyabilecekleri bir fırsatın olacağına dair bilgi gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لِلْمُخَلَّف۪ينَ مِنَ الْاَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ اِلٰى قَوْمٍ اُو۬ل۪ي بَاْسٍ شَد۪يدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ اَوْ يُسْلِمُونَ “Göçebelerden (Hudeybiye’den) geride kalmış olanlara de ki: Siz ileride çok güçlü bir kavme karşı (savaşmaya) çağrılacaksınız. Onlarla ya savaşacaksınız ya da teslim olacaklar.” Yüce Allah Hudeybiye’ye katılmayıp Hayber ganimetlerine koşuşturmak için izin isteyen göçebe Arapların samimiyetlerini denemek üzere ellerine bir fırsatın geçeceğini, güçlü bir kavme karşı yapılacak savaşa katılmaları için çağrılacaklarını iletmesini Hz. Peygamber’e bildirmektedir.

Burada işaret edilen “güçlü kavim”den kastın Müseyleme’nin kavmi Benî Hanîfe olabileceği gibi, çok daha sonraki dönemleri içerecek şekilde Rûm veya Fars ya da Havâzin ve Sakîf kabileleri de olabileceği rivayet edilmektedir.(16)

Bu güçlü, kuvvetli toplulukla ilgili olarak, müslüman ordusunun bunlarla تُقَاتِلُونَهُمْ اَوْ يُسْلِمُونَ beyanı gereği “ya sonuna kadar savaşacakları” veya onların “savaşmadan teslim olma ihtimallerinin bulunduğu” da bildirilmektedir.

“Sonuna kadar savaş” ifadesi, elbette ganimet beklentisi içerisinde olan bu göçebe Arapların samimiyetsizliklerini ortaya koyacak en önemli sebep olarak görülmekte, ancak ileride meydana gelecek olan bir durum önceden mucizevi bir şekilde haber verilerek onların nasıl bir tutum içerisine gireceklerine kendilerinin karar vermeleri zamanı onlara tanınmış olmaktadır. Çünkü daha önce yorumladığımız Feth 48/11. âyette ailelerinin kendilerini meşgul edip Hudeybiye’ye gitmelerini engellediği yalanını konuşan bu kişilerin bu defa çok önceden hazırlıklı olmaları gerektiği kendilerine bildirilmektedir.

2. فَاِنْ تُط۪يعُوا يُؤْتِكُمُ اللّٰهُ اَجْرًا حَسَنًا وَاِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا اَل۪يمًا “İtaat ederseniz, Allah size güzel bir ödül verecektir. Önceden döndüğünüz gibi yine dönecek olursanız size elem verici bir şekilde azap eder.” Yüce Allah Hz Peygamber’e hitabında yeni bir savaşa davetin gerçekleşeceğini bildirmesini emrettikten sonra, muhataplarını uyarmaktadır.

Bu çerçevede, eğer bu ilahi emre ve davete itaat ederlerse Yüce Allah’ın onlara çok güzel bir ödül vereceğini müjdelemekte, ancak Hudeybiye’de olduğu gibi “ailelerimiz bizi engelledi” şeklindeki bahaneler ileri sürerek yüz çevirip geri dönerlerse bu defa sadece ganimet almaktan engellenmeleriyle yetinilmeyeceğini, aksine kendilerini elem verici bir azapla cezalandıracağını da bildirmektedir.

Âyette sözü edilen elem verici azap tehdidinin meşru mazeretleri içermediği bir sonraki âyette dile getirilmektedir. Buradaki ve bir sonraki âyette de yer alan عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamalaması benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(17) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap kapsamında kullanılmaktadır.

ııı. Azaptan Kurtulacak ve Ödüllendirilecek Olanlar

لَيْسَ عَلَى الْاَعْمٰى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْاَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَر۪يضِ حَرَجٌ وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ وَمَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذَابًا اَل۪يمًا “Görme engelliye zorluk yoktur; topala zorluk yoktur; hastaya da zorluk yoktur. Kim Allah’a ve Elçisine gönülden itaat ederse (Allah) onu, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirir. Kim de yüz çevirirse ona elem verici bir şekilde azap eder.”

Âyetteki لَيْسَ leyse edatı “yoktur”; عَلَى الْاَعْمٰى ‘ale’l-a‘mâ ifadesi “görme engelliye”; حَرَجٌ haracun kelimesi “herhangi bir zorluk”; وَلَا عَلَى الْاَعْرَجِ ve lâ ‘ale’l-a‘raci ifadesi “topala da yoktur”; حَرَجٌ haracun kelimesi “herhangi bir zorluk”; وَلَا عَلَى الْمَر۪يضِ ve lâ ‘ale’l-merîdi ifadesi “hastaya da yoktur”; حَرَجٌ haracun kelimesi “herhangi bir sıkıntı, zorluk”; وَمَنْ يُطِعِve men yutı‘ ifadesi “ve her kim itaat ederse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; يُدْخِلْهُ yüdhılhu ifadesi “onu koyar, yerleştirir”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “ırmaklar”; وَمَنْ يَتَوَلَّ ve men yetevelle ifadesi “ve her kim de yüz çevirirse”; يُعَذِّبْهُ yü‘azzibhu ifadesi “(Allah) ona azap eder, edecektir”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması ise “elem verici bir azap şeklinde” demektir.

Burada ileride çağrılacak savaşa katılmaması durumunda cezalandırılacaklardan istina edilenler gündeme getirilmektedir.

1. لَيْسَ عَلَى الْاَعْمٰى حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْاَعْرَجِ حَرَجٌ وَلَا عَلَى الْمَر۪يضِ حَرَجٌ “Görme engelliye zorluk yoktur; topala zorluk yoktur; hastaya da zorluk yoktur.” Yüce Allah bu durumda olanların savaşa katılma hükmünden istisna edildiklerini, elem verici azap tehdidine muhatap olmadıklarını ifade etmektedir.

Bu âyet “bunlara yapamayacakları görev yüklenmez; yapamadıklarından dolayı günahkâr olmazlar” manası içermektedir. Yüce Allah sosyal hayata dair belirlediği prensipler çerçevesinde bir başka alana değinmekte, Nûr 24/61’de de geçmekte olan bu cümlede görme engellilere, topallara ve hastalara güçlerinin üzerinde herhangi bir sorumluluk yüklenmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir.

Kur’ân’da 15 kez(18) geçen حَرَج harac kelimesi “sıkışmak”, “sıkıntı”, “daralmak”, “güçlük”, “zorluk”, “sorumluluk”, “vebal” gibi anlamlara gelmektedir.(19) Kur’ân’da 13 kez(20) geçen الْاَعْمٰى/ اَعْمٰىel-a‘mâ/a‘mâ kelimeleri genellikle mecazi manada “hakikatı göremeyenler” anlamında olsa da fiziksel manada görme engellilerle ilgili de kullanıldığı bilinmektedir.(21) Bir kez de Nûr 24/61’de yer alan الْاَعْرَج el-a‘rac kelimesi “topal” demektir. Kur’ân’da beş kez(22) zikredilen الْمَر۪يض/مَر۪يض el-marîd/marîd sözücü ise “hasta” manasına gelmektedir.

Kur’ân’ın en temel ilkelerinden birisi olan “Allah hiçbir cana kaldırmayacağı yükü yüklemez, onları sorumlu tutmaz” mealindeki âyetlerin bir anlamda açılımını oluşturan bu cümle benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde(23) geçmektedir. Bütünüyle âyet ise tıpkı bir önceki âyette olduğu gibi hükümlerin herkes için aynı değil, özelliklerine göre insanlar arasında alternatif hükümlerin konulabildiğinin bir örneğini oluşturmaktadır.

Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ileride güçlü bir topluluğa karşı savaş için çağrılanların buna itaat etmesi, aksi takdirde elem verici bir azapla cezalandırılacakları hükmünün bu kişilere uygulanmayacağı mesajı verilmektedir.

2. وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Kim Allah’a ve Elçisine gönülden itaat ederse (Allah) onu, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirir.” Yüce Allah özelde sözünü ettiği “ileride çağrılacakları savaş davetine icabet edenleri”, genelde bütün prensiplerine boyun eğip gönülden itaat edenleri cennetlerle müjdelemektedir.

Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/13, 69, 80, Nûr 24/52, Ahzâb 33/71 ve Feth 48/17’de de geçmektedir. Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler(24) yer almakta ve konunun önemine dikkat çekilmiş olmaktadır. Her kim bağlam gereği savaş hukuku konularında, genelde ise bütün emirleri ve yasakları bağlamında Yüce Allah’a ve mesajları ileten Rasûlü’ne gönülden itaat ederse Allah onu altlarından ırmaklar akan ve içinde ebedi kalacakları cennetlere koyacağını müjdelemektedir.

Kur’ân’da cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(25) yer aldığını hatırlatmak gerekir. Bu arada cennette kalışın ebedi olduğu da çeşitli âyetlerde(26) zikredilmektedir.

3. وَمَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذَابًا اَل۪يمًا “Kim de yüz çevirirse ona elem verici bir şekilde azap eder.” Yüce Allah önceki âyette de beyan ettiği gibi muhataplarına sunduğu ilahi buyruklara her kim itaat etmez, onlardan yüz çevirirse kendilerine şiddetli ve elem verici bir şekilde azap edeceğini haber verip muhatapları uyarmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 314; Taberî, age., XXVI, 77; Zemahşerî, age., IV, 327. 2 - Zemahşerî, age., IV, 329. 3 - Tevbe 9/90, 97, 98, 99, 101, 120; Ahzâb 33/20; Feth 48/11, 16; Hucürât 49/14.
  • Tevbe 9/90 Tevbe 9/97 Tevbe 9/98 Tevbe 9/99 Tevbe 9/101 Tevbe 9/120 Ahzâb 33/20 Fetih 48/11 Fetih 48/16 Hucurât 49/14
• 4 - Mâide 5/17; Ahkâf 46/8; Feth 48/11; Mümtehıne 60/4.
  • Mâide 5/17 Ahkâf 46/8 Fetih 48/11 Mümtehine 60/4
• 5 - Semerkandî, age., III, 479. 6 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 7 - Semerkandî, age., III, 315; Taberî, age., XXVI, 79; Zemahşerî, age., IV, 327.
• 8 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12.
  • Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12
• 9 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 10 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 11 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83. 12 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31
• 13 - Semerkandî, age., III, 315; Taberî, age., XXVI, 79; Zemahşerî, age., IV, 329.
• 14 - Taberî, age., XXVI, 80-81.
• 15 - Râzî, age., XXVIII, 91.
• 16 - Semerkandî, age., III, 316; Taberî, age., XXVI, 82-83; Zemahşerî, age., IV, 329.
• 17 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 18 - Nisâ’ 4/65; Mâide 5/6; En‘âm 6/125; A‘râf 7/2; Tevbe 9/91; Hacc 22/78; Nûr 24/61; Ahzâb 33/37, 38, 50; Feth 48/17. 19 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 391; Zeccâc, age., III, 440; Semerkandî, age., II, 405. 20 - En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; İsrâ’ 17/72; Tâhâ 20/124, 125; Nûr 24/61; Fâtır 35/19; Mü’min 40/58; Feth 48/17; ‘Abese 80/2. 21 - En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16; Nûr 24/61; Fâtır 35/19; Mü’min 40/58; Feth 48/17; ‘Abese 80/2. 22 - Bakara 2/184, 185, 196; Nûr 24/61; Feth 48/17. 23 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Nisâ 4/65 Mâide 5/6 En‘âm 6/125 A‘râf 7/2 Tevbe 9/91 Hacc 22/78 Nûr 24/61 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/50 Fetih 48/17 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 İsrâ 17/72 Tâhâ 20/124 Tâhâ 20/125 Nûr 24/61 Fâtır 35/19 Mü'min 40/58 Fetih 48/17 ‘Abese 80/2 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Nûr 24/61 Fâtır 35/19 Mü'min 40/58 Fetih 48/17 ‘Abese 80/2 Bakara 2/184 Bakara 2/185 Bakara 2/196 Nûr 24/61 Fetih 48/17 Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 24 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 25 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 26 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8